________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
''.
તા. ૧૬-૨-૯૬ અને તા. ૧૬-૩-૯૬
આવી અને પછી વિદ્યા અને એ દિવસોમાં ગાવેલાં એ રિ
પાદરામાં બાળપણમાં મેં એમની સાથે દસેક વર્ષ ગાળેલાં એ દિવસો કુળ ગયું કાશી અને મા ગઈ નાશી, અને મુંબઈ કાયમ માટે આવીને રહ્યાં એ દિવસો નજર સામે તરવરે છે. પોપટ લાવ્યો બારિયણ એ વાત મોટી ખાસ્સી. અમથીબાને ઘણી વિદ્યાઓ આવડે. સાપ કે વીંછી કરડ્યો હોય, આંખો એવી રીતે બીજી એક ઘટનામાં એક ભાઈને ત્યાં લગ્નના જમણવાર આવી હોય, પગ કે હાથ મચકોડાયો હોય, કમળો થયો હોય કે નાના પ્રસંગે રસોઇમાં એકાદ વાનગી ખૂટી પડી અને બુમરાણ થઇ ગઇ. લોકો છોકરાંઓને તાવ આવ્યો હોય કે ઉંટાટિયું થયું હોય એ બધું ઉતારવાની ગમે તેમ બોલવા લાગ્યા. એથી પેલા ભાઈ ચિડાઈ ગયા. લોકો આટલી મંત્ર વિદ્યાઓ તેમને આવડતી. એમની એ વિદ્યાથી ઘણાંને લાભ થતો નાની વાતમાં ટીકા કરવા મંડી ગયા. તો એ લોકો કંઈ ખવડાવવાને અને ગામના લોકોને એમનામાં ઘણી શ્રદ્ધા હતી. દિવસ કે રાત લાયક જ નથી. હવે ખવડાવીશું તો પણ ટીકા કરવાના છે અને નહિ દરમિયાન ગમે ત્યારે ગમે તે વ્યક્તિ આવી હોય, પણ અમથીબાના ખવડાવીએ તો પણ ટીકા કરવાના છે. એટલે એમણે એમના દીકરા મોંઢામાંથી કોઈને ના કહેવાઈ ન હોય કે પછીથી આવજો” એવું પણ મંગળને હુકમ કર્યો કે રસોડાના ઓરડાને તાળું મારી દે. એ પ્રસંગે કહેવાયું ન હોય. મચકોડ ઉતારવા માટે તેઓ કાંકરા (મરડિયા)નો ડાહ્યાકાકાએ લીટીઓ જોડી હતી. ઉપયોગ કરતા. આંખ આવી હોય તે વ્યક્તિને પોતાની સામે બેસાડતાં. આમે કાળું અને આમે કાળું વચ્ચે પાણી ભરેલી થાળી રાખતાં અને કાઠી સળગાવી હાથમાં રાખી તે માર મંગળિયા ઓરડે તાળું. ગોળ ગોળ ફેરવતાં જતાં, એનું પ્રતિબિંબ થાળીના પાણીમાં પડતું. તેઓ આ ડાહ્યાકાકા પાસેથી બધાં છોકરાંઓને ઘણી કહેવતો જાણવા મંત્ર ભણતાં અને પછી જોર જોરથી મોટા અવાજ સાથે એમને બગાસાં અને કંઠસ્થ કરવા મળી હતી, જૂના જમાનાની એ પ્રચલિત કહેવતો ચાલુ થાય ત્યાં સુધી તે મંત્ર ભણતાં. આ બધાં દશ્યો બાળપણમાં મેં હતી, જેમ કેનજરે નિહાળેલાં છે. તેમને છીંકણી બનાવતાં સરસ આવડતું. થોડે થોડે સરતે (નજર મેળવવાથી) કરડે કૂતરો, વખતે છીંકણી બનાવીને આસપાસના બૈરાઓને મફત ડબ્બી ભરી બિનસરતે કરડે વાઘ. આપતાં. તેવી જ રીતે ધૂપલ પણ સરસ બનાવતાં. મને બરાબર એ દશ્ય વિશ્વાસે કરડે વાણિયો યાદ છે કે જ્યારે આવી રીતે મોટી સગડી ઉપર ધૂપેલ બનાવતાં