Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / / kobAtIrthamaMDana zrI mahAvIrasvAmine namaH / / / / anaMtalabdhinidhAna zrI gautamasvAmine namaH / / / / gaNadhara bhagavaMta zrI sudharmAsvAmine namaH / / / / yoganiSTha AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarebhyo namaH / / / cAritracUDAmaNi AcArya zrImad kailAsasAgarasUrIzvarebhyo namaH / / AcArya zrI kailAsasAgarasUrijJAnamaMdira punitapreraNA va AzIrvAda rASTrasaMta zrutoddhAraka AcAryadeva zrImat padmasAgarasUrIzvarajI ma. sA. jaina mudrita graMtha skeniMga prakalpa graMthAMka :1 jaina ArAdhana zrI mahAvI kendra ko kobA. // amataM tu vidyA zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara-zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara-382007 (gujarAta) (079) 23276252, 23276204 pheksa : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira traNa baMgalA, Tolakanagara parivAra DAiniMga haoNla kI galI meM pAlaDI, ahamadAbAda - 380007 (079)26582355 - - - For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMyukta prAnta prAcIna jaina smAraka 7 ...6-hole brahmacArI zItalaprasAda For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMyukta-prAnta prAcIna jaina smAraka saMgraha-kartA jaina-dharma-bhUSaNa brahmacArI zItalaprasAdajI A. sampAdaka 'jaina mitra' -100 prakAzaka hIrAlAla jaina, ema. e., jaina hosTala, pryaag| 1623 prathama saMskaraNa ) 1000 For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Printed by Krishna Ram Mehta, at the Leader Fress, 14-A, South Road, and published by Hira Lal Jain, Jain Hostel, Allahabad. For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||prkaashk kA vaktavya // koI ATha mAsa hue jaba bramhacArI jI kI 'baMgAla bihAra aura ur3IsA ke jaina smAraka' nAmaka pustaka prAcIna zrAvakoddhAriNI sabhA kalakattA dvArA prakAzita huI thii| isakA janatA ne acchA zrAdara kiyA aura aitahAsika praznoM kI tarapha apanI ruci dikhAI / aba bramhacArI jI kI usI silasile kI dUsarI pustaka : saMyuktaprAnta ke jaina smAraka' prastuta hai| jainiyoM ke eka silasilevAra itihAsa likhe jAne se prathama isa prakAra kI hara eka prAnta kI pustakeM likhA jAnA bahuta Avazyaka hai| AzA hai bramhacArI jI kA calAyA huzrA yaha krama calatA hI jaaygaa| prAcIna jaina smArakoM se itihAsa nirmANa meM kitanI sahAyatA milI hai va aura kitanI AzA kI jAtI hai yaha saba pustaka kI bhUmikA meM vistRtarUpa se batalAyA gayA hai| bramhacArI jI ke anurodha se isa pustaka ke prakAzana kA kArya mujhe karanA par3A hai| isakI chapAI Adi kA prabandha karane meM mujhe bAbU lakSmIcandrajI jaina ema. e. se bahuta sahAyatA milI hai-isakI chapAI safAI meM yadi kucha saundarya ho to usa sabakA zreya mere ina paramamitra ko hI hai| unheM maiM hRdaya se dhanyavAda detA huuN| jainahosTala / kArtika zukrA 5 hIrAlAla jaina saM0 1980 For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir upodghAta / kisI samaya jaina dharma isa bhAratavarSa meM cAroM ora phailA huA thA, yaha bAta jainiyoM ke una prAcIna smArakoM se vidita hotI hai jo deza bhara meM idhara udhara aMkita ho rahe haiN| sarakArI purAtatva vibhAga ke aphasaroM kI samaya 2 para kI khojoM se jina thor3e bahuta jaina smArakoM kA patA calA hai, una saba kA byaurA bhinna 2 prAntoM ke 'gajeTiyara arthAt vivaraNoM meM prakAzita huA hai / yaha ThIka anumAna kiyA jAtA hai ki jaina smArakoM ko bhArI saMkhyA abhI khoja aura prasiddhi kI rAha dekha rahI hai / hamane san 1622 kI varSA Rtu ke cAra mAsa kalakatte meM bitAye the| usa samaya hamane vahAM ke sabase bar3e prasiddha aura sarvasAdhAraNapayogI pustakAlaya-impIriyala lAibrerI meM baiThakara baMgAla vihAra ur3IsA tathA saMyuktaprAnta ke gajeTiyara par3he aura unameM jahAM 2 jaina smArakoM kA kucha spaSTa va zaMkita vivaraNa milA usako cunakara likha liyA thaa| baMgAla, vihAra aura ur3IsA ke vivaraNa kI pustaka to prAcIna zrAvakoddhAriNI sabhA kalakattA dvArA mudrita hokara prasiddha ho cukI hai aba saMyuktaprAnta ke jaina smArakoM kA vivaraNa likhA jAtA hai| yukta-prAnta meM bahuta se prAcIna sthAna aise haiM jinameM jaina smArakoM ke hone kI For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 ) sambhAvanA hai / unameM jaina smAraka koI haiM aisA pragaTa nahIM huA hai taubhI yadi unameM khoja kI jAve to jaina smArakoM ke milane kI AzA hai / aisA vicAra kara una sthAnoM kA bhI isa vivaraNa meM ullekha kara diyA gayA hai| jaina samAja ke paropakArI vidvAnoM ko cAhiye ki isa yuktaprAnta ke jiloM ke varNana ko par3hakara vahAM svayaM jAne kA kaSTa uThAveM aura khoja kreN| tathA jahAM koI 'prAcIna smaraNIya jIrNa jaina mandira hove unakA jIrNoddhAra karAve va jahAM kahIM zrakhaNDita jaina pratimAnoM kI avinaya hotI ho unako saMgraha karake vinaya yogya sthiti meM sthApita karAveM / pAnIpata 14-8-23 isa pustaka meM kaniMghama kI sarve riporTa se tathA DA. phuharara dvArA likhita 'mAnumenTala enTIkviTIz2a enDa inha kripazansa ena. DablyU. pI. san 18611, se bhI bahuta sI bAteM lekara saMgraha kI gaI haiM / hamako lakhanaU kI pablika lAyabrerI va ajAyabaghara lAyabrerI se bhI bahuta madada milI / bAbU prAgadayAla jI kyUreTara ne hamako kaI bAteM batAne meM bahuta parizrama kiyA isake liye unheM dhanyabAda hai I ba. zItalaprasAda A. sampAdaka 'jainamitra' For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhUmikA jo loga itihAsa ke mahatva se anabhijJa haiM ve prazna kara sakate haiM ki bahuta samaya ke purAne khaMDaharoM, TUTI phUTI mUrtioM va aspaSTa, aparicita lipiyoM aura bhASAoM meM likhe hue zilA lekhoM ke patoM aura vivaraNoM se pustakoM ke saphe bharane se kyA lAbha ? aise bhole bhAiyoM ke hitArtha itihAsa kI mahattA batAne ke liye maiM kevala itanA hI kahanA paryApta samajhatA hUM ki yaha ujvala itihAsa kI hI mahimA haiM jo bauddha dharma jisakA kaI zatAbdiyAM huI hindusthAna se sarvathA nAma hI uTha gayA hai, Aja bhI vidvat samAja meM bahuta mAna aura gaurava kI dRSTi se dekhA jAtA hai, aura jaina dharma, jo ki bauddha dharma se kahIM adhika prAcIna hai, jisakI sattA Aja bhI bhAratavarSa meM acchI prabalatA se vidyamAna hai, jisakI philAsaphI bauddha va anya kitanI hI philAsaphiyoM kI apekSA bahuta ucca aura vaijJAnika hai, va jisakA sAhitya bhArata ke anya kisI bhI sAhitya kI pratispardhA meM mAna se khar3A ho sakatA hai, aisA jaina dharma abhI taka bahuta kama vidvAnoM ko ruci aura sahAnubhUti prApta kara sakA hai| bauddha dharma ke iti. hAsa para itanA prakAza par3a cukA ki usa para vidvAnoM ko sahaja hI dRSTi par3a jAtI hai / para jaina dharma kA itihAsa For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir abhI taka bhArI aMdhakAra meM par3A hai jisase use saMsAra meM Aja vaha mAna prApta nahIM hai jisakA ki vaha nyAya se bhAgI hai| Aja se koI Der3ha sau varSa pUrva jaba pazcimI vidvAnoM ne bhArata kA prAcIna itihAsa taiyAra karanA prArambha kiyA tava unheM isa deza kI eka mukhyajana-samAja jaina jAti ke viSaya meM bhI apanI sammati pragaTa karane kI AvazyakatA pdd'ii| isa sammati ko sthApita karane ke liye sAdhana DhUDhane meM unakI dRSTi "ahiMsA paramo dharmaH" jaise jainiyoM ke sthUla siddhAntoM para par3I jo kaI aMzoM meM bauddha siddhAntoM se milate julate haiM / ataH ve jhaTa isa rAya para pahuMca gaye ki jaina dharma bauddha dharma kI eka zAkhA-mAtra hai| isa mata ko sAmane rakhakara pIche 2 kaI vidvAnoM ne jaina dharma ke viSaya meM khojeM kI to unheM isI mata kI puSTi ke pramANa mile| mahAvIra svAmI aura mahAtmA buddha ke jIvanakAla, jIvana-ghaTanAoM va upadezoM va unake mAtA pitA aura kuTumbI janoM ke nAma Adi meM unheM aisI samAnatAyeM dRSTi par3I ki unheM ve eka hI manuSya ke jIvana-caritra ke do rUpAntara jAna par3e, aura kyoMki unheM jainiyoM ke pakSa ke koI bhI aise pramANa va smAraka prApta nahIM hue jinase jaina dharma kI svatantra utpatti pramANita hotI ataH unakA yaha mata pakkA Thahara gayA ki jaina dharma bauddha dharma se nikalA hai / usa samaya ke prasiddha bhArata-itihAsa lekhaka elphinsTana sAhaba ne apane itihAsa meM jaina dharma ke viSaya meM For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yaha likhA "The Jains appear to hare originated in the sixth or seventh century of our era, to have become conspicuous in the eighth or ninth century, got the highest prosperity in the eleventh and declined after the twelfth?". __ arthAt jaina dharma IsA kI chaTavIM sAtavIM zatAbdi meM prArambha huA, 8 vIM 6 vIM zatAbdi meM isakI acchI prasiddhi huI, 11 havIM zatAbdi meM isane bahuta unnati kI aura 12 havIM zatAbdi ke pazcAt isakA hrAsa prArambha ho gyaa| jainiyoM ne isa mata ko apramANita siddha karane kA koI samucita prayatna aura udyoga nahIM kiyaa| isaliye pUrI eka zatAbdi taka pAzcAtya va kitane hI dezI vidvAnoM kA yahI bhrama rahA / yadyapi isa bIca meM 'kolaka' 'jonsa"vilsana' 'TAmasa', 'lesana', 'bevara', Adi aneka pAzcAtya vidvAnoM ne jaina granthoM kA acchA adhyayana kiyA aura jaina darzana kI khUba prazaMsA bhI kI, para usakI utpatti ke viSaya meM unake vicAra aparivartita hI rhe| unhoMne jaina purANoM meM diye hue tIrthaMkaroM ke caritra to par3he para una para unheM vizvAsa na huA kyoMki una granthoM ke kAvya kalpanA-samudra meM gote lagAkara aitihAsika tathya rUpI ratna prApta kara lenA ekadama sahaja kAma nahIM thaa| 1 Elphinstone History of India P. 121. For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aise samaya meM bhAgyavaza bhAratIya itihAsa kI zodha kA eka nayA sAdhana hAtha aayaa| deza meM jagaha 2 jo zilAoM va stambhoM va mandiroM Adi kI dIvAroM para lekha milate the una para itihAsa khojakoM kI dRSTi gaI / bahuta samaya ke nirantara parizrama se vidvAn loga ina lekhoM kI lipi samajhane meM saphala hue jisase unakI aitihAsika chAna bIna sulabha ho gaI / gata zatAbdi ke madhya bhAga meM 'sara jemsa priMsapa jaise pratibhAzAlI vyaktiyoM ke udyoga se azoka samrAT kI zilAoM va stambhoM para kI prazastiyAM par3hI gaIM jisase bhArata ke prAcIna itihAsa nirmANa kA eka nayA yuga prArambha ho gyaa| ina lekhoM ne bhAratavarSa ke aAja se lagabhaga DhAI haz2Ara varSa pUrva ke rAjanaitika, sAmAjika, Arthika va dhArmika itihAsa para adbhuta prakAza DAlA aura kaI aitihAsika bhrama dUra kiye / isase purAtattva-jijJAsuoM kA utsAha bar3hA aura prayatna karane se dhIre 2 deza ke bhinna 2 bhAgoM meM zatIcIroM, zilA va stambhoM, guphAoM mandiroM Adi kI bhittioM, mUrtioM, ghaToM va tAmrapatroM Adi para khude hue sahasro lekhoM kA patA calA jinase samaya 2 ke aneka aitihAsika vRttAnta vidita hue / sAtha hI sAtha prAcIna stUpa, kile, mandira, mahala Adi ke khaMDaharoM, khaMDita va pUrNa mUrtioM guphAoM Adi kA bhI patA calA jinase deza kI tattatkAlika kalA, kauzala kArIgarI va dhana vaibhava kA saccA paricaya milA / isa khoja meM logoM kA For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 5 ) utsAha va khojakoM kI camatkArika saphalatA ko dekhakara 'lArDa karjana' ne 'pArkilAjikala sarve' arthAt purAtattva anusandhAna nAmaka eka sarakArI mahakamA khola diyA / taba se khoja kA kAma aura bhI sAvadhAnI aura buddhimattA se calane lgaa| isase deza kI aitihAsika andhakAratA bahuta kucha dUra ho calI hai| ___isa khoja se jaina dharma ke itihAsa para jo vizeSa prakAza par3A hai usakA yahAM pAThakoM ko saMkSipta paricaya karA denA hama ucita samajhate haiN| ___ (1) azoka samrATa ( IsvI pUrva 275 varSa ) ke dillI ke stambha para kI AThavIM prazasti meM nirgranyoM ('nigantha') kA ullekha AyA hai / samrATa ne anya panthoM ke anusAra nirgrantha pantha ke liye bhI dharma-mahAmAtya arthAt dharmAdhyakSa niyukta kiye the / jaina, bauddha va brAhmaNa granthoM se yaha siddha ho cukA hai ki prAcIna kAla meM jaina sAdhu sarvathA parigraha rahita digambara rahane ke kAraNa nirgrantha kahalAte the| yaha nAma aba bhI jainiyAM meM pracalita hai| mahArAja azoka ne inake liye dharmAdhyakSa niyukta kiye / isase anumAna kiyA jA saktA hai ki nirgrantha mata unake samaya meM bhI bahuta pracalita aura prabala thaa| koI nayA nikalA paMtha nahIM thaa| DA0 jaikobI ne prAcIna-tama jaina aura bauddha granthoM kI chAna bIna kara siddha kiyA hai ki nimrantha mata bahuta purAnA hai| mahAtmA buddha ke For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir samakAlIna zrI mahAvIra svAmI jaba tapa ko nikale taba yaha pantha pracalita thA / samrATa azoka ne apanI prazastiyoM meM jo ahiMsA, acaurya, satya, zIla zrAdi guNoM para jora diyA hai usase pratIta hotA hai ki ve svayaM jaina-dharmAvalaMbI rahe hoM to Azcarya nhiiN| pro0 kanaM likhate haiM :- "His (Asoka's) ordinances concerning the sparing of animal life agree much more closely with the ideas of heretical Jains than those of the Buddhists". __arthAt 'ahiMsA ke viSaya meM azoka ke jo niyama hai ve bauddhoM kI apekSA jainiyoM ke siddhAntoM se adhika milate haiN| jaina granthoM meM inake jena hone ke pramANa milate haiN|2 / kalhaNa kavi kI rAja taraGgiNI, jo saMskRta sAhitya meM gyArahavIM zatAbdi kA eka advitIya aitihAsika grantha hai, meM azoka dvArA kAzmIra meM jaina dharma ke pracAra kiye jAne kA varNana hai aura yahI bAta abula phaz2ala kI 'pAine akabarI' se bhI vidita hotI hai| jaisA ki Age calakara batalAyA jAyagA, inake pitAmaha mahArAja candragupta maurya jaina the hI / ataH isameM 1 DA0 jaikobI sekreDa buksa zrApha dI IsTa ' jilda 22 aura 45 / 2 inDiyana enTIkarI jilda 5 pR0 205 / 3 rAjA valI kathA ( knaadd'ii)| 4 yaH zAntarajino rAjA prapatro jinazAsanam / zuSkale'tra vitastAtrau tastAra stUpamaNDale // rA0 ta0 adhyAya 1 For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir koI Azcarya nahIM ki azoka bhI jaina rahe hoN| kucha vidvAnoM kA mata hai ki azoka pahale jaina dharma ke upAsaka the pazcAt bauddha ho gaye / isakA eka pramANa yaha diyA jAtA hai ki azoka ke una lekhoM meM jinameM unake spaSTataH bauddha hone ke koI saMketa nahIM pAye jAte balki jaina siddhAntoM ke hI bhAvoM kA Adhikya hai, rAjA kA upanAma 'devAnAMpiya piya isi' pAyA jAtA hai / 'devAnAM piya vizeSataH jaina granthoM meM hI rAjA kI padavI pAI jAtI hai| zvetAmbarI 'uvAI (opapAtika) sUtra grantha meM yaha padavI jaina rAjA zreNika (vimbisAra ) va usake putra kuNika (ajAta zatru ) ke nAmoM ke sAtha lagAI gaI hai / para azoka ke 22 veM varSa kI, 'bhAvarA' kI prazasti meM, jisameM usake bauddha hone ke spaSTa pramANa haiM, usakI padavI 'kevala piyadasi' pAI jAto hai 'devAnaM piya' nhiiN| isI bIca meM ve jaina se bauddha hue hoNge| para aAjakala bahumata yahI hai ki azoka bauddha the| jainiyoM kI vaMzAvaliyoM va anya andhoM meM ullekha hai ki azoka kA pAtra 'samprati' thA, usake guru suhasti prAcArya the aura vaha jaina dharma kA bar3A prati pAlaka thaa| usane 'piyadasi' ke nAma se bahuta sI prazastiyAM zilAoM para aMkita karAI thIM / isa kathA ke AdhAra para pro. pizela va mi0 mukurjI jaise vidvAnoM kA mata hai ki jo zilA 1 aralI phetha zrApha azoka * Early faith of Thoma: Asoka' by For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prazastiyAM aba azoka ke nAma se prasiddha hai sambhavataH ve 'samprati' ne likhavAI hogii| para sara vinsenTa smitha kI rAya isase viruddha hai| ve una saba lekhoM ko azoka ke hI pramANita karate haiN| unakI rAya meM 'samprati' purANoM meM ke rAjA, 'dazaratha' azoka ke pautra jinake kucha lekha guphAoM para pAye gaye haiM, kA dUsarA nAma rahA hogaa| jo ho isa viSaya meM abhI aura bhI khoja va chAnavIna kI jAne kI AvazyakatA hai| (2) purI jile meM udayagiri parvata para hAthI gumphA nAmaka guphA meM eka bar3A bahumUlya lekha kaliMga ke rAjA khAra bela kA hai / isa lekha kA patA san 1820 I0 meM sTAra liMga sAhaba ne lagAyA thA / isakA jainiyoM se sambandha DA0 bhagavAnalAla indrajI ne siddha kiyA thA, para isakA pUrA 2 aura saccA marma hAla hI meM mi0 kAzIprasAda jAyasavAla ne samajhA hai, aura usakA vistRta vivaraNa 'vihAra aura ur3IsA kI risarca sosAiTI ke jarnala' jilda 3 pR. 425 se 467 va 473 se 507 meM prakAzita kiyA hai| lekha kI pUrI nakala hindI anuvAda sahita brahmacArIjI kI ' baMgAla vihAra va ur3IsA ke prAcIna jaina smAraka' nAmaka pustaka meM bhI chapa cukI hai / lekha prArambha yoM hotA hai :-- 'namo arahaMtAna' namo savasidhAna' isase spaSTa hai ki isakA likhAne vAlA nissandeha jaina-dharmAvalambI thaa| lekha meM saM0 165 udhRta hai| prazna uThatA hai ki yaha kaunasA For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org ( hai ) saMvat ho saktA hai| mi0 jAyasavAla ne bar3I yukti se ise maurya saMvat siddha kiyA hai jo mahArAja candragupta ke rAjyArohaNa kAla ( I0 pU0 321 san ) se calA hogA / koI pUche ki eka svataMtra rAjA dUsare rAjA ke calAye huye saMvat kA upayoga kyoM karane lagA / isake uttara meM zrIyukta jAyasavAlajI kahate haiM ki isakA kAraNa rAjanaitika nahIM dhArmika rahA hogA / candragupta maurya kA jaina granthoM va candragiri ke zilA lekhoM se jaina honA siddha hotA hai / ataH eka jaina rAjA ke calAye hue saMvat kA dUsarA jaina - ra -rAjA Adara kare to isameM kyA zrAzcarya ? yaha samAdhAna bahuta yuktisaMgata pratIta hotA hai / isa lekha se siddha hotA hai ki I0 pUrva dUsarI zatAbdi meM ur3IsA prAnta meM jaina dharma kA acchA pracAra thA / jAyasavAla mahodaya likhate haiM: Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Jainism had already entered Orissa as early as the time of King Nanda who, as I have shown, was Nanda Vardhan of the Sesunaga dynasty. Before the time of Kharavela there were temples of the Arhats on the 'Udaya giri Hills,' as they are men - tioned in the inscriptions as institutions which had been in existence before Kharavela's time. It seems that Jainism had been the national religion of Orissa for some centuries. (J. B. O. R. S. Vol III. p. 448.) For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arthAt 'jaina-dharma kA praveza ur3IsA meM zizunAga vaMzI rAjA nanda vardhana ke samaya meM hogayA thaa| khAravela ke samaya se pUrva bhI udayagiri parvata para ahaMto ke mandira the kyoMki unakA ullekha khAravela ke lekha meM AyA hai| aisA pratIta hotA hai ki ( khAravela ke samaya meM ) jaina dharma kaI zatAbdiyoM taka ur3IsA kA rASTrIya dharma raha cukA thaa| isa lekha ko upayogitA ke viSaya meM zrIyukta jAyasavAla jI kahate haiM : "This inscription occupies a unique position amongst the materials of Indian History for the centuries preceding the Christian era. In point of age it is the second inscription after Asoka, the first being the Nanaghat inscription !of Vedisri. But from the point of view of the chronology of the premauryan times and the history of Jainism it is the most important inscription yet discovered in the country. It confirms the Puranic record and carries the dynastic chronology to C. 450 B. C. Further, it proves that Jainism entered Orissa and probably became the State religion, within 100 gears of the death of its founder Mahavira. It affords the earliest historical instance of the Unity For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir khudAI huI jisase eka prAcIna jaina stUpa va usake pAsa pAsa san 1860-61 taka koI 110 jaina zilA lekhoM aura inake atirikta kaI tIrthaMkaroM ko mUrtiyA~ va zilpakArI ke anya namUnoM kA patA calA / zilA lekha bahutAyata se kuzAnavaMzI rAjAoM ke samaya ke haiM jinapara 5 se 68 taka ko varSoM ke aMka pAye jAte haiM / ye varSe kiso iMDosithiyana saMvat kI anumAna kI jAtI haiN| sara vinsenTasmitha ina lekhoM kA samaya IsA ke pUrva pahalI zatAbdi se lagAkara IsA kI dUsarI zatAbdi taka mAnate haiM / saba se nayA lekha vi. saM0 1134. ( I0 saM0 1077 ) kA hai| ataH ye lekha mathurA meM jaina dharma ke lagabhaga gyAraha zatAbdiyoM ke aitihAsika tAratamya kA patA dete haiM / ina lekhoM meM prAcInatama lekha se bhI yahAM kA stUpa kaI zatAbdI purAnA hai / eka khagAsana pratimA kI poThikA para lekha hai ki 'yaha 'ara' (arahanAtha ) tIrthaMkara kI pratimA saM0 78 meM isa devoM dvArA nirmApita stUpa kI sImA ke bhItara sthApita kI gii| isa para phuharara sAhaba likhate haiM: The stupa was so ancient that at the time when the inscription was incised, its origin had been forgotten. On the evidence of the characters, the date of the inscription may be referred with certainty to the Indo Scythian era and is equivalent to A D. 1. Jain Stupa and other antiquities of Mathura For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 13 ) 156. The stupa must therefore have been built several centuries before the beginning of the Christian era, for the name of its builders would assuredly have been known if it had been erected during the period when the Jains of Mathura carefully kept record of their donations." (Museum Report 1890-91.) / arthAt "yaha stUpa itanA prAcIna hai ki isa lekha ke likhe jAne ke samaya stUpa ke zrAdi kA vRttAnta logoM ko visma. raNa ho gayA thaa| lipi ke pramANa se isa lekha kI varSe iMDosithiyana (zaka ) saMvat kI pratIta hotI haiM jisase lekha san 156 ke lagabhaga kA siddha hotA hai / isaliye yaha stUpa IsA se kaI zatAbdiyAM pahale nirmita huA hogA, kyoMki yadi vaha una samayoM meM banA hotA jabaki mathurA ke jainI apane dAna Adi ke lekha rakhane lage the to usake nirmApakoM kA nAma avazya jJAta huA hotaa| yadyapi 'stUpa' nirmANa karAne kI prathA bauddhoM ke samAna hI jainiyoM meM bahuta prAcIna kAla se pracalita hai aura isake pramANa jaina granthoM meM pAye jAte haiM, tathApi isa stUpa kA patA lagane se pUrva