________________
તા. ૧૬-૪-૯૬.
પ્રબુદ્ધ જીવન
કરવું.
પિતાની આજ્ઞાતિધર્મમાં સચિન ઇમારત છે. કાળી છે
સમાજધર્મ, રાજ્યધર્મ અને માનવધર્મ છે. આ ઉપદેશના ચાર મુખ્ય “મિંગ'. કન્ફયૂશિયસ કહેતા કે જગતમાં મારા સિદ્ધાંતો પ્રસરાવાના હશે વિભાગ હતા.
તો તે મિંગને આભારી છે અને જો નહિ પ્રસરવાના હોય તો તે પણ (૧) દેવોની એટલે પરમ તત્ત્વની તથા પિતૃઓની ઉપાસના કરવી કિંગને લીધે જ હશે ! પુરુષાર્થ કરવા છતાં ધારેલું પરિણામ ન આવે તથા માતાપિતા પ્રત્યે પૂજ્યભાવ રાખવો અને તેમની આજ્ઞાનું પાલન અથવા વિપરીત પરિણામ આવે તો તેનો અર્થ એ થયો કે કોઈક એવી
શક્તિ છે જે આ બધાંની નિયામક છે. (૨) હંમેશાં મધ્યમ માર્ગ અનુસરવો. ક્યાંય અતિશયોક્તિ મધ્યમ માર્ગને ચીની ભાષામાં “ચુંગ યુગ' (chung yung) દાખવવી નહિ.
કહેવામાં આવે છે. “ચુંગ'નો અર્થ થાય છે કેન્દ્રવર્તી. “યુગ”નો અર્થ થાય (૩) જે પોતાનું છે તેવું પારકું સમજવું.
છે કાયમ માટેનું. “ચુંગ યુગ” એટલે જીવનના કેન્દ્રમાં જે કાયમ માટે રહે (૪) કહેવા કરતાં વર્તનમાં ઉતારી બતાવવું તે વધુ સારું છે. તે મધ્યમ માર્ગ. - ચીનની પ્રજામાં દિવંગત પિતૃઓ તરફ ઘણો પૂજ્યભાવ છે અને કન્ફયૂશિયસે કહ્યું છેઃ “જરૂર કરતાં વધુ પડતાં આગળ વધી જવું એ એમની પૂજા માટે વિધિવિધાનોનું સાહિત્ય પણ છે. આ ઉપરાંત દૈવી જરૂર કરતાં ઓછા આગળ વધવા જેટલું જ ખરાબ છે. એટલા માટે જ તત્ત્વોમાં પણ તેમને ઘણી શ્રદ્ધા છે. તેઓ માને છે કે સૂર્ય, ચંદ્ર, નક્ષત્રો, કન્ફયૂશિયસે કહ્યું છે કે આનંદપ્રમોદમાં પણ મર્યાદા રાખવી જોઇએ. પૃથ્વી, પાણી, વાયુ વગેરેમાં દૈવી તત્ત્વો રહેલાં છે અને તે કોપે ન ભરાય અભિમાનને વધવા દેવું ન જોઈએ. તૃષ્ણાઓને સંતોષવામાં અતિરેક ન અને પ્રસન્ન રહે તે માટે પણ વિધિવિધાનો છે. તેમની આરાધના માટેની કરવો જોઇએ. ભાવના અને પૂજાવિધિ માટે ચીની ભાષામાં કહેંગ-શૂઈ' શબ્દ કન્ફયૂશિયસ કહે છે કે મનુષ્યના પાંચ પ્રકારના સંબંધો વધુ ઘનિષ્ઠ પ્રયોજવામાં આવે છે. દિવંગત પિતૃઓની પૂજા કરવાથી અને હોય છે અને તે સંબોધોમાં એણે પોતાના કર્તવ્યનું બરાબર પાલન કરવું માતાપિતાની આજ્ઞાનું પાલન કરવાથી માણસ વધુ સુખી થાય છે. આવો જોઈએ. એ સંબંધો નીચે પ્રમાણે છેઃ મહિમા કન્ફયુશિયસના નીતિધર્મમાં સવિશેષ સમજાવવામાં આવ્યો છે. (૧) રાજા અને પ્રજાનો સંબંધ કન્ફયૂશિયસ માને છે કે કુટુંબ એ સમાજની ઇમારત છે. કુટુંબ સારું
