Book Title: Rajvinod Mahakavyam
Author(s): Udayraj Mahakavi, Gopalnarayan Bahura
Publisher: Rajasthan Puratattvanveshan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003398/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna parAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka - purAtattvAcArya jinavijaya muni [sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura ] -00 -granthAGka8mahAkavi udayarAja viracitaM rAjavinodamahAkAvyam -prakAza karAjasthAna rAjya-saMsthApita rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira ( Rajasthan Oriental Research Institute ) jayapura ( rAjasthAna ) vi0 saM0 2013] [ mUlya education International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka - purAtatvAcArya jinavijaya muni [ sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, japapura ] -granthAGa8mahAkavi udayarAja viracitaM rAjavinodamahAkAvyam - prakAza ka + rAjasthAna-rAjya-saMsthApita rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira jayapura ( rAjasthAna ) ( Rajasthan Orlental Research Institute ) vi0 saM0 2013] [mUlya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA prakAzita grantha 1 pramANamaJjarI - tArkikacUr3AmaNi sarvadeva / 2 yantrarAjaracanA - mahArAjAdhirAja jayasiMhadeva kAritA / 3 kAnhaDade prabandha - mahAkavi padmanAbha / 4 kyAmakhAMrAsA - navAba alaphakhAM (kavivara jAna ) / 5 lAvArAsA- cAraNa kaviyA gopAladAna / 6 maharSikulavaibhavam - vidyAvAcaspati sva. zrI madhusUdanajI ojhA | 7 vRttidIpikA - mauni kRSNabhaTTa / 8 rAjavinoda kAvya - kavi udayarAja / presa meM tripurAbhAratIlaghustava - siddhasArasvata laghupaNDita / 2 bAlazikSA vyAkaraNa - Thakkura saMgrAmasiMha / 3 karuNAmRtaprapA - mahAkavi Thakkura somezvaradeva / 4 padArtharatnamaJjaSA - paM. kRssnnmishr| 5 zakunapradIpa - paM. lAvaNyazarmA / 6 uktiratnAkara - paM. sAdhusundara gaNI / 7 prAkRtAnanda - paM. raghunAtha kavi / 8 Izvara"vilAsakAvya - paM. kRSNabhaTTa / 6 cakrapANivijayakAvya - paM. lakSmIdhara bhaTTa / 10 kAvyaprakAza - bhaTTa somezvara / 11 tarkasaMgrahaphakkikA - kSamAkalyANa gaNI / 12 *kArakasaMbandhodyota - paM.rabhasanandI / 13 zaMgArahArAvali - harSakavi / 14 kRSNagItikAvyani - kavi somanAtha / 15 nRtyasaMgraha - ajJAtakartaka / 16 nRtyaratna koza - mahArAjAdhirAja kuMbhakarNadeva / 17 nandopAkhyAna - ajJAtakarta ke / 18 cAndravyAkaraNa - candragomI / 16 zabdaratnapradIpa - ajJAtakarta ke / 20 ratnakoza - ajJAtakartaka / 21 kavikaustubha - paM. raghunAtha manohara / 22 ekAkSarakozasaMgraha - vividhakavikata ke / 23 zatakatrayam - bhartRhari, dhanasArakRta vyAkhyAyukta / 24 vasantavilAsa - ajJAtakartRka / 25 durgApuSpAJjali - ma. ma. paM. durgAprasAdajI dvivedI / 26 dazakaNThavadham - ma. ma. paM. durgAprasAdajI dvivedI / 27 gorA bAdala padamiNI caUpaI - kavi hemaratana / 28 bAMkIdAsarI khyAta -- mahAkavi bAMkIdAsa / 26 muhatA naiNasIrI khyAta - muMhatA neNasI / ityAdi / prAptisthAna - saJcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi udayarAja viracitaM rAjavinodamahAkAvyam sampAdaka zrIgopAlanArAyaNa bahurA, ema0 e0 -: prakAzanakarcA : zrIrAjasthAna rAjyAjJAnusAra saMcAlaka-rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira ( Rajasthan Oriental Research Institute ) jayapura (rAja sthA na) vikramAbda 2013 ] prathamAvRtti * mUlya [khristAbda 1656 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya prastuta "rAjavinoda " kAvya kI racanA kavi udayarAja dvArA ahamadAbAda ke suprasiddha sulatAna mahamUda begar3A ke yazovarNana ke rUpa meM huI hai| mahamUda begar3A gujarAta kA eka mahApratApI, zUravIra aura karttavyaparAyaNa nareza ho gayA hai, jisakA varNana sambandhita itihAsoM meM vistAra se milatA hai| udayarAja mahamUda begar3A kA Azrita eka saMskRta kavi thaa| tatpraNIta "rAjavinoda " dvArA madhyakAlIna bhAratIya itihAsa ke kaI navIna tathyoM para prakAza par3atA hai tathA rAjasthAna kI tAtkAlika sthiti Adi ke viSaya meM bhI kitanI hI sUcanAeM prApta hotI haiN| sarva prathama DAkTara bUlara ne san 1875 I0 meM bambaI sarakAra ke liye "rAjavinoda " kI prati