________________
સક્રિય કરે છે. સાત્વિક ભોજન શરીરનાં નાભિથી ઉપરનાં કેન્દ્રોને સ્વાથ્ય બગડવાની સંભાવના હોય છે, બગડે છે તેને અપથ્ય કહે જગાડે છે, સક્રિય કરે છે. આ ભોજનથી આનંદ કેન્દ્ર, વિશુદ્ધિ છે. ઔષધીઓ સાથે પથ્ય (પરેજી) એ આયુર્વેદનું મહાન પ્રદાન કેન્દ્ર, જ્ઞાન કેન્દ્ર, દર્શન કેન્દ્ર અને જ્યોતિ કેન્દ્ર સક્રિય થાય છે. છે. પથ્ય પ્રાણશક્તિ, તંદુરસ્ત જીવન, શરીરનો રક્ષક, શક્તિ ભોજનની સાથે શરીરનો, ચૈતન્ય કેન્દ્રનો, વૃત્તિઓનો કેટલો ગાઢ દેનાર તથા ક્ષીણ થયેલ શરીરને ફરી હુષ્ટ-પુષ્ટ બનાવનાર છે. સંબંધ છે, તે જાણવું અત્યંત જરૂરી છે.
ચિકિત્સાની સફળતા પણ તેના પર જ આધારિત છે. એ પણ સત્ય આહારનાં વ્યાપક અર્થમાં આપણે જે ગ્રહણ કરીએ છીએ તે છે કે બીમારના પથ્યની વ્યવસ્થા જો ઉત્તમ હશે તો અસાધ્ય રોગી એટલે કે અન્ન, જળ, વાયુ, પ્રકાશ વિ. સ્થૂળ બાબતોનો આહારમાં પણ ક્યારેક વિશેષ તકલીફ વગર જલદી સ્વસ્થ થઈ જશે. જ્યારે સમાવેશ થાય છે. તદ્ઉપરાંત આપણે જે શ્રવણ કરીને ગ્રહણ અપથ્યથી સ્વસ્થ પણ બીમાર થશે. કરીએ છીએ તે માનસિક તેમ જ આધ્યાત્મિક આહાર છે. એટલે શરીર અને મનનાં સ્વાથ્ય માટે જે પદાર્થ હિતકર છે, તે જ એ અગત્યનું છે કે ઉપરોક્ત દરેક બાબતો શુદ્ધ સ્વરૂપમાં સમતોલ પથ્ય છે. જે આહાર-વિહારથી શરીર અને મનને શાંતિ મળે તો તે પ્રમાણમાં, નિયમિત રીતે આપણે સ્વીકારવી જોઈએ. અને તો જ પથ્ય છે. વધારે ભોજન ખાવાથી કે જે પણ ખાવાથી પેટમાં દર્દ શારીરિક, માનસિક આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય તથા સંપૂર્ણ સ્વાચ્ય થાય તો તે અપથ્ય છે. ગંદી, અશ્લીલ ફિલ્મો કે સિરિયલો જોવાથી જળવાઈ રહે.
મન બગડે તો તે અપથ્ય છે. વધારે સમય ટી.વી. જોવાથી કે આહાર-વિહાર અને નિદ્રા એ ત્રણ મહત્ત્વની બાબતો પર કપ્યુટર સામે બેસવાથી આંખો બગડે તો તે પણ અપથ્ય છે. માણસનું આરોગ્ય અવલંબિત છે. આધુનિક ઔષધોનાં પિતામહ જેનાથી શરીર કે મનને નુકસાન પહોંચે તે સર્વ પદાર્થ કે ક્રિયા હિપોક્રેટસે (૪૬૦-૩૭૦ ઈ.પૂ.) કહ્યું છે, “આહારને ઔષધ અપથ્ય છે. બનાવો અને ઔષધને આહાર બનવા દો.' વાક્યનો પૂર્વાશ ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં થયેલ આયુર્વેદ મહર્ષિ વાલ્મટે બીમારી માટે છે અને ઉત્તરાંશ તંદુરસ્તી માટે છે. તેમણે એ પણ “અષ્ટાંગ-હૃદયમ' નામનો મહાન ગ્રંથ આપ્યો છે. તેમના કથન કહ્યું છે કે, “જેમનો આહાર, શુદ્ધ, સાત્વિક અને સંતુલિત હોય મુજબ-નિરોગી કોણ રહી શકે? તો નિયમિત પથ્ય આહાર અને તેને દવાની જરૂર પડતી નથી, અને જેનો આહાર અશુદ્ધ, વિરુદ્ધ, વિહારનું સેવન કરનાર, વિચારીને કામ કરનાર, ઇંદ્રિયોના વિષયો અસંતુલિત તથા અનિયમિત હોય તેને કોઈ દવા અસર કરતી પર આસક્તિ ન રાખનાર, દાન આપનાર દાન,સેવા, જ્ઞાનદાન નથી.''
