________________
૧૪
-ઈત્યાદિ શબ્દપ્રયોગ ક્યા અર્થમાં જાય છે ? આ શબ્દપ્રયોગ છે, વાસ્તવિક છે. પરંતુ હું કપડાં, હું ઘર, હું પુત્ર, હું પત્ની ઈત્યાદિ પ્રવેગ કઈ ભાષામાં થતો નથી. મારા ઘર વગેરે કહેવાથી સંસારને ગ્યવહાર ચાલે છે.
, હું, 1 મી, અહં આદિ વિભિન્ન ભાષાઓના આ શાખા સ્વ ના વિષયમાં પ્રયુક્ત થાય છે. હું શરીર દુખે છે. એ વાય પ્રયોગ સંભવ નથી. મારું શરીર દુઃખે છે, તથા હું કહું છું, હું વિચારું છું વગેરે વાકય પ્રવેગ શુદ્ધ છે. મારું શરીર કહેવામાં “મારુ' શબ્દ સંબંધ સૂચક છે. તેમાં છઠ્ઠી વિભક્તિ સંબંધ સૂચક છે.
હવે સંબંધ વિષે વિચારીએ સંબંધ એક હેવે સંભવ નથી. સંબંધ સાથે સાથે સંબંધી અવશ્ય જોડાય છે. સંબંધમાં જયારે મારાપણું છે તે પ્રશ્ન થશે કે સંબંધી કોણ છે ? જે મારુ શરીર એમ બોલે છે. આ શરીર મારું છે તે અહીં મારાપણાને સંબંધ બતાવનાર આત્મા છે જે શરીરમાં સ્થિત છે. સર્વત્ર મેં, હું, મી, I અને આ પદથી વાચ્ય આત્મા છે, જે શરીરમાં સ્થિત છે. દેહ ભિન્ન છે તેથી મેં આદિ પદથી વાચ્ય છે. જે ભિન્ન ન હોત તે વાગ્ય બની શકે નહિ. ત્યાં કેવળ મારું શબ્દપ્રયેાગ થઈ શક્ત. આથી અહં પદ વાચ્ય આમા જ છે.
હું જોઉં છું, હું જાણું છું, હું સાંભળું છું. ઈત્યાદિ ક્રિયાને કર્તા આત્મા છે, સંસા૨ી અવસ્થામાં જોવા જાણવા ખાવા-પીવાની સર્વ ક્રિયાને કર્તા આત્મા છે. કેઈ કહેશે આંખ જુએ છે. કાન સાંભળે છે. તે વાત સાચી નથી ? આંખ જુએ છે ? કે આંખથી દેખાય છે ? આંખ દ્વારા જોઉ છું, હું કાન દ્વારા સાંભળું છું ઈત્યાદિ કરણ અર્થમાં આંખ નાક, કાન, મેં ઇંદ્રિયે છે. તે સર્વ ઈદ્રિયે વિષયનું જ્ઞાન કરાવવામાં કરણ છે પરંતુ તે સર્વનું ભાન આત્માને વર્તે છે. તેથી વિભાવ દશામાં આમા તે સર્વને કર્તા કહેવાય છે, અથવા તે સંયોગિક ક્રિયા છે ને તે કેવળ ઈદ્રિયદિ દેહ કોઈ ક્રિયા કરે છે, ન તે આત્મા તે તે ક્રિયાઓ કરે છે. જે દેહ ક્રિયા પૂરી શકે તે શબ્દ દ્વારા કિયા સંભવ બને. જે કેવળ આત્મા દ્વારા ખાદ્યકિયા થાય તે સિદ્ધને બહારમાં કિયા સંભવ બને પરંતુ બંને દ્રવ્ય ભિન હોવાથી બંનેની કર્તા કર્મની ક્રિયા સંગી છે. વાસ્તવમાં આત્મા દેહ અને ઇંદ્રિયથી ભિન્ન સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ધરાવે છે. બંનેને સંબંધ સંગિક છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