prApta kara isakA mahattva pradarzita kiyA thaa| taba se isake prakAzana kI AvazyakatA banI huI thii| bhANDArakara risarca iMsTITya Ta, pUnA meM hamArA jAnA huA to vahAM para surakSita bambaI sarakAra ke grantha-saMgraha se "rAjavinoda " kI prati prakAzana ke liye hama apane sAtha le Ae / rAjasthAna sarakAra dvArA jayapura meM " rAjasthAna purAtattva mandira" kI sthApanA hone para zrI gopAlanArAyaNa jI bahurA hamAre samparka meM Aye aura hamane inakI sAhityika ruci dekha kara " rAjavinoda " ke sampAdana kA kArya inako sauMpa diyaa| inhoMne prAstAvika paricaya ke sAtha-sAtha aitihAsika granthoM ke AdhAra para mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya tathA DA0 eca0 DI0 sAMkaliyA ke dohAda ke zilAlekha kA anuvAda aura anukramaNikA Adi se ise samanvita karake pustaka kI upayogitA ko saMvardhita kara diyA hai| _ "rAjasthAna purAtana grantha mAlA" ke 8 veM puSpa ke rUpa meM prastuta racanA ko prakAzita karate hue hameM parama prasannatA kA anubhava ho rahA hai| iti / jayapura, jyeSTha kRSNA 7 muni jinavijaya sammAnya saMcAlaka rAjasthAna purAtattvAnveSaNa maMdira, jaya pura vi0 saM0 2013 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika paricaya DAkTara bUlara ne sana 1875 I0 meM bambaI sarakAra ke liye 'rAjavinoda' nAmaka kAvya kI eka hastalikhita prati* prApta kii| isa kAvya meM ahamadAbAda ke sulatAna mahamUda begar3A ke jIvana caritra kA varNana milatA hai / yaha aitihAsika kAvya abhI taka prakAzita nahIM huA hai| DAkTara bUlara ne 'saMskRta ke hastalikhita granthoM kI riporTa (1874-75) meM isa kAvya ko eka sAhityika vinoda batalAte hue isa prakAra likhA hai :--"udayarAja viracita 'rAjavinoda' athavA 'z2ara baksa pAtasAhi zrI mahamUda suratrANacaritra', jisameM ahamadAbAda ke sulatAna mahamUda begar3A kA jIvana-caritra varNita hai, eka vizuddha sAhityika vinoda hai / prayAgadAsa ke putra aura rAmadAsa ke ziSya udayarAja ne mahamUda kI prazaMsA karate hue usako mahAn parAkramI, pratApI aura hindU dharma * prati saM0 18 / 1874-75 I0 (bhA0 o0 ri0 i0) + begar3A kA janma 1445 I0 meM huA thaa| usakA nAma fatahakhA~ thA / vaha 1458 se 1511 I0 taka 53 varSa gujarAta kA sulatAna rahA / usake samaya kI kucha mukhya mukhya ghaTanAyeM isa prakAra haiM:-- 1467-70 I0 jUnAgar3ha kA yuddha / 1472 I0 kaccha aura sindha para AkramaNa / 1473 I0 dvArakA para adhikAra; mandira kA tor3anA / 1465 I0 mahamUda dvArA baharoTa, pAranera ke kiloM aura dammana ke bandaragAha para adhikAra karane ke liye senA bhejanA / mahamUda ke senAnAyaka alpakhAna dvArA saMjAna kI pArasI bastI kA dhvaMsaM (1465 athavA 1461 I0) / 1476 I0 vAtaraka para mahamUdAbAda kA basAnA / rAnapUra vijy| 1482-84 I0 campAnera kI lar3AI / pAvAgar3ha kA 20 mahIne taka gheraa| 1484 I0 (navambara) pAvAgar3ha para AkramaNa aura vijaya / 1461-64 I0 bahamanI rAjya ke bahAdura gilAnI dvArA gujarAta ke samudrI kinAre para hmle| gilAnI ko parAjita karake mAra DAlA gyaa| 1508 I0 khAna deza ke takhta para mahamUda dvArA apane AdamI ko biThAnA / - 1508-6 I0 caula aura dIva para purtagAliyoM se jhagar3A / 1511 I0 (23 navambara) mahamUda kI 67 varSa kI avasthA meM mRtyu / usakI mRtyu ke thor3I hI dera pahale mahamuda ko dillIzvara kI ora se bheMTa prApta huii| (pR0 207) / - (komisariyaTa-History of Gujrat, Vol. I (1938) P. 130) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavinoda mahAkAvya kA rakSaka batalAyA hai, mAno vaha koI kaTTara hindU rAjA ho / kavi ne kSatriya rAjA ke samAna varNana karate hue likhA hai ki vaha rAjanyacUr3AmaNi hai, zrI aura sarasvatI donoM usakI sevA karatI hai dAnavIratA meM vaha karNa se bhI bar3ha kara hai aura usake pUrvaja mujaphpharakhA~ ne zrIkRSNa kI kalikAla ke viruddha sahAyatA kI thii| yaha caritra sAta sargoM meM varNita hai / pahale sarga meM 26 zloka haiM aura isameM surendra-sarasvatI-samvAda rUpa se kAvya kI bhUmikA bA~dhate hue yaha varNana kiyA hai ki brahmA ne indra ko sarasvatI kI khoja karane ke liye bhejA / indra ne use mahamUdazAha ke sabhAmaNDapa meM pAyA / sarasvatI ne apane vahA~ rahane kA kAraNa batAte hue