purAtatvajJoM kI dhAraNA thI ki stUpa kevala bauddhoM ne hI banavAye / elaphinsTana sAhaba likhate haiM: For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'They (Jains) have no veneration for relics and no monastic establishments.' arthAt 'jaina apane prAcAryoM ke bhAsbhAvazeSoM kI koI bhakti nahIM karate aura na inake koI sAdhu-Azrama ho haiN|| DA. phlITa ne kahA hai: "The prejudice that all stupas and stone railings, must necessarily be Buddhist has probably prevented the recognition of Jain structures as such, and up to the present only two undoubted Jain stupas hare been recorded'.' arthAt 'samasta stUpa aura pASANa ke kaTaghare avazya bauddha hI honA cAhiye' isa pakSapAta ne jainiyoM dvArA nirmApita stUpoM Adi ko jaina ke nAma se prasiddha hone se rokA aura isaliye aba taka niHzaMkita rUpa meM kevala do hI jaina stUpoM kA ullekha kiyA jA sakatA haiN| para mathurA ke stUpa ne nissandeha unake bhrama ko dUra kara diyA hai / smitha sAhaba likhate haiM: 'In some cases, monuments which are really Jain, have been erroneously described as Buddhist.' arthAt 'kahIM kahIM yathArtha meM jaina-smAraka galatI se bauddha varNana kiye gaye haiN|" 1 Imp. Gaz. Vol-11, p. 111. For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 15 ) mathurA ke lekha va anya smAraka jainiyoM ke itihAsa ke liye bahuta hI upayogI haiM / isa viSaya para sara vinsenTa smitha ke zabda ullekhanIya haiN| ve kahate haiM: " The discoveries have, to a very large extent, supplied corroboration to the written Jain tradition and they offer tangible and incontrovertible proof of the antiquity of the Jain religion, and of its early existence very much in its present form. The series of twenty-four Pontiffs (Tirthankaras) each with his distinctive emblem was evidently firmly believed in, at the beginning of the Christian era." Further "The inscriptions are replete with information as to the organization of the Jain church in sections known as Gana, Kula and Sakha, and supply excellent illustrations of the Jain books. Both inscriptions and sculptures give interesting details proving the existence of Jain nuns and the influential position in the Jain church occupied by women* " arthAt 'ina khojoM se jainiyoM ke granthoM ke vRttAntoM kA bahuta adhikatA se samarthana huA hai aura ve jaina dharma kI prAcInatA va usake bahuta prAcIna samaya meM bhI Aja hI kI * 'Jain Stugra and other antiquities of Mattura'. For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 16 ) 1 bhAMti pracalita hone ke pratyakSya aura akATya pramANa haiM san IsvI ke prArambha meM bhI caubIsa tIrthaMkara unake cihnoM sahita acchI taraha se mAne jAte the| bahuta se lekha jaina- sampradAya ke gaNa, kula va zAkhAoM meM vibhakta hone ke sabhAcAroM se bhare haiM aura ve jaina granthoM ke acche samarthaka haiM / lekhoM aura citroM se jaina zrAvikAoM kI sattA va striyoM kA jaina sampradAya meM prabhAvazAlI sthAna kA acchA rucikara vyaurA milatA hai / inameM ke kaI lekha va citra ityAdi DA. vhUlara ne 'epi grAphiA inDikA' nAmaka patra kI pahalI jilda meM chapavAye haiM / unake viSaya meM smitha sAhaba kA mata hai: "The plates throw light among other things on the history of the Indian or Brahmi alphabet, on the grammar and idiom of the Prakrit dialects, on the development of Indian art, on the political and social history of Northern India, and on the history, organization and worship of the followers of the Indian religion.*" arthAt 'ye ma eTsa anya kaI bAtoM ke sivAya bhAratIya brAhmI lipi ke itihAsa, prAkRta bhASAoM kI vyAkaraNa va * Jain stupa and other antiquities (of Mathura Page 4. For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 17 ) mahAvare, bhAratIya kalA ke vikAza, uttara bhArata ke rAjanaitika va sAmAjika itihAsa aura jaina dharma ke anuyAyiyoM ke itihAsa, saMgaThana va pUjana arcana kI vidhi para prakAza DAlate haiM / isa prakAra mathurA se mile hue jaina smAraka na kevala jaina itihAsa ke liye kintu bhArata deza, vizeSataH uttara bhArata ke itihAsa ke liye bahuta upayogI haiM" / ( 4 ) san 1612 meM zrImAn paM0 gaurIzaMkara jI ojhA ne ajamera ke pAsa bar3alI grAma se eka bahuta prAcIna jaina lekha kA patA lagAyA hai / lekha hai 'vIrAya bhagavate caturAsiti vase kA ye jAlA mAliniye raMniviTha mAjhimike' / lekha se hI pramANita hai ki vaha vIra nirvANa saM0 84 ( I0 443 varSa) meM aMkita kiyA gayA thA / 'mAjhimika' vahI prasiddha purAnI nagarI ' madhyamikA' hai jisakA ullekha pAtaJjali ne bhI apane 'mahAbhASya' meM kiyA hai / yaha bhAratavarSa meM lekhana kalA ke pracAra kA abhI taka saba se prAcIna udAharaNa mAnA jAtA hai / yaha lekha IsvI pUrva pAMcavIM zatAbdi meM rAjapUtAne meM jaina dharma kA acchA pracAra honA siddha karatA hai / (5) jaina granthoM meM mahArAja candragupta maurya ke jaina dharmAvalambI hone va bhadrabAhu svAmI se jina dIkSA lekara 'aruNad yavanaH madhyamikAm' / For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir unake sAtha dakSiNa ko prasthAna karane kA vivaraNa hai| para itihAsa lekhaka bahuta samaya taka isa kathana kI satyatA meM vizvAsa karane ko taiyAra nahIM hue| para jaba maisUra rAjya meM 'zravaNa vela gula ' ke candragiri parvata para ke lekhoM kA patA calA aura unakI zodha kI gaI taba itihAsajJoM ko mAnanA par3A ki nissandeha jaina samAcAra isa viSaya meM bilakula satya haiM / vahAM kA saba se prAcIna lekha, jo bhadrabAhu zilA lekha ke nAma se prasiddha hai, IsA kI prArambhika zatAbdiyoM meM likhA gayA pramANita kiyA jAtA hai / isa lekha meM yaha samAcAra hai ki paramarSi gautama gaNadhara kI ziSya paramparA meM bhadrabAhu svAmI hue / una trikAla-darzI mahAtmA ne a nimitta-jJAna se jAnA ki uttarApatha ( uttara bhArata ) meM eka bhISaNa duSkAla dvAdaza varSa ke liye par3ane vAlA hai / ataH unhoMne apane 'saMgha' ko lekara dakSiNA patha ko gamana kiyaa| boca meM apanI prAyu kA alpa bhAga zeSa rahA jAna unhoMne saMgha ko to Age bar3hane ke liye prasthAna karAyA aura Apa svayaM kevala eka ziSya prabhAcandra ke sAtha 'kaTa vana' nAmaka pahAr3I para Thahara gaye aura vahIM sanyAsa vidhi se { Inscriptions at Sravana Regula by Lewe Rice Ins. No. 1. va jaina siddhAnta bhAskara kiraNa 1, pR. 15 For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 16 ) dehotsarga kiyaa| yahAM ke anya bahuta se lekhoM se siddha hotA hai ki candragupta maurya kA hI dIkSA-nAma prabhAcandra AcArya thA / lekha se kucha dUrI para eka guphA hai jo 'bhadrabAhu kI guphA' kaha lAtI hai / kahA jAtA hai ki vahIM bhadrabAhu kA samAdhi maraNa huA thA / unake caraNa cihna bhI guphA meM aMkita haiN| "lekha'jisa zilA para hai usake ThIka sAmane 'candragupta vastI' nAmaka eka khaNDita maMdiroM kA samUha hai, jo bahuta prAcInatA liye huye haiN| kahanA na hogA ki isa parvata kA nAma candragiri va 'mandiroM kA nAma caMdragupta vastI candragupta maurya ke nAma para se hI pdd'aa| mi0 TAmasa likhate haiM: " That Chandragupta was a member of the Jain community, is taken by their writers as a matter of course, and treated as a known fact, which needed neither argument nor demonstration, The documentary evidence to this effect is of comparatively early date and apparently absolved from suspicion......The testimony of Megasthenes would likewise seem to imply that Chandragupta submitted to the devotional teachings of the Sramanas as opposed to the doctrines of the Brahmanas" 1 Inscriptions at Sravana Belgula' by Lews Rice, 2 'Mysore Inscriptions' by Lews Rice. 3 'Jainism or Early Faith of Asoka'. p. 23. For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 20 ) arthAt ' candragupta jaina samAja ke vyakti the' yaha jaina granthakAroM ne eka aisI svayaM-siddha aura sarva prasiddha bAta ke rUpa se likhA hai jisake liye unheM koI anumAna pramANa dene kI AvazyakatA pratIta nahIM huI / isa viSaya meM lekhoM ke pramANa bahuta prAcIna aura sAdhAraNataH sandeha rahita haiM / maigasthanIz2a ke kathanoM se bhI jhalakatA hai ki candragupta ne brAhmaNoM ke siddhAntoM ke vipakSa meM zramaNoM ( jainamuniyoM ) ke dharmopadezoM ko aGgIkAra kiyA thA' / candragupta ke jaina hone ke itane akATya pramANa milane para prasiddha itihAsakAra 'sara vinsenTa smitha ko apanI 'bhArata ke prAcIna itihAsa' kI bahumUlya pustaka ke tIsare saMskaraNa maiM yaha likhanA hI par3A kiH 'I am now disposed to believe that the tradition probably is true in its main outline and that Chandragupta really abdicated and became a Jain ascetic.'* arthAt 'mujhe aba vizvAsa ho calA hai ki jainiyoM ke kathana bahuta karake mukhya 2 bAtoM meM yathArtha haiM aura candragupta sacamuca rAjya tyAga kara jaina muni hue the / jAyasavAla mahodaya samasta upalabhya sAdhanoM para se apanA mata sthira kara likhate haiM: * V. Smith E.H.I. Po 146. For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 21 ) The Jain books (5th cent. A. C.), and later Jain inscriptions claim Chandragupta as a Jain imperial ascetic. My studies have compelled me to respect the historical data of the Jain writings, and I see no reason why we should not accept the Jain claim that Chandragupta at the end of his reign accepted Jainism and abdicated and died as a Jain ascetic. I am not the first to accept the view. Mr. Rice who has studied the Jain inscriptions of Sravana Belgula thoroughly gave verdict in favour of it and Mr. V. Smith has also leaned towards it ultimately.''* arthAt 'IsA kI pAMcavIM zatAbdi taka ke prAcIna jaina grantha va pIche ke jaina zilAlekha candragupta ko jaina rAja muni pramANita karate haiM / mere adhyayanoM ne mujhe jaina granthoM ke aitihAsika vRttAntoM kA Adara karane ke liye vAdhya kiyA hai| koI kAraNa nahIM hai ki hama jainiyoM ke isa kathana ko ki candragupta apane rAjya ke antima bhAga meM jainI ho gayA thA va pIche rAjya chor3a kara jina dIkSA le. muni vRtti se maraNa ko prApta huzrA, na mAne / maiM pahalA hI vyakti yaha mAnane vAlA nahIM huuN| mi0 rAisa ne, jinhoMne zravaNa belagolA * J. B. O. R. S. Vol. III. For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 22 ) ke zilA lekhoM kA adhyayana kiyA hai, pUrNarUpa se apanI rAya isI pakSa meM dI hai aura mi0 hI0 smitha bhI anta meM isa mata. kI ora muke haiN| ___ isa prakAra zravaNa belagula ke lekha jaina itihAsa ke liye bar3e mahatva aura gaurava ke pramANita hue haiN| unake binA mahArAja candragupta kA jainI honA siddha karanA asambhava hotaa| __ yaha kevala una mukhya 2 prAcInatama lekhoM kA paricaya hai jinane jaina itihAsa para vizeSa prakAza DAla kara usake adhyayana meM eka naye yugakA prArambha kara diyA hai va itihAsajJoM kI sammati-dhArAye badala dI haiN| inake atirikta vividha sthAnoM meM bhinna 2 samaya ke saikar3oM nahIM sahasroM jaina lekha va anya jaina smAraka aise mile haiM jinase prAcIna kAla meM jaina dharma ke prabhAva va pracAra kA patA calatA hai| ve siddha kara rahe haiM ki jaina dharma kA bhUtakAla jagamagAtA huA rahA hai / vaha bahuta samaya taka rAja-dharma raha cukA hai| isakI jyoti kSatriyoM ne prabhAvAn banAI thI aura kSatriyoM dvArA hI isakI puSTi aura prasiddhi huI thii| magadha ke zizunAga vaMzI va maurya vaMzI narezoM, va ur3IsA ke mahArAjA khAra bela ke atirikta dakSiNa ke kadamba, cAlukya, rASTra kUTa, raha, pallava, santAra Adi aneka prAcIna rAjavaMzoM dvArA isa dharma kI unnati aura khyAti huI aisA lekhoM se siddha ho cukA hai / para yaha saba aitihAsika sAmagrI For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 23 ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aMgrez2I meM 'epIgrAphizrA inDikA 'aipogrAphiyA karnATikA' inDiyana enTIkkerI' A~rkilAjikala sarve riporTa Adi bhArI 2 patrikAoM meM bikharI par3I hai jo hindI ke pAThakoM kI pahuMca ke pare hone ke kAraNa va aneka aMgrejI jAnane vAloM ko samayAbhAva va sAdhanAbhAva ke kAraNa bahutAyata se sAdhAraNa vyaktiyoM ke paricaya meM nahIM AI hai| AvazyakatA hai ki vaha saba ekatrita kara sulabha aura sarvopayogI banAI jAve / , , prastuta pustaka meM brahmacArI jI ne parizrama se sarakArI gajaidiyoM meM se saMyukta prAMta ke jaina smArakoM ke vRttAnta nikAlakara ekatrita kiye haiN| pAThakoM ko isameM jaina smArakoM kA va jahAM se ve smAraka prApta hue haiM una sthAnoM kA paricaya milegA isase logoM kA utsAha smArakoM kI khoja meM bar3hane kI AzA kI jAtI hai| jo yAtrA karane vAle purAtattva premI va dharma sevaka haiN| unako yaha pustaka nAyaka kA kAma degI / saMyuktaprAnta kI jainiyoM ke liye aitihAsika prAcInatA aura dhArmika mahattA bahuta bhArI hai / yaha bhUmi itihAsAtIta kAla meM kitane hI torthaMkaroM ke garbha, janma, tapa jJAna va nirvANa kalyANakoM se pavitra huI hai / 'ayodhyA' pAMca tIrthakaroM ko janma nagarI hai / isa kAla ke dharma-nAyaka jaina-dharma pracAraka zrI AdinAtha bhagavAn kA janma isI nagarI meM huA thaa| 'banArasa' meM zrI supArzvanAtha aura pArzvanAtha For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 24 ) tIrthaMkara janme the / aura yahAM se nikaTa ho 'candrapurI candra prabhu kI va siMhapuro (sAranAtha ) zreyAMsanAtha kI janma bhUmi hai / 'hastinApura' kI pavitratA se kauna jainI apari. cita hogaa| yahAM zAntinAtha kunthunAtha va arahanAtha tIrthaMkaroM ke garbha, janma, tapa aura zAna cAra 2 kalyANaka hue haiM / yahIM ke rAjA zreyAMsa' ne AdinAtha bhagavAna ko saba se prathama AhAra dekara AhAra dAna kI vidhi kA pracAra kiyA thaa| 'ahicchatrAzrI pArzvanAtha bhagavAn kI vaha tapobhUmi hai jahAM unhoMne pApI 'kamaTha' ke ghora upasargoM ko sahA thaa| 'prayAga' ke viSaya meM kahA jAtA hai ki yahAM AdinAtha bhagavAna ne tapa kiyA thA |v yahAM se samIpa hI jIniyoM kI prasiddha nagarI kauzAmbI hai jahAM padmaprabha tIrthaMkara kA janma huaA thA va jinake tapa aura jJAna kalyANaka nikaTavartI 'prabhAkSetra' nAmake parvata para hue the| 'padma prabha' ke nAma se hI yaha sthAna aba papausA va phaphausA kahalAtA hai / isI prakAra kiSkindhApura (khukhundo), ratnapurI kampilA zrAdi atizaya kSetra isa prAMta meM vidyamAna haiN| aMtima kevalI jambU svAmI kI nirvANa bhUmi bhI isI prAnta ke bhItara mathurA ke pAsa caurAsI nAmaka sthAna para hai jahAM aba bhI unake nAma kA vizAla mandira banA huA hai| inameM 1-digambara jaina DAyarekTarI For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir se kaI nagaroM meM aba bhI kucha na kucha jaina smAraka pAye jAte haiM / para aba taka jitane prApta hue haiM ve prAnta kI prAcInatA va jaina dharma se ghaniSTatA ko dekhate hue kucha bhI nahIM hai| hameM pUrNa prAzA hai ki yadi vidhipUrvaka khoja kI jAya to asaM. khyAta jaina smAraka mila sakate haiM jinase jaina itihAsa kA mukha ujjvala ho sakatA hai va jaina purANoM kI pramANikatA siddha ho sakatI hai| kauzAmbI ke hI viSaya meM sara vinsenTa smitha kA mata dekhiye / ve apane eka lekha meM likhate haiM: "I feel certain that the remains at Kogam in the Allahabad district will prove to be Jain for the most part and not Buddhist as Cunningham supposed. The village undoubtedly represents the Kausambi of the Jains and the site where Jian temples exist is still, a place of pilgrimage for the votaries of Mohavira. I have shown good reason for believing that the Buddhist Kausambdi was a different place (J. R A. S. July 1898). I commend the study of the antiquities at Kosam to the special attention of the Jain commuinty" ___ arthAt 'mujhe pUrNa vizvAsa hai ki alAhAbAda jile ke kosama nAmaka grAma ke khaNDahara ityAdi bahutAyata se jaina smAraka siddha hoMge na ki bauddha jaisA ki kaniMghama ne For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anumAna kiyA thaa| yaha grAma nizcaya se jaina kozAmbI hai| jisa sthAna para jaina mandira bane haiM vaha aba bho mahAbIra ke upAsakoM (jainiyoM) kA tIrtha-sthAna hai| maiMne bauddhoM kI kauzAmbI anyatra rahI hai isakA ThIka 2 kAraNa batalA diyA hai / maiM kauzAmbI ke prAcIna smArakoM kA jaina samAja dvArA vizeSa rUpa se adhyayana kiye jAne kI sammati detA huuN|" jainiyoM dvArA khoja ke sambandha meM smitha sAhaba ke vicAra dhyAna dene aura kArya meM pariNata karane ke yogya haiN| unakI rAya meM:-- " The field for exploration is vast. At the present day the adherents of the Jain religion are mostly to be fcund in Rajputana and Western India. But it was not always so. In olden days the creed of Mahavira was far more widely diffuseil than it is now. In the 7th century A. D. for instance, that creed had numerous followers in Vaisali ( Basenti Nortli of latna ) and in Eastern Bengal, localities where its adherents are now extremely few. I have myself seen abundant evidences of the fomer prevalence of Jainism in Bundelkhand during the mediaeval period especially in the 11th and the 12th centuries. Jain images in that For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir country are numerous in places where x Jain is now never seen. Further south, in the Deccan, and the Tamil countries, Jainism was for centuries a great and ruling power in regions where it is now almost unknown." arthAt ' khoja kA kSetra bahuta vistIrNa hai| Ajakala jaina dharma ke pAlane vAle bahutAyata se rAjaputAnA aura pazcimabhArata meM hI pAye jAte haiN| para sadaiva aisA nahIM thaa| prAcIna samaya meM yaha mahAvIra kA dharma Ajakala kI apekSA kahIM bahuta adhika phailA huA thaa| udAharaNArtha, IsA kI 7 vIM zatAbdi meM isa dharma ke anuyAyI vaizAlI aura pUrva baMgAla meM bahuta saMkhyA meM the| para vahAM Aja bahuta hI kama jainI haiM / maiMne svayaM bundelakhaMDa meM vahAM 11 vIM aura 12 vIM zatAbdI ke lagabhaga jaina dharma ke pracAra ke bahuta se cihna pAye / usa deza ke kaI aise sthAnoM para bahuta sI jaina mUrtiyAM pAI jAtI haiM jahAM aba eka bhI jainI kabhI dikhAI nahIM pdd'taa| dakSiNa meM Age ko bar3hiye to jina tAmila aura drAvir3a dezoM meM zatAbdiyoM taka jaina dharma kA zAsana rahA hai vahAM vaha aba ajJAta hI sA ho gayA hai"| aura bhI unakA kahanA hai: 'I feel certain that Jain stupas must be still in existence and that they will be found if looked for. For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir They are more likely to be found in Rajputana than elsewhere'. ___ 'mujhe nizcaya hai ki jaina stUpa aba bhI vidyamAna haiM aura yadi anveSaNa kiyA jAya to mila sakate haiN| unake pAye jAne kI sambhAvanA aura sthAnoM kI apekSA rAjapatAne meM adhika hai| kevala pArkilAjikala sarve riporTa ke saphe ulaTane se hI patA cala jAtA hai ki jagaha 2, gAMva 2 meM prAcIna sabhyatA kI jhalake haiM / agara logoM meM prAcIna smArakoM ke khoja karane kI ruci bhAjAve to thor3e hI samaya meM na jAne kitanI aitihAsika sAmagrI ekatrita ho jAve aura kitanI vivAda-grasta bAtoM kA nirNaya ho jAya / kabhI 2 prAcIna lekha kI eka hI lakIra va prAcIna mUrti ke eka hI Tukar3e se bar3e 2 mahatvapUrNa prazna hala ho jAte haiN| ava pAThakoM ko vidita ho gayA hogA ki ina purAne khaMDaharoM, TUTI phUTI bhUrtiyoM va aspaSTa aparicita lipayoM meM likhe hue zilA lekhoM Adi meM kaisA rahasya, kaisA jJAna kA bhaMDAra, kaisI gaurava aura kIrti kI kuMjiyAM chupI huI rahatI haiM / ataH pratyeka samAja hitaiSI,dharma premI, itihAsa premI va deza premI kA kartavya hai ki aise smArakoM kA thor3A bahuta paricaya avazya rakkheM aura avasara par3ane para mUrtiyoM para ke lekhoM va unakI prAcInatA ke cihna, va anya sthAnoM para ke lekhoM, purAnI kArIgarI ke namUnoM va mandiroM zrAdi ke bhagrAvazeSoM para For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 26 ) vizeSa dhyAna deM, unake viSaya meM pUcha tAcha kareM va unakI sUcanA samAcAra-patroM ko deN| samAja meM aisI ruci aura utsAha jAgRta karane meM, merA nizcaya hai, yaha brahmacArI jo kI pustaka kAryakArI hogI va aisI pustakoM kI saMkhyA bar3hAne meM dUsaroM ko bhI protsAhita kregii| mero rAya meM aba samaya A gayA hai ki eka 'jaina risarca sosAiTI' arthAta jaina-purAtatva zodhaka samAja kA saMgaThana kiyA jAnA cAhiye, jisake sadasya dhArmika, sAhityasaMbaMdhI, sAmAjika, va aitihAsika prAcIna bAtoM kA vizeSa rUpa se zodha kareM va isa saMbandha kI dUsaroM dvArA kI huI zodhoM kA sarva sAdhAraNa meM pracAra kreN| kucha samaya huA di0 jaina mahAsabhA ne jaina itihAsa vibhAga sthApita kiyA thA / usameM sabase adhika utsAha se kArya bAbU banArasIdAsa ema. e. ne kiyaa| unhoMne jaina itihAsa sIrIja naM01 kI pustaka bar3e parizrama se taiyAra kI jisase jaina dharma kI prAcInatA ke viSaya para bahuta prakAza par3A aura kitane hI bhrama dUra hue / para aba isa vibhAga kA kArya bilakula maMda par3a gayA hai / mahAsabhA kA kartavya hai ki vaha isa sosAiTI kI phira vyavasthA kare / jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, aba taka kI jaina smArakoM kI khojoM ke vivaraNa aMgrejI-patroM meM vikhare par3e haiN| sosAiTI kA kAma hogA ki vaha unheM silasile vAra saMgraha rUpa dezI bhASAoM meM prakAzita kare va isake liye eka svatantra mAsika, dvimAsika For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yA traimAsika patra nikAle / aba taka gaveSaNAtroM meM jainiyoM ne bahuta kama bhAga liyA hai para aba aisI udAsInatA se kArya nahIM clegaa| jo khoja videzI vidvAnoM dvArA unake hamArI vizeSa 2 bAtoM se aparicita aura anabhijJa hone ke kAraNa saikar3oM varSoM meM hotI haiM ve hI hama yadi unake samAna utsAha, prayatna aura yukti se kAma le to mahInoM va dinoM meM kara sakate haiN| isa kArya se aitihAsika