________________
તા. ૧૬-૬-૯૬ અને તા. ૧૬-૭-૯૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
મારો એવો લાંબા સમયનો અનુભવ છે કે હું જે કહું છું તેની ઉપર (such vital fruit as it seems capable of) તે સ્પષ્ટ કરવાનો વિચાર કર્યા વિના લોકો તેને હસી કાઢે છે, અને સામાન્યતઃ લોકો મારી પ્રયત્ન કરું છું. જેમકે આજની અંગ્રેજ પ્રજાની ઘણી મોટી બહુમતી એમ વાત સમજે ત્યાં સુધી હું ધીરજ રાખીને રાહ જોઉં છું. પણ મને એ વાતનું માને છે કે પોતાની પાસે એક એવું પુસ્તક છે જેમાં પોતે શું કરવું અને દુઃખદ આશ્ચર્ય થયું છે કે વ્યક્તિઓની તેમ રાષ્ટ્રોની સંપત્તિ ઉપયોગમાં શું જાણવું જોઈએ તે ઇશ્વરે સ્વમુખે કહેલું છે. મેં એ પુસ્તક તેમના જેટલાં આવે એવી ચીજવસ્તુઓમાં (in substance) રહેલી છે અને નહિ જ ધ્યાનથી ૪૦ વર્ષ સુધી વાંચ્યું છે અને હું એ પુસ્તકમાં જેઓ શ્રદ્ધા કે મીંડામાં (in ciphers), અને દરેક પ્રકારના શ્રમનું તેમ વ્યાપારનું રાખે છે તેમને તેમાં તેઓ રાખે છે તે કરતાં વધારે ઊંડી શ્રદ્ધા રાખવા ખરું મૂલ્ય એવા શ્રમ દ્વારા જ ચીજવસ્તુઓનું ઉત્પાદન થાય છે અને સમજાવવાનો પ્રયાસ કરું છું, તેમને એ પુસ્તકનાં જે વચનો સવિશેષ વ્યાપાર દ્વારા જે મળે છે તેની ઉપયોગિતામાં રહેલું છે એ સીધીસાદી પસંદ પડે છે તેમાં જ માત્ર નહિ, પણ તેના સમગ્ર ઉપદેશમાં (not in વાત મેં વારંવાર દાખલા દલીલો સાથે સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો હોવા their favourite verses only, but in the sum of all), એ છતાં હું વાંચકોના ગળે નથી ઉતારી શક્યો. વળી વ્યાપારથી લાભ થતો વચનોનું દરરોજ જીભથી રટણ કરવાથી પોતાનો ઉદ્ધાર થઇ જશે એવી હોય કે હાનિ, વ્યાપારની પ્રવૃત્તિ સદાય સારી છે, તેમ વેચવાની અને શ્રદ્ધાથી નહિ, પણ એ વચનો કોઈ સર્વોપરી નાયકનો આદેશ હોય તેમ ખરીદવાની પ્રવૃત્તિઓ પણ, વેચવામાં કે ખરીદવામાં આવતી તેમને સાંભળવા જોઇએ અને તેમનું પાલન કરવું જોઈએ, નહિ તો ચીજવસ્તુઓની ઉપયોગિતા ગમે તે હોય, એ બેય પ્રવૃત્તિ લાભદાયી જ પોતાનો સર્વનાશ થઈ જશે એવી શ્રદ્ધાથી. (as a captain's order (salutary) છે એવો ભૂલ ભરેલો ખ્યાલ અર્વાચીન ગણાતા to be heard and obeyed at their peril). મારા શ્રોતાઓ અર્થશાસ્ત્રીઓએ અંગ્રેજ પ્રજાના મનમાં એવો ઠસાવી દીધો છે કે એવી આવી શ્રદ્ધા રાખે છે એમ માનવાથી મને સદા પ્રોત્સાહન મળતું. એવો સર્વ પ્રવૃત્તિઓથી સાચો લાભ શો થાય છે એ પ્રશ્નની ચર્ચા ધીરજપૂર્વક સમય હતો જ્યારે મને આશા હતી કે આવી શ્રદ્ધા રાખતા શ્રોતાઓને સાંભળે એવા શ્રોતાઓ મને મળતાં જ નથી.