mahamUda kA kortigAna kiyA / dUsare sarga kA nAma 'vaMzAnukIrtana' hai| isameM 31 zloka haiM aura mahamUdazAha kI vaMzaparamparA kA varNana hai / isameM diyA huA vaMzAnukrama itihAsa ke anusAra sahI jJAta hotA hai / "sabhA samAgama' nAmaka tIsare sarga me 33 zlokoM meM mahamUda ke sabhA praveza ko varNana hai / darabAra meM kauna-kauna se rAjA aura sabhya upasthita hote the, isakA varNana sarvAvasara nAmaka caturtha sarga meM 33 zlokoM meM kiyA gayA hai / pA~cave sarga meM saGgItaraGgaprasaGga kA 35 zlokoM meM varNana hai aura chaThe sarga meM vijayayAtrotsava varNana ke 36 zloka hai / sAtaveM sarga kA nAma 'vijaya lakSmIlAbha' hai aura isameM 37 zlokoM meM maha mada ke sAmarika parAkrama kA varNana hai / pAtazAha kI udAratA ke atizayoktipUrNa varNana se jJAta hotA hai ki kavi ko usake darabAra se paryApta dakSiNA milI hogI athavA milane kI AzA rahI hogii|" ahamadAbAda ke prasiddha sulatAna mahamUda begar3A (1458 I0 1511 I0) ke darabArI kavi udayarAja viracita aitihAsika kAvya kI isa durlabha prati* para yaha TippaNI paryApta nahIM hai| sAmAnyataH gujarAta ke itihAsa aura vizeSataH gujarAta ke sulatAnoM ke itihAsa meM ruci rakhane vAle evaM anya sAhityika abhiruci vAle vidvAnoM ke paricaya ke lie yaha duSprApya grantha prakAzita kiyA jA rahA hai / isakI prati bhANDArakara oriyaNTala risarca iMsTITyUTa pUnA se prApta kI gaI hai aura isI saMsthAna ke saMgrahAdhyakSa zrI pI0 ke0 goDe ke mantavyAnusAra isa kAvya ko Avazyaka TippaNiyoM sahita prastuta kiyA gayA hai| rAjavinoda ke pratyeka sarga ke anta meM nimnalikhita padya diyA huA hai jisameM sulatAna mahamUda ke vaMzAnukrama kA varNana hai:-- zrImAn sAhimudaphpharaH samajani zrIgUjaramApatristasmAtsAhi mahammadassamabhavatsAhistato'hammadaH / jAtaH sAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA khyAtaH zrImahamUdasAhinRpati yAttadIyAtmajaH // epigrAphikA inDikA ji0 24 bhAga 5, janavarI 1938 pR0 212 para DAkTara eca.) * ApheTa ne 'rAjavinoda' kI bhANDArakara maMgrahAlayavAlI prati ke atirikta aura kisI prati kA ullekha nahIM kiyA hai / (CC I. 502). kRSNamAcAri ne bhI History of Classical Sanskrit Literature, Madrass, 1937 P. 271, 433 meM isI eka prati kA ullekha kiyA hai| + gavharnamainTa mainiskripTa lAibrerI, bhA. o. ri i. punA, maM0 18 / 1874-75 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika paricaya [3 sAMkaliyA dvArA sampAdita dohAda kA eka zilAlekha prakAzita huA hai / mahamUda begar3A kA yaha lekha vikrama samvat 1545 zaka samvat 1410 (1488 I0) kA hai| isa lekha meM die hue vaMzAnukrama aura Upara diye hue padyAntargata krama ko isa prakAra milAyA jA sakatA hai:-- rAjavinoda (1458-1511 I0) dohAda kA zilAlekha (1488 I0) 1---sAhi mudaphphara (1362-1410 I.) .. 1---zAhimudAphara 2--sAhi mahammada (1) kA putra 2--mahammada (1) kA putra (tatputraH) / (tsmaatsmbhvt)| 3--sAhi ahammadaH (1411-1442 I0) 3--ahammada (isakA vaMzaja) 'tasyAnvaye isake bAda (ttH)| prasUtaH' 4--sAhi mahammada (3) kA putra (tasya tanujaH 4---sAha mahammada (3) kA putra (tasmAdajAtaH) '1442-1451 I0 / bhuut)| 5-mahamUdasAhi (4) kA putra 4--sAha mahamUda 'anvaye jAtaH' 'tadIyAtmajaH' (1458-1511 I0) / ina vaMzAvaliyoM se vidita hogA ki cAra pIr3hI ke nAma to jyoM ke tyoM milate haiM kevala mahamUda (begar3A) ko rAjavinoda meM to mahammada kA putra likhA hai 'jIyAttadIyAtmajaH' aura dohAda ke zilAlekha meM usako sAha mahammada kA vaMzaja 'tasyAnvaye jAtaH' likhA hai / DAkTara sA~kaliyA ne musalamAna itihAsakAroM ke AdhAra para ina sulatAnoM kA baMzAnukrama* isa prakAra likhA hai--(1) mujaphpharazAha (muz2aphphara 1). 