________________
૩૮૨]
શ્રી આનંદઘન-વીશી દેષ કહે છે તે આવે છે. જો તમે તમારા મનમાં વિચાર કરશે તે તમને એ પ્રમાણે પરીક્ષા થશે. (૩)
ટબો–કેટલાએક જડચેતનાદિકે સર્વ ઠામે એક આત્મતત્વ રહે વિદg: થસે વિષ્ણુ એવું કહે અથવા આત્માદ્વૈતવાદી એક આત્મા સર્વ જગત સ્થાવર જંગમ જાતાં આત્માં એક સરખો છે, દુઃખ સુખ એક સ્વરૂપે, એમ કરતાં સંકર દૂષણ આવે છે; ત્રિકાલે એક અવસ્થા એમ વિચાર પૂછતાં અનવસ્થા, ભ્રાંતી પ્રમુખ અનેક દૂષણ આત્મત થાય. (૩)
| વિવેચન–આવી રીતે તર્કની કોટિથી, અન્ય સર્વ દર્શનેને લઈને, તેમને દૂષણ આપી આત્મા કે છે તે સવાલ પ્રભુને પ્રસ્તુત બનાવે છે. ખૂબીની વાત એ છે કે આ ચર્ચા વિચારણમાં દંતકથાઓને જરા પણ સ્પર્શ લેખકશ્રીએ કર્યો નથી, માત્ર ન્યાય–તકની દલીલે જ જુદા જુદા દર્શનમાં આવી રહેલ દુષણ બતાવ્યું છે, એ ચિત્તની અને સવાલ કરનારની ઉદારતા બતાવે છે. કેટલાક દર્શનકારે જડ અને ચેતનને એક જ માને છે. આ મતવાળા આખા સચરાચર જગતને બ્રહ્મમય માને છે. સર્વત્ર માત્ર એક બ્રહ્મ જ છે અને તેથી જડ અને ચેતન. એ આત્માને એક જ સ્વભાવ છે. હાલ ચાલી ન શકે તે જડ અને હાલી ચાલી શકે તે ચેતન. તેમના મતે આખું જગત્ બ્રહ્મમય હોવાથી જડ પણ જ્યારે ચેતનમાં ભળે છે ત્યારે એક જ થઈ જાય છે. આ અદ્વૈત મતના ત્રણ પ્રકાર છે. અદ્વૈતમતવાદીએ, દ્વૈતાદ્વૈતમતવાદીઓ અને વિશિષ્ટાદ્વૈતમતવાદીઓ. તેઓને મતે આત્મા એ સર્વાતો નિત્ય છે. અને આ કૃતિને આધારે જડ અને ચેતનને તેઓ એકસરખાં માને છે. વળી, તેઓની નજરે સ્થાવર અને જગમ એટણે એક સ્થાને રહેનાર અને હરતું ફરતું તત્ત્વ પણ એકસરખું જ છે. તેમના આ મતમાં પણ ન્યાયની નજરે દેષ આવે છે તે હવે બતાવવામાં આવશે, તેઓના આત્મા સંબંધી વિચાર
ગ્ય નથી એમ જણાવવામાં આવશે. તેઓ જણાવે છે કે “ ત્રહ્મ, હૂિતી નારિત' એટલે આ સચરાચર જગત્ આખું બ્રહ્મમય છે, બ્રહ્મ છે અને બીજું કાંઈ નથી. તેઓ જણાવે છે કે
હે વિદgs, થરું વિદg, વિષ્ણુ પર્વતમeત એટલે જળમાં, સ્થળમાં અને પર્વતના શિખર ઉપર પણ વિષ્ણુ છે. આ વાત સ્વીકારવામાં ઘણું વાંધો આવે છે. એક તે ન્યાયમાં જેને સંકર દુષણ કહે છે તે તેમાં આવે છે. “સંકર એટલે મિશ્ર. આ મિશ્ર દુષણ એટલે અંદર અંદર ભળી જવું તે, ગોટાળે. સુખ એટલે શાતાને સારે અનુભવ અને દુઃખ એટલે અશાતાને કડવો અનુભવ. એ સર્વત્ર-સર્વ સ્થાને એક બ્રહ્મમાં માનવાથી સારા કે ખરાબ અનુભવને ગોટાળો થઈ જાય છે. જે બરાબર વિચાર–પરીક્ષા કરવામાં આવે તે જરૂર આ પ્રમાણે સર્વત્ર બ્રાદો હોય તે પછી દુઃખ અને સુખ અથવા સારે અનુભવ અને કડવો અનુભવ મિશ્ર થઈ જાય છે. તેથી અદ્વૈતવાદીની આ વાત બેસતી નથી. અને સર્વત્ર બ્રહ્મ માનનાર પણ સારા અનુભવ અને કડવા અનુભવને તે જુદા જ માને છે. આ ગોટાળે; ભારે મટી ગૂંચવણ ઊભી કરે છે અને એમાં હેત્વાભાસ હોય તેમ ચોખ્ખું દેખાય છે. તેથી આત્મા કે છે તે સંબંધી આપને સવાલ પૂછું છું.
