________________
તા. ૧૬-૬-૯૬ અને તા. ૧૬-૭-૯૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
કોઇના ઉપર જુલ્મ કરવાથી નહિ, પણ સુખદાયક શાંતિમાંથી મળે, અસંતાપકર અને દૈવી, ઈહલૌકીક જીવનમાં ઉપકારક અને જેમાંથી આ શાંતિ પળદાયી અને મોકળી (in kindly peace, fruitful and જીવન પછીય જીવન હોવાની સકારણ અપેક્ષા ન રાખી શકાય એવી free) તમે હજુ જીવતા છો ત્યાં સુધી, જેવો હોય તેવો, વૃદ્ધાવસ્થાના નહિ ધનસંપતિ બની શકે છે. (-these may yet be here your શ્વેત વાળના ગૌરવના અને મધુર વિશ્રાંતિના પ્રતીક જેવો આ મુકુટ riches: untormenting and divine: serviceable for the : Handles (but this, such as it is, you may win while life that now is; nar, it may be, without promise of that yet you live: type of grey honour and sweet rest). which is to come-નોંધ : અહીં promise શબ્દનો અર્થ એક : - હૃદયની નિબંધ નિખાલસતા (free-heartedness), અંગ્રેજી શબ્દકોશ અનુસાર ground for expectation એવો થાય.) અભિજાત સૌજન્ય (graciousness), અનવચ્છિન્ન વિશ્વાસ પુસ્તકના શિર્ષક “ક્રાઉન ઓવ વાઇલ્ડ ઓલિવ'નો આવો અર્થ (undisturbed trust), પ્રકૃતિદત્ત પ્રેમ (requited love) સમજાવીને રસ્કિન એમ સૂચવતા જણાય છે કે કોઇપણ પ્રવૃત્તિ કે પરજનોની શાંતિનું દર્શન અને તેમના દુઃખમાં તેમની ભાવપૂર્વક સેવા વ્યવસાયનું સાચું ફળ તે પ્રવૃત્તિ કે વ્યવસાયમાં આપણે જે ગૌરવ અને (the right of the peace of others and the ministry to માનસિક પ્રસન્નતા અનુભવીએ છીએ તેમાં રહેલું છે, અને નહિ કે તે their pain), તમારી ઉપર નીલું આકાશ, નીચે પૃથ્વીનાં મીઠાં જળ પ્રવૃત્તિ કે વ્યવસાયમાંથી મળતાં આર્થિક લાભ કે સામાજિક પ્રતિષ્ઠામાં. (sweet water) અને પુષ્પો-આ સર્વ હજુય અહીં તમારી
આપણી કહેવતો
પ્રવીણચંદ્ર જી. રૂપારેલ આ કહેવતો ભાષાનું આભૂષણ હોય છે. એટલે બધી જ ભાષાઓમાં વેપારી એને ઓળખી ગયો, રાબેતા મુજબનો ભાવ કહેતાં ચોરે કહ્યું, એ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. આપણે ત્યાં કહેવતોની સારી એવી સમૃદ્ધિ “રાઈના ભાવ તો ખૂબ વધી ગયા છે ને?' ત્યારે વેપારીએ હસીને કહ્યું, છે. અત્યાર સુધી ઠીક ઠીક કહી શકાય એટલા કહેવત-સંગ્રહો આપણે “રાઈના પાડ રાતે ગયા.'-એ તો ગઈ રાતની વાત, વેપારીએ ત્યાં પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે . જો કે એનો સુવ્યવસ્થિત અભ્યાસ થયો ચતુરાઇપૂર્વક પોતાનું નુકશાન ખૂબ જ ઓછું કરાવી લીધું હતું. . હોય એવો કોઈ ગ્રંથ હજુ જાણમાં નથી.
એક બાબત હાથમાં લેતાં, બીજી કેટલીય બાબતો પાછળ ચાલી કહેવતો પ્રજા જીવનના ધબકારામાંથી ઉદભવે છે. એના મૂળમાં આવે ને એય અપનાવવી પડે એવા અર્થમાં એક કહેવત છે-બાવાજીની ક્યાંક કંઈ પણ અવશ્ય હોવું જોઈએ; જો કે અનેક પેઢીઓથી એ ઊતરી લંગોટી'. એક બાવાજી હતા. સર્વસ્વ ત્યાગીને સાધુ બન્યા હતા. બધા આવતી હોય છે. એટલે ઘણીવાર એનાં મૂળ સુધી આપણે પહોંચી નથી વસ્ત્રોનો ત્યાગ કરી, એક માત્ર લંગોટી પહેરવાનો એમણે નિર્ણય કર્યો; શકતા-એ ભૂલાઈ ગયું હોય છે. આ કહેવતો અનેક પેઢીઓના અનુભવ પણ લંગોટી સૂકવવાનાખતાં એકવાર એક ઉંદર એ તાણી ગયો. ઉંદરથી અને શાણપણનો નિચોડ સમાવતો દષ્ટાંતરૂપ સૂત્રાત્મક જ્ઞાનકોષ હોય બચવા એક બિલાડી પાળવી પડી. બિલાડી પાળી, એટલે દૂધની જરૂર છે. એ એવી રત્નકણિકા હોય છે કે સહેજે મનમાં હંમેશને માટે વસી પડતાં એક ગાય રાખી; ગાય રાખી, એટલે ઘાસ-ચારાની જરૂર પડી જાય છે.
