________________
પ્રેમપુરી આશ્રમની પ્રવૃત્તિઓને લોકભોગ્ય બનાવીને એક ઊંચા વિકલાંગ-વંચિતોની વહારે આવીને વહેવરાવે છે. શિખર પર પ્રસ્થાપિત કરવાનો યશ નટવરભાઈને જાય છે, એમ નટવરભાઈની આ બહુમુખી પ્રતિભામાં એમનો નિખાલસ કહું તો તેમાં અતિશયોક્તિ નથી.
અને રમૂજી સ્વભાવ, ખુદનું વ્યક્તિત્વ અને બીજાંને પોતાના કરી - પ્રેમપુરીની આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિ પછી હવે નટવરભાઈએ માનવ લેવાની કુનેહવાળો સ્વભાવ પણ કામ કરી જતો હોય તેમ મેં ઘણી સેવા એ જ પ્રભુ સેવા સમજી પી.એન.આર. સોસાયટીમાં સક્રિય વખત અનુભવ્યું છે. જીવન-મરણ વચ્ચેનો સવાલ હોય ત્યારે પણ, યોગદાન આપવાનું શરૂ કર્યું. એવામાં અમારી મુંબઈ કમિટીનું એ ક્ષણને તેઓ આનંદમાં પલટી શકે છે, એ એમના ગોલ બ્લેડરનાં નેતૃત્વ કરતા શામજીભાઈ પારેખનું નિધન થયું. ભાવનગરની ઓપરેશન સમયે સૌએ અનુભવ્યો. ‘ભાઈ’ ઓપરેશન થિયેટરમાં સંસ્થાઓની જીવનદોરી મુંબઈનગરી હતી. શામજીભાઈના જવાથી ટેબલ ઉપર સૂતા હતા, ઓપરેશન શરૂ થવાની તૈયારી થતાં જ શૂન્યાવકાશ સર્જાયો ત્યારે નટવરભાઈએ નેતૃત્વ સંભાળ્યું. એક સ્વરૂપવાન યુવતી ભાઈ પાસે આવી. ભાઈએ પૂછયું, “બહેન
નટવરભાઈએ પ્રેમપુરીમાં બેઠાં-બેઠાં પી.એન.આર. કોણ છો?' પેલી યુવતીએ કહ્યું, “હું એનેસ્થેટિસ્ટ છું, મારું કામ સોસાયટીની સમસ્યાઓના નિરાકરણ માટે સક્રિય યોગદાન આપવાનું તમને બેભાન કરવાનું છે.'' ભાઈએ હાથનો ઈશારો કર્યો પેલીને શરૂ કર્યું અને સંસ્થાને જીવનદાન મળી ગયું.
નજીક બોલાવી, કહે, “શીશી સુંઘાડવાની તમારે જરૂરત નહીં પડે, પી.એન.આર સોસાયટીની મુંબઈ કમિટીનું સુકાન બસ, મારી સામે જોશો એટલે હું બેભાન થઈ જઈશ.” અને નટવરભાઈએ સંભાળ્યું, પછીના અઢી દાયકામાં સંસ્થાની પ્રવૃત્તિઓ ઓપરેશન થિયેટરમાં હાસ્યનું મોજું ફરી વળ્યું. ભાવનગર જિલ્લાના આશરે આઠસો ગામડાંઓ, ગુજરાત ઉપરાંત એ આવી જ રમૂજ પોતાની જાત પર પણ કરી શકે છે. એક દેશનાં સત્તર રાજ્યો, બાંગ્લાદેશ, નેપાળ સુધી વિસ્તરી. એક લાખ વખત પડી ગયા, માથામાં વાગ્યું ત્યારે બિચ કેન્ડી હોસ્પિટલમાં જેટલી પોલિયો કરેક્ટીવ સર્જરી કરીને ૫૦ હજાર બાળકોને સારવાર માટે લઈ જવામાં આવ્યા. ડૉક્ટરોને અંદરો-અંદર વાત તેમના પગ પર ચાલતાં કરાયાં. એક કરોડથી વધુ પોલિયો વેકસીનના કરતા સાંભળ્યા, “આમ તો હવે કાંઈ વાંધા જેવું નથી લાગતું પણ ટીપાં પીવડાવીને ભાવનગર જિલ્લાને પોલિયો ફ્રી કરવામાં સફળતા હેડ ઈન્જરી છે. મગજ ઉપર ઈજા થઈ હોય તો કંઈ કહેવાય નહીં, મળી. હજારો-લાખો લાભાર્થીઓને કૃત્રિમ પગ, હાથ, કેલીપર, એક રાત ઓન્ઝર્વેશનમાં રાખીએ. ભાઈએ ડૉક્ટરને કહ્યું, “એની વ્હીલચેર, ટ્રાયસિકલ અને શ્રવણયંત્ર અપાયાં. વિકલાંગ બાળકનો ચિંતા તમે છોડો, જેને મગજ હોય એને ઈજા થાય ને!' અને જન્મ જ ન થાય તે માટે, ઈન્સ્પેક્ટ ફાઉન્ડેશન, યુ.