કરનાર), સમતા રાખનાર, સત્ય-નિષ્ઠ ક્ષમા આપનાર અને આયુર્વેદ અને પથ્ય મુજબ આહાર :
આપ્તજનનું કહ્યું કરનાર નિરોગી રહે છે. સાધારણ પણ દેહ આયુર્વેદ – આયુ એટલે આયુષ્ય-જીવન અને વેદ એટલે જ્ઞાન- પુષ્ટિકારક, મધુર, સ્નિગ્ધ, ગાયના દૂધ અને ઘીથી યુક્ત, ધાતુપોષક વિજ્ઞાન. એ અર્થમાં આયુર્વેદ એટલે જીવન વિજ્ઞાન. દરેક વેદો (આયુર્વેદ મુજબ સાત ધાતુઓ છે) મનને આનંદ આપનાર, મહાન ગ્રંથો છે. આયુર્વેદ અતિ પ્રાચીન છે. આયુર્વેદમાં પથ્યને રૂચીકર એવો આહાર હોવો જોઈએ એવું હઠયોગ પ્રદીપિકામાં પાયાનું માનવામાં આવે છે. તેમાં મોટા ભાગની બીમારીઓનું કહેવામાં આવ્યું છે. કારણ આહારની વિષમતાને માનવામાં આવે છે. દેશ, કાળ, ઋતુ સાધારણ પણ અતિ કડવા, અતિ ખારા, અતિ તીખા, અતિ અનુરૂપ તથા વ્યક્તિની ઉમર, શારીરિક બંધારણ અને ક્ષમતા ગરમ, અતિ ઠંડા, વાસી, સૂકા પદાર્થો તેમ જ માદક દ્રવ્યો દારૂ, મુજબ સામ્ય, સુપાચ્ય, પોષક અને શક્તિવર્ધક, સંતુલિત આહારનું માછલી, માંસ, હિંગ, લસણ, કાંદા વિ. ઉત્તેજક પદાર્થો પણ સેવન સ્વાથ્યનો મૂળ આધાર છે. શરીરનાં દરેક કોષની જીવનશક્તિ, આહારમાંથી વર્ષ કરવા તેવી સલાહ શાસ્ત્રોમાં આપેલી છે. પ્રતિકારશક્તિ અને વિકાસ અને વૃદ્ધિ આહાર દ્વારા જ થાય છે. ટૂંકમાં આરોગ્યને હાનિકારક, શારીરિક, માનસિક અને ભાવનિક શરીર જ્યારે માંદુ પડે છે, ત્યારે જીવનશક્તિની વધારે જરૂર હોય સંતુલન અને સામ્ય અવસ્થાને બાધક એવો આહાર ન લેવાની છે અને ત્યારે પથ્યનું મહત્વ ખૂબ જ વધી જાય છે.
સૂચના યોગ-વિષયક ગ્રંથોમાં સ્પષ્ટ રીતે આપવામાં આવેલ છે. આજથી લગભગ ૫૦૦૦ વર્ષ પહેલાં આયુર્વેદ મહર્ષિ ચરક આધુનિક વિજ્ઞાન-સ્વાથ્ય અને આહાર ઉપર હવે પછીનાં થઈ ગયા. જેમનો મહાન આયુર્વેદ ગ્રંથ ‘ચરક સંહિતા' આયુર્વેદનાં લેખમાં. અભ્યાસી માટે ગીતા છે. તેમના કહેવા મુજબ જે વસ્તુઓ જીવન નિર્વાહ માટે ઉપયોગી હોય અને મનને પ્રિય હોય તે બધી પથ્ય છે.
સંપર્ક : ૪૦૪, સુંદર ટાવર, ટી.કે. રોડ, એટલે કે મનુષ્યનું શરીર જે પ્રકારની રહેણીકરણી અને આહાર
શીવરી, મુંબઈ - ૪૦૦૦૧૫. વિહાર દ્વારા સ્વસ્થ રહે તેને પથ્ય કહે છે. તેનાથી વિપરીત જવાથી
મો.નં. ૯૩૨૩૩૩૧૪૯૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
(ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૯