હતાં. ચંપાયો કરડે નાગ. ત્યારે તેલમાં મોટો ભડકો થયો હતો અને તરત તે ઓલવી નાખ્યો હતો. લગભગ પાંચેક દાયકાથી ચાલતા આવા ધમધોકાર વેપારમાં ઈ. અમે નાના હતા ત્યારે અમથીબાને કહેતા કે “તમારી મંત્રવિદ્યાઓ સ. ૧૯૨૦માં અચાનક પલટો આવ્યો. ઈટોલાનું જિન ત્યાંના વેપારી અમને શીખવાડો.' તેઓ કહેતાં કે પોતાનાં ગુરુએ એ ગમે તેને કાલિદાસ નારણભાઇનું હતું. એ જિનમાં અચાનક મોટી આગ લાગી આપવાની ના પાડી છે અને યોગ્ય પાત્ર જણાય તેને કાળી ચૌદસની અને એમાં અમૃતલાલ બાપાની માલિકીની રૂની બે હજાર ગાંસડી બળી, રાત્રે બાર વાગે નાહીધોઈને શુદ્ધ થયા પછી જ આપી શકાય. જીવનના ગઈ તથા બીજું ઘણું નુકશાન થયું. ભારે મોટી આઘાતજનક ઘટના બની. અંત સુધી તેમણે એ વિદ્યાઓ કોઈને આપી નહોતી.
રૂના વેપારમાં વીમો તો ઉતરાવવો જ જોઈએ. પણ એ વીમો કાલિદાસ અમૃતલાલ બાપાને ભાઈઓમાં એક નાના ભાઈ હતા. એમનું નારણભાઇના નામનો હતો. આશરે ત્રણ લાખ રૂપિયાનું નુકસાન એ. નામ ડાહ્યાભાઇ. બંને ભાઈનાં સંતાનોમાં તેઓ “ડાહ્યાકાકા’ તરીકે જ વરસોમાં થયું. વીમા કંપની આટલો મોટો વીમો ચૂકવવા ઇચ્છતી જાણીતા હતા. બધાં ડાહ્યાકાકાનું નામ પ્રેમથી સંભારે. તેઓ બહુ નહોતી. ઘણાં વાંધા પાડ્યા અને ઘણી તકલીફ પછી થોડીક રકમ બુદ્ધિચાતર્યવાળા, અનુભવી અને રમૂજી સ્વભાવના હતા. વેપારાર્થે કાલિદાસને ચૂકવી. કાલિદાસની આર્થિક સ્થિતિ નબળી થઈ ગઈ હતી. તેઓ સતત મુસાફરી કરતા રહેતા અને દર વખતે એકાદ બે ભત્રીજાને એમની દાનત બગડી. વીમાની આવેલી રકમમાથી એમણે એક રૂપિયો. સાથે લઈ જતા. મારા પિતાશ્રીને વીસ પચીસ વર્ષની ઉંમરે ડાહ્યાકાકા પણ આપ્યો નહિ. ધંધાની ખોટ અને સાથે સાથે વિશ્વાસઘાતનો અનુભવ સાથે સમગ્ર ગુજરાત ઉપરાંત રાજસ્થાન અને ઉત્તર ભારતમાં દરેક મોટા થયો. આફતનાં જાણે વાદળાં ઉમટી આવ્યાં. આવડા બહોળા વેપારને. શહેરમાં જવાનું થતું. રૂ, કપાસ, અનાજ અને બિયારણના છૂટક તથા ત્રણ લાખની ખોટની દષ્ટિએ સરભર કરવામાં વાર તો લાગે અને તે જથાબંધ વેપારી હોવાને નાતે કાં તો ખરીદી કરવાની હોય અથવા માલ પણ કદાચ શક્ય બની શકયું હોત, પરંતુ આવી ઘટના બને ત્યારે વ્યાજે વેચવાનો હોય. તે વખતે માલની હેરફેર માટે રેલવેની ગુડસ ટ્રેન એ પૈસા મૂકેલા હોય એ બધા લેણદારો એક સાથે પૈસા માટે દોડે. એટલે એક જ વ્યવસ્થા ઉપલબ્ધ હતી. ગામમાંથી પાદરાના રેલ્વે સ્ટેશને મુશ્કેલીનો પાર ન રહ્યો. બીજી બાજુ ગરજના વખતે વેપારીઓ પણ દરરોજ એકાદ આંટો તો હોય જ. રેલ્વે તંત્ર ત્યારે અત્યંત વ્યવસ્થિત, સસ્તામાં માલ પડાવી જાય.