કે. સાથે ડિસેબિલિટી વાતાવરણ એકદમ હળવું થઈ ગયું. પ્રિવેન્શન પાર્ટનરશિપ પ્રોગ્રામો શરૂ થયાં. ૧૦૦ બેડની અદ્યતન આ રમૂજવૃત્તિથી તેઓ મોટા મોટા જ્ઞાની વિદ્વાનોને પણ હોસ્પિટલમાં જન્મથી કે જન્મ પછી આવેલી વિકલાંગતાની સારવાર ઘડીકમાં મિત્ર બનાવી શકે છે. અને સર્જરીની સુવિધા શરૂ થઈ. માતાઓ, શિક્ષકોની તાલીમ માટે એવો એક પ્રસંગ મને બરાબર યાદ છે. અમારી સંસ્થામાં એક નટરાજ કોલેજની સ્થાપના કરવામાં આવી. સંસ્થામાં અંદાજે ચાર સમારંભ થવાનો હતો. ગુજરાત હાઈ કોર્ટનાં રિટાયર્ડ ચીફ જસ્ટિસ લાખ ક્વેર ફૂટનાં બાંધકામો થયાં. શ્રવણમંદ ઉપરાંત પ્રજ્ઞાચક્ષુ, બટુકભાઈ મહેતા ભાવનગરમાં રહે. તેઓ વિદ્વાન વક્તા. ઉંમરને મંદબુદ્ધિ, સેરીબલ પાલ્સિ, ઓટિઝમ બાળકો માટે પણ શાળાઓ કારણે તેઓએ આંખની દૃષ્ટિ ગુમાવી દીધેલી. હું અને નટવરભાઈ બની. સંસ્થામાં રોજના લાભાર્થીઓની સંખ્યા બે હજારથી વધુ તેમના બંગલે પહોંચ્યાં. થોડી આમ-તેમ વાતો થઈ પછી નટવરભાઈએ અને પાંચસોનો સ્ટાફ થતાં વાર્ષિક બજેટ રૂપિયા અઢાર કરોડને પૂછયું, “બટુકભાઈ તમે અભ્યાસ કયાં કર્યો? બટુકભાઈ કહે, આંબી ગયું. સાદી સરળ ભાષામાં કહું તો અમારે રોજ ચારથી “મેટ્રિક પછી, મુંબઈ આવીને એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજમાં'. નટુભાઈ પાંચ લાખ રૂપિયા જોઈએ. પરંતુ તેમાં અમે ક્યારેય મુશ્કેલી કહે, “તો એ સમયમાં તો હું પણ એ કોલેજમાં હતો.' બટુકભાઈ અનુભવી નથી. ખરું કહું તો એમાં નટવરભાઈનો જાદુ કામ કરી કહે, “પણ મેં તો કોઈ દિવસ તમને જોયા હોય તેવું યાદ નથી.'' ગયો. મુંબઈમાં નટવરભાઈનો એક વિશાળ ચાહક વર્ગ રહ્યો છે. ત્યારે નટુભાઈએ ફોડ પાડ્યો, “સાહેબ, તમે ક્લાસમાં બેસીને આ વર્ગ, નટવરભાઈની માનવસેવાથી સંમોહિત થયેલો છે, જે ભણ્યાં એટલે વિદ્વાન ચીફ જસ્ટિસ થયા છો, હું તો કૉલેજની તેમનામાં અપાર શ્રદ્ધા ધરાવે છે. એટલે જ વાતો-વાતોમાં, ભાઈ ફેન્સિંગ વોલનો વિદ્યાર્થી છું એટલે તો મારી આ હાલત છે.'' અને સામેવાળાનું ખિસું ક્યારે હળવું કરી નાખે તેની પેલાને ખબર પણ બંને ખડખડાટ હસી પડ્યા. જાણે લંગોટિયા મિત્ર ન હોય! રહેતી નથી. જોકે આ મિત્રો સંમોહનમાંથી બહાર આવે અને આવી જ મજાક તેઓ મોટાં સત્તાધારી સાથે નિઃસંકોચ રીતે ખિસું હળવું થયાની ખબર પડે ત્યારે અફસોસ નથી કરતા, કરી જાણે છે. કેન્દ્ર સરકારનાં તત્કાલિન પર્યાવરણ મંત્રી શ્રીમતી ઉલટાનો આનંદ અનુભવે છે. ભાઈના ઘણા ચાહકો તો એવા છે મેનકા ગાંધી, અમારી નટરાજ કોલેજની શિલારોપણ વિધિ માટે કે ખિસું હળવું થવાનું છે એમ જાણવા છતાં ફરી-ફરીને નટવરભાઈ આવેલાં. ત્યારે તેમના હસ્તે વૃક્ષારોપણ ચાલી રહ્યું હતું. મેડમ પાસે હળવા થવા આવે છે, અને નાણાંનો આ પ્રવાહ નટવરભાઈ, સાથે રાજકારણીઓ, અધિકારીઓ અને અમારા દાતાઓ તથા
પ્રબુદ્ધ જીવણ
ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૯)