jJAna ko vRddhi, samAja kI unnati aura dharma kI prabhAvanA hogI / isaliye saba bhAiyoM ko isameM yoga denA caahiye| jinheM pUrva puNya ke udaya se lakSmI prApta hai unakI isa ora ruci jAnA nitAnta Avazyaka hai| isa viSaya meM sara vinsenTa smitha ke kucha zabda uddhRta karane yogya haiM / ve likhate haiM: "My desire is that members of the Jain commu nity and more specially the wealthy members with money to spare, should interest themselves in archaeological research and spend money on its prosecution with special reference to the history of their own religion and people. arthAt "mero abhilASA hai ki jaina samAja ke sadasya, aura vizeSataH dhanI sadasya, jinake pAsa vyaya karane ko dravya hai, purAtattvAnusandhAna meM ruci lene lage aura vizeSa rUpa se apane hI dharma aura samAja ke itihAsa ke saMbaMdha meM khoja karAne ke liye kucha dravya vyaya kreN|" For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 31 ) anta meM jo anveSaka va lekhaka prAcIna smArakoM ke paricaya va vivaraNa likheM unake liye upayogI sara viMsenTa smitha ke kucha vAkya uddhata kara maiM isa bhArI bhUmikA ko samApta karUMgA: "Much may be done by careful registration and description of the Jain monuments above ground which of course should be studied in connection with the Jain scriptures and the notices recorded by the Chinese pilgrims and other writers. In order to obtain satisfactory results the persons who undertake such registration and survey, should make intelligent use of existing maps, should clearly describe the topographical surroundings, should record accurate measurements and should make free use of photography. Such a survey even without the help of excavation, should throw much light upon the history of Jainism and specially on the story of the decline of the religion in wide regions where it once had crowds of adherents." arthAt 'pRthivI tala para bikhare hue jaina smArakoM ke sAvadhAnatA pUrvaka paricaya aura vivaraNa likhakara bhI bahuta kucha kiyA jA sakatA hai / phira jaina granthoM aura cInI yAtriyoM For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 32 ) va anya lekhakoM ke varNanoM ke prakAza meM inakA sUkSma adhyayana kiyA jAnA cAhiye / jo loga aise paricaya likheM va anvepaNa kareM unheM isa kArya meM acchI saphalatA prApta karane ke liye pracalita nakzoM kA buddhi pUrvaka upayoga karanA cAhiye, hara eka sthAna ke zrAsa pAsa ke samasta cinhoM kA vizada varNana karanA cAhiye, ThIka ThIka nApa likhanA cAhiye aura phoTogrAphI kA khUba upayoga karanA cAhiye / aise vivaraNa ( survey ) binA khudAI kI sahAyatA ke hI jaina dharma ke itihAsa para aura vizeSa kara isa dharma ke una kSetroM meM hAsa ke itihAsa para jahAM ki kisI samaya samUha ke samUha loga isa dharma ke anuyAyI the, bahuta prakAza DAleMge / " brahmacArI jI jaina dhArmika tatvoM kA sarvasAdhAraNa meM pracAra karane ke liye jo sarAhanIya udyama kara cuke haiM va kara rahe haiM vaha saba jainiyoM va jaina dharma ke prati sahAnubhUti rakhane vAle vyaktiyoM ko vidita hI hai| hameM bar3I prasannatA hai ki aba ve jaina aitihAsika tattvoM kA hindI meM pracAra karane meM agrasara hue haiN| hame pUrNa zrAzA hai ki saba itihAsa pramI isa prakAra ke prayatnoM meM utsAha dilAveMge / itizam For Private And Personal Use Only hIrAlAla jaina
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMyukta prAnta ke prAcIna jaina smAraka 1 - z2ilA gorakhapura (gaz2eTiyara chupA san 1606 ) isa jile kI cauhaddI isa prakAra hai: - uttara meM nepAla kA rAjya aura himAlaya parvata kA kucha bhAga, dakSiNa meM banArasa jilA, pUrva meM sUbA vihAra aura pazcima meM jilA phaijAbAda / jile kA kSetraphala 4594 vargamIla hai / isa jile ke itihAsa meM diyA huA hai ki san IsvI se pahale 184 saMvat meM yahAM suMga vaMzI rAjA rAjya karate the / pIche guptoM ne rAjya kiyA thA / aisA vidita hotA hai ki pahale licchavi jAti ne vihAra aura gorakhapura meM rAjya kiyA thA / unake pAsa se yaha jilA IsA kI cauthI zatAbdI For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / meM gupta vaMzI rAjA candragupta ke hAtha meM pAyA / kuhAUM kA jo prasiddha zilAlekha hai usase pragaTa hai ki san 450 IsvI meM isa pradeza meM rAjA skandagupta rAjya karate the| gyArahavIM zatAbdI meM yahAM kalacurI rAjAoM kI pAThavIM pIr3hI cala rahI thii| jile ke prAcIna smAraka / ( 1 ) barahI-paraganA havelI, jile se 13 mola, gorakhapura se rudrapura kI sar3aka para / barahI se pUrva anumAna do mIlakI dUrI para rAjadhAnI, TegirI aura upadhaulI grAmoM meM maurya vaMzI rAjAoM ke eka bar3e nagara ke bhagnAvazeSa haiM / rAptI nadI ke Upara dIhaghATa se gurrA nadI ke taTa taka bahuta se IToM ke TIle haiM aura gurrA nadI ke pUrva eka bahuta bar3A TIlA hai jisako upadhauliyA DIha kahate haiM / yaha TIlA lagabhaga 1 mIla lambA aura 1600 phuTa caur3A hai| isameM IToM ke do bar3e 2 stUpa haiN| isa upadhauliyA se IzAna dizA meM rAjadhAnI hai jahA~ eka aura TIlA hai aura isake Age kendra ke nikaTa eka bahuta bar3A IToM kA gherA hai jo 1600 phuTa aura 1300 phuTa hai| (ye saba sthAna khudAI ke yogya haiN| yahAM jaina smArako ke pAye jAne kI saMbhAvanA hai) For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gorkhpur| (2) bhAgalapura-paraganA salemapura majhaulI, gorakhapura se Agneya dizA meM 52 mIla tathA turatIpura relave pula se lagabhaga 1 mIla / yahAM dasavIM zatAbdI kA eka stambha hai jo 18 phuTa UMcA hai / isako sUryavaMzI rAjAoM ne banavAyA thaa| (3) devariyA-bamhanI grAma ke pAsa kAsiyA sar3aka para IzAna dizA meM bahuta bar3e 2 khaMDita-sthAna haiM, jinameM do prAcIna mandiroM kI nIMva ke bhAga haiN| (4) kuhAU-(Kahaum)-paraganA salemapura majhaulI, tahasIla devariyA / gorakhapura se dakSiNa-pUrva 46 mIla va khukhundo se dakSiNa mIla / __ yaha eka bahuta prAcIna nagara rahA hai| salemapura sTezana se 5 mIla para hai| yahAM eka pASANa-stamma 24 // phuTa UMcA hai| isake Upara lohe kI kIla hai jisase vidita hotA hai ki isake Upara siMha yA dusarA koI cihna banA huA thA / yaha stambha nIce caukhUTA, Upara ko aThakonA aura phira solaha-konA hokara aMta meM gola hai| tathA guMbaja nIce ghaMTe ke samAna AkAra kA tathA Upara caukora hai| hara eka ora eka choTA sA bhAlA hai jisameM jaina mUrtiyAM aMkita haiM / nIce ke caukora bhAga meM pazcima tarapha zrIpArzvanAtha tIthaMkara kI eka nagna mUtti hai| stambha ke Upara eka zilAlekha hai (isako pUrI For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| nakala Age dI hai / jisameM varNana hai ki gupta saMvat 141 meM kisI 'madraH nAma ke vyakti ne pAMca jaina mUrtiyoM kI pratiSThA karAI thii| isa stambha se uttara kI ora do maMdiroM kI IMTa kI divAloM ke cihna haiM / ina donoM meM se kisI eka meM ve pAMca mUrtiyAM rahI hogI jinakA varNana isa lekha meM hai| ___ yaha bhI vidita hotA hai ki aura dUsare bahuta se mandira bhI isa stambha ke cAroM ora bane rahe hoMge, kyoMki isa TIle kA AkAra bahuta bar3A hai| stambha ke lekha meM isa sthAna kA nAma kakubha likhA hai aura vartamAna nAma kakubha grAma yA kakubha bana kA apabhraMza hai| stambha para ke lekha kI nakala ( uddhRta ' eziyATika sosAiTI jarnala' san 1838 jilda | pRSTha 37, se) yasyopasthAnabhUmi nRpti-sht-shirHpaat-vaataavdhuutaa| guptAnAM vaMzajasya pravisRtayazasastasya sarvottamaddheH / 1 gupta saMvat san 316 IsvI meM mahArAja candragupta ke rAjya siMhA. sanArohaNa karane para pracalita huA thA aiptA siddha huA hai| ataH lekha kA samaya 316+141450 san IsvI meM par3atA hai| 2 lekha meM jina pAMca mUrtiyoM kA ullekha hai usakA tAtparya DA. bhagavAnalAla indra jo aura DA. jITa kI gaya meM isI stambha para khudI huI pAMca tIrthaMkaroM kI matiyoM se hai| inameM se eka (jisakA ki Upara varNana zrA gayA hai )nIce kI caukora pIThikA ke pazcima bhAga ke eka pAle meM hai aura zeSa cAra Upara kI gola guMbaja ke nIce ke caukora hisse ke cAroM bhAgoM para haiM / DA. indranI inheM AdinAtha, zAntimAtha, neminAtha, pAzvanAtha aura mahAvIra kI anumAna karate haiM ( dekho kA .. inhI. khekha naM. 15) For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gorakhapura / rAjye zakropamasya titipa-zata-pateH skandaguptasya zAntaH varSe triMzadazaikottaraka-zata-tame jyeSTha mAse prapanne khyAte'smin grAma-ratne kakubha iti janai ssAdhu-saMsarga-pUte putro yassomilasya pracura-guNa nidhemahisomo mahArtha:3 tatsUnU rudra-somaH pRthulamatiyazA vyAghraratya nya saMjJo' madrastasyAtmajo-bhUdvija-guru yatiSu prAyazaH prItimAnyaH / puNya-skandhaM sa cakre jagadidamakhilaM saMsaradvIkSya bhIto zreyothaM bhUtabhUtyai pathi niyamavatAmahatAmAdikartRNa / paJcedAnasthApayitvA dharaNidharamayAnsabhikhAtastato'yam / zailastambhaH sucArurgirivara-zikharAmopamaH korti krtaa| isakA bhAvArtha yaha hai: jisa rAjA ke rahane ko pRthvI saikar3oM rAjAoM ke mastakoM ke girane se lagI huI havA se pavitra hai (jisakA bhAva yaha hotA hai ki yahAM saikar3oM rAjAoM ne rAjya kiyA hai, athavA yaha bhI ho sakatA hai ki saikar3oM zatru rAjAoM kA jahAM patana huA hai ) usa, guptavaMza meM utpanna, yazasvo, sarvottama Rddhi kA. i. inDI. meM DA.. lphITa. ke pAThaH1 zAnte / . mAsi / 3 mhaatmaa| 4 vyAghra ityanya sNjnyo| 5 DA0 phlITa ne pahalI paMkti kA yaha artha kiyA hai:- jisa rAjA kI sabhA bhUmi saikar3oM rAjAoM ke nata-stakoM se utpanna huI vAyu se hila jAtI hai' ityAdi / di-jaina DAyarekTarI meM isakA bhAvArtha yoM kiyA gayA hai "jinake darabAra kA AMgana praNata saikar3oM rAjAoM ke nata mastakoM se vIjita hotA hai" / yaha artha ThIka pratIta hotA hai| For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / dhArI indra samAna, tathA saikar3oM rAjAoM ke svAmI, zAntasvarUpa mahArAja skandagupta ke rAjya meM tathA guptoM ke 141 saMvat meM jyeSTha mAsa pUrNa meM isa prasiddha, tathA sAdhuoM ke saMsarga se pavitra, kakubha nAma ke grAma ratna meM atyanta guNa sAgara sAmila kA putra mahAdhanI bhaTTisoma tisakA putra vistIrNa yazavAn rudrasAma jisakA ki dUsarA nAma vyAghra rati thA inake putra madra the jo hara taraha brAhmaNa, guru tathA yatiyoM meM prItimAn the| unhoMne sampUrNa jagat ko caJcala samajha kara, saMsAra ke bhaya se apane kalyANa ke liye aura anya prANiyoM ke hita ke liye mokSa mArga meM pravRtta karAne vAle AdinAtha se lekara pAMca arahaMtoM kI pASANa-pratimAyeM sthApita karA kara puNya-samudAya ko prApta kiyaa| tathA sundara meru parvata ke zikhara samAna va yaza ko pragaTa karane vAle isa pASANa stambha ko bhUmi meM gdd'vaayaa| / (noTa ) Adi kartana paMcendrAn kA artha hamArI samajha meM yahI pAyA ki Adi se lekara pAMca tIrthakaroM kI mUrtiyoM ko sthApita kraayaa| 1 DA0 phlITa ke pAThAnusAra isakA nAma kevala * vyAghra' thaa| 2 DA0 lITa ne zrAdikata' ko artha kevala tIrthaMkara' kiyA hai va martiyoM ko zrAdinAtha zAntinAtha, neminAtha, pAzvanAtha aura mahovIra kI anumAna kI haiN| vidita nahIM ki mUrtiyoM para ina tIrthaMkaroM ke cihna haiM va nhiiN| For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gorkhpur| vAstava meM yaha eka bar3e mandira kA mAna stambha hai jaisA ki prAcIna mandiroM meM pAyA jAtA hai| aise mandira mUDavidrI kI tarapha haiN| ___isa lekha se yaha acchI taraha pragaTa hai ki IsvI san ko cauthI va pAMcavIM zatAbdI meM mUrti pUjA acchI taraha se pracalita thI tathA digambara jaina dharma ke anuyAyI aneka dhanI gRhastha vizAla jina bhavanoM kI sthApanA karAte the| hamAre kisI jainI bhAI ko ucita hai ki ve isa sthAna kI yAtrA kareM aura nikaTavartI jina maMdira kA jIrNoddhAra karAveM tathA isa mAnastambha kI rakSA kA upAya kreN| (5) kAsiyA-paraganA sidhuzrA jAbanA, tahasIla padarauna / devariyA se 21 mIla va gorakhapura se 34 mIla / yahAM cauddhoM ke bahuta se prAcIna smAraka haiN| anusandhAna karane se sambhava hai kucha jaina smAraka bhI mila jaaveN| (6) khukhundo-nUnakhAra sTezana se 2 mIla va gorakhapura se dakSiNa pUrva 30 mIla / isakA prAcIna nAma kAMkar3I nagra va kiSkindhApura hai / yaha zrI puSpadanta svAmI, navameM tIrthakara kI janmabhUmi hone se jainiyoM kA atizaya kSetra hai| yahAM 30 TIle haiM jina para kisI samaya jainiyoM va hinduoM ke mandira hone ke cihna pAye jAte haiM / idhara udhara bahuta sI jaina mUrtiyAM virAjita hai / eka choTA sA vartamAna meM banavAyA huA jaina mandira bhI hai jisameM zrI AdinAtha kI eka vizAla aura For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| prAcIna mUrti sthApita hai tathA zrI zAntinAtha pArzvanAtha aura mahAvIrajI kI bhI mUrtiyAM haiN| yahAM mahAvIra svAmI ko yugavIra kahate haiM / eka pASANa para vRkSa kI chAyA meM mAtA pitA kI goda meM khelate hue mahAvIra svAmI kA citra hai aisA DA. phuharara ko riporTa se pragaTa huaA hai / yahAM kA sabase bar3A TIlA 120 vargaphuTa aura 18 phuTa UMcA hai| (7) padarauna-kAsiyA se 12 mIla aura gorakhapura se 46 mIla / yaha eka bahuta prAcIna sthAna hai| sabase bar3A TIlA 220 phuTa caur3A, 120 phuTa lambA va. 14 phuTa UMcA hai / isa TIle se uttara kI tarapha eka prAcIna khaNDita jaina mandira hai jisameM bahutasI pASANa kI khaNDita mUrtiyAM vidyamAna haiN| yaha mandira aba hAthI bhavAnI kA mandira kahalAtA hai| parantu yathArtha meM mUrti bhavAnI devI kI nahIM hai kintu eka jaina mUrti hai| ___isa purAne mandira ke pAsa eka nayA mandira hAla meM bana. vAyA gayA hai| kaniMghama sAhaba kI mati anusAra isa sthAna kA prAcIna nAma ' pAvA ' hai| (1) rudrapura-paraganA silahaTa tahasIla hATa / 1 dekho' kanighama prArakilAjikala sarve riporTa, jilda pahalI, tathA bucAnana 'purvIya bhArata ' jilda duusrii| For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gorkhpur| - ___ yaha eka prAcIna sthAna hai jisakA cInI yAtriyoM ne haMsakSetra ke nAma se ullekha kiyA hai| yahAM chaTI zatAbdI meM rAjapUta vasiSTasiMha ayodhyA se Aye, unhoMne navIna kAzI basAI / vizeSa prAcIna sthAna sahanakoTa yA nAthanagara kA kilA hai yaha pauna mola meM hai / nagara ke uttara, isa kile ke pUrva tarapha dUdhanAtha ke nAma se eka prAcIna maMdira hai| isameM aMtima jaina tIrthakara zrI mahAvIra svAmI kI bhI eka choTI mUrti hai| yahAM TIle bhI bahuta se haiM / (8) sohanAga-salemapura se dakSiNa pazcima 3 mIla / yahAM 18 ekar3a prAcIna sthAna hai| eka TIlA 100 phuTa caur3A va 50 phuTa UMcA hai| isake Upara eka hindU maMdira hai / kucha bauddhoM kI mUrtiyAM haiM / yahAM jAMca honI cAhiye / saMbhava hai ki jaina mUrtiyAM bhI hoN| noTa-bhAratIya purAtatvavibhAga ko san 1606-7 kI riporTa se mAlUma huA ki zrIyuta dayArAma jI sAno ema. e. ne san 1606 meM isa prAMta meM yAtrA kI thI, taba Apane devariyA se dakSiNa-pazcima rudrapura meM gamana kiyA thaa| Apa likhate haiM ki yaha kaI zatAbdiyoM taka satAsI rAja kI rAjadhAnI rahA hai / dUdhanAtha maMdira ke bhItara gaurIzaMkara maMdira meM jainiyoM ke aMtima jaina tIrthakara zrI mahAvIra svAmI kI eka choTI mUrti hai| yahAM ke prAcIna khaMDaharoM ko choTA aura bar3A sahana koTa kahate haiN| For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / kaniMghama sarave riporTa naM0 1 meM vizeSa yaha hai ki khukhuMdo meM eka TolA 100 phuTa varga va 15 phuTa U~cA hai jahAM khaMDita jaina mUrtiyAM haiM va eka Asana zrI zAMtinAtha jI kA hai| vartamAna jaina mandira ke bAhara zrIpArzvanAtha kI nagna mUrti hai va eka pASANa tIrthaMkara ke janma va tapa kalyANaka kA hai (noTa-aise hI pASANa bihAra ke mAna bhUma jile meM milate haiM / yahAM jo 30 TIle haiM ve saba dhvaMza mandira haiN| 1 dekho 'baMgAla bihAra ur3IsA jaina smaark'| For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2-bastI z2ilA (gaijeTiyara chapA san 1607) isakI cauhaddI isa prakAra hai:-isake pUrva gorakhapura, pazcima goMDA, dakSiNa ghAgharA nadI, uttara nepAla kI hadda / isameM 2765 varga mIla sthAna hai| isake itihAsa meM yaha varNana diyA huA hai ki yahAM kuzAna, suMga, ahicchatra aura anya prAcIna rAjAoM ke sikke mile haiN| prAcIna IToM ke makAnoM ke bhagna-zeSa amor3hA, bakhIraDIha, barAhachatra, bhidA, bharI, kalheTa, gveranIpura, nagara, rAmapura, tathA varaI meM milate haiN| nepAlI hadda ke nikaTa pIparahavA koTa meM eka stUpa kA patA lagA hai jo san I0 se 450 varSa pUrva kA hai| yaha bauddhoM 2 isa stUpa kA patA san 1818 IsvI meM mi. pepe sAhaba ne lagAyA thaa| stUpa ke andara se eka patthara kA vahuta sundara ghaTa prApta huA hai jisake apara sakhila nidhane budhasa magavato ' aisA lekha bhI hai| isase spaSTa hai ki usameM buddhadeva kI bhasma rakSita kI gaI thI aura yaha stupa vuDadeva kI mRtyu ke kucha hI pazcAta nirmANa kiyA gayA hogaa| sAtha hI isameM se bahuta se sone, cAMdI, hIrA motI javAhara zrAdi ke bahu malya zrAbhUSaNa bhI prApta hue jo usa prAcIna kAla ke aizvarya aura kArIgarI ke paricAyaka haiN| ghaTa para ke lekha se siddha hai ki IsA ke pUrva pAMcavIM zatAbdi meM lekhana karanA bhArata-varSa meM supracalita thii| For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sa0 prA0 prAcIna jaina smAraka / ke sambandha kA hai / gautama buddha kA janmasthAna kapilavastu isI ke nikaTa ho sakatA hai| yaha pragaTa hotA hai ki yaha stUpa lumbinI grAma meM sthApita kiyA gayA thA jahAM buddha paidA hue the| kapila vastu isase dUra nahIM ho sktaa| barDapura sTeTa ke pIpara havA meM prAcIna bauddhoM ke zeSAMza hai| 1-bharI-paraganA rasUlapura, tahasIla DomariyA gaMja / bastI nadI se pUrva tIna mola tathA vastI se 30 mIla / yahAM bahuta se prAcIna maMdiroM ke bhAga haiN| eka TIlA 4.0 gaja se 350 gaja hai / yahAM khudAI kI z2arUrata hai| 2-nagara-tahasIla vastI, bastI se 5 mIla / yahAM bhI 1 TIlA hai jo khudane yogya hai / __ noTa-isa bastI jile ke bhItara khudAI tathA jAMca hone kI z2arUrata hai| saMbhava hai jaina cinha mila jaaveN| 1 dekho jarnala rAyana esi0 sosA0 san 1906 saphA 146 2 lumbinI grAma kA aAdhunika nAma * rumindeyI hai| yahAM mahArAja azoka maurya kA sthApita karAyA huA eka bahuta sundara stambha hai jisa para ke lekha se vidita huA hai ki vaha buddha ke janma-sthAna lumbini bana ke smaraNArthaM vahAM khar3A kiyA gayA hai| lekha meM spaSTa ullekha hai ki 'hiMda budhe jAte ' arthAt buddha yahAM utpanna hue the| For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3- gAz2Ipura jilA ( gaz2eTiyara chupA san 1606 ) isa jile kI cauhaddI isa prakAra hai : - uttara-pazcima Az2amagar3ha kI deva gAMva aura mahamadAvAda tahasIla, uttara va uttara pUrva rasarA aura baliyA tahasIla, dakSiNa pUrva jilA zAhAvAda / isameM 1362. varga mIla sthAna hai / yahAM saidapura se rihara taka aura zrAge jaunapura kI sar3aka taka bahuta se prAcIna TIle haiN| jo khAsa sar3aka gAz2Ipura se banArasa ko jAtI hai usake kone meM budhupura yA z2ahUragaMja ke jhopar3e haiM yahAM se saidapura nagara ko jAte hue eka bar3A TIlA nadI ke nikaTa par3atA hai| tathA isa sar3aka ke ThIka uttara meM eka dUsarA TIlA hai / miH karalAila ne yahAM prAcIna kAla ke bahuta se zeSAMza dekhe haiM / ina TIloM ke Upara prAcIna maMdira tathA makAna haiN| yahAM eka patthara pAyA gayA thA jisake Upara likhA thA " krerulendrapura - isake sambandha meM pUchane se idhara ke nivAsiyoM ne kahA ki isa grAma kA yahI prAcIna nAma thA / bauddha kAla ke purAne sikke bhI yahAM nikale haiN| 99 z2ahUragaMja kI pazcima sar3aka ke dakSiNa tarapha eka dUsarA bar3A TIlA hai / yaha rAmatAvakka grAma meM hai / aura isake thor3A For Private And Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 14 www.kobatirth.org saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Age pazcima meM jAkara zrarihara meM sarva pRthvI patthara ke Tukar3oM se vyApta hai / mAsavAna DIha kA bahuta bar3A TIlA hai joki z2ahUragaMja ke uttara karIba 1 mIla meM hai / jaba cInI yAtrI huinasAMga yahAM AyA taba isa deza kA nAma yudhapatipura, yudharAmapura, tathA gurjupatipura prasiddha thA / gAz2Ipura ke prAcIna sthAna / (1) auMrihara - gAjIpura se 26 miil| yahAM bahuta purAne khaMDahara haiM / (2) vArA - tahasIla jumaniyA / gahamara se 3 mIla / yaha eka prAcIna sthAna hai / prAcIna nAma vIrapura hai| pazcima kI tarapha karIba 1 mIla taka eka bar3A TIlA aura bahuta se bhana makAna dikhalAI par3ate haiM / (3) bhitarI - tahasIla saidapura / gAz2Ipura se 2 mIla / yaha bahuta prAcIna sthAna hai| bahuta se TIle haiN| kile ke bhItara eka pASANa ke Upara eka lAla patthara kA prasiddha staMbha hai / yaha 28 || phuTa UMcA hai / isa stambha para eka lekha hai jisameM rAjA skandagupta kA varNana hai, jo kumAragupta ke pIche rAjA hue| isa staMbha ke nIce kI tarafa khudAI karane se kucha bar3I IMTeM milI haiM dekho jarnala esiyATika sosAiTI baMgAla chaThA bhAga eka, aura jarnala bAyala esi0 sa0 bambaI jilda 10 vIM saphA 56 aura 16 vIM saphA 346 For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gaaj'iipur| 15 jina para kumAragupta kA nAma likhA huA hai| san 1885 meM eka cAMdI kA pAtra inhIM khaMDaharoM ke Asa pAsa milA thA jisameM isI nAma ke dUsare rAjA kA lekha thA tathA yahAM samaya samaya para bahuta se sikke bhI khode gae haiN| (4) vIrapura-vArA ke sAmane-gAjIpura se 22 miil| tahasIla muhamadAbAda / yaha bahuta hI prAcIna sthAna hai| yaha ceta rAjA TIkamadeva kI rAjyadhAnI rahA hai| purAne sikke va patthara koTa meM mile haiN| (5) dhanapura-tahasIla jamaniyA / yaha gAjIpura se. 16 mIla hai| grAma ke dakSiNa-pazcima eka purAnA koTa hai| uttara-pUrva AdhI mIla kI dUrI para eka bar3A TIlA aura khaMDahara haiM / ye donoM sthAna tathA hiMgoTAra meM jo khaMDahara haiM ve saba sUriyoM ke kahe jAte haiN| unhIM meM eka rAjA dhana deva