2--ahamadazAha (ahamada), (3) usakA putra muhammadazAha (muhammada), (4) usakA putra kutubuddIna (kutubuddIna ahamadazAha), (5) dAUda aura (6) mahamUda 1, muhammadazAha kA dvitIya putra / samvat 1587 meM paNDita vivekadhIragaNi nAmaka jaina vidvAna ne zatruJjayatIrthoddhAraprabandha nAmaka eka aitihAsika prabandha kI racanA kI hai jisakA sampAdana muni zrIjinavijayajI ne karake samvat 1673 meM bhAvanagara kI jaina AtmAnanda sabhA dvArA prakAzita karAyA hai / samvat 1587 meM cittaur3a ke rahanevAle osavAla jAti ke karmAzAha ne lAkhoM rupaye kharca karake / jaya ke mukhya mandira kA jIrNoddhAra karAyA aura usakA pratiSThA mahotsava kiyaa| usa samaya vahA~ para jarAta ke sulatAna bahAdurazAha kA rAjya thA / isI bahAdurazAha kI AjJA prApta karake yaha jIrNoddhAra kArya sampanna kiyA gayA thA / isaliye isa aitihAsika prabandha meM gujarAta ke ina sulatAnoM kA saMkSepa meM vaMza varNana diyA gayA hai / bahAdurazAha, jisake samaya meM jIrNoddhAra kArya sampanna huA, prastuta rAjavinoda kAvya meM varNita mahamUdazAha arthAt mahamUda begar3A kA pautra thaa| isaliye isameM isake vaMza kA ullekha honA svAbhAvika hai / isa aitihAsika prabandha meM gujarAta ke sulatAnoM ke vaMzAnukrama ke viSaya meM nimnalikhita zloka milate haiM :-- * epigrAphiyA inDikA, janavarI 1638, pR0 214 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavinoda mahAkAvya porojazAheH samaye'tha jajJe zrIgUrjaratrA bhuvi pAdazAhiH / mujjaphurAhvaH (1) khaguNAndhicandramiteSu ( 1430) varSeSu ca vikramArkAt || 14 || ahamadazAhirjajJe (2) tata AzeSvandhicandramitavarSe (1454) digrasavedendvabde (1468 ) yo'sthApayadahimadAbAdam / / 15 / / mahamuda (3) kutubadIna (4) zAhimahimuMda ( 5 ) vegaDastavana / yo jIrNadurgacampakadurge jagrAha // 16 // yuddhena ullAsa 2; pR0 13 / itihAsa ke vizeSajJa ina vaMzAvaliyoM kI chAnabIna karake ina para vizeSa prakAza DAleMge / rAjavinoda mahAkAvya kA racayitA udayarAja avazya hI mahamUda kA darabArI kavi thA kyoMki usane isa kAvya meM usakI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| yaha vicAraNIya hai ki dhArmika kaTTaratA ke liye prasiddha mahamUda ne* udayarAja jaise hindU paNDita ko apane Azraya meM kaise rakkhA | yoM to isa kAvya ke racanAkAla kA nirdhAraNa karane ke liye yaha kahA jA sakatA hai ki mahamUda ke zAsana kAla 1458 I0 se 1511 I0 ke bIca meM hI yaha likhA gayA thA parantu avazya hI yaha usa samaya racA gayA hogA jaba mahamUda kA bhAgya udaya ke zikhara para pahu~ca cukA thaa| prastuta hara ke caturtha sarga meM una sabhI rAjAoM kA varNana AyA hai jinako mahamUda ne apane AdhIna kara liyA thA / isake atirikta alaga alaga rAjAoM ke pada aura sammAna Adi kA bhI isa sarga ke padyoM se patA calatA hai:-- "rAjJo'sya vetravaravattapadAvakAzAndezAdhipAn sadasi kRtapravezAn / " isa prasaGga meM mAlavarAja aura dakSiNanRpa kA varNana isa prakAra hai: 'veSaM vizeSaruciraM dadhatAdareNa hastAravindasamudaJcitacAmareNa / rAjA virAjatitarAM parihRSyamAno goSThISu dakSiNatvena vicakSaNena ||10|| sa0 4. etasya caNDabhujadaNDaparAkrameNa niHzeSakhaNDitaraNAGgagazauNDabhAvaH / sarvasvameva nijajIvitarakSaNAya daNDaM samarpayati mAlavamaNDalezaH // 11 // sa0 4 phira 7 veM sarga meM 'mAlava' ke lie likhA hai: -- "tyaktvA luMThita dezakozaviSayo durgamAnagrahaM rAjan jIvitamAtralAbhamadhunA kAMkSatyasau mAlavaH // 26 // 1, sa04 sambhavataH dakSiNa ke nijAmazAha para jaba mAlavA ke mahamUda khilajI ne 1462-63 I0 hamalA kiyA taba sulatAna mahamUda ( begaDA ) ne jo mAlavA ke viruddha sainika sahAyatA dI thI, * mahamUda ne apane AjJAkArI giranAra ke mANDalika rAjA ko islAma dharma grahaNa karane ke liye bAdhya kiyA / (dekho DA. esa. ke. banarjI kRta 'humAyUM bAdazAha' saMskaraNa 1938 pR0 112 aura kaimbrija hisTrI oNfa iNDiyA, bhA0 3, pR0 305 ) / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5 prAstAvika paricaya yahA~ usI se abhiprAya hai ; yadi yaha saca hai to yaha kAvya 1463 I0 ke bAda kA racA huA honA cAhie / isI caturtha sarga ke bArahaveM zloka meM mevAr3a ke rANA kumbhA kA varNana hai: "yaH pArthivaH khalu kumbhakarNaH karNena varNamucitaM sahate tulaayaaH|| so'yaM karoti mahamUdanRpasya sevAM daNDe vitIrNavarabhUrisuvarNabhAraH // 12 // isake atirikta sAtaveM sarga meM bhI medapATa ke rAjA kA jikara hai / isase spaSTa hai ki mahamUda aura rANA kumbhA samakAlIna the / rANA kumbhA* ne 1433 se 1468 I0 taka rAjya kiyA thaa| isase anumAna lagAyA jA sakatA hai ki "rAja vinoda" kA racanA kAla 1462 se 1466 ke bIca meM hai| dohAda ke zilAlekha (1488 I0) meM bahuta sI una