(૨) પિતા અને પુત્રનો સંબંધ હોય તો જ સમાજ સારો થઇ શકે. કુટુંબમાં જ સદગુણો ઉત્પન્ન થાય છે અને પોષાય છે. કુટુંબ સારું હોવા માટે પિતા પ્રત્યે પુત્રની ભક્તિ હોવી
(૩) પતિ અને પત્નીનો સંબંધ જોઇએ. વૃદ્ધ માતા પિતાના ભરણપોષણની જવાબદારી દીકરાઓએ (૪) મોટાભાઈ અને નાનાભાઇનો સંબંધ ઉપાડી લેવી જોઈએ. માતાપિતા પ્રત્યે પ્રેમભક્તિ, શ્રદ્ધા, સેવા ચાકરી (૫) મિત્ર અને મિત્ર વચ્ચેનો સંબંધ વગેરેની ભાવના હોવી જોઈએ એટલું જ નહિ એમના અવસાન પછી
આ સંબંધો ગાઢ છે અને સહેલાઇથી દૂર કરી શકાય એવા નથી. શ્રાદ્ધવિધિ પણ ભાવથી કરતા રહેવું જોઇએ.
આ સંબંધો અને એના કાર્યક્ષેત્રની અવગણના કે અસ્વીકાર કરીને અન્ય કન્ફશિયસના સમયમાં રાજાના, માતાપિતાના, વડીલો કે પ્રકારના સંબંધો અને કાર્યક્ષેત્રને શોધવાના પ્રયત્નો કરવા તે યોગ્ય નથી. ગરજનોના અવસાન પછી ત્રણ વર્ષ સુધી શોક પાળવાની પ્રથા જૂની એવું કરે તે પ્રાજ્ઞ પુરષ ન કહેવાય. ' પરંપરા પ્રમાણે ચાલી આવતી હતી. ત્રણ વર્ષ સુધી શોક પાળનારા .
આ પાંચ સંબધો સારા હોય તો સમાજ સુદઢ બની શકે. મિષ્ટાન્ન કે સ્વાદિષ્ટ ભોજન ન લે. સરસ નવાં સુશોભિત વસ્ત્ર કે .
* કન્ફયૂશિયસે કહ્યું છે કે કોઈ કામ કરો ત્યારે તમે એકલા નથી હોતા. તમે અલંકારો ધારણ ન કરે અને કર્ણપ્રિય સંગીત ન સાંભળે. તેઓ ગંભીર
સમાજના અંગ છો. તમે જે કંઈ કરો એની બીજા ઉપર અસર પડે જ . રહે અને ચિંતનમાં મગ્ન રહે. એ વખતે કેટલાંકની એવી દલીલ હતી કે
છે એટલા માટે આ પાંચ સંબંધો નીચે પ્રમાણે હોવા ઘટે. શોક માત્ર એક વર્ષ માટે જ પાળવામાં આવે તે બરાબર છે. ત્રણ વર્ષ માટે નહિ, કારણ કે ત્રણ વર્ષ એ ઘણો લાંબો ગાળો છે. ત્રણ વર્ષને કારણે,