thA jisane yaha sthAna basAyA thaa| yaha vahI dhanadevaM hai jisake sikke mAsavAna meM mile haiM / yaha saidapura ke nikaTa hai jisakA prAcIna nAma dhanavAra thaa| (6) diladAranagara-jamaniyA tahasIla se 7 mIla tathA gAjIpura ke dakSiNa 12 mIla / sTezana aura grAma ke madhya meM eka bar3A TIlA hai jisako prakhaMDa kahate haiN| aisA prasiddha hai ki yaha rAjAnala kA sthAna hai / tathA isake pazcima eka bar3A sarovara hai jisakA rAnI sAgara kahate haiN| yaha rAjA nala kI rAnI damayantI ke nAma se prasiddha hai| For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / - (7) nagasara-I. Ai pAra relave kI tArIghATa zAkhA kA eka sTezana / isake pAsa maujA navAja rAya hai tathA uttara pUrva eka grAma uddharanapura hai jahA~ bahuta bar3e TIle va khaMDahara haiN| ye ToMgA grAma taka cale gae haiM / inakI parIkSA nahIM huI hai| (= saidapura-gAjIpura se 24 mIla / yahAM bahuta prAcIna noTa ---yadyapi yahAM jainiyoM kA koI vizeSa cihna nahIM diyA huA hai tathApi yadi koI jaina cihnoM se vijJa puruSa ina prAcIna sthAnoM kI jAMca kareM to bahuta se cinha jaina sambandhI milanA saMbhava hai| mado For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4-sulatAnapura jilA __ (gajeTiyara chapA 1903) isakI cauhahI isa prakAra hai:-uttara meM phaijAbAda, dakSiNa meM paratApagar3ha, uttara pazcima bArAbaMkI, pazcima meM rAyabarelI, pUrva meM jaunapura aura zrAjamagar3ha jile / isameM 1713 varga mIla sthAna hai| sulatAnapura ke pazcima 10 mIla bahuta se grAma haiM jaise bhautI, narahaI, dhamaura, sambhara, va sanicarA, jahAM bahuta sI khaMDita brAhmaNa devatAoM kI mUrtiyAM milatI haiM / tathA musAphira khAnA meM bahuta se iMToM ke mandiroM kA samudAya hai jinakI banAvaTa se ve apane ko 10 vIM zatAbdI kA pragaTa karate haiN| (1) dhopApa-paraganA caMdA, tahasIla kAdIpura / gomatI nadI ke dakSiNa, sulatAnapura se dakSiNa-pUrva 18 mIla / yahAM prAcIna nagara va do kiloM ke khaMDahara haiN| prAcIna sikke kuzAna, bauddha, sUrI tathA paThAna bAdazAho ke milate haiN| eka kile kA nAma gar3ha thaa| noTa-yahAM bhI jAMca karane se kucha jaina-smAraka mila sakate haiN| For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 18 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / (2) paTanA -- grAma, paraganA zralademana / gomatI nadI ke kinAre bahuta bar3A kher3A hai jisameM se do mUrtiyAM zrI AdinAtha jainiyoM ke prathama tIrthaMkara kI san 1850 meM khoda kara nikAlI gaI thIM / inameM bahuta kArIgarI hai / ye mUrtiye aba phaijAbAda ke sthAnIya ajAyabaghara meM haiM / I 1 ( riporTa DA0 phuharara ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 95 For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 5-paratApagar3ha z2ilA (gajeTiyara chapA 1604) isakI cauhahI isa prakAra hai:-uttara meM jilA sulatAnapura, pazcima meM jilA rAyabarelI, pUrva meM gomatI nadI, dakSiNa meM z2ilA jaunpur| isameM 1440 vargamIla sthAna hai| (1) bihAra-tahasIla kundA / kundA se 7 mIla tathA belA se 26 mIla / yahAM bahuta se grAma haiM, jaise rAmadAsa paTTI, devabAra paTTI, TAkI paTTI jahAM bahuta se khaMDahara va TIle haiM / rAmadAsa paTTI ke pUrva jo TIlA hai usako tusArana kahate haiM yaha sAta ekar3a lambA va 15 phuTa UMcA hai| dUsarA 1 TIlA 10 phuTa UMcA tathA tIsarA 20 phuTa UMcA hai| (2) parasarAmapura tahasIla paTTI-dAMdUpura sTezana se 2 mIla / yahAM nikaTa meM eka UMcA kher3A hai, jisa para bahuta sI khaMDita patthara kI mUrtiyAM va TUTI huI iMTeM haiM jo prAcIna mandiroM ke khaMDa haiM (3) raMkI paraganA aTehI tahasIla paratApagar3ha aTehI se 4 mIla dakSiNa pazcima bahuta bar3e khaMDahara haiN| khAI sahita eka iMToM kA kilA hai| yaha niHsandeha bahuta hI prAcIna sthAna hai / inDo-vaikaTIriyA ke bahuta se sikke ina For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sa0 prA0 prAcIna jaina smAraka / khaMDaharoM ke bIca meM mile haiN| yahAM kahAvata hai ki yaha raMkI rAjA bharatharI kA sthAna thA jo vikramAditya ke bar3e bhAI the / isa sthAna kI khudAI honI cAhiye / noTa-yahAM bhI khoja karane se kucha jaina cihna mila sakate haiN| For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 6-baliyA z2ilA ( gajeTiyara chapA 1907) isakI cauhaddI isa prakAra hai dakSiNa meM nadI ghAgharA va jilA gAz2Ipura, pazcima meM sarajU nadI, uttara meM jilA zrAz2amagar3ha, pUrva meM zAhAbAda / isameM 1240 vargamIla sthAna hai|| __baliyA bahuta prAcIna kAla se basA huA thA / turatIpura ke pAsa rakhairADIha meM bahuta se khaMDahara haiM jahAM kuzAna samaya ke sikke mile haiN| (1) lakhanezvara paraganA-eka bahuta prAcIna sthAna hai| sarajU nadI ke bAIM tarapha eka purAne nagara ke zeSAMza haiN| (2) narAyanapura-paraganA gar3ha--karantADIha ke pazcima 2 mIla / baliyA se gAjIpura jAtI huI khAsa sar3aka para / yaha bahuta prAcIna sthAna hai / purAne sike mile haiN| (3) rasarA-baliyA se uttara pazcima 21 mIla / purAne khaMDahara haiM / nAtha bAbA kA maMdira va dUsare mandira haiN| (4) sikandarapura-ghAgharA nadI se dAhinI tarapha 3 mola, aura bAMsaDIha 14 miil| yaha prAcIna nagara hai| niHsaMdeha yahAM bahuta prAcInatA hai| pUrva meM 4 mIla kharIda taka bahuta bar3e bar3e khaMDahara haiN| For Private And Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7-banArasa z2ilA ( gajeTiyara chapA san 1606) isakA cauhaddI isa prakAra hai:- uttara aura uttara-pazcima jaunapara z2ilA, pUrva aura uttara-pUrva gAjIpura, dakSiNa meM miraz2Apura, dakSiNa-pUrva shaahaabaad| isameM 1008 varga mIla sthAna hai| (1) ajagara-paraganA kaTehara, tahasIla banArasa / banArasa se 14 mIla cAMdavaka kI sar3aka para / isakA prAdhA gAMva usa zrI pArzvanAthajI ke maMdira kA hai jo pATanItalA muhallA meM bhosalAghATa ke pAsa hai| (2) rAmagar3ha-paraganA barAha, tahasIla cndaulii| banArasa se 18 mIla / yaha eka bahuta prAcIna sthAna hai / isake dakSiNa pUrva vairITa grAma hai jahAM prAcIna kilA hai| bahuta se TIle haiM jinakI jAMca honI cAhiye / yahAM aisI iMTe milI haiM jina para gupta samaya ke akSara haiN| noTa-yahAM jAMca hone se kucha prAcIna jaina cinha mila sakate haiN| gajeTiyara meM itanA hI kathana dhyAna ke yogya thaa| banArasa khAsa meM bhadainI ghATa para zrI supAzvanAtha sAtaveM tIrthakara kA janmasthAna hai, jahAM do di0 jaina va eka For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir banArasa / 22 zve. jaina maMdira hai| tathA bhelapurA meM zrI pArzvanAtha teIsaveM tIrthakara kA janma sthAna hai| vahAM para do di0 jaina maMdira haiM eka diga0 zve0 mizra maMdira hai| pIche ke di0 jaina maMdira meM kaI prAcIna pASANa kI di0 jaina mUrtiye haiM / kaI para saMvat bhI nahIM hai| ina se pragaTa hotA hai ki yahAM pahale eka bar3A di0 jaina maMdira rahA hogaa| banArasa se 5 mIla ke karIba siMhapurI hai jahAM zrI zreyAMzanAtha gyAharave tIrthaMkara kA janma huA thaa| yahAM bhI di0 jaina maMdira banA hai| vahAM khudAI karane se jo bauddha pratimAeM nikalI haiM unameM eka do jaina mUrtiyAM bhI haiM jinase yahAM prAcIna maMdirajI kA honA siddha hai| banArasa se 10-15 mIla gaMgAjI ke taTa para caMdrapurI meM zrIcaMdra prabhu pAThaveM tIrthakara kA janmasthAna hai yahAM bhI di0 jaina maMdira hai / DA0 phuharara kI riporTa se mAlUma huA__ (3 madhuvana-paraganA nAthUpura tahasIla sagarI / Ajamagar3ha se uttara pUrva 32 mIla / eka kheta meM eka tAmrapatra milA hai jo gupta samaya kI lipi meM hai| isameM likhA hai ki sthAnezvara ( thAnezvara ) ke rAjA harSavardhana ne apane pitA prabhAkara vardhana, mAtA yazomati devI, ba bhAI rAmavardhana ke sammAna meM mAgasara badI 6 saM. 24 harSa, va san 631 meM eka grAma do brAhmaNoM ko diyaa| For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / vANabhaTTa likhate hai ki naravardhana tathA bajriNI devI se rAjya bardhana prathama hue / unakI strI apsarA devI putra Aditya vardhana unakI strI mahAsenaguptA devI, putra prabhAkaravardhana unakI strI yazomati putra eka rAjyavardhana naM0 2 va dUsarA harSa hue / yaha tAmrapatra lakhanaU ajAyaba ghara meM hai| For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8-alAhAbAda jilA (gajeTiyara chapA 1611) / isa kI cauhadI isa prakAra hai:- uttara meM gaMgA, pUrva aura dakSiNa-pUrva jilA miraz2Apura, dakSiNa aura dakSiNa-pazcima rIvAM rAjya,pazcima meM jilA bAMdA aura phatahapura / isameM 2851 varga mIla sthAna hai| ... (1) devariyA-alAhAbAda se dakSiNa pazcima 11 mIla / devariyA aura bhItA donoM meM bahuta se purAtana khaMDita sthAna hai| yaha eka prAcIna nagara thA / kanigghama sAhaba ne isa sthAna ko vItabhAyA pahana ke nAma se pahacAnA hai / jainiyoM ke vIra caritra meM isa sthAna kA varNana hai ki yahAM jAdo vaMza ke rAjA udayana rahate the jo jaina dharma pAlate the| unhoMne zrI mahAvIra ravAmI kI eka prasiddha mRti kA nirmANa karAyA thA jisa mUrti ko lene ke liye ujjaina ke rAjA aura udayana se eka bar3A yuddha huA thaa| yahAM bahuta se TIle khudAne yogya haiM noTa-'di vIra caritra' meM varNana nahIM milaa| (2) bhaMsI-alAhAbAda kile ke bilakula sAmane hai| yahAM parihAra ke rAjAoM kI purAnI rAjadhAnI thI isako pratichAna kahate the| yahAM trilocana pAla kA eka tAmrapatra milA hai| For Private And Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| noTa--yahAM jaina cinha DhUMDhanA caahiye| (3) kosAma-yaha majhAnapura se dakSiNa 12 mIla hai| yaha jagaha prAcIna smArakoM se pUrNa hai / di0 jainiyoM ke maMdira haiN| di0 jaina loga pUjA ke liye jAte rahate hai / yahAM posA nAma kI pahAr3I hai jo kosAma se pazcima 3 mIla hai| yahAM eka staMbha aura eka jaina maMdira hai| yahAM zrAsa pAsa khetoM meM bahuta sI jaina mUrtiyAM va kArIgarI kI cIjeM milatI haiM jisase siddha hai ki isa sthAna se jainiyoM kA prAcIna sambandha thaa| ___ arakilAjikala sarave riporTa san 1913-14 se nIce likhA hAla milA hai -saphA 262 kosAma ke kucha smAraka-yaha kauzAmbI kA prAcIna nagara hai / alAhAbAda se dakSiNa pazcima 31 mIla hai| yaha jainiyoM kI prasiddha pavitra jagaha hai| varSAta meM yahAM bahuta saMkhyA meM hara jagaha prAcIna. sike Adi milate haiN| san 1608 meM basu mahAzaya ne bahuta se prAcIna smAraka saMgraha kiye the jinameM mukhya eka bahuta prAcIna se prAcIna zilA lekha hai aura prAya paTTa kA eka sundara namUnA hai tathA eka jaina mUrti kA mastaka hai / ( dekhA pabhopsA kI guphA ke zrApAr3ha sena aura vahasatimitra ke lekha jinakA sampAdana DAkTara phuharara ne kiyA hai| epinophiyA iMDikA jilda do saphA 240-241) / For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir alAhAbAda | cAya paTTa kA jo pASANa hai usameM lekha hai / isa pASANa ke madhya meM ATha patra kA pUrNa praphullita kamala hai jisake cAroM tarapha cAra ratnatraya ke cinha usI prakAra ke haiM jaise ki kuzAna samaya ke mathurA ke pASANoM meM haiM / 27 Aya paTTa kA lekha 1 - siddham rAjJo zivamitrasya saMvacchara 10, 2... khama... ha. e. ki. ya / 2-- thavirasa baladAsasa nivartana sA. e, zivanadisa aM bAsisa... 3 - - ziva pAlitana AyapaTo thapayati arahata pUjAe // isakA bhAva yaha hai ki siddha ho ki rAjA ziva mitra ke bArahaveM sambata meM zivanaMdi kI strI ziSyA (AryikA ) bar3I sthavirA baladAsA ke kahane se zivapAlita netoM kI pUjA ke liye yaha Aya paTTa sthApita kiyA / isa lekha ke akSara prAcIna kuzAna samaya ke haiM- va bhASA 'skRta prAkRta mizra hai / kaniMghama sara jilda 1 meM vizeSa yaha hai ki yahAM rAjA udayana san I0 pUrva 550 se 540 taka rAjya karatA thA / yaha udayana vatsa deza kozAmbI ke rAjA satanika kA putra thA - isako batsarAja bhI kahate the / yahAM bar3e kile 'kI dIvAra ghere meM 23100 phuTa I For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 28 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / epikiyA iMDikA jilda dUsarI meM jo kosAma kI guphA kA lekha diyA hai vaha yaha hai : W guphA ke bAhara kA lekha Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 - rAjJo gopAlI putrasa 2 vaha sati mitrasa 3 mAtulena gopAlIyA 4 vaihidarI putrena (AsA) 5 AsAr3ha senena lena 6 kAritaM ( udAkasa ) dasa 7 bhe savacchare kAzpIyA naM zrahaM / = ( tA ) naM / bhAvArtha- kAzyapI arahatoM ke saMvatsara 10 meM ASAr3ha sena ne guphA bnvaaii| yaha gopAlI aura vaihidarI kA putra thA va gopAlI ke putra vahasatimitra rAjA kA mAmA thA / yaha kAzyapI gotra zrI mahAbIra svAmI kA thA / isI vaMza ke rAjya meM yaha banI- 'ke bhItara kA lekha yaha hai guphA 1- ahichatAyA rAjJo zonakAyana putrasya vaMgapAlasya 2 -- putrasya rAjJI tevaNI putrasya bhAgavatasya putreNa 3 - vaihidarI putreNa ASAr3ha senena kAritaM - bhAvArtha - ahichatra ke rAjA zonakAyana ke putra vaMgapAla usakI rAnI triveNI unake putra bhAgavata usake strI vaihidarI usake putra ASAr3ha senane bnvaaii| ina donoM lekhoM se spaSTa yaha jhalakatA hai ki ye donoM lekha IsvI se eka va do zatAbdI pahale ke haiM / For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir alaahaabaad| zonakAyana vaMgapAla vivAhA gayA-triveNI ko bhAgavata vivAhA gayA-gopAlI vaihidarI ko gopAlI ApAr3ha sena vahasatimitra noTa-digambara zreNika caritra se mAlUma huA ki zrI mahAvIra bhagavAna ke samaya kauzAmbI meM rAjA jazapAla yA caMdra pradyota rAjya karate the-rAjA udayana unhIM kA nAma hogA yA yaha caMdra pradyota kA putra hogaa| yaha rAjA jainI thaa| For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ha - phatahapura ( gaz2eTiyara chupA 1606 ) hI isa prakAra hai: - isa jile kI uttara pazcima meM kAnapura, dakSiNa-pUrva meM alAhAbAda: uttara maiM rAyabarelI, unnAva: dakSiNa meM baaNdaa| isameM 1640 varga mIla sthAna hai / yahAM ke itihAsa meM likhA haiM ki asothara aura bahuta se sthAnoM para jaina prAcIna smAraka haiN| asanI meM eka lekha sahita staMbha hai jisameM kannauja ke rAjA mahIpAla kA nAma hai jisakA sambata 674 va san I0 667 hai / asanI gaMgAjI para-phatahapura se 11 mIla / yaha eka bahuta hI prAcIna sthAna hai / noTa- zAyada yahAM jaina cihna mileM jAMca karanI cAhiye / (1) asothara - tahasIla gAz2Ipura, phatahapura se 18 va gAjIpura se mIla | kile ke dakSiNa kucha pharalAMga jAkara kucha Age eka choTe TIle para pAMca bar3I pASANa kI nagna mUrtiyAM haiM jinako yahAM ke loga pAMca pAMDava kahate haiM paraMtu ye niHsandeha di0 jaina mUrtiyAM haiN| asothara aura gAz2Ipura ke bIca AdhI dUra sarakI meM isI prAcIna samaya ke eka prAcIna mandira ke khaMDa san 1876 meM pAe gae the / For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir phatahapura / - (2) auMga-paraganA biMdakI,tahasIla khjuhaa| biMdakI roDa sTezana se 2 // mIla pazcima, tathA phatahapura se 24 mIla / asakapura meM aura abhayapura grAma ke Asa pAsa kucha bauddha aura jaina prAcIna cihna dikhalAI par3ate haiN| (3) auraI-paraganA hasavA, tahasIla phatahapura / baharAmapura sTezana se 2 mIla dakSiNa TikasariyA grAma meM eka bahuta bar3A TIlA hai| yaha eka prAcIna sthAna hai| bahuta se prAcIna pASANa haiM / noTa-yahAM jaina cihna sambhavataH mile, jAMca honI caahiye| (4) pAyAha-paraganA aAyAha, ta0 gAjIpura / gAjIpura se 10 mIla / eka purAnA kilA hai| isa kile ke dakSiNa eka purAnA TIlA hai tathA gAMva meM bahuta prAcIna pASANa kI mUrtiyAM va stambha haiM jaisI ki asothara, satAI va anya sthAnoM para pAI jAtI haiM / noTa-yahAM bhI jAMca honI caahiye| (5) bhiTaurA-tahasIla phatahapura / phatahapura se = mIla / yaha grAma bahuta hI prAcIna hai| yahAM nadI taTa para eka bar3I bhArI mUrti hai / noTa-jAMca honI caahiye| (6)dIgha-paraganA kuTiyA gunIra, tahasIla khajuhA, biMdakI se 6 mIla va phatahapura se 13 mIla / mukhya sthAna ke dakSiNa pUrva eka purAnA TIlA hai tathA isake uttara eka sarovara hai jisake kone meM eka cabUtarA hai jisa para bahuta sI jaina aura bauddha mUrtiyoM ke khaMDa haiN| For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / - (7) naubastA-paraganA hathagAMva-tahasIla khAgA bahuta se TIle haiM jinapara IMTeM phailI par3I hai ina TIloM para bahuta se pASANa prAcIna kAla ke jamA haiM / kucha phatahapura ke TAunahAla ke bAga meM lAe gae haiN| noTa--inameM bhI dekhane kI jarUrata hai ki kahAM 2 jaina cihna haiN| (E) rena-paraganA muttaura tahasIla gAjIpura / gAjIpura se 14 tathA phatahapara se 18 mIla / yaha jamanA nadI ke taTa para hai / pUrva ko Der3ha mIla jAkara biMdako se bAMdA jAne vAlI sar3aka para kIrtikher3A nAma kA eka bar3A upayogI kher3A hai| yaha bar3I prAcIna jagaha hai / rena se kIrtikher3A taka purAne nagara ke khaMDahara phaile hue haiN| bAMdA kI tarapha prAcIna vastI ke bahuta se cihna hai tathA nagara meM mukhya dvAra aba taka maujUda haiM / bahuta sI iMTeM va TIle haiM tathA patthara ke khaMDa haiN| inako ikaTThA kiyA gayA to kucha pASANoM meM jainamUrtiyAM pAI gaI aura zilpakalA ko pradarzana karanevAle bahuta se khaMDa bhI mile / dazavIM zatAbdI kA banA eka mandira korti kher3A meM hai vahAM kucha khude hue patthara hai / kucha sar3aka ke sAmane thavaI ke mandira meM rakkhe haiN| aise 12 namUne phatahapura ke TAunahAla meM bhI lAe gae haiN| yahAM yaha bAta prasiddha hai ki yaha rena kA sthAna jainiyoM ke hAtha meM thaa| unake zatru eka rAjA kA kilA venusI para thA jo pUrva meM 5 mola hai| rAjavAyasa For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir phatahapura / ne jainiyoM ko haTAkara 17vIM zatAbdI ke prArambha meM apanA adhikAra kara liyA / 33 (6) satona- paraganA hasavA, tahasIla phatahapura phatahapura se 15 mIn2a / baharAmapura sTezana se narAyanA kI sar3aka para hai / yaha grAma eka bar3e TIle para hai jisase isakI prAcInatA samajhI jAtI hai| grAma ke dakSiNa bailagAr3I se pura kI darapha 2 mIla zrAkara bar3I nadI ke bAMe taTa para bahuAdhalA sar3aka ke nikaTa eka choTe mandira ke khaMDa haiM jisako jakhavaleva kahate haiMisake dvAra para jo lekha hai usameM jayAditya ke putra durgAditya kA prabhAva varNita hai| yahAM ke pASANoM kI zilpakalA asothara ke samAna hai / aise hI khaMDa auraI aura meM pura bhI pAye jAte haiM / pura eka bahuta hI purAnI jagaha hai| khAsa TIlA bar3I nadI ke pAsa hai jisa para TUTI huI IMTeM haiN| usake Upara hAla kA banA eka mandira hai / bagala meM patthara hai jisa para nRtyakAriNI va jaina yA bauddha sambandhI pazu bane haiN| mandira ke sAmane va kucha dUra pUrva aise hI patthara jamA haiM / isa TIle aura purI grAma ke madhya meM eka purAnA Ujar3a qilA hai jo asothara vaMza kA hai isako khIcara gar3hI kahate haiM noTa - asothara meM jaina mUrtiyAM milatI haiM isase yaha kilA jaina rAjAoM kA ho sakatA hai / For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10-bAMdA (gaz2aTiyara chapA 1606) isakI cauhaddI isa prakAra hai:-uttara meM jamanA nadI, pUrva meM alAhAbAda jilA, dakSiNa meM rIvAM rAjya, pazcima meM kena nadI va hamIrapura j'ilaa| isameM 3060 vargamIla sthAna hai| itihAsa-yahAM eka prasiddha pahAr3I kAliMjara nAma kI hai jo buMdelakhaMDa meM mukhya sthAna rakhatI hai| azoka ko mRtyu taka bAMdA maurya rAjya meM zAmila thA / usake pIche saMga vaMza ke sthApaka puSya mitra ne use apane AdhIna kiyaa| phira kalacurI vaMzI rAjA ne vahAM cedI rAjya sthApita kiyA / usane isa kAliMjara ko hastagata kiyaa| rAjA samudragapta ne ise san 326 aura 336 ke bIca meM jIta liyaa| caMdragupta dvi0 ke lekha gar3havA (alAhAbAda) meM bahuta mile haiM / kauzAmbI yA jamanA kA taTa guptavaMza ke smArakoM se bharA hai| do choTe zilA lekha mile haiM inameM jo pUrva kA hai vaha kAliMjara meM milA thaa| yaha gupta kAla ke akSaroM meM hai / yaha jilA san 525 I0 meM guptA ke hAtha meM thaa| phira san 64846 meM harSavardhana ke rAjya meM zAmila ho gayA / cInI yAtrI For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baaNdaa| 35 kahatA hai ki yaha sthAna cicito kahalAtA thA tathA isa jile kI rAjadhAnI khajarAhA thI jo mahovA se dakSiNa pUrva 34 mIla hai| naumI sadI meM yahAM caMdeloM kA bala huaa| inakA prathama rAjA nAnakadeva thA jo khajarAhA meM karIba 825 I. ke rAjya karatA thaa| isase pAThavAM rAjA dhaMgarAja thA jaisA ki 54 I0 ke zilA lekha se pragaTa hai| inameM eka prasiddha rAjA paramAla yA paramarddhideva ho gayA hai| inake yahAM prasiddha AhlA Udala naukara the jinhoMne pRthvIrAja ke sAtha yuddha kiyA jaba ki usane san 1182 meM hamalA kiyA thaa| rAjA paramAla hAra gayA / yaha bAta usa lekha se pragaTa hai jo lalitapura ke madanapura meM milA hai| caMdeloM ke pIche bagheloM ne rAjya kiyaa| ve gujarAta se vyAghradeva ke Adhipatya meM Ae the| (1) bar3A kaTarA-tahasIla maU / maU se pUrva = mIla / isake dakSiNa aAdha mIla jAkara devaDa nAma kI ghATI hai jisameM cAroM tarapha caMdeloM ke samaya kI khudAI hai aura bahuta se lekha haiM / isa pahAr3I ke sAmane do bar3I guphAeM haiN| - noTa-inakI jAMca honI cAhiye-zAyada jaina cihna mile| . (2) kAliMjara-yaha eka pahAr3I kilA hai| bAMdA se 35 mIla, nagoda ko jAnevAlI purAnI sar3aka para / atArA relave sTezanase 24 mIla hai| isako tarahaTI aura kaTarA kahate haiN| yaha pahAr3I 1230 phuTa UMcI hai / isa pahAr3I ke Upara jAte hue For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / sAta dvAra haiN| isa para eka siddha kI guphA hai jisa para do pASANa lekha sahita pAe gae haiMjinameM eka rAjA aura usake putra jatitadhi kA varNana hai / eka caTTAna se jo bhairoM kI jhiriyA kahalAtI hai, 20 phuTa Upara eka bar3I nagna mUrti bhairoM kI hai jisake pAsa jAne ke liye DhAlU caTTAne lAMghanI par3atI haiM / isa mUrti ko bhiMdake yA bhirake bhairoM kahate haiN| isa mUrti ke nIce san 1432 likhA hai paraMtu dAhanI tarapha eka choTI sI pUjaka kI mUrti hai jisa para saMvata 1164 yA san 1137 hai| yaha