ghaTanAoM kA bhI ullekha milatA hai jinakA rAjavinoda meM koI varNana nahIM hai / yadi rAjavinoda ke racanA kAla ke viSaya meM uparokta anumAna ThIka mAna liyA jAve to isakA samAdhAna sahaja hI meM ho sakatA hai / kyoMki zilAlekha kA samaya rAja vinoda ke samaya se lagabhaga 20 varSa bAda kA hai jisameM mahamUda ke 1458 I0 se 1488 I0 taka 30 varSoM ke rAjyakAla kA varNana milatA hai| . dohAda ke zilAlekha kI bhASA, zailI aura viSaya ko dekhate hue yaha bhI eka dhAraNA banatI hai ki sambhavataH rAjavinoda nAmaka aitihAsika kAvya aura dohAda ke zilAlekha, donoM kA racayitA eka hI ho| ina donoM kI samAnatA ke kucha aMza isa prakAra haiM:-- * mahArANA kumbhA vi0 saM0 1460 (I0 saM0 1433) meM cittaur3a ke rAjasiMhAsana para baiThA |...............pichle dinoM meM mahArANA ko unmAda roga ho gayA thA / ...... eka dina vaha kumbhalagar3ha meM mAmAdeva (kumbha svAmI) ke mandira ke pAsa jalAzaya ke taTa para baiThA huA thA usa samaya usake rAjyalobhI putra UdA (udayasiMha) ne kaTAra se use acAnaka mAra ddaalaa| yaha ghaTanA vi0 saM0 1525 (I0 saM0 1468) meM huii| (zrI gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA kRta 'rAjapUtAne kA itihAsa' pR0 633-634) isa sambandha meM dekhie--muhANota naiNasI kI khyAta, patra 12, pR0 1 / vIra vinoda, bhA0 1 pR0 334 / itihAsa aura zilAlekhoM ke AdhAra para mahamUda aura rANA kumbhA meM koI lar3AI honA athavA rANA kA usake AdhIna honA nahIM pAyA jAtA hai / mahamUda ke pUrvaja kutubuddIna se avazya hI kumbhA kA yuddha huA thA jabaki usane mAlavA ke mahamUdazAha ke sAtha mila kara cittaur3a para AkramaNa kiyA thA / isa yuddha meM kutubuddIna aura mAlavA kA sulatAna donoM hI rAgA se hAra kara apane apane dezoM ko lauTa gae the| (dekhie--vi0 saM0 1517 (I0 sa0 1460) mArga bu0 5 kA kIrtistambhaprazasti lekha) / ... prastuta kAvya meM kavi paramparA ke anusAra hI kavi ne apane prazaMsanIya sulatAna ke samakAlIna, prasiddha aura parAkramI kumbhA ko usake AdhIna honA likha diyA hai / DA0 sA~kaliyA dvArA sampAdita dohAda ke zilAlekha meM bhI kumbhA kA mahamuda ke sAtha koI sambandha varNita nahIM hai / (sN0)| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavinoda mahAkAvya udayarAjakRta rAjavinoda dohAda kA zilAlekha 1---kAvya padyAtmaka hai| 1--lekha padyAtmaka hai / 2---kAvya kI bhASA saMskRta hai| 2--lekha saMskRta bhASA meM hai| 3--kAvya kI hastalikhita prati DA. balara ne 3-lekha bar3audA se uttara-pUrva meM 77 mIla para gujarAta meM prApta kii| dohAda meM prApta huaa| 4--rAjavinoda kI hastalikhita prati meM 4-zilAlekha vikrama samvat 1545 zaka sana samvata nahIM diyA haA hai parantu lekha samvat 1410 (24 Aparela, 1488 va pRSTha mAtrA ke AdhAra para 1500 aura I0) kA likhA huA hai| 1600 I0 ke bIca kI likhI jJAta hotI hai / 5--rAjavinoda mahamUda begaDA ke zAsana- 5-zilAlekha bhI mahamUda begaDA ke zAsana kAla (1458 se 1511 I.) meM hI kAla meM hI usake rAjyArohaNa ke samaya racA gayA thA / athavA, jaise ki Upara se lagabhaga 30 varSa bAda 1488 I0 meM anumAna lagAyA gayA hai 1463 se likhA gayA thaa| 1466 ke bIca meM likhA gayA thaa| 6-rAjavinoda sarasvatI vandanA se Arambha 6-zilAlekha bhI kAzmIravAsinIdevI arthAt hotA hai| prathama sarga ko surendra sarasvatI- sarasvatI kI vandanA se prArambha hotA hai / samvAda nAma diyA gayA hai| vAstava meM, (DA0 sA~kaliyA kA noTa epi0 iMDikA sampUrNa kAvya hI sarasvatI ke dvArA jana0 1638 pR0 213) / abhigIta hai / 'mahamUdapAtasAheH abhi- DA0 sAMkaliyA kA kathana hai ki yaha devI navavarNane prasaktA sarasvatI sarasapadAni brAhmI athavA sarasvatI pratIta hotI hai / vyatAnIt // 32 // sa0 4 / / rAjavinoda meM bhI sarasvatI ko 'bAhmi' nAma se sambodhita kiyA hai / (padya 2 sarga 2rA) 7-rAjavinoda meM diyA huA begar3A kA 7--zilAlekha meM diyA huA vaMzAnukrama bhI vaMzAnukrama isa prakAra hai: isa prakAra hai:-- mudaphphara, mahammada, (1) ahammada, maha mudAphara, mahaMmada, (1) ahaMmada, mahammada, (2) mhmuud| mmada, (2) mahamUda / yaha vaMzAnukrama bhI maslima itihAsa yaha baMzAnukrama musalamAna itihAsakAroM kAroM dvArA diye huye vaMzAnukrama se