________________
બારણું ઠોકવાનું કર્તવ્ય
प्रYadar
જ બાપુ
નીલમ પરીખ કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું સુપ્રસિદ્ધ કાવ્ય “એકલા ચલો ન લખાય?'' રે' એ જેટલું સમયોચિત હતું તેટલું જ એમનું બીજું કાવ્ય “તેથી બાપુ કહે: “ના, મેં પવિત્રતા હેતુપૂર્વક વાપર્યો છે. તપશ્ચર્યામાં કાંઈ ચિંતા કર્યો ચાલશે ના” એ ગાંધીયુગ માટે સમયોચિત છે. આ તો બાહ્યત્યાગ, સહનશક્તિ અને આનંબર પણ હોઈ શકે, પણ કાવ્યમાં કર્તવ્યની જેવી પ્રખર મૂર્તિ ઉતારવામાં આવી છે તેવી પવિત્રતા એ તો આંતર ગુણ છે. મારી માતાના આંતર જીવનનો ભાગ્યે જ બીજે ક્યાંય જોવા મળે. એકલા એકલવાયા, પોતે ઠરાવેલે પડઘો એની તપશ્ચર્યામાં પડતો. મારામાં કશી પવિત્રતા જોતા હો પંથે તડકો છાંયો, સુખદુઃખ જોયા વિના, કોઈનાય સાથસથવારાની તો તે મારા પિતાની નથી, પણ મારી માતાની છે. મારી માતા રાહ જોયા વિના, ડગલે પગલે નિરાશા થતી હોય તોય તે ગણકાર્યા ચાળીસ વરસે ગુજરી ગયેલાં એટલે મેં એની ભરજુવાની જોઈ છે. વિના આગે કદમ ભર્યું જવાનો જ દૃઢનિશ્ચય આમાં દેખાય છે. ઈશુ પણ કદી એને ઉછાંછળી કે ટાપટીપવાળી કે કાંઈ પણ શોખ કે ખિતે કહ્યું છે કે “બારણું ઠોકો, તે ઊઘડ્યા વિના રહેશે જ નહીં.' આડંબર કરનારી મેં જોઈ નથી. એની પવિત્રતાની જ છાપ હંમેશને પરંતુ આપણા કવિવર તો તેથીય આગળ વધીને કહે છે કે, બારણું માટે મારા ઉપર રહી ગઈ છે.' ઠોકવાનું જ તારું કર્તવ્ય છે, પછી ભલે તે ઊઘડે કે ન ઊઘડે, ભલે “અમને બાળકોને કાંદાનો બહુ શોખ. વૈષ્ણવ ધર્મમાં કાંદાન તે જરાય ચસે નહીં, તું તારે ઠોક્યા કર.' એટલે ફળની આશા ખવાય. પણ મા સાથે કજિયો કરીએ. મા બાપડી પોતે ન ખાય પણ વિના કામ કર્યું જવાનો નિષ્કામ કર્મમાર્ગ આમાં સુંદર રીતે બતાવ્યો અમારે માટે જુદા કાંદા રાંધીને અમને ખવડાવે. અને એમ ખવડાવતાં છે.
ખવડાવતાં ટીકા કરીને અમારી આદત માતાએ છોડાવી, એ એની ગાંધીજીનું તો આખું જીવન નિષ્કામ કર્મ માર્ગે જ વીત્યું હતું. શુદ્ધ અહિંસા અને સત્યાગ્રહ હતો. અમારો સિદ્ધાંત ભોગનો હતો, મારા શિક્ષણકાર્યમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી ગાંધીજી વિશે વધુ વાંચતાં, એનો ત્યાગનો હતો. પોતાનો ત્યાગ ન છોડતાં, અમારા ભોગને વિચારતાં સતત એક પ્રશ્ન મનમાં ચૂંટાયા કરતો હતો. મોહનદાસને રીઝવતાં. પણ પ્રેમને બળે એ છોડાવી શકી. ત્યારથી હું મારી મા મહાત્મા સુધી પહોંચતા કરવામાં એમની માતાએ શું ભાગ ભજવ્યો? પાસે પ્રેમમય અસહકાર શીખ્યો.....' ગાંધીજીએ આઝાદીની લડતનો આરંભ કર્યા બાદ જેલ ગયા, પછી “મારી દૃઢ માન્યતા છે કે હિન્દુસ્તાનની