mUrti = yA 8 phuTa UMcI hai noTa-yaha avazya jaina mUrti honI cAhiye / prAyaH ajaina loga jaina mUrti ko bhairoM Adi ke nAma se pUjane lagate haiN| yahAM jAMca honI caahiye| (3) simannI-tahasIla baberU / bAMdA se 18 mIla / yaha dIkSita rAjAoM kI jagaha thii| (4) tarahuvAna-tahasIla krvii| yaha bahuta prAcIna jagaha hai| yahAM dAlamapura nAmakA nagara thaa| koI kahate haiM yahAM ticchokapura thaa| kaniMghama sAhaba kI sarve riporTa jilda ikIsavIM se nIce likhA hAla aura milA hai: ajayagar3ha kA kilA-kAlaMjara se dakSiNa pazcima 1 ( dekho jarnala esiyA-so-baMgAla jilda sattarahavIM saphA 321 ) / For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baaNdaa| 37 dakSiNa pazcima 60 sar3aka se 20 mIla ( alAhAbAda se mIla va rIvAM se uttara pazcima 60 mIla ) - yaha vindhya parvatoM ke UMce zikhara para haiM- kiyAna yA kena nadI se jo 8 mIla dUra hai, dikhAI par3atA hai / yaha kilA 700 yA 800 phuTa UMcA hai| ajayapAla ne ise sthApita kiyA thA / tarahaunI dvAra kI caTTAna meM eka lambA lekha hai jo 7 phuTa se 20 phuTa 4 iMca hai| isa meM caMdela rAjA ke bahuta se nAma haiM jo kIrtivarmA se zurU hokara moDAvarmA taka samApta hote haiN| yahAM bahuta sI jaina mUrtiyAM padmAsana aMkita haiM / yaha lekha 15 lAina kA hai / jisakA bhAva yaha hai "caMdravaMza meM rAjA kIrtivarmA usake putra sulakSaNavarmA - jisane mAlavA jItA isake putra jayavarmA - usake putra pRthvIvarmA, usake putra madanavarmA usake putra trailokya varmA usake do putra yazovarmA aura vIravarmA / vIra varmA rAjA ne rAjA goviMda kI kanyA vyAhI | lekha vi0 sa0 1312 vaizASa badI 13 kA hai / isase ina rAjAoM kA jaina dharmI honA mAluma par3atA hai kyoMki lekha ke pAsa jaina mUrtiyAM aMkita haiM / DA0 phuharara kI riporTa se mAlUma huA: (5) moraphA pahAr3I kA kilA - tahasIla badausA se ma miil| bAMdA se dakSiNa pUrva 38 mIla / kile ke bhItara tIna bhagna jaina mandira haiM unameM eka lambA lekha 3 lAina kA hai jisameM saMvat 1404 meM siddhituGga kA rAjya va kile kA nAma For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 38 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / - mAdharpa diyA hai| do choTe lekhoM meM mUla saMgha kA varNana hai va kramazaH saM0 1407 aura 1408 aMkita hai| (6) rAmanagara-tahasIla mAU se 10 mIla / bAMdA se 61 mIla rAmanagara se pazcima 5 // mIla sar3aka ke uttara eka bar3I guphA hai jisako vAlmIki kI guphA kahate haiM-UMcI pahAr3I para hai| isa guphA ke bhItara kaI lekha sahita jaina aura brAhmaNoM kI mUrtiyAM 15 vIM zatAbdI kI haiN| jarnala esi0 so0 baMgAla jilda 17 se nIce kA hAla vidita huA: kAliMjara ko ravicitra bhI kahate haiM / yaha 700 yA 800 phuTa UMcI hai| (7) ajayagar3ha kA kilA-kAliMjara se 16 mIla / dUsare dvAra kI bAIM tarapha eka tIrtha hai jisako gaGgA jamanA kahate haiM / mArga ke sAmane kI tarapha eka caukhaMTe makAna kI dIvAle haiM jinapara pahale chata va zikhara rahA hogaa| isake bhItara eka tarapha 3 bar3I nagna mUrtiye pArzvanAthajI kI haiM aura do aisI hI choTI haiM / madhya kI mUrti 12 phuTa UMcI va do bagala kI chaH chaH phuTa UMcI hai / bAhara bhI nagna padmAsana mUrtiyAM zrI pArzvanAtha jI kI haiN| For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11-hamIrapura (gajeTiyara chapA 1606) isakI cauhaddI isa prakAra hai-pazcima aura uttara pazcima jilA jhAMsI aura jAlauna, uttara meM jamanA, pUrva meM kena nadI, aura dakSiNa-pUrva carakhArI aura chatarapura rAjya / isameM 2263 vargamIla sthAna hai| (1) mahAvA-jhAMsI mANikapura lAina ke mahovA relave sTezana se pazcima-uttara 2 mIla / isakA prAcIna nAma kAkapura, pATanapura tathA mahotsava hai| isakA saMsthApaka caMdela rAjA candravarmA thA jo san 800 I0 meM huA hai| san 600 I0 ke anumAna caMdeloM kI rAjadhAnI khajarAhA se mahovA meM sthApita huI thii| caMdela vaMza meM kIrtivarmA aura madanavarmA do mukhya rAjA the| yahAM jo jhIleM haiM unameM inakA nAma prasiddha hai| yahAM bahuta se hindU aura musalmAnoM ke smAraka nagara meM haiM tathA idhara udhara bahuta sI jaina mUrtiyAM chitarI huI haiN| jisase pragaTa hai ki yahAM pahale bahuta se jaina mandira the| noTa-yahAM kucha varSa pahale bahutasI jaina mUrtiyAM khodane para nikalI thI jo saMvat 1200 ke anumAna kI hai / unameM se eka lalitapura kSetrapAla maMdira meM va zeSa bAMdA meM virAjamAna haiN| For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / - - (2) madanasAgara ke dakSiNa-pUrva taTa para eka pahAr3I hai jisa para 24 caubIsa tIrthakaroM kI 24 mUrtiyAM caTTAna meM khudI haiM inameM bahutasoM para lekha haiM / saMvat 1206 yA san I0 1148 hai / ____(3) sumerapura-hamIrapura se 10 mIla / yaha nagara bhI purAnA hai / cAroM tarapha TIloM para IMTeM phailI huI haiM / yahAM tIna purAne kher3e haiM-lakhanapura, miraz2Apura aura satArA jahAM sikke prAyaH pAe jAte haiN| kanidhama kI sarve riporTa jilda 21vIM se nIce kA hAla likhA gayA hai: mahobA kA prAcIna nAma jaMjAhati thaa| yahAM khaDita jaina mRrtiyoM ke AsanoM para choTe 2 bahuta se lekha hai| unameM se kucha kA bhAva yaha hai naM0 (1) saMvat 1166 rAjA jayavarmA (2) saM0 1203 (3) zrImAn madanavarmAdeva rAjye saM0 1211 ASAr3ha su03 zanI deva zrI-neminAtha rUpakAra lakSaNa (4) sumatinAtha saM0 1213 mAgha su0 3 gurau (5) saM0 1220 jeTha sudI - ravau sAdhudeva gaNa tasya putra ratnapAla praNamati nityaM / (6) saMdhamya samAtatputrAH sAdhu zrI ratnapAla tasya bhAryA sAdhA (putra kIrtipAla) tathA ajayapAla tathA vastupAla tathA tribhuvanapAla jitanAthAya praNamati nityaM (7) saM0 1224 ASAr3ha sudI 2 ravau, kAla ArAdhiyoti zrImat parabhArddhideva pAda-nAma pravarddhamAna kalyANa vijaya rAjye / isameM caMdelarAjAoM ke nAma diye haiM so isa taraha para haiM : For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hmiirpur| - (1) vi0 saM0857 nAnaka deva (2) saM0 882 vApati (3) san 850 vijaya (4) san 875 rAhila (5) san 600 harSa deva (6) saM0 682 yazovarmA deva (7) saM0 1010 dhaMgadeva (8) saM0 1056 gaMdadeva (8) saM0 1082 vidyAdhara deva (10) saM0 1067 vijayapAla deva (11) saM0 11.7 devavarmA deva (12) saM0 1120 kIrtivarmA deva 13) saM0 1155 hallakSaNa varmA deva (14) saM0 1167 jayavarmA deva (15) saM0 1177 hallakSaNa varmA deva (16) saM0 1176 pRthvIvarmA deva (17) saM0 1186 madana varmA deva (18) saM0 1222 paramArddhideva yA paramAra jisako pRthvI rAja ne jItA (16) saM0 1256 trailokya varmA deva (20) saM0 1267 vIravarmA 1 (21) saM0 1306 bhojavarmA (22) saM0 1357 vIravarmA 2 (23) saM0 1387 zazAMka bhUpa (24) saM0 1403 bhIlamardana (25) saM0 1447 paramArdI (26) san 1420 yahAM se 30 vAM rAjA san 1577 kiirtsiNh| (4) khajarAhA-prAcIna nAma khajUrapura-jaMjAhuti kI rAjadhAnI / yaha nAma gaMdadeva ke saM0 1056 ke lekha meM milA hai| sabase spaSTa lekha ghaMTAI mandira ke staMbha para nemicaMdra ke nAma se hai usameM rAjA dhaMgadeva kA samaya saM0 1011 yA san 150 diyA hai| yahAM jo ghaMTAI kA bar3A jaina maMdira hai usase purAnA dUsarA koI mandira nahIM hai|(None of the standing temples are of older date than the great Jain temple of Ghantai.) isI ke lekha meM nemicaMdra svasti For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / zrIsAdhu pAlanA Adi hai| isa mandira ke cAroM tarapha bahuta sI jaina mUrtiyAM haiN| yahAM ke atara 10 vIM zatAbdI ke pratIta hote haiM / yahAM eka bar3I mUrti zAMtinAtha jI kI 14 phuTa UMcI hai usa para lekha hai "saMvata 105 zrImAn prAcArya putra zrI ThAkura zrIdevadhara suta sutazrI zivizrI caMdreya devAH zrI zAMtinAthasyapratimA kAriteti" | zrI saMbhava nAtha mUrti para, jo kAle pASANa kI hai, yaha likhA hai:-"saMvat 1215mAghasudI 5 zrImAn madanavarmA deva pravarddhamAne vijaya rAjye gRhapativaMze zreSThidedu tatputra vAhillaH pAhillaH...pratimA kAriteti tatputrAH mahAgaNa, mahAcaMdra, sanicaMdra, jinacaMdra, udayacaMdra, prabhRti saMbhavanAtham praNamatinityaM / maMgala mahA zrI-rAyaMkAra rAmadeva" / jinanAtha ke maMdira ke bAMeM dvAra para saM0 1011 rAjA dhaMga ke rAjya meM mandira banA thA taba mahArAja guru vAsavacaMdra ke samaya meM pAhila vaMza ke eka vyakti ne pAhilabATikAdi mandirajI ko bheTa kii| jaina mUrtiyoM para savaMt hai 1205, 1212 vIranAtha para, 1215 madana varmArAjye, 1220 ajitanAtha para, 1234 jaina zrAsana para hai| kaniMghama sAhaba kI sarve riporTa jilda dUsarI meM khajarAhA ke sambandha meM jo kucha vizeSa kathana hai vaha isa prakAra hai:___yaha mahovA se dakSiNa 34 mola hai| dakSiNa pUrvIya samUha meM jaina smAraka haiM / bahuta sI khaMDita jaina mUrtiyAM milI haiM unameM se kucha kA varNana yaha hai : For Private And Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hmiirpur| 43 naM0 21-saM0 1942 AdinAtha zreNI baravatazAha seThAnI prbhaavtii| naM0 22-pArzvanAtha jI kA maMdira hai| naM0 23 aura 24-AdinAtha aura pArzvanAtha ke mandira haiN| naM0 25-bar3A hI sundara jaina mandira (finest Jain temple) 60 phuTa se 30 phutt| usake dvAra para jo lekha hai vaha Upara likhA hai| isa mandira kI bhIta para ye lekha haiM (1) rAjaputra zrI jayasiMha (2) rAjaputra zrI jayasiMha bhrAtA putra zrI pithAna (3) prAcArya zrI devacaMdra ziSya kumudacaMdra, bhrAtAputra devazarmA (e) eka yaMtra 34 kA hai| - noTa-isa yaMtra meM saba tarapha 2 13 | 8 | 11 __ se 34 kA jor3a pAtA hai| 20ins AtA hai| | 16 | 3 | 10 | 5 naM0 26-prAcIna jaina mNdir| 6 / 6 | 15 | 4 / isameM zrI AdinAtha kI Sar3agAsana 14 phuTa hai / saM0 1085 zrI Thakkura putra acakSakA tathA devadhara putra zrI zivi shriicNdrdev| naM0 27-prAcIna jaina maMdira zrI AdinAtha va anya bahutasI jaina mUrtiyAM / zrI saMbhavanAtha kA lekha Upara diyA hai| _ naM0 28-mahobA yA mahotsavapura meM 20 phuTa UMcA TIlA hai, yahA~ bahuta jaina mUrtiyAM khaMDita milI haiN| (5) caMderI-caMderI nagara se uttara pazcima mIla / isako For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 44 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / mahobA ke caMdela rAjAoM ne sthApita kiyA thA jinhoMne san 700 se 1184 taka rAjya kiyaa| yahAM eka jaina maMdira hai jahAM 21 jaina mUrtiyAM haiM 16 Sar3agAsana 2 padmAsana haiM / DA0 phuharara kI riporTa se nIce kA hAla mAlUma huA hai| (6) dinaI-grAma; tahasIla kulapahAr3a se 7 mIla / hamIrapura se 63 mIla / sar3aka ke kinAre pahAr3I ke nIce eka jaina maMdira hai jisameM eka bar3I mUrti zAMtinAtha jI kI khaMDita saM0 1184 kI hai| (7) kula pahAr3a tahasIla, hamIrapura se 60 mIla / isa ke dakSiNa pUrva 6 mIla jAkara saheTha maheTha nAmakA grAma hai / isameM kaI bar3e sarovara haiM / aura eka nIcI chatadAra jaina maMdira hai, jisameM saM0 1200 aura 1213 kI mUrtiyAM haiN| kula pahAr3a se dakSiNa-pazcima 13 mIla par3AvabArI nAmakA grAma hai isameM eka purAnA kuAM hai jisa para mitI ASAr3ha vadI 5 saM0 755 aMkita hai|| (8) makArabAI-tahasIla mahobA se uttara pUrva 10 mIla / hamIrapura se dakSiNa 48 mIla / bahuta se dhvaMsa sthAna haiN| eka bar3A dAlAna stambhadAra hai jo zAyada jaina maMdira hai / isako paramAla kI baiThaka kahate haiM / yahAM bahuta sI mUrtiyoM ke khaMDa milate haiM / makAra bAI se 6mola paharA grAma ke pAsa sakarA grAma hai jahAM eka jaina maMdira bilakula yUrNa avasthA meM hai| For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamIrapura | (6) mandhA - hamIrapura se dakSiNa 20 miil| grAma ke bAhara bAMdA jAnevAlI sar3aka para eka pIpala ke vRkSa ke nIce saMvata 1226 kI zrI pArzvanAtha kI eka khaMDita mUrti rakkhI hai| For Private And Personal Use Only 45.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12-jAlauna (gajeTiyara chapA 1606) isakI cauhaddI isa prakAra hai-pazcima meM pahuja nadI, uttara meM jamanA nadI, iTAvA aura kAnapura ke madhya meM dakSiNapazcima jhAMsI jilA ; pUrva meM hamIrapura / isameM 1546 varga mIla sthAna hai| ___ isameM itihAsa ke adhyAya meM caMdeloM ke rAjAoM ko zakti kA varNana hai| caMdela rAjAoM ne khajarAhA tathA mahobA meM apanI rAjyadhAnI rakkhI thii| kannoja ke rAjA ko rASTrakUTa rAjA indu tIsare ne jo madhya bhArata meM rAjya karatA thA, san I0 616 ke anumAna dhakkA pahu~cAyA thaa| tathA caMdeloM ke rAjA yazovarmA ne bho san I0 14. aura 650 ke madhya meM kannauja ke rAjA ko nirbala kiyA thaa| isa yazovarmA ne kAliMjara ke kile para adhikAra kiyA thA / san 154 I0 kA lekha yaha batAtA hai ki yazovarmA ne gondo, khesoM, kozalo, kazmIroM, mithiloM, mAlavoM, chediyoM tathA gurjaroM se saphalatA ke sAtha yuddha kiye the| aisAhI mahatva usake putra dhAMgA kA likhA hai jo baTinDaha ke rAjA jayapAla kA mitra thA jisako suvukatagInane san EEE I0 ke anumAna harA diyA thaa| For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 13-jhAMsI ( gajeTiyara chapA 1606 ) isakI cauhaddI isa prakAra hai-uttara va uttara-pazcimahamIrapura va datiyA, gvAliyara va saMthara rAjya, pazcima meM khaniyA dhAnA rAjya, dakSiNa meM jilA sAgara, pUrva meM orachA rAjya / isameM 3634 varga mIla sthAna hai| ___ isake itihAsa meM lekha hai ki devagar3ha va anya sthAnoM para jo gupta kAla ke lekha milate haiM unase pragaTa hotA hai ki yaha pradeza cauthI pAMcavIM zatAbdI meM guptavaMza ke rAjAoM ke adhikAra meM thaa| isake saphA meM ullekha hai ki prAcIna kahAvatoM se yaha siddha hotA hai ki yahAM pArAzAha aura unake do bhAI devapata aura khevapata kA bahuta prabhAva thA jo jainI the aura bahuta bar3e dhanADhya the| inhoMne devagar3ha va dUsare sthAnoM para bahuta se jina maMdira banavAe the / uttara bhArata ke prasiddha dharmasthAnoM ko jo jaina loga jAte haiM, ve lalitapura ke cAra sthAnoM para bhI yAtrA karate haiM arthAt talavehATa meM pavA kI, balavehATa me devagar3ha kI, vaMsI meM sirA kalA ko tathA lalitapura nagara meM kSetrapAla mandira kii| jaina loga nimna sthAnoM For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka para bhI darzana ke liye jAte haiM:-urchA rAjya meM payorA, gvAliyara meM caMderI, thovoM, tathA makasI, datiyA meM sonA gira aura bijAvara meM senyA / (1) balavehATa-paraganA,tahasIla lalitapura / isa paragane meM kucha prasiddha purAtatva ke smAraka cAMdapura, dudhaI tathA devagar3ha meM haiM / yaha pradeza bahuta prAcIna aitihAsika ghaTanAoMkA sthala rahA hai / yahAM se 100 gaz2a para maholI meM do pASANa ke staMbha 20 tathA 12 phuTa UMce haiM jinako madavAra kahate haiN| ye itihAsa ke samaya ke pUrva ke haiM ( arthAt 2500 varSa se pahale ke)| isI taraha bahuta se khaMDahara kiraudA, lidhorA, pAlI, vaMdaragur3hA, koriyA tathA maholI meM haiN| noTa-ina saba kI khoja hone kI z2arUrata hai| (2) bAnapura paraganA, tahasIla mhronii| yahAM para dekhane yogya kaI purAtatva ke smAraka haiM / khajarA meM eka maMdira godoM kA banavAyA huA hai| bAnapura aura gugaravArA meM caMdela rAjAoM ke banavAe hue maMdira haiM / bAnapura meM khaMDita bandelAM kA mahala tathA vAra aura kelagavAM meM bundeloM ke kile darzanIya haiM / dasarArA meM eka maMdira itanA prAcIna hai jisakA patA nahIM / baratAlA aura vilAtA meM khaMDita kile haiM / noTa-inakI jAMca honI caahiye| For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jhaaNsii| 46 (3) cAMdapura-paraganA balabehATa, tahasIla lalitapura dudhaI aura devagar3ha se prAdhI dUra madhya meN| yahAM prAcIna mandira hai| yahAM yaha kahAvata prasiddha hai ki ina jaina mandiroM ko eka dhanADhya jaina vyApArI banAma pArAsAha ne banavAyA thA / isa purAne nagara ke madhya meM se jI0 AI0 pI0 relave lAina jAto hai / isa lAina ke pUrva tarapha nagara kA bahu bhAga hai| usa ora kaI jaina maMdiroM ke khaMDita aMza haiM jo aba chinna bhinna ho gae haiN| (4) devagar3hara-paraganA balabehATa tahasIla lalitapura / jAkhalona se 7 mIla va lalitapura se 16 mIla / yaha bahuta prasiddha jagaha hai / yahAM jo vartamAna meM grAma hai usameM 113 manuSya rahate haiM khAsakara jaina aura sahe. 1 devagar3ha-ke pAsa kI pahAr3I para ke TUTe phaTe kile meM, jisake andara aba bIhar3a jaMgala ho gayA hai, hajAroM khaNDita jina-pratimAyeM idhara udhara vibarI par3I haiN| isa samaya bhI vahAM pacAsa jina mandira patthara ke bane hue haiM jinakI kArIgarI dekhane yogya hai| inakI dIvAroM para hajAroM jina mUrtiyAM khudI haiM / eka mandira ke mohAse para eka 30 phuTa UMcI khaDgAsanastha pratimA hai jise lAga zrozAntinAtha tIrthaMkara ko batAte haiN| mandiroM meM idhara udhara zilAlekha bhI haiM para ve eka to bahuta kharAba ho jAne se sAdhAraNataH par3he nahIM jAte aura dUsare unheM par3hane kA abhI taka vizeSa samucita prayama bhI kisI vidvAn ne nahIM kiyA hai| yaha sthAna nissandeha eka bar3A atizaya kSetra rahA hai| anumAna hotA hai ki kisI vidharmI rAjA ke dharma dveSa ke kAraNa hI isakI yaha durdazA huI hai| isa kSetra kI pUrI khoja aura usakA udAra karanA bhAge dharma kA kArya hai| For Private And Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 saM0 prA0 prAcIna jaina smArakaM / - riye haiM / yaha gAMva betavA nadI ke taTa para kucha uMcAI para hai| isake Upara 300 phuTa jAkara UMce sthAna para karanAlI kA purAnA kilA hai| isa kile kI dakSiNI dIvAla ke nIce vetavA nadI bahuta hI sundaratA ke sAtha bahatI hai| devagar3ha kI pahAr3I ke cAroM ora koTa hai jo pazcima kI tarapha DhAla ke Upara se daur3atA huA, uttara kI tarapha DhAla se kucha dUra hotA huA pUrva kI tarapha ke kinAre ko pAra karatA huA pazcima kI tarapha DhAlU sthAna se car3hAI para gayA hai| Age jAkara eka dvAra se mAga hai| isake uttara pUrva solaha jaina mandiroM kA samudAya hai| inameM se kucha surakSita haiM aura unameM bar3I sundara kArIgarI hai| dakSiNa kI tarapha do sIr3hiyAM haiM jinako rAjaghATI aura naharaghATI kahate haiM jo caTTAna meM se hI khodI gaI hai jina para kucha khudAI kI zilpakalA hai / yahAM eka guphA bhI hai jisako siddha guphA kahate haiM yaha pahAr3a meM khudI huI hai isakA mArga pahAr3I ke Upara se eka sIr3hI dvArA nIce ko hai| yaha siddha guphA yahAM vahAM se khulI huI hai| isake tIna dvAra haiM do stambhoM se chata rakSita hai / isa caTTAna ke bAhara eka choTA sA lekha gupta samaya (tIsarI se pAMcavIM chaThI zatAbdI) kA hai| eka dUsarA lekha hai jisameM yaha kathana hai ki rAjA vIra ne saMvat 1345 (san I0 1288 ) meM kurAra ko jItA thaa| eka dUsarA lekha samvata 1808 kA hai jo par3hA nahIM jaataa| isI For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jhaaNsii| 51 - devagar3ha meM ho jAkhalona ke bundeloM ke rAjA dharmanagaDhasiMha rAjya ko tyAga, Akara rahe the jinakA paralokavAsa san I0 1264 meM huA thaa| usa samaya devagar3ha eka mAnanIya sthAna thA aura isI kuTumba ke adhikAra meM thA / isI kuTumba ne datiyA ke nikaTa kA kilA banavAyA thaa| pUrva kI ora jo jaina maMdira haiM ve bhinna 2 samaya ke banavAe hue mAlUma hote haiN| inameM jo mukhya mandira hai usameM eka bar3A dAlAna hai jo 42 phuTa 3 iMca varga hai isameM chaH chaH khaMbhoM kI chaH paMktiyAM haiN| isake madhya meM eka UMcI vedI hai jo cAra madhya ke stambhoM para khar3I huI hai jisake pIche bhIta bAhara kI ora hai / isa para nagna jaina mUrtiyAM bahuta sI haiM inameM 1 mUrti RSabhadeva kI hai| isa dAlAna ke sAmane 16 // phuTa kI dUrI para maMDapa hai jisake cAra bar3e 2 stambha haiN| inameM se eka stambha para janarala kaniMghama ne eka bahuta hI mUlyavAna aura jAnane yogya lekha rAjA bhojadeva kA pAyA thA jo saMvat 116 yA zAkA saM0 784 kA hai| isase prasiddha hai ki dhArA ke rAjA bhoja san 862 meM the aisA DA0 phuharara ne anumAna kiyA hai| rAjaghATI ke pAsa eka spaSTa khudA huA lekha = lAina kA hai jisase mAlUma hotA hai ki isako kIrtivarmA ke mantrI vatsarAja ne banavAyA thaa| yaha kilA bhI kIrtivarmA ke kAraNa kIrtigiri durga kahalAtA thaa| isakA saMvat 1154 va san 1067 hai| dUsare jaina mandira bahuta jAnane yogya nahIM haiN| inameM For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pUra saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / se eka para lekha hai jisase pragaTa hai ki isako nanhesiMghaI ne saMvat 1463 va san 1436 meM banavAyA thaa| do jaina mUrtiyoM para saM0 1481 ke lekha haiM jinase pragaTa hotA hai ki unakI maMDapapura ke zAha zrAlama ke rAjya meM eka jaina bhakta ne pratiSThA karAI thii| isa vyakti ko mAlatrA ke mAMDU ke bAdazAha sultAna husena kA dhArI kahate haiN| bar3e jaina mandira ke pAsa 22 choTe 2 mandira san =62 se 1964 taka ke bane hue / devagar3ha meM khAsa sambandha jainiyoM kA rahA hai jo aba bhI vahAM pUjA karate haiM (Deogarh is intimately associated with the Jains, who still worship here ) - yahAM yaha kahAvata prasiddha hai ki devapata ba khevapata do prasiddha jainI ho gae haiM jinake pAsa eka dhArmika pASANa thA / isake dvArA inhoMne bahuta sA dhana ekatrita kiyA / usI dhana se unhoMne kilA banavAyA tathA mandiroM se ise vibhUSita kiyA / cArakilAjikala sarave riporTa bhArata san 1917-18 jilda pahalI saphA 38 se pragaTa huA hai ki devagar3ha meM 154 lekha haiM / saba se bar3A sAta lAina meM brAhmI akSaroM meM gupta samaya kA hai jisameM 8 deviyoM ke citra haiN| zeSa saMskRta va hindI meM haiN| kucha meM khAsa jaina devoM ke nAma haiN| kucha meM jaina tIrthaMkaroM kI 24 yakSiNiyoM meM se 20 yakSiNiyoM ke nAma haiM / (5) dudhaI - eka bhagna grAma - lalitapura se dakSiNa 20 mIla, For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jhAMsI / 53 paraganA balabehaTa / jAkhalauna aura dhaurrA hokara dhaurA sTezana se pazcima meM 4 // mIla haiN| isake uttarIya bhAga ko harSapura kahate hai / yahAM tIna mandira brahmAdi ke haiM jinameM dudhaI ke chaha zilAlekha haiM, jinase mAlUma hotA hai ki inako yazovarmA caMdela ke pote davalabdhi ne karIba 1000 san