ke AdhAra se bhinna hai| bhinna hai| 8--rAjavinoda ke dUsare sarga ke 30 padyoM 5-zilAlekha meM kula 26 padya haiM jinameM se meM mahamUda ke pUrvajoM ke parAkrama kA varNana pahale 6 padyoM meM to mahamUda ke pUrvajoM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika paricaya udayarAjakRna rAjavinoda hai| zeSa sargoM meM svayaM mahamUda ke parA- kramoM (1458 se 1466 I0 taka) kA varNana hai| dohAda kA zilAlekha kA varNana hai aura zeSa 20 padyoM meM mahamUda ke rAjyakAla meM 1458 I0 se 1488 I. taka kI ghaTanAoM kA varNana 6--prathama sarga ke tIsare padya meM kavi ne likhA hai--zilAlekha kI racanA kA prakAra prAyaH hai ki "pUjopahArAya mayopanItaH kavittva- rAjavinoda ke samAna hI hai / aisA pratIta puSpajalireSa ramyaH / " isase hotA hai ki rAjavinoda ke kartA ne hI vidita hotA hai ki mahamUda kI kRpA bahuta samaya taka sulatAna kI kRpA kA prApta karane ke liye (sambhavataH) usake upabhoga kara cukane ke bAda isakI racanA darabAra meM praveza pAne ke liye hI yaha kI thI / zilAlekha meM bahuta se aise kAvya likhA gayA thaa| puruSoM aura sthAnoM kA ullekha hai jinakA rAjavinoda meM varNana nahIM hai / ataH spaSTa hai ki yaha rAjavinoda ke racanAkAla se zilAlekha ke samaya (1488 I0) taka kI ghaTanAoM kA varNana usI kavi ne isa lekha meM kiyA hai| 10--rAjavinoda meM mahamUda ke pUrvaja ahaMmada 10--zilAlekha meM bhI ahaMmada ko ahaMmadendra ko ahaMmadendra likhA hai / (pR0 5 va 6) likhA hai / (padya 4) 16 -rAja vinoda, sarga 2, padya 18 meM mahamUda 11--zilAlekha meM pAvakadurga para (navambara dvArA pAvAgar3ha para AkramaNa karane kA 1484 I0) car3hAI kA ullekha yoM varNana hai: kiyA hai:--- "yasya pratApabharapAvakasaGgamena "jitvA pAvaka (durga) pitrAruddhaM dagdhasya pAvakagireH zikharAnteraSu / pratApatApUrva // 10 // prekSanta jarjarasudhAvidhurANi bhasma mahamUdapahopAlapratApenaiva pAvakam / rAziprabhAbhi ripavo nijamandirANi // " pravizya jvAlitaM sarva vairivRndaM ptNgvt||11|| jIvaMtaM tatpati (baddhavA) durga notvA mahAbalaM / cakAra tatpure rAjyaM mhmuudmhoshvrH||12|| DA0 sAMkaliyA ne likhA hai ki pAvAgar3ha lene ke liye ahaMmada kA prayatna asaphala huA thaa| (epi0 iNDi0, jana0 1638 pR0 321 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 / gajavinoda mahAkAvya udayarAjakRta rAjavinoda dohAda kA zilAlekha 12-mudapaphara ke putra mahaMmada ke viSaya meM 12--dohAda zilAlekha ke padya 18 meM pallideza varNana karate hue rAjavinoda (sarga 2 kA ullekha hai / isa deza para begar3A sulapa0 10) meM nandapada aura pallivana kA tAna ke mukhya mantrI imAdala kA zAsana ullekha hai:-- thA"AdyApyaho nandapadAdhinAyA "pallIdezAdhikAraM ca puNyaM puNyamatistadA bhallUkavatpallivane bhramanti" // 6 // duSTArihRdaye rAjyaM durgamenaM cakAra vai||18||" phira, nandapada ke rAjAoM ke viSaya meM DA0 sA~kaliyA kA mata hai ki godharA likhA hai:-- tAlukA meM pAlI nAmaka sthAna hI palli 'vibhinnaprAkArasaudhasphuradehamAlAH' deza hai / yahA~ 'vibhinna prAkAra' pada se vidita pallIvana aura pallideza eka hI haiM / hotA hai ki pallivanAntargata nandapada meM usa samaya koI kilA bhI thA / yahA~ mudaphphara ke putra mahammada ke samaya yahA~ begar3A ke samaya ke palli deza ke pallivana se tAtparya hai| se tAtparya hai| 13-rAjavinoda meM 'gAyAsadIna' upAdhi kA 13-dohAda zilAlekha ke padya 7 meM-"zrI gyAsa prayoga mahamUda begar3A ke pitA mahammada ke (dIna) prabhoH anvaye sAha zrI mahamUda vIra lie huA hai:-- nRpatiH. . . jAtaH" likhA hai / yaha bhI maha"gAyAsadIna iti sAhi mahaMmadendraH" mUda ke pitA hI kI upAdhi hai, mahamUda kI nahIM, jaisAki padya par3hane se pratIta hotA hai| - mahamUda ko sikkoM aura lekhoM meM 'nAsira uduniyA~ vA-ud-dIna' (saMsAra aura dharma kA rakSaka) likhA hai| ___ ahamada (1) ke putra mahaMmada (2) ko bhI sikkoM meM g2AyAsauddIna likhA hai / (epi0 inDi0 jana0 1938 pR0 216) isa prakAra dohAda ke zilAlekha aura rAjavinoda kAvya kI tulanA karane se hama nIce likhe niSkarSoM para pahu~cate haiM: (1) prayAgadAsa kA putra udayarAja mahamUda begar3A (1458-1511 I0) kA hindU rAjakavi thaa| - (2) udayarAja