Prabuddha Jivan 2004 Year 15 Ank 01 to 11

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 6

પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૦૪
કરું.
જૂનવાણી કે ઉપયોગિતાવાદી ?
ડૉ. રણજિત પટેલ (‘અનામી') માંડ પંદર વર્ષની વયે, આજથી લગભગ સવાસો વર્ષ પહેલાં મારાં કાઢવાનું હોય ત્યારે ડૂચો દૂર કરવાનો, નળમાંથી પાણી નીકળે તેમ , ગંગા દાદી, કુલવધૂ બનીને લગભગ બાવીસ જણના સંયુક્ત કુટુંબમાં બાકોરામાંથી અનાજનો ધોધ વછૂટે. ‘એ ક્રિયા કરવામાં રમતની મજા આવ્યાં. પંચાણુ વર્ષે તેઓ વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે સ્વાભાવિક મૃત્યુ પામ્યાં. આવતી પણ તોતિંગ એ બે માટીની તોપો દીઠેય ગમતી ન હતી’ , ત્રણ ત્રણ પેઢી સુધી એમણે ભર્યાભાદર્યા સંયુક્ત કુટુમ્બમાં એકચક્રી પિતાજીએ એમનાં બા (અમારાં દાદી)ને સમજાવી કોઠલા પાછળ બે રાજ્ય કર્યું. લગભગ બાવીસ સંતાનોના જન્મને જોયો...એમને મોટા કોઠીઓને ય વદાય કરી એટલે ચારસો મણ અનાજ સમાય એવો કર્યા, ભરપટ્ટે સંસ્કાર આપ્યા ને પોતે પૂરા માન મરતબા સાથે સંસારની કોઠાર બની ગયો. અલબત્ત! કોઠીઓમાં ક્યારેય જીવાત પડતી નહોતી. વિદાય લીધી.
કોઠારમાં જીવાત અને ઉદરથી અનાજનો બગાડ થવા લાગ્યો. હું પચ્ચીસનો થયો ત્યાં સુધી મારાં ગંગાદાદીને જૂનવાણી સમજતો હવે ? અમારા ઘરમાં દળવાની બે દેશી ઘંટીઓ હતી. સવારે હતો પણ આઠ દાયકા વિતાવ્યા બાદ, એમને જૂનવાણી નહીં પણ પાંચના સુમારે ઊઠીને બે વહુઓ દળવા બેસી જાય. દરરોજનો દશ શેર ઉપયોગિતાવાદી સમજ્યો છું. કેટલાંક દૃષ્ટાંતો દ્વારા મારી વાત સ્પષ્ટ લોટ જોઈએ. ઘંટીએ દળેલા લોટની કમાલ જુદી! યંત્ર-ઘંટીએ દળેલા
અનાજના લોટનું પોષકતત્ત્વ બળી જાય, ઘટી જાય ને એની ભાખરીમારા જન્મ પહેલાં અમારા ઘરમાં એક “કોઠલો' હતો. એમાં મોટે રોટલી-રોટલાની મીઠાશ પણ ચાલી જાય! ઠાંગાઠેયા કરી વહુઓએ ભાગે ઘી-દૂધ-માખણ-રોટલાની છાબડી, કેરી-લીંબુ-મરચાનાં અથાણાં- દેશી ઘંટીને ય દેશવટો દીધો ને ઘરમાં દળવાની યંત્ર-ઘંટી આવી ગઈ ! સચવાતાં. એવો “કોઠલો” મેં કોઇને ત્યાં જોયેલો નહીં, ખૂબ મોટો ત્રીજી પેઢીની વહુઓએ ભલે દેશી ઘંટીને દેશનિકાલ દીધો, પણ બીજી મજૂસની પેટી જેવો, પણ ચીકણી માટીમાંથી બનાવેલો. ઢાંકણ વગેરે પેઢીની મારી પત્નીએ યંત્રઘંટી હોવા છતાં પણ એંશી વર્ષની જૈફ વયે લાકડાનાં...