I0 meM banavAyA thA aura yaha nizcaya hotA hai ki dudhaI caMdelA rAjya meM mAnanIya jagaha thI / dakSiNa pazcima zrAdha mIla Akara jaina maMdiroM kA samudAya hai jisako baniyA kA varAta kahate haiN| inake viSaya meM yaha prasiddha hai ki inako bhI devapata gvevapata ne banavAyA thaa| paraMtu aba ye bahuta hI bhagna haiM / uttara kI tarapha eka pahAr3I para jo ghane jaMgala se chAI huI hai bar3I dudhaI kA sthAna milatA hai| isake aura choTI dudhaI ke madhya meM eka bhagna jaina maMdira hai -- yaha sthAna akhAr3A kahalAtA hai / isa akhAr3e kI banAvaTa gola hai jisameM koThariyAM banI huI haiN| mAlUma hotA hai pahale yahAM 40 koThariyAM thIM parantu aba kevala 17 hI raha gaI haiN| isa TIle ke khaMDaharoM ke pazcima jahAM bar3I dudhaI kI jagaha hai vahAM eka caTTAna ke Upara eka bar3I mUrti 15 phuTa UMcI khudI hai jisakA narasiMhajI kI mUrti kahate haiM ( noTa - ise avazya dekhanA cAhiye zAyada yaha siMha cihnasahita zrI mahAvIra svAmI kI For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org pRSTha Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / jaina mUrti ho) / eka sarovara ke uttara nIce kI tarapha bahuta se choTe 2 bhagna maMdira haiM / (6) lalitapura tahasIla - isameM caMdeloM ke smAraka siroMkhurda, kisalavaMsa, kirauMdA, dhaMgala aura lidhorA meM tathA daloM ke smAraka vuhacerA, mukatorA, datiyA (balavehATa meM) aura haMsagavAM meM milate haiN| purAtatva ke sthAna koTarA; rAjapura meM talavehATa ke bhItara, gurasArA jakhaurA, maiMnavara, paMcamapura : rAyapura meM vaMsI ke bhItara, airaunI, barodiyArAyana, khajUriyA, lagona; surara meM paraganA lalitapura ke bhItara, aura baMdaragur3hA, kakoriyA aura maholI meM balavehATa ke bhItara haiN| (7) madanapura - lalitapura dakSiNa pUrva se 36 miil| yahAM caMdeloM kA eka sarovara 67 ekar3a lambA hai / isa grAma ke eka aura eka jaina maMdira hai jisameM eka lekha saMvat 1206 va I0 1146 kA hai / isa lekha meM madanapura kA nAma AtA hai| yahAM eka bArAdarI hai jo khulI huI, 6 sama caurasa khaMbhoM se rakSita hai / isake khaMbhoM para bahuta hI mUlyavAna upayogI lekha haiM / inameM do choTe lekha bar3e cauhAna rAjA pRthvIrAja ke sambandha ke haiM ki usane paramAra dI ko va usake deza jeja sakatI ko saMvat 1236 yA san 1982 meM phataha kiyA / isa madanapura ko caMdela rAjAoM meM bar3e prasiddha rAjA madanavarmA ne sthApita kiyA thA / isa vartamAna grAma se kucha pazcima kI ora For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org jhAMsI / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 5.5. eka bahuta prAcIna nagara pATana nAma kA hai jahAM kucha jaina maMdira aba bhI khar3e hue haiM isa pATana kA rAjA, jo itihAsAtIta kAla meM (arthAt dor3hAI hajAra varSa pahale ) ho gayA hai| maMgala saina thA / isakA mahala, usakI nIMva ko bhIta tathA dvAra aba taka grAma meM maujUda haiN| isake pUrva 1 mIla eka katuA nAma kI pahAr3I hai jisakI guphA meM sAdhu loga rahate haiM / (8) madaurA - panA ba tahasIla maharaunI - lalitapura se dakSiNa pUrva 34 mIla - TIkamagar3ha sar3aka dvArA lalitapura se sambaMdha hai / yahAM jainiyoM ke 12 maMdira haiM / ( 2 ) mAna thsiil-jhaaNsii| naugAMva sar3aka para / jhAMsI se 36 mIla-isa nagara meM eka sundara jaina maMdira hai / (10) sirona kalAM - lalitapura se uttara pazcima 12 mIla / yahAM bahuta se sthAnoM para khude hue patthara va mUrtiyAM khAsakara jainiyoM kI ekatra haiM / inameM eka mUrti para saMvat 1252 hai / buMdeloM kA eka maMdira hai jisako zAMtinAtha kahate haiM isake bhItara bhIta, stambha va mUrti prAcIna banAvaTa kI haiN| khar3a gAsana jaina tIrthaMkara kI eka vizAla mUrti hai jisake zrAsa pAsa do choTI mUrtiyAM haiN| kaI vartamAna ke maMdiroM ke madhya ke maMdira meM eka prAcIna maMdira kI nIMva hai jahAM eka bar3A patthara 6 phuTa caurasa maidAna meM par3A hai isa para eka lekha hai jisameM For Private And Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org yud Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / rAjAbhoja, mahIpAla va anya kanauja ke rAjAoM T ke nAma haiM jinakI tArIkheM saMvata 660 se prAraMbha hokara saM0 2025 taka haiN| vartamAna bhIta ke bAhara kaI maMdiroM ke sthAna haiN| / (11) maharaunI tahasIla - yahAM dakSiNa kI tarapha prAcIna sthAna haiM / caMdeloM ke smAraka budhanI narahaTa, daulatapura, gur3hA ( kheriyA ke pAsa ), saurAI, marakherA, madanapura, bAnapura, gugaradvAra para haiM tathA buMdeloM ke kile maharaunI, madagavAM, bAra, aura ke lagavAM para haiM / anya prAcIna sthAna haddA, jharautA, narahaTa, nUnakher3A, parala, uldhana kalAM, burahI, dasarAra varatalA aura bilAtA para haiN| (12) garaMtha tahasIla-jhAMsI jile ke uttara pUrva kone meN| yahAM bahuta prAcIna smAraka haiM / tharoM para eka acchA caMdela maMdira hai / (13) varavAsAgara - jhAMsI se 12 mIla / yaha purAtatva kI vastuoM se mUlyavAna hai / uttara pUrva ke kone meM eka choTI sI pahAr3I hai jisa para bhagna caMdela maMdira hai / kucha pUrva jAkara caMdaloM ke samaya kA eka prAcIna maMdira hai jisako ghaghunA maTha kahate haiM / isase pazcima karIba 3 mIla jAkara naumI sadI kA eka maMdira eka TIle para hai jisako jarAha kA maTha kahate haiM / varavAsAgara meM gupta samaya kA eka lekha hai / 'kaniMghama sarave' jilda 21 meM kathana hai: For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jhaaNsii| 57 (14) sauraI-zAhagar3ha se pazcima 27 mIla / madanapura se hai mIla / yahAM jainiyoM kA zrI AdinAtha kA bahuta bar3A maMdira hai (15) madanapura-yahAM 2 jaina maMdira isa bhAMti hai: (1) mukhya 30 phuTa se 14 phuTa / vedI = // se = phuTa / isameM eka nagna khar3agAsana jaina mUrti hai / Asana para lekha hai| usake bAhara eka khaMDita zrAsana hai jisa para matsya cinha va saM01212 hai (2) dusare meM 5.jaina mUrtiyA~ haiM jinameM AdinAtha, candraprabhu va saMbhavanAtha kI haiN| isa maMdira meM = lAina kA bar3A zilA lekha hai, jisameM saM0 1206 vaisAkha sudI 10 bhaume svasti zrI madanavarmA Adi lekha hai| DA0phuharara kI riporTa se nIce kA hAla mAlUma huA hai| (16) bhandera-jhAMsI tahasIla se 24 mIla / yahAM caMdeloM ke samaya ke jaina smArakoM ke khude hue pASANa nagara meM dekhe jAte haiN| bAdazAha auraMgajeba ke samaya meM jo yahAM masajida banI thI usameM bahuta se jaina khaMbhe gummaz2adAra lage hue haiN| nagara ke pAsa eka guphA sahita pahAr3I hai| yahAM maMdiroM ke dhvaMza bhAgoM se pramANita hotA hai ki kisI samaya yahAM bahuta bar3I jainiyoM kI pastI hogii| (17) gaharAho-tahasIla mAUjhiAMsIse 25 mIla / yahAM eka purAnA caMdeloM kA maMdira hai jisameM eka lekha hai| usase pragaTa hai ki vaha caMdela rAjA kIrtivarmA ke rAjya meM banA thaa| For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 58 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / - maMdira ke AMgana meM eka khaMDita mUrti zrIneminAtha jI kI hai jisa para saM0 1228 hai| (18) mAU-jhAMsI se 25 mIla / eka jaina maMdira hai| bahuta se gumbaz2a sundara haiN| (16) rAnIpura-bahuta sundara jaina maMdira haiM (20) boUpura khAsa-tahasIla maharaunI, lalitapura se 21 mIla / grAma ke dakSiNa 4 jaina maMdira saMvata 1206 ke haiN| bahutasI lekhoM sahita mUrtiyAM haiM / (21) cAMdapura-prAcIna nagara, lalitapura se 18 va jahAz2apura se zrAdha mIla / 12vIM zatAbdI kI prAraMbha ke bahuta se khaMDita jaina maMdira haiN| lalitapara-zahara meM eka sthAna meM caukhuMTe khaMbhoM ke jaina smAraka haiM inameM gumbajeM haiN|| sauraI-tahasIla maharono, lalitapura se dakSiNa pUrva 37 mIla / yahAM zrI AdinAthajI kA bahuta bar3A maMdira hai| zrI AdinAthajI kI mUrti 21 phuTa aura 13 phuTa nagna digambara hai| noTa-jhAMsI prAMta jaina smArakoM se bharA huA hai / kisI jaino ko acchI taraha yAtrA karake saba noTa karanA caahiye| For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14-miraz2Apura ( gajeTiyara chapA 1611) isakI cauhaddI isa prakAra hai :-uttara meM jaunapura, aura banArasa, pUrva meM zAhAbAda aura pAlAmAU, dakSiNa meM saragujA rAjya, dakSiNa-pazcima rIvA~ rAjya, uttara pazcima alAhAbAda / isameM 523 varga mIla sthAna hai| (1) agArI-mirajApura se 62 miil| yahAM prAcIna mandira haiN| (2) vindAcala-yahAM prAcIna smAraka haiN| yaha sthAna paMpApura meM zAmila hai jo eka prAcIna bhAra nagara thaa| vaha kaI mIla taka hai| noTa-yahAM pahAr3I para eka kuMDa ke Upara kaI khaMDita jaina mUrtiyAM hai| (3) kerAmaMgaraura-cunAra se 28 mIla / yahAM bhI kucha prAcIna smAraka haiM noTa-ina sthAnoM kI jA~ca honI caahiye| DA0 phuharara kI riporTa se mAlUma huA ki viMdAcala se karIba 3 mIla zivapura grAma hai jahAM rAmezvaranAtha ke maMdira meM bahuta sI khaMDita mUrtiyAM haiM / unameM eka zrI tripAlAdevIM For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / aura mahAvIra bhagavAna kI mUrti hai / eka strI ke zarIrAkAra pUrI mUrti eka siMhAsana para putra ko goda meM liye baiThI hai-5 phuTa 2 iMca U~cI va 3 phuTa = iMca caur3I hai va 6 phuTa 8 iMca moTI hai / dAhino bhujA khaMDita hai| bAIM bhujA meM putra hai| siMhAsana ke nIce siMha usake hara eka ora sAta musAhaba haiM-do ur3ate hue pAMca khar3e hue-pIche bar3A vRkSa hai| yahAM ke loga isako saMkaTAdevI kahate haiN| For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 15 - goMDA ( gaz2eTiyara chapA 1605 ) isakI cauhaddI isa prakAra hai :- dakSiNa meM phaiz2AbAda aura baharAyaca, uttara meM nepAla rAjya, pUrva meM goMDA aura vastI z2ilA, pazcima meM baharAyaca / isa meM 2806 varga mIla sthAna hai / itihAsa - prAcIna zrAvastI nagarI (jainiyoM ke tIsare tIrthakara saMbhavanAthajI kI janma nagarI hai ) meM yaha goMDA zAmila thaa| bauddhoM ke kAla meM yaha eka mukhya nagara thA / chaThI zatAbdI ke cIna yAtrI huIna sAMga ne isa nagara ko Ujar3a pAyA thA / zrAvastI kA varNana harSa varddhana (san 631 I0 ) mahendrapAla (san 761 ) tathA bhAvagupta dvi0 ( 10 vIM sadI) ke tAmrapatroM meM zrAyA hai| pIche kI yaha kakSAprasiddha hai ki yahA~ eka rAjA suhila dala ho gayA hai jisane saiyada sAlAra ke sAtha yuddha kiyA thA / suhila dala yA suhila deva rAjapUta vaMza kA jainIM yA aisA bahuta sI jagaha kathana zrAyA hai| usa rAjapUta vaMza ko bhArayA thArU yA Doma kahate the / sthAnIya kahAvatoM se isa rAjA kA sambandha saheTha maheTa ( zrAvastI ) azakapUra For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / aura anya sthAnoM se pAyA jAtA hai / saiyyada sAlAra vaharAyaca meM harA diyA va mAra DAlA gayA thaa| bahuta saMbhava hai ki yaha suhila deva eka aitihAsika manuSya ho| yaha bAta jAnI huI hai ki jaina dharma sahaTha maheTha meM pracalita thA aura eka jaina maMdira jo nagaradhvaMza ke bahuta kAla pIche banA thA aba bhI vahAM banA hai aura Ajakala jaina loga yAtrA ke liye jAte haiN| (noTa-aba vaha maMdira bhI gira gayA hai TIlA mAtra raha gayA hai / (prAcIna kahAvateM batAtI haiM ki saheTha maheTha ke jainavaMza meM se gorakhapura ke rAptI nadI para Domanagar3ha ke DomoM kA udaya huA tathA isI vaMza meM eka prasiddha rAjA ugrasena ho gae haiM jinhoMne DomariyA DIha ko banAyA thA jo eka daphe eka nagara thA, paraMtu aba eka TIlA usa sar3aka para haiM jo goMr3e se phaiz2AbAda ko jAtI hai| (1) azakapura-po0 mahAdeva, tahasIla tarabagaMDA, vajIragaMDA se uttara 3 mola goMDA phaijAbAda ko sar3aka para / yahA~ azakanAtha mahAdeva ke nAma se eka maMdira hai jisako rAjA suhila deva ne banavAyA thA aba vahA~ masajida banAI gaI hai| vAstava meM yaha jaina maMdira hogaa| noTa-jAMca honI cAhiye / (2) saheTha maheTha-prArakilAjikala sarave bhArata riporTa san 1607-8 meM likhA hai ki saheTha maheTha meM khadAI kI gii| For Private And Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir goNddaa| yaha sthAna akaunA se pUrva 5 mIla va balarAmapura se pazcima 12 mIla hai| san 1886 meM chaH jaina tIrthakaroM kI mUrtiyAM do zilA lekha sahita lakhanaU ajAyavaghara ko bhejI gaI / san 1875-76 meM DAkTara he sAhaba ne khudAI karake maheTha ke pazcima tarafa zrI saMbhavanAtha ke jaina maMdira se kucha mUrtiyAM ekatra kI / inhIM meM eka mUrti sumatinAtha jI kI tho / san 1885 meM yahAM eka bahuta hI mUlyavAna vastu arthAt eka zilAlekha saMvata 1176 kA milA jisameM likhA hai ki kannauja ke rAjA madanapAla ke maMtrI vidyAdhara ne eka maTha bnvaayaa| yaha pASANa lakhanaU ajAyabaghara meM rakkhA hai| yaha maheTha hI zrAvastI nagarI thI yaha bAta pUrNataH svIkAra kI gaI hai| tamariMda dvAra se kucha hI dUra san 1876 va 1885 meM khudAI huI thI phira 1608 meM bhI khudAI huI taba nIce likhI vastueM prApta huI jo sarva jainiyoM kI haiM :(1) padmAsana zrIRSabhadeva ko akhaMDita mUrti 2 phuTa 6 // iMca uuNcii| isameM dUsare 23 tIrthakara padmAsana virAjita haiN| (2) padmAsana tIrthakara 2 phuTa 6. iMca / bAMI bhujA khaMDita / isameM bhI anya 23 padmAsana haiN| (3) pabhAsana tIrthakara 1 phuTa 3 iMca / For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jana smAraka / " " (4) padmAsana tIrthaMkara 23 anya sahita 1 phuTa 2 // iMca / , 1 phuTa 31 iNc| ., 1 phuTa 5 iNc| (7) khar3agAsana tIrthakara , 1 phuTa 11 // iNc| phuTa 6 // iNc| (6) , . 1 phuTa 2 // iNc| . (10) padmAsana tIrthaMkara ke do khaMDa / (11) eka khaMDita paTa jisa para eka tIrthaMkara vRkSa ke Upara baiThe haiM va eka koI vRkSa para car3hatA dikhAyA gayA hai 1 phuTa 7 iNc| (12) eka khajUra ke vRkSa ke nIce strI puruSa baiThe haiM / 10 / iNc| (13) khaMDita-pAMca padmAsana tIrthakara khude haiN| madhya meM nAgaphana sahita haiM, tathA anya TUTe patthara bhI haiN| noTa-yaha saheTha maheTha jainiyoM kA pUjanIya sthAna hai / jainiyoM ko cAhiye ki apanA mandira phira banAyeM. va jo akhaMDita mUrtiyAM yahAM se gaI haiM unako prApta kara virAjamAna ___ kaniMghama sAhaba kI riporTa prArakilAjikala sarave iMDiyA jilda 11vIM meM zrAvastI ke sambandha meM yaha vizeSa varNana hai ki zrAvastI kA nayA nAma caMdrikApurI thaa| isake nIce likhe rAjA prasiddha ho gae haiM: For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir goNddaa| 65 mayUradhvaja, haMsadhvaja, makaradhvaja, sudhanvadhvaja, suhiladaladhvaja / suhiladala mahamUda gajanI kA samakAlIna thA aura salAra masaUda kA zatru thaa| mi0 beneTa kI rAya hai ki isa rAjA kA kuTumba jainI thaa| ( dekho avadha gajaTiyara jilda tIsarI saphA 283) DA0 phuharara kI riporTa (saphA 308) se vidita huA ki 11 vIM zatAbdI meM zrAvastI meM jaina dharma bahuta unnati para thA kyoMki tIrthaMkaroM kI kaI mUrtiyAM jina para saMvata 1112, 1124, 1125, 1133, 1122 hai yahAM khoda kara nikAlI gaI thI jo aba lakhanaU ajAyabaghara meM rakkhI haiM / suhRddhvaja mahamUda gaz2anI ke samaya meM huaA / yaha sayyada sAlAra kA zatru tathA zrAvastI ke jaina rAjAoM meM aMtima rAjA thaa| hAthilI parganA mahAdeva tahasIla narAvagaMja, goMDA se pUrva dakSiNa 12 mIla para hai / yahIM para suhRddhvaja ne saiyyada sAlAra ko mArA thA / isako suhiladeva bhI kahate haiM / yaha azokapura kA rAjA thaa| ___ avadha gajeTiyara jilda tIsarI saphA 283-84 se mAlUma huA ki jaba suhRddhvaja kI vijaya huI taba se 40 varSa karIba ke pIche jaina vaMza kA vidhvaMza huA / isakI yaha kahAvata prasiddha hai ki rAjA kahIM gayA huA thA so lauTa kara usa samaya AyA jaba sUrya asta ho rahA thaa| rAtri ko bhojana For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / niSidhya jAnakara rAnI ne apane rAjA ko bhojana prApta ho isa hetu se rAjA ke choTe bhAI kI strI ko chata para bheja diyA / yaha bahuta hI sundara thii| kahate haiM isake dekhane ke liye sUrya Thahara gayA aura jabataka yaha Upara rahI sUrya prasta na huA / jaba rAjA kA bhojana ho cukA taba vaha nIce utrii| sUrya chipa gayA aura ghar3I meM nau baje / rAjA ko bar3A Azcarya huaa| kAraNa mAlUma kiyaa| taba usake citta meM choTe bhAI kI vadhU ko dekhane kA bhAva paidA ho gayA / kahate haiM isakA yaha bhAva ThIka na thA / kucha kAla pIche bhayAnaka tUphAna AyA aura sarva nagara naSTa ho gayA / isIliye vartamAna nAma saheTha maheTha par3a gyaa| noTa-mAlUma hotA hai yaha sundara strI dharmAtmA maMtrajJAtA tathA pativratA thii| usake maMtra prabhAva se hI dina banA rahA. va usake zIla ke pratApa se hI rAjA ko daMDa milaa| Upara jisa saMvata 1176 ke zilA lekha kA varNana hai ise hamane svayaM lakhanaU ajAyabaghara meM dekhA usakA sAra yaha hai ki usameM pahale hI U~ namo vItarAgAya likhA hai / yaha isa bAta kA cihna hai ki usa samaya jainarAjya thA kyoMki yaha khAsa zabda jainiyoM meM hI pracalita hai| mAnadhAtA ne jAvariyA nagara basAyA-usako kakItA ke supurda kiyA usase vAstavya vaMza huaa| isa vaMza meM zivabhakta vilvaziva huaa| usakA For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir goNddaa| 67 - - - putra janaka thA jo gAMdhIpura yA kannauja ke rAjA gopAla kA maMtrI thaa| isane jijA vaMza kI kanyA vyAhI / jisase 6 putra hue| pA~cavA vidyAdhara thaa| vaha madanarAjakumAra kA maMtrI thaa| yaha zivabhakta se vauddhabhakta ho gayA aura bauddha maTha bnvaayaa| For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16-baharAyaca (gaz2a0 chapA 1603) isakI cauhaddI yaha hai-uttara aura uttara pUrva-nepAla, pUrva meM goMDA, pazcima meM kherI va sItApura z2ilA; dakSiNa meM vaaraavNkii| isameM 2627 varga mIla sthAna hai| (1) caradA-tahasIla nAnapArA-bAbAgaja se malhIpura aura haTaunA jAnevAlI sar3aka para eka grAma bAvAgaMja se 2 mIla / isa jile ke anya prAcIna smArakoM kI bhAMti yahAM bhI bahuta se smAraka rAjA suhiladeva ke banavAye kahe jAte haiN| purAne kile ke khaMDahara hai| (2) TAMDavA-paraganA hakaunA tahasIla baharAyaca / hakaunA se 4 mIla / yaha purAnI jagaha hai| grAma ke uttara pazcima eka TIlA 800 phuTa lambA va 300 phaTa caur3A hai / isa TIle ke dakSiNa pazcima kone meM kaniMghama ne eka bar3A stUpa pAyA thA jisakI bar3I bar3I bhIteM aba bhI khar3I haiN| aura bhI kaI TIle haiN| 40 For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 17 - phaijAbAda ( gajai0 chapA 1605 ) isakI cauhaddI yaha haiM-- uttara meM ghAgharA nadI, dakSiNa aura dakSiNa-pazcima sulatAnapura, pazcima meM bArAbaMkI, pUrva meM Az2amagar3ha aura gorakhapura z2ilA / isa meM 1736 varga mIla sthAna hai / itihAsa meM likhA hai ki ayodhyA meM jo sikke mile haiN| unase pragaTa hotA hai ki san I0 se pahalI tathA dUsarI zatAbdI pUrva yahAM eka vaMza rAjya karatA thA jisake rAjAoM ke nAma mUladeva, vAyudeva, vizAkhadeva, dhanadeva. zivadatta, samamitra, sUryyamitra, saMghamitra, vijaya mitra, kumudasena | noTa - ina nAmoM se inakA jaina honA mAlUma hotA hai| noTa -- yahAM ayodhyA meM jainiyoM ke prathama tIrthaMkara AdinAtha, dUsare ajitanAtha, cauthe abhinaMdananAtha, pAMcaveM sumatinAtha, bArahave anaMtanAtha, tathA phaijAbAda ke pAsa ratnapura meM pandrahave dharmanAtha jI ke janma hue haiM / unake maMdira bane haiN| yAtrI darzana ko Ate haiN| For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / avadha gajeTiyara jilda pahalI se mAlUma huA ki ayodhyA meM pahale samudrapAla vaMza rAjya karatA thaa| unake poche zrIvAstam vaMza ne rAjya kiyA, jisameM eka mukhya rAjA tilokacaMda huA hai / yaha vaMza yAto jainI yA bauddha hogaa| purAnA deharA isI kA banAyA huA hai isake vaMza ke viruddha zAyada sayyada sAlAra ne avadha meM car3hAI kI thii| noTa-yaha vaMza jaina honA cAhiye-tathA isakA sambandha rAjA suhRdadhvaja yA suhila dala se hogaa| For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18-rAyabarelI (gaz2auTiyara chapA 1605 ) isakI cauhaddI yaha hai:-uttara meM lakhanaU aura vArAbaMkI jilA, pUrva meM sulatAnapura jilA, dakSiNa-pUrva paratApagar3ha z2ilA, dakSiNa meM gaMgA nadI, pazcima meM unnAva z2ilA / isameM 1744 vargamola sthAna hai vahAM gupta vaMza ke rAjAoM kI 25 muhareM TAMDA grAma mahArAja gaMja tahasIla meM milI haiN| jagata pura ko cInayAtrI huinasAMga ne sAtavIM zatAbdI meM dekhA thA (mAnu menTala enTikviTIz2a sa0 323) / yaha rAyabarelI se 18 mIla DAlamaU tahasIla meM eka grAma hai-vahAM purAnI iMTa,14 se 15 iMca lambI vaha iMca caur3I / iMca moTI milatI haiM / yahAM 2 stUpa hai jo nIce se 25 // phuTa varga hai / yaha dhvaMsa hai / yaha cauddhoM kA prAcIna sthAna hai / yahAM sikke bhI nikale haiM / For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 - sItApura ( gaz2a Tiyara chapA 1605 ) isakI cauhaddI yaha hai- pazcima aura dakSiNa-pazcimagomatI nadI, pUrva meM baharAyaca z2ilA, uttara meM kherI, dakSiNa meM lakhanaU aura bArAbaMkI jilA / isameM 2250 varga mIla sthAna hai / (1) manavAna - tahasIla sidhaulI - yahAM bahuta prAcIna smAraka haiM / kher3A hai| ayodhyA ke rAjA mAnadhAtA ke banavAye hue purAne kile ke khaMDahara haiM / bahuta se pASANa khaMDa lakhanaU ke ajAyabaghara meM haiN| nagara ke uttara pUrva 1 || mIla bahuta adhika khaMDahara haiM / kaI TIle bahuta se makAnoM ke cinhoM ko batAte haiM / For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 - kherI ( gaz2eTiyara chapA 1605 ) isakI cauhaddI yaha haiM:- pUrva meM baharAyaca z2ilA / dakSiNa meM sItApura aura haradoI jilA / pazcima meM zAhajahAMpura aura piiliibhiit| uttara meM nepAla / isameM 2663 varga mIla sthAna hai / yahAM bahuta se prAcIna sthAna haiM jinakI khudAI honI vAkI hai| khairIgar3ha ke pAsa kuMDalapura eka vaha sthAna hai jahAM para se zrI kRSNa rukmaNI ko le gaye the / thor3I sI purAtattva vibhAga dvArA khudAI hone se yaha pragaTa hotA hai ki kucha kAla taka yaha bauddhoM ke hAtha meM thA / saba se prAcIna vastu eka patthara kA ghor3A hai jo kherAgar3ha kile se 2 mIla jaMgala meM khar3A huA thA / vaha aba lakhanaU ke ajAyaba ghara meM rakkhA