મુક્તિ તેની સ્ત્રીઓના કેટલીયે સભાઓ ભરી, તેમનાં ભાષણો સાંભળ્યાં પણ એમાં ત્યાગ અને જ્ઞાન પર આધાર રાખે છે.... હું હંમેશા એક વસ્તુ જોર ગાંધીજીનાં માતુશ્રીનું પુણ્યસ્મરણ ક્યાંયે સાંભળવા ન મળ્યું. ગાંધીને દઈને કહેતો આવ્યો છું કે, જ્યારે આપણે દેવ-દેવી પ્રાચીન વીર પેદા કરનાર સ્ત્રીએ પણ કંઈક અજબ ભાગ ભજવ્યો હશે જ. પુરુષો વિશે બોલીએ છીએ ત્યારે સ્ત્રીનું નામ પહેલું મૂકીએ છીએ. ગાંધીને વિલાયત મોકલતાં પહેલાં માતાએ સખત વિરોધ નોંધાવ્યો જેમ કે સીતારામ, રાધાકૃષ્ણ. નહીં કે રામસીતા, કૃષ્ણરાધા. આ અને પછીથી ત્રણ મહાવતો લેવરાવ્યા બાદ બતાવેલી મરજીમાં રિવાજ રહસ્યહીન નથી. આપણે ત્યાં સ્ત્રીનું સન્માન થતું અને એનાં ઊંડાં મૂળ દેખાય છે. ત્રણ મહાવતો - બ્રહ્મચર્ય, માંસ ત્યાગ એમનાં કાર્ય તથા લાયકાતની ખાસ કદર કરાતી. આ જૂના રિવાજને અને મદિરા ત્યાગનાં વ્રતો – લેવરાવીને જ તેમણે ગાંધીજીના આપણે અક્ષરશઃ અને અર્થશઃ ચાલુ રાખવો જોઈએ..” જીવનનો પાયો નાખ્યો એમ કહી શકાય. ગાંધીજીના શરીરને ગાંધીજીનું આખું જીવન તદ્દન ખુલ્યું હતું. અંગત અને ખાનગી તેમણે જન્મ આપ્યો તે તો છે જ, પણ ગાંધીજીના અધ્યાત્મ ગણાય એવી એમની વાતો જેટલી જગત જાણતું હશે એટલી શરીરને પણ તેમણે જ જન્મ આપ્યો. તેમણે જે આધ્યાત્મિક બીજો ભાગ્યે જ બીજા કોઈ નેતાની જગત જાણતું હોય. છતાં ગાંધીજીની વાવ્યાં તે જ આગળ જતાં ફૂલ્યાં અને ફાલ્યાં છે. આજે જે બહેનો ઘણીયે જાણવા જેવી વાતો ઓછી જણાઈ હોય અથવા હજી જનતાને મૂંગે મોઢે કામ કરી રહી છે અને જેમને બાળકો ઉછેરવાનું કર્તવ્ય જાણવા ન મળી હોય. આ પુસ્તકમાં ગાંધીજીના વાર્તાલાપો અને પણ મળ્યું છે તેઓ દેશ માટે અતિ ઉજ્વળ ભાવિ તૈયાર કરી રહી પત્રો મારફત ગાંધીજીની બહાર નહીં આવેલી ખાસિયતો તથા છે એમ નથી લાગતું?
જીવનપ્રસંગો તેમ જ વ્યક્તિગત તથા સામાજિક જીવનને લગતા એકવાર મહાદેવભાઈ ગાંધીજીની “આત્મકથા'ની સંક્ષિપ્ત ઘણા અગત્યના વિષયો ઉપર ગાંધીજીના વિચારો વાચકને જાણવા આવૃત્તિનાં પ્રફ તપાસતાં બાપુને પૂછે છે: “તમારી માતાનાં કઠણ મળશે. વતો એકાદશી, ચાતુર્માસ, ચાંદ્રાયણ, વગેરેની વાત કરી છે, પણ આ પત્રગુચ્છનું પ્રકાશન પિતા અને પુત્ર-પુત્રવધૂઓ વચ્ચેના આપે તો શબ્દ saintliness (પવિત્રતા) વાપર્યો છે. અહીં પવિત્રતા તંતુઓને નવી ઝલક આપશે એવી આશા છે. આ પત્રોમાં મમતાં, કરતાં તપશ્ચર્યા કહેવા આપ નથી ઈચ્છતા? તો શબ્દ austerity કાળજી, વ્યથા, ગુસ્સો, ચેતવણી, ઔદાર્ય, પ્રોત્સાહન, પ્રશંસા, (ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૯)
પદ્ધછgs