ne yaha saptasargAtmaka 'rAjavinoda mahAkAvya' saMskRta meM likhA hai aura isameM mahamUda begaDA va usake pUrvajoM kA varNana hai / yaha kAvya begar3A ke rAjya ke pahale dasa varSoM (1458-1466) meM likhA gayA thaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika paricaya (3) isake bAda bhI do dazakoM taka vaha mahamUda ke darabAra meM hI rahA aura usake pUrvajoM va usake parAkramoM ke varNana meM abhiruci rakhatA rhaa| (4) rAjavinoda aura dohAda ke zilAlekha kI tulanA se yaha dhAraNA banatI hai ki yaha zilAlekha isI kavi kI pUrva racanA kI saMkSipta aura sampUrNa AvRttimAtra hai| 'epigrAphiA inDikA' janavarI, san 1938, bhAga 24 aMka 4 meM yaha lekha isake mUla sampAdaka DAkTara eca0 DI0 sA~kaliyA kI TippaNI sahita prakAzita huA hai jo bahuta mahattvapUrNa hai / ukta lekha ko jyoM kA tyoM evaM DAkTara sAMkaliyA kI TippaNI kA anuvAda, Avazyaka TippaNiyoM sahita, isI pustaka meM pRSTha 23 se prakAzita kiyA jA rahA hai| jaisA ki Upara sUcita kiyA gayA hai isa kAvya kI ekamAtra prAcIna hastalikhita prati bambaI sarakAra ke saMgrahAlaya kI sampattirUpa hai jo pranA ke bhANDArakara orienTala risarca insTITyUTa meM surakSita hai / isa prati ke kula 28 panne haiM / isake likhe jAne kA koI samayollekha prati meM nahIM diyA gayA hai / isase yaha to nizcita nahIM kahA jA sakatA ki yaha kisa samaya meM likhI gaI hogI parantu, prati kI jIrNa-zIrNa avasthA dekhate hue pratIta hotA hai ki yaha prAyaH racanAkAla ke bahuta pIche likhI huI nahIM hai; aura yaha to nizcita hI hai ki usI zatAbdI meM likhI huI to avazya hai / isako kisI rAma nAmaka lipikAra ne apane Atmaja ke paThanArtha likhA hai / yaha kathana antima ullekha se jJAta hotA hai| pAThakoM ke avalokanArtha, prati ke antima patra kA citra bhI anyatra diyA jAtA hai jisase pratikI lipi Adi kA sAkSAt paricaya mila sakegA / prati kA pATha prAyaH zuddha hai / pUre kAvya meM koI 4-5 hI sthala aise dRSTigocara hote haiM jo azuddha kahe jA sakate haiM / isase .mAlUma hotA hai ki lipikAra zrIrAma svayaM acchA saMskRta kA vidvAn hogaa| mahamUda begar3A gujarAta ke sulatAnoM meM prasiddha aura lokapriya sulatAna huA hai / sabhI hindU athavA musalamAna itihAsa lekhakoM ne samAna rUpa se isakI prazaMsA likhI hai / inhIM ke AdhAra para aMgreja itihAsakAroM ne bhI isake itihAsa para pUrNa rUpa se prakAza DAlA hai / mUlata: yaha sulatAna rAjapUta vaMza kA thA aura isake pUrvajoM ne kisa prakAra sattA hAtha meM lekara gujarAta kA svataMtra rAjya sthApita kiyA, isakA vivaraNa 'mIrAte sikandarI' 'mIrAte ahamadI,' 'tavArIkha mohammadazAhI,' kaoNmisariyaTa kI 'hisTrI oNpha gujarAta' va kinlAk phAs kRta 'rAsamAlA' Adi pustakoM ke AdhAra para saMkSipta rUpa se 'vaMza paricaya' zIrSaka lekha meM anyatra diyA gayA hai / isa lekha meM Avazyaka pAda-TippaNiyoM ke sAtha rAjavinoda mahAkAvya ke ve zloka bhI uddhRta kie gae haiM jinase mukhya-mukhya aitihAsika ghaTanAoM para prakAza par3atA haiM / isase yaha bhI spaSTa ho jAvegA ki rAmapinoda mahAkAvya kevala sAhityika vinoda na hokara apanA aitihAsika mahattva bhI rakhatA hai| isa mahAkAvya ke kartA kavi udayarAja ke viSaya meM abhI aura koI vizeSa paricaya prApta nahIM hai / kRti ko dekhate hue yahI pratIta hotA hai ki vaha bahamUda kA samakAlIna Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavinoda mahAkAvya kavi thA / sambhava hai, usake darabAra meM bhI use sthAna prApta ho / prastuta kAvya. ke. dvArA kitanI hI aitihAsika ghaTanAoM va mahamUda ke caritra para to prakAza par3atA hI hai, sAtha hI.' apanI kRti ke lie samayAnusAra viSaya cunakara saMskRta kAvya paramparA kI zrRMkhalA meM eka kar3I jor3ane kA zreya bhI kavi ko avazya hI prApta hai| __isa kRtike isa prakAra saMpAdana aura prakAzana meM rAjasthAna purAtattvamandira ke sammAnya saMcAlaka AcArya zrIjinavijayajI kI hI prareNA aura mArga-darzana mukhyataH kAraNabhUta haiM, ataH inake prati Antarika kRtajJabhAva prakaTa karanA apanA parama kartavya mAnatA huuN| yadi madhyakAlIna itihAsa ke vizeSajJa isa aitihAsika kAvya se apanI gaveSaNA meM, koI sahAyatA prApta karake itihAsa