hai / isa ghor3e kA cinha usa cihna se milatA hai jo samudragupta ke sikkoM para hai, jo cauthI zatAbdI meM ho gayA hai / (1) golA - parganA haidarAbAda- tahasIla muhamadI / vaha jagaha bahuta hI prAcIna hai / yaha bauddhoM kI pUjA kA kendra thA / mUrti milI hai| (2) pailA - parganA va tahasIla lakhImapura se pazcima 12 mIla, nimagAMva se dakSiNa 2 mIla / yaha sthAna purAne samaya meM For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 74 saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| vasA huA thaa| Ula nadI ke taToM para purAtana nagara ke khaMDahara haiM / rAmapura aura gokula se raMjolI nagara taka IToM se phaile hue kher3e par3e hue haiM / gupta samaya ke sikke va khude hue pASANa aura kannauja ke rAjAoM ke sikke mile haiN| For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 21-haradoI __ ( gajeTiyara chapA 1604 ) isakI cauhaddI isa prakAra hai pUrva meM gomatI nado, dakSiNa meM lakhanaU aura unnAva jilA, uttara meM kherA aura zAhajahAMpura jilA, pazcima meM pharrukhAbAda jilA va kAnapura / isameM 2326 varga mIla sthAna hai| (1) majhagAMva-tahasIla saMDIlA-grAma meM eka bar3e IMTa ke kile ke khaMDahara haiM jisameM 18 vIM zatAbdI kA eka saMskRta zilA lekha hai| DA0 phuharara kI riporTa se nIce kA hAla mAlUma huaAH(2) malatAvAna-tahasIla vilagrAma / haradoI se dakSiNa 21 mIla / yahAM kucha kArIgarI ke IToM ke dhvaMza makAna haiM / makhadUmazAha kI dargAha meM = hinduoM ke khaMbhe lage haiM / yahAM akabara aura zAhajahAM ke samaya kI masajida haiM / inameM sAmane kaMkar3a ke bar3e kaTe hue Tole jamIna se 3 phuTa UMce haiM / isameM saMdeha nahIM ki ye kaMkar3a ke TIle brAhmaNa, jaina aura bauddha mandiroM se liye gae haiN| purAne pIpala ke vRkSoM ke nIce khaMDita mUrtiyAM bahudhA dekhI jAtI haiM / AzAdevI kA eka nayA hindU mandira For Private And Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sa0 saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| hai| isameM prAcIna mandira ke cihna haiM / sAta phaNa kA nAga eka devI ke Upara jaina yA bauddha cihna ko pragaTa karatA hai| yahAM jo purAne sike milate haiM unase pragaTa hai ki yaha sthAna iMDo. sIdiyana samaya meM bahuta pahale basA huA thaa| For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22-zAhajahAMpura ( gajeTiyara chapA 1610) isakI cauhaddI isa prakAra hai: pUrva meM kherI z2ilA, dakSiNa meM haradoI aura pharrukhAbAda, pazcima meM badAU aura barelI, uttara meM pIlIbhIta jilA / isameM 1726 varga mIla sthAna hai / paraganA khutaura meM mATI, nigohI, golA rAyapura, aura kucha dUsare sthAnoM ko chor3a kara jo abhI taka khoje nahIM gae haiM, dUsare koI prAcIna sthAna nahIM haiN| yaha usa rAjya kA eka bhAga thA jisa rAjya kI rAjadhAnI ahichatra thI aura yaha isaliye bahuta karake saca hai ki ahichatra ke rAjAoM ke bahuta se sikke mATI meM mile haiM / yaha mATI kisI samaya eka bar3A aura prasiddha nagara thaa| yahAM rAjA bena bahuta prasiddha haiM kintu unake samaya kA patA nahIM hai| (1) golArAyapura-tahasIla pavAyAM-prAcIna prasiddha nagara golA ke khaMDahara haiM / yaha kaTihAriyoM kA prasiddha sthAna thaa| yaha pavAyAM se hava zAhajahAMpura se 10 mIla hai / golA ke dakSiNa eka bar3A TIlA hai jisameM prAcIna sikke mile haiM / For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 78 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / (2) mATI-parganA khuTAI, tahasIla pavAyAM / kuraiyyA relave sTezana se 2 mola / zAhajahAMpura se 42 mIla / yahAM bauddha aura indosidiyAM samaya ke purAne sikke milate haiM jisase yaha bahuta prAcIna sthAna pragaTa hotA hai / jo yahAM prAcIna sthAna haiM ve yA to rAjA vena ke samaya ke haiM yA vacihiloM ke haiN| ahicchatra ke mitra rAjAoM ke sikke milate haiM / yahAM 2 mIla lambe va 1 mIla caur3e sthAna meM khaMDa. hara hai| yahAM bar3I IMTeM milI haiM jo 18 iMca lambI 12 iMca caur3I va 6 iMca moTI hai| nigohI-tahasIla tilahara-pIlIbhIta se 15 mIla yahAM bahuta TIle tathA parAne kueM haiN| For Private And Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 23-badAUM jilA (gajeTiyara chapA 1907) isakI cauhaddI isa prakAra hai : uttara meM murAdAbAda aura barelI jile, pUrva meMzAhajahAMpura, pazcima aura dakSiNa meM gaMgA nadI bulandazahara aura alIgar3ha ko bhinna karatI huI / isameM 2013 varga mIla sthAna hai| (1) gannaura-kabarAlA relave sTezana se 3 mIla, badAUM se. 46 mIla / prAcIna kAla meM isakA bahamanapura kahate the| (2) isalAma nagara-murAdAbAda kinAre se 3 mIla, 34. mIla badAUM se / yaha bahuta prAcIna jagaha hai / isako Aine akabarI meM hindudhanA likhA hai| (3) sahasavA~-tahasIla-mahavA nadI kA bAyAM taTa / badAUM aura ujhAnI se jo sar3aka gannaura aura anUpazahara ko jAtI hai, usakI dUsarI tarapha yaha sthAna hai| yaha niHsandeha bahuta prAcIna hai| isako sahasrabAhu dvitIya jama rAjA sakisI ne sthApita kiyA thaa| noTa-ina sabakI jA~ca honI cAhiye / For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24-barelI (gajeTiyara chapA 1911) isakI cauhaddI isa prakAra hai:-uttara meM nainItAla, pUrva meM pIlIbhIta, dakSiNa-pUrva meM zAhajahAMpura, dakSiNa aura dakSiNa-pazcima meM badAUM / pazcima meM rAmapura rAja / yahAM 1576 varga mIla sthAna hai| (1) ahicchatra-yaha svataMtra vaMza kI rAjadhAnI raha cukI hai| yahAM azoka ne eka stUpa banAyA thaa| yahAM bahuta se sikke mile haiM jina para agnimitra, sUryamitra, bhAnumitra, viSNumitra, bhadraghoSa dhruvamitra, jayamitra, indramitra, phalguni mitra vahasata yA vRhaspati mitra ke nAma diye hue hai| unhoMne yahAM san I0 se 200 varSa pUrva se 100 san I0 taka rAja kiyA / ve loga suMgavaMza ke hoNge| aise hI sike alAhAbAda ke kosAmbI meM tathA bastI aura pUrvIya avadha meM mile haiN| pichale kAla meM bauddha rAjA acyuta ne bhI yahAM rAjya kiyA hai| isakA nAma samudragupta ke alAhAbAda ke lekha meM do daphe AyA thA jisane sana I0 330 meM rAjya kiyA thaa| yaha ahichatra harSa vardhana ke rAjya meM bhI zAmila huA thA / ahichatra para rAjya karane vAloM meM dUsarA prasiddha rAjA mayUradhvaja For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir brelii| yA moradhvaja ho gayA hai jisake sambandha meM yaha kahAvata hai ki vaha jainI thA aura yaha prAyaH nizcita hai ki eka daphe jaina dharma isa deza meM unnati kara rahA thaa| yaha ahichatra san I0 1004 taka basA huA thaa| eka khudA huA pASANa isa sambandha meM milA hai| yahAM bahuta se Tole haiN| rAmanagara ke pAlamapura koTa ke maMdira meM jaina mUrtiyAM tathA brAhmaNa va bauddha mUrtiye milatI haiM tathA kucha mUrtiye vRkSoM ke nIce rakkhI haiN| (2) pisanahArI kI chatarI-kile ke pazcima 1 mIla jAkara yaha chatarI hai| jisakI jAMca san 1833 meM kI gaI thii| (3) kaTArIkSetra nAma ke Tole se kaniMghama sAhaba ne eka bahuta bar3I nagna jaina mUrti (the largest naked figure which he subsequently considered to be Jain) pAI thii| ___ yaha kaTArI kher3A-kile ke uttara 1200 phuTa hai| DAkTara phuharara ne sana 1961-62 meM kile ke pazcima eka Tole ko khodAyA usake bhItara eka sabhA maMdira milA va eka moharoM kA bharA vartana milA thaa| inameM mohareM bahuta se bhinna 2 rAjAoM kI haiN| tathA yaha sabhA mandira san I0 se eka zatAbdI pUrva kA mAlUma hotA hai| phuharara sAhaba ne kaTArI kher3A kI pUrI khudAI karAI taba unhoMne mAlUma kiyA For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 82 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka | ki yaha zrI pArzvanAtha jI kA mandira thA jisakI tArIkha kuzAnoM ke samaya kI hai| usane kaI magna jaina mUrtiyAM bhI prApta kIM jinameM se kucha meM san 66 se 152 taka tArIkha thii| (He found a number of fragmentary naked Jain statues, some inscribed with dates ranging from '96 to 152 A. D. ) tathA isake uttara eka choTe mandira ke khaMDaharoM ko bhI prApta kiyA thA tathA isake pUrva eka IToM kA stUpa bhI paayaa| yahAM bahuta se TIle aise haiM jinakI abhI khudAI honI hai| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kaniMghama sAhaba arakilAjikala sarave jilda pahalI dUsarI meM saphA 255 meM likhate haiM ki rAmanagara ( ahichatra ) bahuta prAcIna nagara hai / yahA~ jo staMbha hai usa para zrAcArya indranadIM ziSya mahAdarI pAzrzvamatirAya koTTArI Adi likhA hai / DA0 phuharara kI riporTa se vidita huA ki usa para zabda haiM "mahAcArya indranandi ziSya pArzvapatissa koTTArI" / kaTArI kher3A meM jo bahuta sI nagna mUrtiyAM nikalI haiM ve saba digambara nAya ko haiM / ( There were several nude, figures which the general afterwards assigned to Jain artists of Digambar sect.) eka choTA pASANa milA thA jisa para navagraha bane hue the tathA eka bar3e khaMbhe kA Tukar3A milA thA jisake cAroM tarapha siMha bane the / noTa - zrahichatra kI khoja jainiyoM ko acchI taraha karanI cAhiye / 1:00:1 For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 25-pIlIbhIta (gajeTiyara chapA 1606) isakI cauhaddI isa prakAra hai: pUrva meM kherIjilA, uttara-pUrva meM nepAla; uttara meM nenItAla, dakSiNa meM zAhajahAMpura hai| isameM 1350 vargamIla sthAna hai| (1) devariyA-tahasIla vilAsapura / vilAsapura se 10 mola / yaha bahuta prAcIna khaMDahara haiM bahuta TIle haiM (noTa-jAMca honI caahiye| _(2) jahAnAvAda-yahAM ke khaMDahara yahAM prAcIna samaya kI bastI ko batAte haiN| (3) maraurI-tahasIla vilaaspur| vilAsapura se 10 mIla / yaha sthAna prAcIna hai| yahAM yaha kahAvata hai ki isakA basAne vAlA rAjA mayUra dhvaja thaa| isa rAjA kA nAma vijanaura meM moradhaja ke prAcIna kile meM surakSita hai / yaha pAMDavoM ke samaya meM huA hai| isa kahAvata kI siddhi khanauta nadI ke taTa para sthita bahuta se prAcIna khaMDaharoM se hotI hai / ye saba bahuta hI prAcIna sabhyatA ke haiN| bahuta karake ye jaina mAlUma hote haiM / paraMtu abhI taka inakI khoja nahIM kI gaI hai| For Private And Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 84 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / (4) pUranapara-pIlIbhIta se 24 miil| isake nikaTa bahuta se prAcIna khaMDahara haiM jaise dhanArAghATa, zAhagar3ha / suApArA kA koTa 400 phuTa varga kA TIlA hai| bahuta sI IMTeM pAI jAtI haiN| ye saba kile ke bhItara ke maMdira kI haiM / jAMca honI caahiye| (5) zAhagar3ha-tahasIla pUranapura / pUranapura se 7 mIla va pIlIbhIta se 15 mIla / uttara pazcima eka stambha hai / yahAM eka bahuta prAcIna kilA thA jisakA honA gairamAmUlI (asA. dhAraNa ) IMToM se pragaTa hai| ye iMTeM 20 iMca lambI 12 iM0 caur3I va 4 iM0 moTI haiM / yahAM sikke mile haiM jo nepAla ke vAramUra vaMza ke haiM jisane san I0 se 100 varSa pahale se 650 sana I0 taka rAjya kiyA thaa| isake dakSiNa 4 mIla dUsarA dhvaMza nagara hai| yaha koTa se ghirA hai / yaha 600 phuTa lambA va 1200 phuTa caur3A hai / bar3I 2 ITeM haiM / yahAM ke AdamI ina donoM sthAnoM ko rAjAvena kI batAte haiM jisa rAjA kA sambandha bilAsa. pura meM devariyA kI imAratoM se hai| For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26-nainItAla (gaz2a Tiyara chapA 1604) isakI cauhaddI isa prakAra hai:- uttara meM alamor3A, gaDhavAla, pUrva meM alamor3A, naipAla; pazcima meM gar3havAla aura vijanaura jile, dakSiNa meM pIlIbhIta barelI, muraadaabaad| isameM 2658 vargamIla sthAna hai| (1) kailAza paTTI-yaha pahAr3I 5886 phuTa U~cI hai / yaha mAlavA tAla ke nIce paTTI chabbIsa DuI nAlA meM hai / yaha pahAr3I tivvata meM kailAza se milatI hai| yaha saba pahAr3I pavitra mAnI jAtI hai isakI sUrata se yaha mahAdeva kA liMga kahalAtI hai| yahAM sipAhiyoM ko va dUsare zikAriyoM ko zikAra karanA manA hai| isakI coTI para eka prAcIna maMdira hai| akTUbara ke aMta meM yahAM bar3A melA lagatA hai| isakI jAMca honI cAhiye (2) kAzIpura-yaha nainItAla se 45 mIla hai-bahuta prAcIna kAla se kAzIpura basA huA thaa| yahAM ujjaina nAma kI purAtana jagaha hai / yaha niHsaMdeha bahuta hI purAnI hai / droNa sAgara ke pazcima taTa para choTe 2 maMdira haiM / bahuta se TIle yahAM para haiM unameM eka bhImagajA 30 phuTa U~cA hai tathA rAmagiri mosAI kA TIlA hai jo 68 phuTa vyAsa rakhatA hai| For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 27-murAdAbAda (gaz2aTiyara chapA 1611) isako cauhaddI isa prakAra hai:-uttara meM bijanaura, nainI. tAla jilA; pUrva meM rAmapura rAjya, dakSiNa meM badAyUM; pazcima meM gaMgAnadI / isameM 2263 varga mIla sthAna hai| ___ yahAM kucha bahuta prAcIna kAla ke sthAna haiM-unakI abhI jAMca honI hai| (1) sambala-saba se mukhya jagaha yaha hai jo murAdAbAda se 23 mIla hai isameM saba se prAcIna jagaha eka koTa hai, jo eka bar3A kilA hai| bahuta prAcIna kAla meM yahAM hiMduoM kI acchI basto thI (J.R.A.S. XII p. 25 ) / nagara meM bahuta purAne TIle haiM tathA pAsa meM bhI / saMbala ke purAne nAma saMvRta, mahagiri, piMgala haiM / purAnA TIlA surAthala ke nAma se prasiddha hai / caMdravaMza ke rAjA sAlyabAhana ke putra kA yahI nAma thaa| yaha nizcita hai ki yaha pradeza uttarIya paMcAla ke rAjya meM zAmila thA, aura isakI rAjyadhAnI hamAre dhyAna meM barelI jile ke ahichatra sthAna para thI yaha tIsarI zatAbdI pUrva rAjA azoka ke adhikAra meM aayaa| phira ahi. chatra ke mitra nAma ke rAjAoM ne kuzAnoM ke hamale taka rAjya For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir muraadaabaad| 87 kiyA phira gupto ne adhikAra kiyA pazcAt kannauja ke bar3e harSavardhana ne liyA jisako huinasAMga ne zilAditya nAma diyA hai / phira parihAroM kA aura pazcAt rAThauroM kA rAjya huA / musalmAnoM ke pahale yaha tomaroM ke dihalI rAjya meM zAmila thA phira cauhanoM ke hAtha pAyA jinakA aMtima rAjA pRthvIrAja thaa| For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 - vijanaura (gaz2eTiyara chupA 1608 ) isakI cauhaddI isa prakAra hai:- pazcima meM gaMgAnadI va deharAdUna, sahAranapura, mujaphpharanagara va meraTha jile / uttara va uttara pUrva gar3havAla, pUrva meM nainItAla aura murAdAbAda ; dakSiNa meM murAdAbAda jilA | yahAM 1786 varga mIla sthAna hai / (1) varahApura - parganA tahasIla nagInA / nagInA se mIla / pUrva kI tarapha karIba 3 mIla jAkara jaMgala ke madhya meM eka purAnA kilA va eka dhvaMza nagara pArazanAtha nAma kA hai / kile kI hada mAlUma hotI hai| pAsa meM eka bar3e maidAna meM aise hI khaMDahara milate haiM / yaha bAta ThaharAI gaI hai ki ye saba jainadharma ke prAcIna smAraka hai / ye khaMDahara moradhaja ke khaMDaharoM se badhikulI ke tathA nainItAla meM kAzIpura ke khaMDaharoM se milate haiM / (2) mandAvara - vijanaura tahasIla se 6 mIla purAnA nagara hai / saba se prAcIna jagaha karIba zrAdhamIla varga kA eka uThA huA TIlA dakSiNa pUrva ko hai / isa para aba nae makAna bane haiM parantu bar3I 2 IMToM se pramANita hai ki yaha bahuta pUrva kAla meM basA huA thaa| TIle ke madhya meM dhvaMza kilA 300phuTa varga hai For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vija naur| itihAsa kahatA hai ki purAnA nagara gira gayA thA taba meraTha jile ke murArI ke agravAla baniyoM ne 12 vIM zatAbdI meM phira se basAyA / una agravAloM ke nAma dvArakAdAsa aura kaTAramala thA unakI saMtAna abhI taka yahAM ke mukhya nivAsI haiM / isI sthAna ko cInI yAtrI huinasAMga ne motIpalA likhA hai / yaha yAtrI yahAM 7 vIM zadI meM AyA thaa| yahAM vauddhaguru siMhabhadra kA stUpa hai jo pahalI zatAbdI kA anumAna kiyA jAtA hai| yahI sthAna siMhabhadra ke ziSya vimalamitra kA samAdhi sthAna hai / dUsarA bar3A TolA hai jisa para grAma maMDI basA hai jo kile ke uttara pUrva 1 mIla ke karIba hai| madhya meM sandara tAla hai jisake cAroM ora bahuta se TIle haiM / lAlapura ke grAma meM guNaprabha kA maTha hai / ( noTa-yahAM jaina cinhoM kI acchI taraha jAMca honI caahiye| (3) moradhaja-parganA-tahasIla najIvAbAda / purAnA dhvaMza kilA nAjIbAbAda se koTa dvArA kI sar3aka ke pUrva najIbAbAda se 6 mIla hai| caMdana bAlA-grAma meM hai| vaha bar3A nagara thaa| bahuta hI purAnI jagaha hai / khaMDaharoM meM purAne namUne kI bar3o IMTe haiN| isa sthAnakI iMTe najIbAbAda ke pAsa pathAragar3ha banAne meM lagI haiN| kile ke bhItara zigarI nAma kA bar3A TIlA hai-yaha eka vauddha For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 60 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina snAraka / stUpa samajhA jAtA hai / yaha moradhaja nAma moradhvaja kA apa bhraMza hai| pAMDavoM ke samaya meM yaha moradhvaja svayaM avadha meM va isakA putra pilAdhvaja vijanaura meM rahate the| dUsarI kahAvata yaha hai ki yaha vahI jaina zatru sayyada sAlAra kA hai jo vaha rAyaca meM mArA gayA thA / For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26-deharAdUna (gajeTiyara chapA 1911) isakI cauhaddI isa prakAra hai:-- dakSiNa meM sahAranapura, vijanaura jilA ; pUrva meM TiharI gar3havAla rAjya, pazcima meM siramUra, uttara meM himAlaya / isameM 1163 varga mIla sthAna hai|| (1, kalaso-parganA jainasara bAvara, tahasIla ckraataa| sahAranapura cakarAtA kI faujI sar3aka para o jamanA nadI kA pula hai usase 3 mIla hai| yahAM azoka kA staMbha hai| (2) lakhana maMDala-tahasIla ckraataa| yaha sthAna purAtatva ke liye bahuta hI dhyAna dene yogya hai| purAnI mUrtiyoM se jagaha chAI huI hai / eka zilAlekha meM rAjA siMhapara kA nAma AtA hai| isa lekha kA samaya 604 san I0 se sa0 800 I0 taka kA hai| yahAM jAMca honI caahiye| For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 30-iTAvA (gajeTiyara cha0 1611) isakI cauhaddI isa prakAra hai:-uttara meM pharrukhAbAda mainapurI jile, pazcima meM AgarA, pUrva meM kAnapura, dakSiNa meM jAlauna, gvAliyara raajy| yahAM 1661 vargamIla sthAna hai| isa gajeTiyara meM isa jile kI kisI bhI prAcIna bAta kA varNana nahIM hai| hama nIce likhe sthAna para tA0 4 apraila 1923 ko gae the jisakA kucha varNana yaha hai| (1) asAI kher3A-iTAvA se 6 mIla eka prAcIna nagara dhvaMsa par3A hai-3 mIla taka khaMDahara milate haiM / yahAM kilA hai| grAma ke loga kahate haiM ki yahAM rAjA jayacaMda kI nagarI thii| isa grAma ke 1 mIla idhara birahopurA meM vRkSa ke nIce jaina pratimAeM milatI haiN| khAsa grAma meM kaI jagaha mUrtiye haiN| eka TIle para 3 mUrtiyAM khaDagAsana haiM jo tIna 2 hAtha UMcI haiN| abhI taka iTAve ke jainI lar3akoM kA muMDana karAne ko yahAM Ate haiN| eka gvAla ke ghara eka mahAvIra svAmI kI mUrti bhIta para jar3I hai jisa para saMvata 1608 likhA hai| eka kheta For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ittaabaa| 63 - meM do mUrtiyAM padmAsana khaMDita haiM una para saMvat 1223 hai / dadarAgrAma pAsa meM hai| vahAM eka mola para 1 padmAsana pratimA kA maTha hai jisa para saMvata 1234 jeTha sudI 12 hai| Age jAkara kueM ke Upara pAnI bharane ke sthAna para 1 khar3agAsana mUrti 3 // hAtha UMcI hai| hAtha khaMDita hai / lekha sa0 1111 vaisAkha sudI 5 mUla saMgha prAdi hai| ye saba mUrtiyAM digambarI haiM / mAlUma hotA hai ki 11 vI va 12 vIM zatAbdI meM digambara jainiyoM kA yahAM bahuta prabhAva thaa| ____ DA0 phuharara kI riporTa se mAlUma huA ki usameM isa asAI kher3A kA varNana diyA hai ki yaha jainiyoM kI eka khAsa jagaha hai| yahAM saMvata 1018 se 1230 taka kI jaina mUrtiyAM milI haiM jo lakhanaU ajAyabaghara meM rakkhI haiM / mahamUda maz2anavI ne san 2018 meM isa asAI kile para hamalA kiyA thaa| yaha usakA bhArata para 12 vAM hamalA thA isa purAne kile ko rAjA caMdapAla ne banAyA thA (2) airavA--tahasIla vidhUnA, iTAvA se uttara-dakSiNa 27 mIla / vidhUnA ko jAtI huI sar3aka para grAma ke dakSiNa pUrva eka prAcIna jaina "dira ke khaMDa hai| yahAM jainiyoM kA prasiddha nagara pAlabhI yA zrAlabhiyA thA ( DA0 phuhrr)| hatakAMta (bhiMDa ) meM eka prAcIna jaina mandira hai jisakI mUrtiyAM iTAvA ke lAlA munnAlAla dvArakAdAsa ke banAye mandira meM virAjita hai| yahAM kahate haiM ki 51 pratiSThAeM ho cukI haiM / yahAM 1 bhoyarA hai jisameM bahuta sI pratimAeM va bhaMDAra haiM-abhI taka usake muMha kA patA nahIM lagA hai| For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 31-mainapurI (gaz2a Tiyara cha0 1910) isakI cauhaddI isa prakAra hai: uttara meM eTA, pUrva meM pharrukhAbAda, dakSiNa meM iTAvA AgarA, pazcima meM ghAgarA aura eTA j'ilaa| yahAM 1647 varga mIla sthAna hai| (1) akabarapara auMcA-parganA ghirora / mainapurI se 16 mIla / yahAM ke prAcIna khaMDaharoM ko dekhakara yaha anumAna hotA hai ki yahAM prAcIna nagara thaa| cAroM tarapha purAnI IMToM ke bane kueM milate haiN| patthara ke mandiroM ke dhvaMza haiM jinako hinduoM ke mandiroM meM lagA liyA gayA hai| eka patthara para eka lekha hai jo saMskRta meM saMvata 334 kA hai| eka prAcIna mandira abhI taka banA hai jo patthara ke Tukar3oM se Dhaka rahA hai / isa grAma ke mAlika pahale pharrukhAbAda ke vizanagar3ha ke jayacaMda the aba kAnapura ke gopIprasAda khatrI haiM / inakA bhatIjA gopInArAyaNa hai| isa prAcIna mandira ko bAhara nikAlanA caahiye| (noTa-jainiyoM ko isakI pUrI khoja karanI caahiye)| (2) karImagaMja-mainapurI se 6 mIla / eka bar3I prasiddha jagaha hai| prAcIna nagara ke kucha avazeSa haiN| sar3aka para eka dvAra ke cihna haiM va sar3aka ke bAhara dUsare dvAra ke cihna haiM / eka khaMDita mUrti sar3aka ke kinAre par3I hai| noTa-isakI bhI jAMca honI caahiye| -- - - For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32-pharrukhAbAda (gajeTiyara chapA 1911) isakI cauhaddI isa prakAra hai-pazcima meM eTA mainapuro jilA, dakSiNa aura dakSiNa pUrva meM iTAvA, kAnapura, pUrva me haradoI, uttara meM zAhajahAMpura, badAUM / yahAM 1684 vagamIla sthAna hai| (1) kampilA-(yaha zrI vimalanAtha terahaveM tIrthaMkarakI janmabhUmi