વેપારધંધા સંકેલાવા લાગ્યા. દેવા ચૂકતે. નિયમિત અને સુદ્રઢ હતું. વેપારાર્થે ગામેગામ આડતિયા રહેતા અને થવા લાગ્યાં. જિનો, જમીનો, ખેતરો, દુકાનો, સોનાનાં ઘરેણાં બધું પોતે જાય ત્યારે આડતિયાના મહેમાન બનવાનું રહેતું. આગતાસ્વાગતા વેચાતું ગયું. ચાર પાંચ વર્ષમાં તો હાથે પગે થઈ જવાયું. કેટલાક સારી રહેતી. શહેરના અગ્રગણ્ય વેપારીઓનો પરિચય થતો. પાદરામાં વેપારીઓના દેવાં પૂરેપૂરાં ચૂકતે થયાં, પરંતુ સગાંસંબંધીઓએ તથા પોતે હોય ત્યારે રોજનો ટપાલ વ્યવહાર ઘણો રહેતો. પોસ્ટ દ્વારા જ બીજા ઘણાંએ પોતાની રકમ લેવાની ના પાડીને કહ્યું, ‘તમે અમારા નમૂનાઓ મોકલાતા. આથી પિતાશ્રીને ડાહ્યાકાકાના હાથ નીચે તાલીમ ઉપર ઘણો બધો ઉપકાર કર્યો છે. અમારા પૈસા એ કોઈ મોટી વાત સારી મળી હતી અને કોઈ પણ ગામનું નામ બોલાય કે તરત ત્યાંના નથી.” થોડાં વર્ષમાં બધું જ વેચાઈ ગયું. એકમાત્ર રહેવાનું ઘર બચ્યું મુખ્ય આડતિયા અને વેપારીઓનાં નામ બોલાય. (પિતાશ્રીને સો હતું. એક સ્થાનિક ભાઇએ કોર્ટમાં દાવો કર્યો અને છેવટે એ ઘરની અંદર વર્ષની ઉંમરે પણ એવાં અનેક નામો હજુ મોઢે છે)
અમૃતલાલ બાપા જીવે ત્યાં સુધી રહેવાનો હક મળ્યો, પણ ઘરની ડાહ્યાકાકાને એમના વાતોડિયા સ્વભાવને કારણે તથા વારંવાર માલિકી બદલાઈ ગઈ.' બીજા પણ બે ત્રણ જણે કોર્ટમાં દાવા કર્યા. મુસાફરીને કારણે ઘણી વાતોની જાણકારી રહેતી. વળી તેમને કહેવતો અમૃતલાલ બાપાએ એ બધાનો સમતાપૂર્વક સામનો કર્યો. એક વખત પણ ઘણી આવડતી. તદુપરાંત પ્રસંગાનુસાર પ્રાસયુક્ત લીટીઓ જોડતાં કોર્ટના ન્યાયાધીશે ટકોર કરી કે ‘ઉલટતપાસમાં ફરિયાદી ત્રણ વાર જૂઠું પણ તેમને આવડતું. જેમકે એ જમાનામાં પોપટ નામના એક છોકરાની બોલતાં પકડાયા છે અને પ્રતિવાદી અમૃતલાલને માથે આટલી બધી મા બીજા કોઈક પુરુષ સાથે નાસી ગઈ હતી. એટલે એ કુટુંબ વગોવાયું ઉપાધિ આવી પડી છે છતાં એક પણ વખત તેઓ જૂઠું બોલ્યા નથી.' હતું. એથી વાણિયા પોપટે જ્ઞાતિમાંથી કન્યા ન મળતાં બહારગામ જઈ અમૃતલાલ બાપાએ પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર કરી પૈસા આપી કોઈક બારિયણ કન્યાને લાવીને ઘરમાં બેસાડી હતી. એ લીધો. સાદાઈ અને કરકસરભર્યું જીવન ચાલુ થઇ ગયું. જે જમાનામાં પ્રસંગે ડાહ્યાકાકાએ લીટીઓ જોડી હતી :
સાધારણ સ્થિતિના માણસો વરસે બે વરસે પાદરાથી એકાદ વખત.
