________________
૪૫૮]
શ્રી આનંદઘન-વીશી બતાવે છે અને પછી છેવટે આત્મા પરમાત્મ કેમ થાય તેને માર્ગ બતાવે છે. પાર્શ્વનાથ ભગવાન હવે સ્યાદ્વાદધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવતાં કહે છે : ધમી અને ધર્મની એક્તા છે. અને તે દષ્ટિએ મારામાં (પ્રભુમાં) અને તારામાં અભેદ છે, પણ તે સત્તાગને એકતા છે, તેને એક્તા કહેવી તે મૂ—અણુશી ખેલા માણસને નકામે પ્રયાસ છે. જે વાત કરી હતી. તે હવે ફેરવી નાખે છે. ધર્મ અને ધર્મની એકતા છે એટલે માણસનું મનુષ્યત્વ તે એક જ છે, અને તે રીતે તારામાં અને મારામાં એકતા છે, પણ અનેકાંતદષ્ટિએ સત્તાગત એકતાને-ભવિષ્યમાં થવાની એકતાનેએકતા કહેવી તે અયુક્ત છે, એટલે અત્યાર સુધી તે જે પ્રયાસ કર્યો તે તારી મૂઢતા છે, એ પ્રયાસ કરે તે અસ્થાને છે, અણઘટિત છે. એને માટે કે પ્રયાસ કરવો જોઈએ તે છેલ્લી ગાથામાં બતાવશે અને સવાલને છેવટે પ્રભુ જવાબ આપશે.
આ ગાળામાં અનેકાંતવાદનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે બહુ સુંદર છે. સત્તાગત એકતા તે છે જ, પણ તેને એકતા મનાવવામાં કે માનવામાં મૂર્ખાઈ થાય છે, એકાંત પક્ષ થઈ જય છે, તે અગ્ય છે; એ તે ભવિષ્યમાં થવાની વાતને વર્તમાનમાં થવાની છે, એવું રૂપક છે એ એકાંત થઈ જાય છે. (૬)
આતમધરમ અનુસરી, રમે જે આતમરામ રે;
આનંદઘન” પદવી લહે, પરમ આતમ તલ નામ રે. પાસ૭
અર્થ–આત્માના મૂળ ગુણને અંગીકાર–તેનું અનુસરણ-કરે અને જે તેમાં રમણ કરે તે આત્મારામ છે. અને તે આનંદના સમૂહની પદવીને પ્રાપ્ત કરે અને તેનું નામ પરમાત્મા છે. એટલે ત્યાં એકતા થાય છે. (૭)
વિવેચન–આવી રીતે સત્તાગત એકતા સમજવા જેવી છે. પણ તે પિતે અનુસરવા યોગ્ય કે માનવા યોગ્ય અને તેના પર આધાર રાખવા ગ્ય નથી, કારણ કે અનેકાંતદષ્ટિબિન્દુથી જોવાની છે. અને તેની એકાંતદષ્ટિ કરતાં મોટો ગોટાળો થાય તેમ છે. આવી અનેકાંતદષ્ટિને એકાંત જોવાની ભૂલ ન કરવી. આવી ગૂંચવણ ઊભી થઈ તેને, ભગવાન કહે છે કે, આત્મધર્મ જાણી-સમજીને તેને અનુસરે, તે પ્રમાણે વર્તન કરે તે આત્મારામ થાય છે, તેમાં રમણ કરે છે. અંતે તે આનંદઘનની પદવી પ્રાપ્ત કરી પરમાત્માનું નામ પામે છે. એટલે સર્વ વાતને આધાર આત્મધર્મના અનુસરણને અવલંબે છે. આ તે સંસારના ચક્કરમાં પડવું અને આત્મારામની વાત કરવી એ બે વાત બને તેમ નથી. જે આનંદઘન પદવી પ્રાપ્ત થાય તે તે પરમાત્મા થાય છે, કહેવાય છે. આપણે પરમાત્માનું સ્વરૂપ પાંચમા સ્તવનમાં વિસ્તારથી જોઈ ગયા છીએ. જે આત્માના મૂળ ગુણમાં રમણ કરી આત્મામાં લીન થઈ જાય એ પરમાત્માનું પદ પામે.
શબ્દાર્થ –આતમધામ = આત્મધર્મ, પિતાને ધમ. અનુસરી = તેની પાછળ જઈ અંગીકાર કરી. રમે = રમણ કરે, તદાકારપણું પામે. આતમરામ = આત્મરામ. તે આનંદધન = આનંદને સમૂહ. પદવી = સ્થાન, મહેલ. પરમ આતમ = પરમાત્મા. સ = તેનું. નામ = તેનું અભિધાન. ()
