________________
કટોકટી : માનવ સંબંધોની! ડૉ. વિજય શાસ્ત્રી
ઊર્જા કટોકટી, નાણાકીય કટોકટી વગેરે કટોકટીઓ આપણને અવારનવાર પીડા આપતી રહે છે, પણ સૌથી વધુ પીડા માનવીય કટોકટીમાંથી નીપજે છે. પશ્ચિમના ઍરિક ફૉમ અને એરિક હોલ્માન જેવા માનવતાવાદી ચિંતકોએ આ હ્યુમન ક્રાઇસિસ વિશે ખાસ્સું ચિંતન કર્યું છે. શું આ કટોકટી ખરેખર નિવારી શકાય એવી છે ખરી? માણસ માણસને ‘મળે' (રિપિટ : ફક્ત મળે, તેનાથી આ સમસ્યા ઉકેલાતી નથી પણ ‘ભળે' એ જરૂરી છે એટલું જ નહિ પણ ભળી જાય' એ વધુ જરૂરી છે.
એક અજબ ખેલ ચાલી રહ્યો છે. તમે જેને રોજેરોજ જોતા-મળતા હો તેમની સાથે તમારો ઝાઝો ઘરોબો નથી હોતો એ વાત ગમે એવી નથી છતાં સાચી તો છે જ! ઘરના સભ્યો, બિલ્ડિંગમાં રહેતા પડોશીઓ, વ્યવસાયના સ્થળે એક જ ડબામાં પુરાયેલાં ઢોર જેવા માણસો-બધાંને એકબીજા માટે લગાવ હોય એવું અપવાદરૂપ કિસ્સાઓને બાદ કરતાં ઝાઝું જોવા મળતું નથી. અથડાઈ નહીં પડાય એ રીતે જૅમ ટ્રાફિકથી ભરચક રાજમાર્ગ પર વાહન ચલાવવું પડે છે તેવી જ રીતે અથઈ નહીં પડાય એ રીતે ઘરમાં, શેરીમાં, સમાજમાં અને વ્યવસાય સ્થળમાં જાતને ચલાવવી પડે છે. પરસ્પરથી સેઈફ ડિસ્ટન્સ-સલામત અંતરે – ચાલ્યા કરવાનું ગમે કે ના ગમે તોપણ પસંદ કર્યા વગર છૂટકો નથી હોતો. ફોર વ્હીલરના ડ્રાઈવિંગની તાલીમ આપતા વાહન પાછળ લખાણ હોય છે ઃ તમારું વાહન દસ ફૂટ દૂર રાખો. હાંકનાર શીખે છે. આવું અદશ્ય લખાણ જાણે દરેક વ્યક્તિની પીઠ પર વંચાય છે! આ પ્રકારની માનવીય કટોકટી, અંતરો વચ્ચે અંતર રાખવાની સાવધાની કેળવવામાં મોટાભાગના લોકો સફળ થઈ જતા હોય છે કેમ કે નકારાત્મક વલણ કેળવવામાં કોઈ ખાસ લાયકાતની જરૂર પડતી નથી. પણ સંબંધ બાંધવામાં અને ખાસ તો ટકાવવામાં સમય, શક્તિ, ખાસ કૌશલ્ય, લાગણીઓનો ધસારો અને બીજું ઘણું બધું જરૂરી બને છે. સંબંધ ટકાવવો ઠીક ઠીક મોંઘો અને છોડી દેવો, તોડી દેવો ખાસ્સો સસ્તો પડતો હોવાથી છોડવા તોડવાનો વિકલ્પ વધુ ને વધુ લોકો પસંદ કરતાં જાય છે. જોકે કેટલાક કિસ્સામાં સંબંધ તોડવાનું પણ ખાસ્સું મોંઘું પડતું હોય છે એમ કહેવામાં પણ તથ્ય છે જ. સલામત અંતર કેળવવામાં પણ ઓછો શ્રમ નથી પડતો. લાગણીઓનો વીંટો વાળી મનના અંધારા પૂરું ઢબૂરી રાખવાનું પણ ઓછું કપરું નથી. પણ આવા માણસો ઝાઝા હોતા નથી. તેમને જેમની વચ્ચે રહેવાનું થાય છે એ આખું ટોળું લાગણીઓની બાબતમાં જ્યારે સાવ રુક્ષ, બરછટ, તોછડું ઉદાસીન અને સમજ વગરનું હોય છે ત્યારે આવા માણસો એકલા પડી જતા હોય છે. એકલતા જીરવવાની કેળવણી લીધી ન હોય તો પછી ડિપ્રેશન અને હતાશા તેમનો કોળિયો હરી જાય છે. વિખ્યાત પશ્ચિમી ચિંતક એમર્સને એકલતાનો હુમલો ખાળવા માટે અંડરસ્ટેન્ડિંગનું હથિયાર અજમાવવાની સલાહ આપી છે. જ્યારે માણસ સમજી જાય કે આ ટોળું મારે લાયક નથી અથવા હું આ ટોળાને લાયક નથી ત્યારે તેનામાં
ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૯
આપોઆપ અન્યો માટે અભાવો અને નિર્વેદ ઉદ્ભવવા માંડે છે. બીજાઓ સાથે નહિ ભળી શકવાનું દુઃખ તેને સતાવતું નથી. જેમ બાળકો રમતાં હોય ત્યારે કોઈ વડીલ દૂર બેઠા બેઠા એ રમતો જોયા કરે તેમ ટોળાની હિલચાલને, દૂર બેઠા બેઠા જોયા કરવામાં, સમજ કેળવાયેલી હોય તો ક્યારેક રમૂજ પણ અનુભવી શકાય છે. બર્નાર્ડ શૉ તેમની નાટયકાર કારકિર્દીના આરંભે જાહેર સમારંભોમાં ચાહીને જતા. આ સમારંભોમાં બ્રિટિશ સમાજની જે સ્નોબિશ હરક્તો પ્રગટ થતી રહેતી તે દૂર રહે રહે નિહાળવામાં એમને પોતાની કૃતિઓ માટે ઘણી સામગ્રી મળતી. ‘લેડી વિન્ડર ચીઅર્સ ફૅન' જેવી કૃતિમાં તે સવિશેષપણે જોઈ શકાય છે. આવા સમારંભોમાં બ્રિટિશ ઉન્નત-ભૂ લોકો ભેગાં થાય પણ કોઈ કોઈને બોલાવે નહિ, પછી વાત કરવાનો તો પ્રશ્ન જ ક્યાંથી રહે? બધાં ચાવી આપેલાં પૂતળાંની જેમ આવે અને કાર્યક્રમ પૂરો થયે એમ જ ચૂપચાપ પ્રવેશદ્વારની બહાર નીકળી જાય.
આપણે ત્યાં છેક આવું વાતાવરણ નથી એ સદ્ભાવ ગણાય કે દુર્ભાગ્ય એ નક્કી કરવું અઘરું છે. તમે જો કામના માણસ હશો તો સમારંભસ્થળે પહોંચતાંની સાથે જ અમુક ચોક્કસ લોકો તમને ઘેરી વળશે. તેમને આજે ને આજે જ તમારું કામ નથી હોતું પણ તેમની બેબી કે તેમનો 'સન' ('દીકરી' શબ્દ બોલવામાં તેઓ નીચે પડી જતાં હોય છે!) આવતા જૂનમાં ફ્લાવી ઢીંકણી પરીક્ષામાં બેસવાનાં હોય છે પછી ઍડમિશન માટે તમારી જરૂર પડે તેમ હોય છે. તમે ‘કદાચ’ કામ લાગો એવી આછીપાતળી ગણતરી તેમણે ક્યારનીય મનોમન કરી લીધી હોય છે એટલે તમારા જેવા સામાન્ય પ્રેક્ષકને પણ તેઓ અચ્છોવાનો કરવા માંડે છે. તમે ભોળા તે આ ‘ભાવભીના' સ્વાગતથી ગળગળા પણ થઈ જાઓ છો, પછી જ્યારે ચોક્કસ સમય આવે ત્યારે આ ઘરોબો ફિક્સ ડિપૉઝિટની જેમ પાકે છે અને તમારે ઘેર આવી તેઓશ્રી તેમનું કામ કરાવી (કે કઢાવી?) જાય છે. અહીં સુધી તો વાર્તા સ૨ળ ચાલે છે પણ એમનો આ દીકરો કે દીકરી તમે અપાવેલા ઍડમિશનને જોરે ભણી ગણીને તમારી રેન્જમાંથી બહાર નીકળી જાય પછી (રિપિટઃ ‘પછી’) જ્યારે આવા જ કોઈ સમારંભમાં પાછા તમારે જવાનું થાય અને ત્યાં એ જ માણસ પણ ઉપસ્થિત હોય ને તમે હરખભેર જૂનો સ્નેહભાવ, સદ્ભાવ વગેરે વગેરે યાદ કરીને તેને ભેટવા બે હાથ સંભાવના ધસી જાઓ તે જ વખતે તેઓશ્રી તમારી નોંધ પણ લીધા વગર (જોકે જુદી રીતની નોંધ તો તેમણે ક્યારનીય લઈ લીધેલી હોય જ છે!!) બી કોઈની સાથે ઉલટભેર વાતે વળગવા વિરુદ્ધ દિશામાં દોડી જાય ત્યારે તમને એ નવા 'બકરા'ને ચેતવણી આપવાનું મન થાય છે - પણ. . .
પ્રબુદ્ધ જીવન
nou સંપર્ક : ૦૯૮૨૫૨૮૦૧૫૫ જે ૩ ૩૦૨ મુક્તાનંદ,
અડાજણ રોડ, સુરત - ૩૯૫૦૦૯.
૧૭
