________________
૩૩૨
સાહિત્યક વાસ્તવિકતા અને કુત્રિમત્તાને પોતાના વિવેકવર્ડ જુદા ન પાડી શકે તેની સાહિત્યસેવા પણુ એક ઉપદ્રવરૂપે જ લેખાઇ જાય. “ ઝમેર લેખકે જે ઐતિહાસિક ગ્રંથમાંથી પેાતાની વાર્તાને વિષય શેાધ્યા છે તે ગ્રંથમાં સાવચેતીતા શબ્દો તરીકે ગ્રંથકારે પોતેજ કહ્યુ` છે કે બ્રાહ્માએ જૈનાચાય શ્રી હેમચંદ્ર તથા કુમારપાળ વિષે ઘણી “ અદ્ભુત દંતકથાઓ '' ચલાવી છે. કાઇ પણ વાંચક અથા સાહિત્યક તેને ઇતિહાસ માનવાને ન પ્રેરાય અને ભૂલેચૂકે પણ કાષ્ઠ જૈન આચાય અથવા અમાત્યને અન્યાય ન મળે એટલા માટે ઇતિહાસના સંગ્રાહકે પોતે જ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં તેને ‘અદ્ભૂત દંતકથાઓ' ની ઉપમા આપી છે; છતાં ઝમેારના લેખકે એ તકથાને-બ્રાહ્મવર્ગ વિનાદ અથવા ત। વૈરની તૃપ્તિ માટે ઉપજાવેલી કપાળ કલ્પનાને વાસ્તવિક ઐતિ હાસિક વિગત જેટલું જે મહત્વ આરેાપ્યું છે તે પરથી તે। માત્ર એકજ વાત સિદ્ધ થઇ શકે કે લેખ ફતે જે વિરાધ ચીતરવાની લાંબા કાળથી ઝંખના રહેતી હશે તે વિરાધને તેણે વાર્તારૂપે અવતારવાની આ રીતે એક સરસ તક ઇરાદાપૂર્વક શોધી લીધી હાય. રાસમાળા” ના મૂળ લેખકે પોતેજ ‘ઝમેાર” વાળી વાર્તાને એક બ્રાહ્મણ-વૃત્તાન્ત' તરિકે ઓળ-લડીને ખાવી છે, ફાર્બસ સાહેબે પોતે તેને કદિપણ ઇતિહાસ તરીકે ચલાવી લેવાને આગ્રહ નથી કર્યો. તેમના પોતાના શબ્દો તેમજ તેમણે રજી કરેલી વાર્તા એક તુલના માટે અત્રે ઉપયોગી થઇ પડશેઃ
1
જૈનયુગ
ફાગણ ૧૯૮૩ ળને! દસેાંદી ભાટ જયદેવ કરીને હતા તે વચ્ચે જાખીન થયા. એટલે રાણીયે અણુહિલપુર જવાની હા કહી. તેતે આવ્યાને કેટલાક દિવસ વિત્યા પછી હેમાચાર્યે રાજાને કહ્યું કે સિસેાદિણી રાણી કદિ મારી પાસે આમાં જ નથી તે ઉપરથી કુમારપાલે તેને જવાના આગ્રહ કર્યો, પશુ તેણે ના કહી પછી રાણી માંદી પડી ત્યારે ભાનીયા તેને જોવાને ગઇ. ત્યાં તેની વાત સાંભળીને તેઓએ પેાતાના તેને પેાશાક પહેરાવીને છાનીમાની પેાતાને ઘેર તુટી આણી, રાત્રે ગઢની ભીંત ભારે કાચીને ત્યાંથી રાણીતે લઇ ચાલ્યેા. આ વાત જ્યારે કુમારપા
રાજાતા જાણવામાં આવી ત્યારે એ હજાર ધાડું અને તેના ઉપર ચડયા, ઇડર દશ ગાઉ રહ્યું ત્યાં માત્રળ પેલા નાશી જનારાને રાાએ ઝાલી પાડયાં ત્યારે ભાટે રાણીને કહ્યું કે “જો તમે ઇડરમાં જઇ પહાંચા એમ હાય તેા ઉગરાય. મારી પાસે ખસેાં ધાડું છે. જ્યાં સુધી અમારામાંનું એક પણ માણસ રહેશે ત્યાં સુધી અમે કાના હાથ અડકવા શું નહીં.” એ પ્રમાણે કહીને સામા ચડી આવેલા ભણી તે ર્યાં; પશુ રાણીની હિંમત ચાલી નહી. એટલે તેણે પેાતાના રથમાં આપઘાત કર્યાં ત્યારે દાસી ખેાલી કે “ હવે શું કરે છે ? રાણી તેા કયારનાંએ મરી ગયાં છે.” પછી કુમારપાળ અને તેની ફાજ ધર્ ભણી પાછી વળી..
રાસમાળાના પૃષ્ટ ૨૯૪ ઉપર “ઝમેર ' સબધી હકીકત આ પ્રમાણે મળી આવે છે: બ્રાહ્મણેાના વૃતાન્તમા લખે છે કે કુમારપાળ મેવાડના રાજાની કુ'વરી સિસેદિણી વેરે પરણ્યા હતા. જ્યારે તેને પરણવાને ખાંડું મેાકલ્યું ત્યારે તે કુવરીના જાણવામાં આવ્યું કે રાજાને એવેા નિયમ છે કે રાણિ એએ પ્રથમ હેમાચાય તે અપાસરે જઈને જૈનધમ ની દીક્ષા લીધા પછી દરબારમાં પેસવું.' આ ઉપરથી રાણીએ પાટણ જવાની ના કહી તે કહ્યું કે મને આચાય ના અપાસરે મેકલવામાં નહીં આવે એવી
જયદેવ ભાટે જાણ્યું કે મારી લાજ ગઇ માટે હવે મારે જીવવું નહીં. તે સિદ્ધપુર ગયા. અને પેાતાની નાતના લોકેાને કકાતરી મોકલી કે “આપણી નાતની પ્રાતિષ્ઠા લઇ લેવામાં આવી છે. માટે જે મારી સાથે બળી માને રાજી હાય તેઓએ તૈયાર થવું. ” પછી ત્યાં શેત્ર ડીના ઢગા કર્યો અને જે પેાતાની સ્ત્રી સહિત બળી મરવાના હતા તેમણે બબ્બે ઝંડા ( સાંઠા ) લીધા અને જે એકલા બળવાના હતા તેમણે દરેકે અકેકા લીધા. તેમણે ચિત્તા અને ઝમેાર ખડકી, પહેલી ઝમેર સિદ્ધપુરમાં સરસ્વતિના તીરે કરી. ખીજી પાટણથી એક તીરવાહને છે. કરી, ને ત્રીજી
ખાતરી કરી આપે. તે હું આવું. ત્યારે કુમારપા-તે નગરના દરવાજા પાસે ખડકી, પછી કૈકી