haiN| maMdira hai-hara varSa yAtrA hotI hai| grAma meM idhara udhara prAcIna jaina-mUrtiyAM milatI haiM) yaha rAjA drupada kA sthAna hai / mathurA ke rAjAoM aura satrapoM (yUnAnI hindI rAjA) ke nAma ke sikke sana I0 se 200 se 100 varSa pUrva taka ke sona kisA meM bahudhA milate haiM (jarnala rAyala esi0 so0 1608-1606) / vIrasena ke adhikAra meM isa jile kA bahu bhAga thA kyoMki usake nAma ke sikke bahudhA pAe jAte haiM ( jana0 rA0 e0 so0 1600 saphA 115) ___ vIrasena ke sikke kAnapura jile meM jAjamaU taka pAe gae haiM / tikhA se dakSiNa pUrva , mIla jokhata sthAna meM vIrasena ke nAma kA eka zilA lekha san 1886 meM milA hai jisa para saMvata 13 yA 118 aMkita hai (R, Burn ibd p. 552) / For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| (2) kannauja-yahAM guptoM ne rAjya kiyA hai| samudra gupta ne san I0 326 se 336 taka rAjya kiyA / jaba cInI yAtrI phAhiyAna AyA thA va yahAM sana 366 se 414 taka ThaharA thA taba caMdragupta dvitIya rAjya karate the| guptoM ke pIche maukhariyoM ne rAjya kiyA / sAtavIM zatAbdI ke prAraMbha ke anumAna maukharI rAjA gRhavarman ne thAnezvara ke prabhAkara ko lekara mAlavA ke rAjA zilAditya se yuddha kiyA, paraMtu hAra gyaa| kannauja ko gaur3a ke rAjA zazAMka ke adhikAra meM chor3akara zilAditya thAnezvara taka gayA paraMtu sana 606 meM prabhAkarake putra rAjya ne use naSTa kiyA, paraMtu jaba rAjya ko zazAMka ne mAra DAlA taba usake choTe bhAI harSa ne apanA adhikAra jmaayaa| yahI harSavarddhana-bhArata kA bar3A rAjA ho gayA hai| kannauja usakI rAjadhAnI thii| jaba huinasAMga cInI yAtrI yahAM AyA taba yaha kannauja eka bar3A samRddhizAlI nagara thaa| rAjA harSa pakkA bauddha thaa| noTa-isake pahale ke rAjA jaina hone cAhiye-khoja hone kI jarUrata hai ) / harSa 648 meM mara gyaa| yazovarmA rAjA ne* sana 781 meM harSa ke rAjya ko vijaya kara liyaa| yazovarmA ke pIche vajra yuddha ne phira inda - (jaina prabhAvaka caritra meM yazovarmA kA varNana hai aisA vinsenTa smitha ne rAyalaesiyATika sosAiTI janekha san 1608 saphA 786 meM likhA hai ( noTa yaha zAyada zveta mAlUma hotA hai ) yahAM indra yuddha 783 I0 meM rAjya karatA thA, yaha bAta jaina harivaMza purANa se mAlama hotI hai)| For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir phrrukhaabaad| 67 yuddha ne rAjya kiyaa| isa indrayaddha ko baMgAla ke rAjA dharmaH pAla ne sana 800 I0 meM rAjyacyuta kara diyA / kucha kAla pIche gujarAta ke rAjA nAgabhaTTa dvitIya ne hamalA kiyA aura le liyaa| isI nAgabhaTTa se kannauja ke parihAra rAjAoM kI utpatti huI hai, jinakA vaMza gurjara thA yaha pramANita ho gayA hai| nAgabhaTTa kA potA rAjA mihira yA bhoja prathama san 840 se 860 meM ho gayA hai| isa samaya kannauja bar3e rAjya kA madhya sthala mAnA jAtA thaa| zilA lekhoM se pramANita hai ki isake rAjya meM saurASTra, avadha, gvAlipara, aura karnAla zAmila the| usakA putra mahendrapAla huA , tathA potA bhoja dvitIya huA / phira rAjA mahIpAla ne sana 50 meM rAjya kiyA / aMtima rAjA-devapAla san 654 meM huA jo kAlaMjara ke caMdela rAjAoM ke AdhIna ho gayA, prAcIna sikke siMha bhavAnI aura kutalUpura meM mile haiN| rAjagira makaraMda nagara, makhadUma jahaniyA kA TIlA, raMgamahala aura bAlApIra ke sthAnoM meM bhI bahuta se padArtha mile haiN| jarnala rAyala esiyATika sosAyaTI sana 1606 se kannauja ke sambandha meM yaha mAlUma huA ki gurjara rAjAoM kA varNana zAkA 556 yA sana I0 634.635 ke usa zilA lekha meM hai jo bambaI prAMta ke kAladagI jile meM aiholI ke meghutI maMdira meM For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smaark| hai| isameM cAlukya rAjA pulakezI dvitIya ke mahAna kAryoM kA varNana kiyA hai / isameM likhA hai ki isane apane prabhAva se lAToM mAlavoM aura gurjaroM ko apane vaza kara liyA thA ( dekho iMDiyana eMTikkarI jilda = saphA 244)-vartamAna zAna se mAlUma huA ki ye gurjara rAjapUtAnA vAsI the| noTa-hamane aihIlo nAma ke prAcIna nagara kI yAtrA tA0 3 jUna sana 1923 ko kI thii| yahAM pahAr3I para eka bar3A jaina maMdira hai isI ko meghutI maMdira kahate haiM / yahAM eka bar3A zilA lekha bhItapara kanar3I akSaroM meM hai / yaha maMdira jaina rAjA kA banavAyA mAlUma hotA hai| (2) pilakhanA-kAyamagaMja se sarAya adhata jAte hue sar3aka para eka grAma hai / kahAvata batAte haiM ki isakA sambandha sanakisA ke prAcIna khaMDaharoM se hai jo yahAM se bahuta dUra nahIM hai / yahAM eka bar3A pazuoM kA melA aba bhI hotA hai jisa. ke liye yaha sthAna prasiddha hai| yaha grAma eka UMce TIle para hai| yahAM bahuta se patthara khode gae haiM tathA jaina maMdira ke prAcIna aMza yahAM mile haiN| (3) sanakisA-vasaMtapura-yaha prAcIna nagara thA / yahAM bauddhoM kI mInAreM haiM (dekho kaniMghama riporTa A. S., I. P271279 & XI. P22-31) __ khaMDaharoM ke TIle para eka visArIdevI kA maMdira hai| eka TIleko nIvI kA koTa kahate haiM-3000 phuTa lambA va For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pharrukhAbAda | 66 2000 phuTa caur3A sthAna hai jahAM khaMDaharoM ke Dhera haiM / pauna mIla kA eka TIlA hai jisako aghata kahate haiM / yaha prAcIna nagara kA eka bhAga hai| eka sarovara hai jise kanhaiyAtAla kahate haiN| rAjA azoka kA staMbha saMkisA meM 44 phuTa 3 iMca UMcA haiM / kaniMghama sAhaba kI riporTa gyArahavIM meM likhA hai ki sAMkisA meM jo ata sarAya kA TIlA hai usa para jaina aura brAhmaNoM ke pASANa haiM- inameM 4 mUrtiyeM pItala dhAtukI jaina tIrthakaroM kI haiM / noTa- yahAM jAMca karane se jaina purAtatva milegA / For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 33--eTA (gajeTiyara chapA 1911) isakI cauhaddI isa prakAra hai: uttara meM gaMgA nadI badAU~ jilA; pazcima meM alIgar3ha, mathurA, AgarA; dakSiNa meM AgarA aura mainapurI, pUrva meM pharrukhA bAda / isameM 1722 varga mIla sthAna hai| itihAsa meM likhA hai ki ataraMjI kher3A aura anya sthAnoM ke bar3e 2 ToloM ko va vilasara ke khaMDita sthAnoM ko dekha kara yaha pragaTa hai ki bahuta prAcIna kAla meM isa jile meM bar3e aura aizvaryapUrNa nagara the / kaniMghama ne vilasara ko khudavAyA thA aura vahAM eka maMdira ke khaMDa mile the| usa maMdira meM rAjA kumAra gupta prathama kA lekha thaa| jo gupta saM066 yA 415 I0 meM ho gayA hai| (1) ataraMjI kher3A-eTA se uttara 10 mIla soroM se 15 va saMkisA se 43 mIla / kahate haiM ki prasiddha cakravartI rAjAvena ke bar3oM ne yahAM eka dRr3ha kilA banavAyA thA / huinasAMga ne isa jagaha ko pilocana likhA hai| isa nagara meM rAjA azoka kA eka stUpa thaa| __ (2) vilasara-parganA zrAz2amanagara tahasIla aliigNj| yahAM pazcima ke kone meM eka TIlA hai / usakI sabase UMcI For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ettaa| 101 jagaha para eka caukora cabUtarA hai jisake Upara bahuta se patthara ke khaMDa ekatrita haiN|| (3) paTiyAlI-tahasIla aliigNj| yahAM bahuta se khaMDahara haiM / yaha eka prAcIna nagara thaa| (4) sorona-tahasIla kAsagaMja / isakA mUla nAma ukala kSebarI thaa| yaha prAcIna nagara thaa| For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 34 - AgarA (gaz2ai0 chupA 1605 ) isakI cauhaddI isa prakAra hai: pazcima meM bharatapura rAjya, dakSiNa meM dhaulapura, gvAliyara, uttara meM mathurA, eTA: pUrva meM mainapurI, iTAvA / isameM 1853 mI sthAna hai 1 itihAsa meM kathana hai ki yahAM baTezvara aura sUryapura vAstava meM bahuta prAcIna haiM / apolAdAtasa (grIka rAjA ) kA eka sikkA aura kucha pArathiyoM kA dhana yahAM milA hai, aisA kahA jAtA hai / parantu jo thor3e patthara khode gae haiM ve saba jaina smAraka haiM unameM se kevala eka bauddha mAlUma hotA hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (1) bAha - yahAM bhadAvara ke rAjA rahate the / bhadauriyoM ke purAne kile haiN| (2) bamaraulI kaTarA- yahAM bhI prAcInatA hai| baTezvara - AgarA se 41 mIla uttara pUrva kI tarapha jo purAnA kher3A tathA uttara kI tarapha jo khaDA hai ina TIloM para bahuta sI prAcIna vastueM jaise IMTe, makAna, sikke va pASANa mile haiN| yaha saba T prAcIna smAraka pragaTa rUpa se jaina haiM / ( The relics are A -FL For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aagraa| 103 apparently Jain) yaha sthAna san 1871 meM khudAyA gayA thA / (A. S. N. I. IV 221.) (3) cAMdavar3a-phIgez2AbAda se dakSiNa pazcima 3 mIla / yaha bar3I aitihAsika jagaha hai / mIloM taka purAne mandiroM ke khaMDahara haiN| (noTa-jAMca honI cAhiye) (4) kagarala-tahasIla khairAgar3ha-AgarA se dakSiNa pazcima 16 mIla / yaha sthAna bahuta bar3I prAcInatA kA hai| vartamAna grAma eka purAne kile ke aMzoM se bane hue TIle para basA hai| yahAM prAcIna pASANa va sikke bahudhA milate rahate haiM parantu abhI taka khudAI kA koI udyoga nahIM kiyA gyaa| ( yahAM bhI jAMca honI cAhiye ) / (5) koTalA-mainapurI ke kinAre ke paas| yaha jAdo vaMza kA koTalA rAjya hai| (6) sarendha-tahasIla khairAgar3ha / AgarA se dakSiNa pazcima 24 mIla / sar3aka ke pAsa purAne kile ke bhAga haiN| ____ DAkTara phuharara kI riporTa se vidita huA ki AgarA kile ke nadI tarapha ke dvAra ke bAhara kile aura nadI ke bIca meM caukhaMTe varga kAle pASANa ke kaI staMbha mile haiM jina para jainiyoM ke 20 ve tIrthaMkara zrI muni suvratanAtha kI mUrti hai aura kuTila akSaroM meM lekha saM0 1063 va san 1006 kA hai| isameM For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / koI sandeha nahIM ki ye khaMbhe usa dvAra ke haiM jo nadI kI tarapha kisI prAcIna jaina maMdira kA thA jo zAyada kile ke banate vakta girAkara naSTa kara diyA gayA hogaa| (7) phatahapura sikarI-AMkha micaulI ke pAsa eka choTA sA cabUtarA hai jisa para cAra khaMbhoM kA maMDapa jaina kArIgarI kA hai| isameM bAdazAha akabara dvArA niyata koI hindU upadezaka baiThatA thaa| noTa-zAyada yahAM jainAcArya baiThakara upadeza karate rahe hoM ? For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 35-mathurA ( gajeTiyara chapA 1911) isakI cauhaddI isa prakAra hai| uttara-pazcima-gur3agA~va, uttara pUrva alIgar3ha, dakSiNa meM zrAgarA, pazcima meM bharatapura rAjya / isameM 1445 varga mIla sthAna hai| isake itihAsa meM varNita hai ki yaha maurya rAjya kA prasiddha nagara thaa| san I0 se 500 varSa pUrva se lekara sAtavIM zatAbdI taka mathurA meM bauddhamata kA z2ora rhaa| mathurA maTha ke sAdhu upagupta ne azoka mauryako bauddhamatI banAyA (noTa. yaha siddha hai ki rAjA azoka pahale jainI thaa| isakA pitA viMdusAra va dAdA rAjA caMdragupta bhI jainI thaa)| sana I0 se 184 varSa pUrva meM mauryo kA rAjya samApta huA aura puSyamitra ne saMgavaMza sthApita kiyA / usake rAjya meM grIkarAjA minandara mathurA ko le liyA / isane bauddhamata svIkAra kara liyA / bauddha sAhitya meM isako rAjA milinda ke nAma se likhA hai ! isa minandara ke samayase lekara kuzAna vaMza ke samaya taka mathurA inDo-grIka arthAt hindI yUnAnI rAjAoM ke adhikAra For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / meM rahA jina rAjAoM ko satrapa kahate the / yahI satrapa zAyada zAka loga haiN| inameM bahuta hI prasiddha satrapa sodAsa huA hai jo sana I0 se 110 varSa pUrva huA hai| mathurA meM satrapa - sodAsa ke nAma kA eka zilA lekha hai / yaha satrapa rAjIvala kA putra thA jisake pahale satra hogana tathA hagamAza ho gae the / sana I0 45 meM kuzAna rAjA kaDaplUsI prathama rAjA huA / phira kaDala sI dvitIya karIva 85 I0 meM rAjA huA / usake pIche sana I0 120 meM kaniSka rAjA huA / kaniSka ne apanI rAjyadhAnI puruSapura (vartamAna pezAvara) ko banAyA / AkharI dinoM meM yaha bauddhamatI ho gyaa| sana I0 150 meM haviska ne rAjya kiyA phira vAsudeva rAjA huA kuzAnoM ke rAjya meM mathurA eka samRddhizAlI nagara thA jaina aura boddha kI mUrtiyoM para jo pratiSThA kArakoM ke lekha milate haiM ve saba baNika jAti ke haiM / isase yaha pragaTa hai ki yaha nagara vyApAra kA bar3A kendra thA / bhAratIya kathAoM kI prasiddha pustaka paMcataMtra ke pahale bhAga meM eka vaNika kI kathA hai jo apane bailoM 1 ( noTa - jAnharTala jarmana vidvAna ne pramANita kiyA hai ki isake racayitA jaina the| isa paMcataMtra kA ulthA pahalavI bhASA meM khuzaro anuzIravA kI zrAjJA se sana 531 ke karIba kiyA gayA thaa| saMbhava hai yaha pustaka pahalI zatAbdI ke karIba likhI gaI ho / For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mthuraa| ko lekara dakSiNa ke mahilAropya nagara se calatA hai aura mathurA ko jAne vAle vyApArI maMDala (jo ghor3o aura UToM para sAmAna lAda kara calate the) ke sAtha ho jAtA hai| abhI taka jo zilA lekha rAjA kaniSka, huviSka, va vAsudeva ke nAma ke nikale haiM ve saba 71 haiM-inameM se 56 mathurA se nikale haiN| inameM se 43 zilA lekha jainiyoM ke haiM jo kaMkAlITIlA se nikale haiM-saba brAhmI lipi meM haiN| __ san I0 320-326 meM caMdragupta ne, phira samudragupta ne, phira 415 I0 meM caMdragupta dvi0 ne rAjya kiyaa| jaba phAhiyAna cInayAtrI AyA thA, bauddha dharma unnati para thA / guptoM ke pIche hUNoM ne rAjya kiyaa| 620 I0 ke karIba rAjAharSa varddhana mathurA kA svAmI ho gyaa| tathA san I0 725 se 1030 I0 taka mathurA bhinamAla aura kannauja ke gurja-pratihAra rAjAoM ke adhikAra meM rhaa| ___ mathurA hI ke pramANoM se yaha siddha hai ki jaina aura bauddha dharma ke sAtha 2 mathurA meM nAgadeva kI pUjA bhI pracalita thii| (1) caumuhA-dehalI jAtI huI bar3I sar3aka para mathurA se 10 mIla / caumukhAjaina stambha kA Asana yahAM milA haiisI se isako caumuhA kahate haiM / kaMkAlI TIle ke jainasmAraka purAne kile kI jagaha, sItalaghATI tathA rAnI kA maMDI meM mile haiN| For Private And Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 saM0 prA0 prAcIna jaina smAraka / - (2) parakhana-mathurA se dakSiNa 17 mIla-kAnapura acanerA relave kA eka sTezana hai| yahAM 1882 meM eka manuSya kI bar3I mUrti milI thI jo sAta phuTa U~cI va 2 phuTa caur3I hai va bhUre pASANa se banI hai va jisa para azoka ke samaya kA lekha hai| aba taka mathurA meM jitane smAraka mile haiM una saba se yaha prAcIna hai tathA yaha mUrti mathurA ke ajAyabaghara meM rakSita hai ( kaniMghama pAra0 ji020 saphA 36-41) / noTa-isako dekhanA cAhiye / (3) sahapana-tahasIla sAdAbAda / jaisavAla jainoM kA hAla kA maMdira zrI neminAtha jI kA hai / yaha maMdira eka purAne kile para hai, jo bahuta uThA huA hai tathA jisane 13 bIghA jamIna gherI hai / isa kile se kAle kaMkar3a kI bahuta bar3I 2 zilAyeM milI haiM-kucha jaina pASANa vahAM phaile par3e haiN| inameM se eka pASANa bahuta dhyAna dene yogya thaa| usako mi0 praise ne mathurA ajAyabaghara meM rakkhA hai| nagara ke bAhara eka cabUtarA hai jisako bhadra kAlI mAtA kA pavitra sthAna kahate haiN| isa ke Upara bahuta sI jaina mUrtiyAM rakkhI huI haiN| arakilAjikala sarave riporTa san 1906-7 meM saphA 141 para lekha hai ki arjanaparA ke TIle meM maurya samaya ke bar3e stUpa ke aMza mile haiN| purAne kile ke sItalaghATI tathA rAnI kI maMDI para jaina smAraka mile haiN| For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mthuraa| 106 san 1911-12 kI riporTa saphA 133 meM varNanahai ki prAcIna vastuoM meM se jo yahAM nikalI haiM, eka khaMDita caumukhI jaina mUrti vizeSa ullekhanIya hai / isakA nAma hai pratimA sarvato bhadrikA / isa para brAhmI akSaroM meM kuzAna samaya kA khaMDita lekha hai jisake akSara aise par3he jAte haiM:"khAko vAca (kasya) sUryato saMdosasya nirvartanA ...rakasya bhaTTi raamosyaa"| mathurA ke kaMkAlI TIle ke sambandha meM DA0 phuharara ne likhA hai ki yahAM san 1806 meM khudAI karane para digambara jainiyoM kI 12 bar3I mUrtiyAM kaniSka, haviSka aura vAsu. deva ke samaya kI nikalIM, tathA do mUrtiyAM zrI padyaprabhu kI saMvat 1036 va 1134 kI zvetAmbara jainoM kI nikalI haiM / mathurA ke ajAyabaghara meM jitanI jaina mUrtiyAM haiM unameM adhikAMza di0 jainoM kI haiM aura ve bahuta prAcIna haiM / lakhanaU ke ajAyabaghara meM bhI bahuta sI di0 jaina prAcIna mUrtiyAM haiM, jo pahalI zatAbdI kI haiN| For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 36-bulandazahara DA0 phuharara kI riporTa se|vidit huA ki yahAM indaura nAma kA eka prAcIna sthAna anUpazahara se 10 mIla hai| yaha purAtana iMdrapura hai| prAcIna maMdira kA sthAna hai| tAMbe ke patra nikale haiM jinameM lekha gupta saMvata 146 yA san 464 ke hai jaba rAja skaMdagupta kA thaa| tathA bahuta se purAne sikke mile haiM jo azoka ke samaya se bhI prAcIna haiN| purAnA kilA hai / indaura ke pazcima kundanapura aura ahIrapura ke bar3e TIle haiN| For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 37-unnAva DA0 phuharara kI riporTa se vidita huA ki yahAM tahasIla saphIpura meM vAMgar3amaU hai jo unnAva se uttara pazcima 31 mIla hai / vAMgaDa maU se dakSiNa pazcima 2 mIla pacanAI nAle ke taTa para eka TIlA hai jo 15 ekar3a kA hai isako navala kahate haiM / kahate haiM yahAM zrI mahAbIra svAmI kA samavazaraNa AyA thaa| jaina pastakoM meM isakA nAma aAlabhiyA nagara hai| iti| For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir akabarapura agArI airaunI to w km ajagara 102 13,14 4,5, 62 81 ajayagar3ha ataraMjI amor3hA alAhAbAda asanI asAI kher3A ase thara azakapura ahicchatra ahIrapura aAgarA prAyAha zrAlabhiyA pAlabhI iTAvA isalAmanagara uharanapura bhmbr' upadhaulI anukramaNikA 64 airavA ___56 auraI auMga zrauMdhakher3A auMrihara kakubha koriyA kagarala kaTArI kSetra 1,62 kannauja kapilavastu 110 kampilA karImagaMja kalagavAM kalaso kalheTa 62 kAkapura kAliMjara | kAsiyA 111 kAzIpura 2 kiraudA 100 kisakhavaMsa 65 102 W 31 * 33y For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kIrtikher3A kuMtalapura kuDalapura ( 2 ) 32 gAjIpura 67 gugaradvAra gugaravArA gur3hA gurasoga geharAho goDA gorakhapura 48 golA 85 golArAyapura 54 caradA 103 caMdrapurI 26,26,34,80 cAMdapura | cAMdavar3a 3 23 48,46,58 kulapahAr3a kuhAUM kerAmaMgaraura kelendrapura kelagavAM kailAzapaTTI koTarA koTalA kosAma kauzAmbI kSetrapAla khajarA khajarAhA khajUrapura khajUriyA khIcaragar3hI khukhundo kheranIpura kherI khairADIha gaura gar3havA garaMtha cicito caumuhA 35,41,42 jagatapura jakhaurA jahAnAbAda jaMjAhuti jAjamaU jAlauna jaukhata jhAMsI jhUsI 56 / TAMDA For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11,12 31 111 TAMDavA TikasariyA TogarI TauMgA Domanagar3ha tarahuvAna ticchokapura tiravA dharoM thovoM datiyA 48 68 nagara nagasara narAyanapura navala narAjUrAya nAthanagara nigAhI nainItAla naubastA paTanA paTiyAlI padarauna payorA parakhana paratApagar3ha parasarAmapura pavA 48,52 pavausA paMcamapura 47,48,46 pATana 3,25,83 pATanapura pArazanAtha pAlI pAvA 15 pilakhanA 54 | pIparahavA 17 / pIlIbhIta 108 16 16 35 dadarApAma dasarArA dAlamapura dinaI diladAranagara dIpa dudhaI devakuMDa devagar3ha devariyA deharAdUna daulatapura dhanapura dhanavAra dhaMgala dhopApa 54 5 Mm 6 1. For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pUranapura 84 | bAra pailA 73 / bArA 57 11,12 11 pratiSThAna phatahapura pharrukhAbAda phaijAbAda baTezvara bar3A kaTarA badAUM banArasa bamaraulI baratAlA baravIra DIha barahI barAhachatra barelI barodiyArAyana barDapura balavehATa baliyA bastI bahamanapura baharAyaca baMdaragur3hA bAjapura bAnapura bAMdA bijanaura bihAra budhanI bulandazahara | bhandera bharI bhAgalapura bhiTaurA bhitarI bhidA makasI makAravAI majhagAMva mathurA madagavAM madanapura madanasAgara 76 madaurA madhuvana manavAna 58 mandAvara 48,56 | mandhA 48 44 105 56 35,54, 55 55 For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra marakheza maraurI malatAvAna maharaunI mahotsava maholI mahovA mAU mATI mAdha mAna mAsavAna mirajApura mukatorA murAdAbAda muMDI mainapurI maiMnavA motIpulo moradhaja mAraphA rasarA raMkI rAjadhAnI rAjapura rAnIpura rAmagar3ha www.kobatirth.org ( 5 ) 56 rAmatAvaka 83 rAmanagara 75 rAmapura 56 rAyapura 36 | rAyabarelI 48, 54 | rUdrapura 36, 40 | rena 58 lakhanamaMDala 77, 78 | lakhanezvara 38 lagona 55 lalitapura 15 lAlapura 56 lidhorA lumbinIgrAma varaI 54 86 = 64 54 maha 83,86 37 25 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir varavAsAgara varahApura vindAcala vilasara vilAtA vItabhAyA paTTana vIrapura 6 vuhacerA 2 vairauTa 54 58 22 sakarA satona sanakisA For Private And Personal Use Only 13 38,82 11 54 71 5 32 61 22 54 54,58 86 48, 54 12 11 56 88 56 100 48 25 14, 15 54 22 44 33 66
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 sambala sarakI sarandha sahanakoTa 30 65 48 sahapana 61,62 56,57,58 4 77 86 senyA saidapura sonakisA sonAgira 108 sorona 76 sohanAga sauraI zAhagar3ha zAhajahAMpura zrAvastI hatakAMta hamIrapura haradoI harSapura haMsakSetra haMsagavAM hAthilI hiMgoTAra 102 | hindudhanAM sahasavA saheThamaheTha sikandarapura sikarI (phatahapura) simantrI sirA sirona siroM siMhapurI siMhabhavAnI sItApura sumerapura surara sultAnapura sUryapura 18 m MK Kk K chr For Private And Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org smRti 'sva0 kumAra devendra prasAda jaina' zrArA, kI smRti kisa hindI premI ke hRdaya meM na hogii| unhIM ke viyoga meM unake parama mitra paM0 girijAdatta zukla 'girIza bI. e. dvArA yaha bhAva pUrNa kavitA pravAhita huI hai / bhASA aura bhAva donoM bahuta hI hRdayagrAhI haiN| rAja saMskaraNa ||) jo loga binA mUlya vitaraNa ke liye, isakI 50 va adhika pratiyAM kharIdanA cAheM unheM yaha AdhI kImata meM mila saktI hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kImata www. patA paM0 girijAdatta zukla ' girIza ' bI. e. sAdhAraNa / bainImAdhava granthamAlA, jainahosTala, alAhAbAda | For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only