ને એને વ્યવસ્થા કરવામાં એક આખો નવો જ સંસાર શરૂ થઈ ગયો, ને કહેવતોમાં પ્રજા જીવનના કેટલાયે પ્રવાહો એવા સરસ રીતે આવા અર્થમાં “બાવાજીની લંગોટી' કહેવત પ્રચલિત થઈ ગઈ. ઝીલાયા હોય છે કે એમાંથી સહેજે સમકાલીન પ્રચલિત રિવાજો, મોટા ભાગની અપેક્ષા વગર કોઈ નાની હાનિ-નાનું નુકસાન પ્રથાઓ, વિધિઓ, ભાવનાઓ, લાક્ષણિકતાઓ, ખાસિયતો, ખૂબીઓ વહોરી ન લે-એવા અર્થમાં આપણે ત્યાં એક કહેવત છે. ‘લાલો લાભ ને ખામીઓનો સુદ્ધાં ઇતિહાસ તારવી શકાય છે-અનેક પેઢીઓમાં વિના લોટે નહીં.' લાલો, વ્યવહારુ ને ચોક્કસ ગણતરીબાજ છોકરો પથરાયેલા આપણા સમાજનું સજીવ ચિત્ર પણ એમાંથી મળી રહે છે. હતો. એકવાર એ ઘી લેવા ગયો. પાછા આવતાં એના હાથમાંથી ઘીનું
કહેવતો ટૂંકી, અર્થસભર, વ્યવહારદષ્ટિભરી તથા કથનનું વાસણ પડી ગયું ને લાલો જમીન પર પડ્યો-પડી રહ્યો ! કોઈએ એની ભારપૂર્વક અનુમોદન કરનારી દલીલો જેવી હોય છે. એનું અંતસ્તત્વ માને ખબર આપ્યાં. ‘લાલો જમીન પર લોટે છે !' માને ખાતરી હતી એટલું સત્ત્વશીલ હોય છે કે એ સહેજે વ્યાપક ક્ષેત્રે પ્રચલિત થઇ જાય કે લાલો લાભ વગર લોટે નહીં. મા ત્યાં ગઈ ! લાલો આસપાસ નજર છે. અનેક પ્રદેશોમાં રાષ્ટ્રભરમાં એ ફરી વળે છે. એટલે જ આપણે ત્યાં નાખી ધીમેથી ઊયો-ઊઠતાં, જમીન પરથી કંઈક ઉપાડી લીધું. ઘેર પ્રચલિત કહેવતો, અન્ય ભાષાઓમાં પણ મૂળ રૂપે કે થોડા ફેરફાર જઈ માના હાથમાં બે સોનામહોરો મૂકી, ને કહ્યું, એણે જમીન પર એ સહિત પ્રચલિત થઇ હોય છે. બીજે પક્ષે અન્ય પ્રદેશોમાં ઉદભવેલી સોનામહોરો જોઈ હતી. એ ઉપાડતાં કોઈ જોઈ ન જાય, એટલે એણે કહેવતો પણ એજ રીતે આપણે ત્યાં પ્રચલિત થઈ હોય છે. અન્ય ઘીનું કામ પડવા દીધું ને સોનામહોરો પર પડી રહ્યો હતો. પ્રદેશોમાંથી પ્રવેશેલી કહેવતો પણ અર્થસભર અને સચોટ હોવા છતાં એક વધુ કહેવત જોઈએ. જ્યાં નાના મોટા મૂલ્યોમાં કોઈ અંતર ઘણીવાર આપણે એના મૂળની વાતથી વંચિત રહીએ છીએ. જ્યારે જ ન સમજાતું હોય તેવા પ્રસંગે આપણે કહીએ છીએ “ટકે શેર ભાજી , આપણે ત્યાં તો કહેવતોના મૂળ તરીકે ઘણી વાર્તાઓ પ્રચલિત છે. ટકે શેર ખાજા.' આના મૂળમાં રહેલી “અંધેરી નગરી ને ગંડુ રાજા' ની
આપણે એ બધી તો નહીં પણ અહીંની મર્યાદા સાચવીને થોડી વાત તો હવે વિદ્યાર્થીઓમાં પણ સારી એવી પરિચિત છે. જોઈએ. આપણી એક કહેવત છે-“રાઇના પાડ રાતે ગયા’-વાત એમ હવે એક જુદી જ કહેવત જોઇએ. આમ તો એ આપણે ત્યાં સારી છે કે એક ચોર એક રાતે એક વેપારી વાણિયાને ત્યાં ચોરી કરવા ગયો. એવી પ્રચલિત છે-એ છે-“પૈસો પૈસાને ખેંચે છે.” એની વાત આમ છેઃ અવાજથી વેપારી ને એની પત્ની જાગી ગયાં. ચોર આવ્યો છે જાણી એક ગરીબ મજૂર, મોડી સાંજે ઘર તરફ જતો હતો. ગજવામાં આજે વેપારીએ પત્નીને મોટેથી કહ્યું, “રાઈના ભાવ તો હમણાં એટલા ગાંડા કમાયેલો એક રૂપિયો પડ્યો હતો.એક ઘર પાસેથી પસાર થતાં, એની વધ્યા છે કે હવે તો એ તોલાને ભાવે વેચવી પડશે.” ચોરે આ સાંભળી નજર બારીની વચ્ચેથી, અંદર પ્રકાશમાં પડેલા રૂપિયાના ઢગલા પર લીધું. એણે તો રાઈની ગુણામાંથી ફાંટ ભરીને રાઈ લીધી ને ઊપડી ગયો. પડી. પોતાના શેઠ પાસેથી સાંભળેલી કહેવત એને યાદ આવી- પૈસો બીજે દિવસે રાઇ લઇને વેપારીને ત્યાં એ આવ્યો ને રાઈનો ભાવ પૂગ્યો. પૈસાને ખેંચે !' ગજવામાંથી પેલો રૂપિયો કાઢી પેલી બારીની વચ્ચે