તો હું ગર્વમાં રહેલો દોષ (guilt of pride) અને અતિ લોભની આ વ્યાખ્યાનોમાં મારો મુખ્ય ઉદેશ કામદારોને, વ્યાપારીઓને નિરર્થકતા (futility of avarice) સમજાવી શકીશ, અને તેમની પાસે અને સૈનિકોને તેમની પ્રવૃત્તિઓનો અંતિમ (Ultimate) અર્થ શો છે એ જીવન, ખાવાની વસ્તુઓ કરતાં અને શરીર પહેરવાનાં વસ્ત્રો કરતાં . પૂછવાનો હતો. મારે તેમની પાસેથી જાણવું હતું કે કામદારો તેમની કંઈક વધારે છે એમ પ્રતિપાદન કરતા અર્થશાસ્ત્રનું અનુમોદન કરાવી ઉત્પાદન પ્રવૃત્તિમાંથી, વ્યાપારીઓ તેમની વેચવાની પ્રવૃત્તિમાંથી, અને શકીશ. (from these, if from only, I once expected સૈનિકો તેમની વધ કરવાની પ્રવૃત્તિમાંથી (kiling) શું મેળવવાની ratification of a political economy. which asserted ઇચ્છા કે આશા રાખે છે ? પણ એવો પ્રશ્ન પૂછીએ તે પહેલાં આપણી that the life was more than the meat and the body સામે એક મુશ્કેલી આવીને ઊભી રહે છે (જેનું નિવારણ અત્યારે તો મને than raiment. નોધ : ઓગણીસમી સદીમાં polical economy અશક્ય લાગે છે-to me for the present insperable). એ એ શબ્દપ્રયોગ આજે આપણે જેને ‘અર્થશાસ્ત્ર કહીએ છીએ તે અર્થમાં મુશ્કેલી આપણાં શ્રોતાઓ પરલોકમાં શ્રદ્ધા રાખે છે કે નથી રાખતા એમ હતો અને meat શબ્દનો અર્થ આજે પણ બકરાં અને ઘેટાંનું માંસ માનીને તેમને સંબોધવા તેનો નિર્ણય કરવાની છે (the difficulty of ઉપરાંત સામાન્ય ખાપં.ની વસ્તુઓ-food-એવો થાય છે.) knowing whether to address one's audience as : 491 141-44 alat 134-11 Hull (a general believing or not believing in any other world than audience) કે તેમની બહુમતીય ધાર્મિક (religious) હોય છે એમ this). જો તમે સામાન્ય અર્વાચીન અંગ્રેજ મિત્ર મંડળને (any જરાય પ્રતીતિકર જણાય એવો કોઈ આધારે (with any semblance average modern English Company) આ જીવન પછી કોઇ of reason) ગૃહીત કરી શકાતું નથી. બહુમતી તો એવી શ્રદ્ધા ન શાશ્વત જીવનમાં (in eternal life) તે શ્રદ્ધા રાખે છે એમ માનીને તેને રાખતા હોય, અથવા જેમને કંઈ નહિ તો એવી શ્રદ્ધાના આધારે સંબોધશો અને એવી શ્રદ્ધાના તે મંડળના સભ્યોની વર્તમાન પ્રવૃત્તિઓને અનુરોધ કરી શકાતો નથી. (who, at least are in accessible લગતા ફલિતાર્થ કાઢવાનો પ્રયત્ન કરશો તો તેઓ તરત તમને to appeals founded on it) એવા માણસોની જ હોવાની અને કહેશે- તમે કહો છો તે બહુ સુંદર વાત છે, પણ તે વ્યવહારૂ નથી.' અને એમ કહેવાતા ખ્રિસ્તીને (the so-called christian) હું તેની જીવન જો તેથી ઊલટું, તમે એ મિત્ર મંડળના સભ્યો આ જીવન પછી કોઈ સત્ય છે એવી માન્યતાને પ્રામાણિકપણે જાહેર કરવા અને તે શ્રદ્ધાને શાશ્વત જીવનમાં શ્રદ્ધા નથી રાખતા એમ માનીને તેમને સંબોધશો અને વર્તનમાં ચરિતાર્થ કરવા વીનવવા ઇચ્છતો હતો (I desired to તેની એવી અશ્રદ્ધાના તેમની વર્તમાન પ્રવૃત્તિઓને લગતા ફલિતાર્થ plead for honest declaration and fulfilment of his belief કાઢવાનો પ્રયત્ન કરશો તો તે તરત જ તમને કોઈ શાપિત દુષ્ટ માનીને inlife), તેમ કહેવાતા અવિશ્વાસીને (the so-called infidel) તેની, તેમના પગની ધૂળ તમારી ઉપર ખંખેરીને ચાલ્યા જશે (they મૃત્યુ સત્ય છે એવી માન્યતાને (his belief in death-એટલે કે મૃત્યુ immediately hold you to be an accused person and પછી કંઈ નથી એવી માન્યતાને) પ્રામાણિકપણે જાહેર કરવા અને એ shake off the dust of their feet at you).
માન્યતાને વર્તનમાં ચરિતાર્થ કરવા વીનવવા ઇચ્છતો હતો. જીવન વ્યાપારની કોઇપણ પ્રકારની પ્રવૃત્તિને લગતી ચર્ચા કરતાં સોદાઓ સત્ય છે કે મૃત્યુ સત્ય છે એ બેમાંથી એક વાત સાચી હોવી જ જોઇએ-કાં આંખે દેખી શકાય એવી મિલકતને (visible property) લગતા હોય તો આ જીવન પછી માણસો જીવતા રહે છે, અથવા તેમનું અસ્તિત્વ છે કે હાલ ન દેખી શકાય છતાં જેમનું ખરેખર અસ્તિત્વ હોય છે એવી. રહેતું જ નથી. એ બેમાંથી એક કે બીજી આશાના આધારે (on either મિલકત (property for the present invisible but expectation) નિયતિને વીરતાપૂર્વક સ્વીકારી શકાય છે. (fate neverthless real) જુદા પ્રકારની શરતોએ ક્યાંક બીજો may be bravely met) અને પોતાના વર્તનનું જ્ઞાનપૂર્વક નિયમન (elsewhere-એટલે કે પરલોકમાં) મેળવી શકાય છે (was કરી શકાય છે (conduct wisely ordered), પણ એ બેમાંથી એકેય purchasable on other terms), એ બે ગૃહીતો વચ્ચે આસમાન પસંદ ન કરી શકે એવી મનની અનિશ્ચિત સ્થિતિમાં ક્યારેય એમ નથી જમીનનું અંતર છે. (it makes all the difference).
કરી શકાતું. આપણે સામાન્યતઃ મૃત્યુ માટે તૈયારી ન કરવી પડે એટલા હું જે કોઈ વ્યક્તિને સંબોધું છું તેની શ્રદ્ધા તત્કાલીન પૂરતી
ળ પ્રમાણમાં અમરત્વમાં માનીએ છીએ, અને મૃત્યુ પછી થવાની સ્થિતિ સ્વીકારીને એ શ્રદ્ધામાં જે જીવનપ્રદ ફળ આપવાની ક્ષમતા જણાય છે..
" માટે તૈયારી ન કરવી પડે એટલા પ્રમાણમાં મર્યતામાં માનીએ છીએ. - જ્ઞાની માણસ કાં તો અમરત્વ કે કાં તો મર્યતા માટે તૈયાર રહેશે. એ