માટીનું ફ્રીજ જોઈ લ્યો. ઘી-દૂધ-દહીં...કશું જ બગડે પણ દેશી ઘંટીએ જ દળવાનું ચાલુ રાખ્યું. અમુક વસ્તુઓ બનાવવા નહીં-ગમે તેટલી ઠંડી ગરમી હોય ! ઓલ-સીઝન-પ્રૂફ ! સંસ્કૃત માટે યંત્ર ઘંટીનો ઉપયોગ થતો ને કેટલીક વસ્તુઓ બનાવવા માટે “કોઠાગાર', પ્રાકૃત કોટ્ટાર પરથી કોઠારે શબ્દ ગુજરાતીમાં આવ્યો. દેશી ઘંટીનો. કોઠલી કે કોઠલો-માટીની બનાવેલી નાની કોઠી જેમાં ખાદ્ય વસ્તુઓ અમારા મસમોટા ઘરને પાણિયારે ચારેક ત્રાંબાનાં બેડાં-ચારેક ઘડા મૂકાય...કોઠારમાં અનાજ રખાય. પણ અમો ચારેય ભાઈઓ મોટા અને ચારપાંચ ઘડા સમાય એવડો મોટો માટીનો ગોળો-રહેતો. ગોળામાં થયા, કૉલેજમાં ભણ્યા એટલે આ માટીનો કોઠલો', અમને સૌને પાણી ખૂટે એટલે ત્રાંબાના ઘડા-બેડામાંથી ઠલવાય પણ પાણીની તૂટ જૂનવાણી' લાગ્યો. “કોઈપણ કારણસર એને ઘરમાંથી રૂખસદ આપવી પડે નહીં. ઉનાળામાંય એ ગોળો ફ્રીજની ગરજ સારે-પણ કોણ જાણે જોઇએ. પણ દાદીના એકચક્રી સામ્રાજ્યમાં એ શી રીતે બને ? ત્રીજી પિત્તળીઆ ને ત્રાંબાની સંસ્કૃતિમાં એ “મૃત્તિકા-સંસ્કૃતિ' શોભતી નહોતી. પેઢીની, કુટુમ્બની અર્ધો ડઝન વહુવારોમાંથી કોઇએ “કોઠલો' શબ્દ એકવાર મારાં બાની ગફલતથી ત્રાંબાનો ઘડો માટીના ગોળા સાથે સાંભળેલો નહીં, એ જોવાની વાત તો જૂદી !
અથડાઈ ગયો ને ગોળો નંદવાઈ ગયો. એટલે દાદીનાં વાકબાણ શરૂ પ્રથમ તો, “કોઠલા' ને દેશવટો દેવા માટે દાદીની સાથે દલીલો થયાં. “ગોળો ફૂટે શેને?' વીસ વીસ વરસથી એ સેવા આપતો હતો. કરી જોઈ : 'દાદી હવે આ કોઠલો ઠીક ઠીક ઘરડો થયો. એને રજા કાળજી રાખીએ તો માટીનેય ગોબા શેના પડે? અમારા રાજમાં ચાલે આપવી જોઇએ.’ તરત જ દાદી બોલ્યા: “હું ય ઘરડી થઈ છું...પહોંચાડો ને તમારા રાજમાં ફૂટે !' પિતાજીએ દલીલ કરી: “બા! માણસ જેવા મને ય સ્મશાને.” “પણ દાદી, આ કોઠલો કેટલી બધી જગ્યા રોકે માણસ મરી જાય છે ને! દરેકનું આયુષ્ય ખૂટે એટલે જવાનું, પણ છે ? દાદી બોલ્યાં : ‘તમારે નાગા થઇને ય નાચવું હોય તો આ ઘર બેચાર દિવસ સુધી દાદીનો કકળાટ ચાલુ રહ્યો. તો ખેતર જેવડું મોટું છે.” “પણ દાદી હવે આપણા ઘરમાં આ શોભતો અમારા ઘરમાં એક મોટી વળગણી હતી. એના પર ઘણાં લૂગડાં નથી.’ ‘જૂની વસ્તુઓથી ને ઘરડાં મા-બાપથી શરમાય એ માણહમાં લટકે. બે-ત્રણ કબાટની એ ગરજ સારે. પણ ઘરની રોનકમાં એ લેખામાં નહીં.” પત્યું, લાગ્યું કે આ પાણીએ મગ ચઢનાર નથી એટલે ગાબડાં પાડતી હતી એટલે વળગણીનો વળગાડ ટળ્યો ને ખાસ્સાં રફતે રફતે અમે આતંકવાદ”નો આશરો લીધો ને કકડે કકડે “કોઠલા'ની કબાટ થઈ ગયાં. એ વળગણીના અનુસંધાનમાં દાદી પાસેથી માંડ દસ ભાંગફોડ શરૂ કરી. રફતે રફતે ઉંદર-પ્રવેશ પૂરતી પ્રગતિ કરી ! વર્ષની વયે મેં એક કહેવત સાંભળેલી : “વળગણીએ સૂકવેલા બે એટલે દાદીને દલીલ કરી : “દાદી ! હવે તો કોઠલામાં ઉંદર બગાડ શોક્યના સાડલા પણ લડે.” છાણ-માટીથી ઓકળીઓ પાડેલું ઘર કરે છે...ઉંદરની પાછળ સાપ પણ પેસે તો કુટુમ્બમાં ન બનવાનું ત્યારે કેવું કલાત્મક લીંપણથી શોભવું હતું. ઉનાળામાં ઠંડક ને શિયાળામાં બને ! આખરે દાદી ઢીલાં પડ્યાં ને કોઠલાનો તો નિકાલ કરી દીધો ઉષ્મા આપતું ઘર ‘ટાઈલ્સ’ આવતાં શોભે છે ખરું ! આજથી છ-સાત પણ દાદીએ બે દિવસ ખાધું નહીં. કુટુમ્બમાં કોઈનું અવસાન થયું હોય દાયકા પૂર્વે અમારા ઘરમાં ખીચડી તપેલીઓમાં નહીં પણ માટીનાં એવો ને એટલો શોક પાળ્યો. કોઠલાને સ્થાને અપ-ટુ-ડેટ કબાટ ને હાડલામાં થતી. કઢી પણ, છાશ પણ મોટો કાળાં માટલામાં સચવાય. ફ્રીજ આવી ગયાં !
દહીં અને અથાણાં પાણી માટીના કટોરામાં રાખવાનાં. એની મીઠાશ અમારી દૃષ્ટિએ, દાદીને જૂનવાણી ઠેરવતી બીજી વસ્તુ હતી...અનાજ કૈક ઓર હતી. આજે સ્ટીલ-સંસ્કૃતિની ‘ફીકાશ અનુભવીએ છીએ. ભરવાની બે માટીની તોતિંગ કોઠીઓ. એ બંને કોઠીઓ ઘરમાં ઠીક હું પચાસનો થયો ત્યાં સુધી, વતનમાં જવાનું થાય ત્યારે, દેશી ઘંટીથી ઠીક જગ્યા રોકતી હતી. આમ તો અમારું ઘર વિશાળ હતું, ૧૩૦ ફૂટ દળેલા બાજરીના લોટના, કપાસની કરાંઠીના તાપે શેકેલા ત્રણ-ચાર લાંબું હતું પણ આ કોઠીઓ તોપખાના જેવી લાગતી. અનાજથી રોટલા બેગમાં ભરી લાવતો ને વડોદરામાં એની મીઠાશ માણતો ને ઠસોઠસ ભરેલી કોઠીઓની નીચે એક બાજુ હાનું બાકોરું રાખવામાં ખાતાં ખાતાં બોલતો. “દાદી તમે રજમાત્ર જૂનવાણી નહોતાં, તમે તો આવતું. એને ડૂચાથી બંધ કરવામાં આવતું. જ્યારે કોઠીમાંથી અનાજ ૧૦૦ ટકા ઉપયોગિતાવાદી હતાં.”