(૧) રાજા પરોપકારી હોવો જોઈએ અને પ્રજા વફાદાર હોવી જીવનવ્યવહાર સ્થગિત થઇ જાય છે. કેટલાક શિષ્ટાચારના વ્યવહાર પ્રસંગોમાં ઉપસ્થિત રહી શકાતું નથી. તદુપરાંત સંગીતની વિઘાવાળાને (૨) પિતા પ્રેમાળ હોવા જોઇએ અને પુત્ર પિતૃભક્તિવાળો હોવો સંગીતનો મહાવરો છૂટી જાય છે. વળી ઋતુચક્ર એક વર્ષનું હોય છે. દર જોઈએ. વર્ષે અનાજ નવું આવે છે. જંગલમાંથી લાકડાં નવાં આવે છે. બીજી ઘણી (૩) પતિ ભલો અને સંસ્કારી હોવી જોઈએ અને પત્ની સુશીલ રીતે એક વર્ષની મર્યાદા જ યોગ્ય છે. ત્રણ વર્ષમાં ફરી પાછું કોઇનું અને કહ્યાગરી હોવી જોઇએ. અવસાન થયું તો માણસને સતત છ કે નવ વર્ષ શોકમાં વીતાવવાં પડે (૪) મોટો ભાઈ વિનમ્ર હોવો જોઈએ અને નાનો ભાઈ જે એના જીવનને હણી નાખે. એને માટે એ સજારૂપ બની જાય છે. એ આદરભાવવાળો હોવો જોઇએ. રીતે શોક પ્રદર્શિત કરવામાં પછીથી ભાવ નથી રહેતો. પરંતુ (૫) મોટો મિત્ર નાના મિત્રનું ધ્યાન રાખવાવાળો હોવો જોઈએ. કન્ફયૂશિયસ એ મતના હતાં કે શોક તો ત્રણ વર્ષ માટે પાળવો જોઇએ. અને નાનો મિત્ર અદબવાળો હોવો જોઇએ. તેમાં પણ માતાપિતાનો તો ખાસ પાળવો જોઈએ, કારણ કે બાળક ત્રણ કન્ફયૂશિયસ નીતિશાસ્ત્ર માટે પાંચ મહત્ત્વનાં લક્ષણો અને વિષયો વિર્ષનું થાય ત્યાં સુધી એ માતાપિતાની સોડમાં રહે છે. અને સોડમાં સૂઈ દર્શાવે છે. તેઓ એ માટે મુખ્ય ચાવી રૂપ નીચેના પાંચ શબ્દો આપે છે જાય છે. માતાપિતાનું એ ત્રણ વર્ષનું ઋણ ચૂકવવા માટે પણ ત્રણ વર્ષ કે જેમાં ઉપદેશનો સાર આવી જાય છે. એ શબ્દો એમની ચીની ભાષાના સુધી શોક પાળવો જરૂરી છે...
ચીનમાં પ્રાચીન વખતમાં આ પ્રકારનો શોક પાળવા માટેની પ્રથા (૧) જેન-થિ (Jen-Yi)=માનવપ્રેમ, પરોપકાર અને ઘણી રૂઢ બની ગઈ હતી. ક્યારેક તો દેખાદેખીથી અને ક્યારેક પ્રદર્શનના કર્તવ્યપાલન. આશયથી શોક પળાતો હતો. વખત જતાં એ પ્રથા ઘટીને એક વર્ષની કે (૨) ચુંગ-શુ (Chung-Shu)=દયા-કરુણા, નૈતિક દષ્ટિ, તેથી પણ ઓછા સમયની થઈ ગઈ હતી.
- બીજાના હિતનો વિચાર. કન્ફયૂશિયસ ચમત્કારોમાં નહોતા માનતા, પંરતુ અદષ્ટ દૈવી (૩) લિ (Li)=સત્કર્મો, વિધિ વિધાન અને તેનું ઔચિત્ય. શક્તિમાં માનતા હતા. કોઈક એવી શક્તિ છે કે જે કેટલીક વસ્તુ થવા (૪) વન (Wen)-સર્જનાત્મક કલાઓ દે છે અને કેટલીક વસ્તુ નથી થવા દેતી. એ શક્તિ માટે ચીની શબ્દ છે.
જોઇએ.
હતા. પછી
૧૫નું ય જતા