ke tathyoM para adhika prakAza DAla sakeMge to isake prakAzana kA zrama saphala samajhA jA skegaa| gomAlamasana mawww Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUdavegar3A kA vaMza-paricaya 'gajarAta ke rAjapUta sulatAnoM kA mUlapuruSa jisane islAma dharma aMgIkAra kiyA thA "usakA nAma sahArana thaa| bAda meM usako upAdhi va upanAma vajIra-ula-mulka humA / baha TaoNka (takSaka) jAtIya sUryavaMzI kSatriya* thA isIlie gujarAta ke itihAsa meM isake baMzajoM kA 'rAjapUta sulatAna' nAma se ullekha kiyA gayA hai| bhagavAna zrI rAmacandra jI se kitanI hI pIr3hiyoM bAda muhusa huaa| usI ke kula meM kama se bulaMbha, nAkta, bhUkta, maMDana, bhulAhana, zIlAhana, triloka, kuMara, varasapa, harImana, kuMarapAla, harIndra , harapAla, kindra pAla, harapAla aura haracanda hue / sahArana hatvana kA putra thA aura thAnezvara ke pAsa eka gAMva meM rahatA thaa| usake choTe bhAI kA mAma sAdhu thaa| ve donoM bhAI jamIMdArI kA kAma karate the| eka bAra dillI ke bAvazAha muhammada tugalaka ke kAkA kA lar3akA zAhajAdA "korIvazAha zikAra ko nikalA aura apane sAthiyoM se bichur3a kara sahArana ke gAMva ke pAsa jA pahuMcA / usa samaya sahArana, usakA choTA bhAI sAdhu aura dUsare rAjapUta eka "jagaha baiThe hue the| eka rAjapUta ne phIroja ke paira meM rAjacihna pahacAna liyaa| sahArana *aura sAghu use apane ghara le gae aura usakA Agata-svAgata kiyaa| sAdhu ko bahana ne use zarAba pilAI aura usI kI lahara meM phIroja ne apanA paricaya de diyA / sAdhu ko bahana aura phIroja kI zAdI ho gaI / tadanantara, ve donoM bhAI phIrojazAha ke sAtha dillI cale gaye aura isalAma dharma ko grahaNa kara liyaa| bAdazAha ne sahArana ko vajIraula-mulka kA khitAba diyA / vajIra-ula-mulka ke japharakhAM aura zamazera khAM nAmaka ko lar3ake hae / japhara kho hI Age cala kara mujaphphara khAna ke nAma se isa vaMza kA gujarAta kA prathama zAsaka huaa| bAvazAha ke kahane se sahArana aura sAdhu ne kutuba ul AfatAba-hajarata mukhaduma mahAnioM se isalAma dharma kI dIkSA lI thii| sahArana kA putra japhara khA~ bhI inhIM mahAtmA kA ziSya thaa| eka dina hajarata ke maTha para kucha phakIra ikaTThe hue / usa . samaya mahAtmA mukhaduma ke pAsa khAne pIne kA kucha bhI sAmAna nahIM thA / japhara khAM ko yaha bAta mAlUma thii| vaha turanta hI apane ghara se va bAjAra se miThAiyA~ Avi le AyA aura sabhI phakIroM ko bhojana karA diyaa| phakIroM ne tRpta hokara jora se 'allAho akabara' kA nArA lgaayaa| jaba mukhaduma jahAnioM ko yaha bAta mAlUma huI to unhoMne japhara khAM ko bulAkara.prasannatA pUrvaka kahA 'jo tumane phakIroM ko bhojana karAkara tapta kiyA hai usake badale meM maiM tumheM sampUrNa gujarAta kI hukUmata pradAna karatA huuN|' isa "prakAra jafaralo ko phakora kA varadAna prApta huaa| *vaMzassahasrAMzubhavo jagatyAM jAgatya'sau rAjabhiracaMnIyaH / 'karNopamo yatra kilAvatIrNa: zrImAn sAhi mudappharendraH // 1 // rAjavinoda-sarga 2 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] rAjavinoda mahAkAvya hijarI san 763 (1361 I0) meM yaha khabara AI ki gujarAta ke sUbedAra mukarrara khA~ ne jo rAstI lA ke nAma se prasiddha thA, balavA kara diyaa| usI varSa ke ravIulaambala mahIne kI dUsarI tArIkha ko sulatAna mohammada ne japhara khA~ ko eka lAla tambU balzIza kiyA aura nijAma mukarrara khAM ko daNDa dene ke lie gujarAta ko tarafa bhejaa| usI mahIne kI cauthI tArIkha ko sulatAna mohammada japhara khAM ko vidA karane ke lie hojasAsa para gayA aura usake putra tAtAra khA~ ko apane pAsa rakhakara putravat pAlana karane kA vacana diyaa| hijarI san 794 (1362 I0) meM sanahumana nAmaka grAma ke pAsa jafara khA~ aura mukarrara kI muThabher3a huI aura isa lar3AI meM japharakhA vijayI huaa|nijaam yuddha meM mArA gayA aura jafara ne pATaNa meM praveza kiyaa| ___ san 765 hijarI meM khAna khambhAta' kI tarafa gayA aura musalamAnI rItika anusAra gujarAta ko apane AdhIna kara liyaa| hijarI san 806 (I0 sa0 1403) meM mujaphpharazAha ne tAtAra khAM ko gaddI sauMpa dI aura usako nAsirauddIna mohammada zAha kI padavI dhAraNa kraaii| vaha svayaM AzAvala kasabemeM Akara rahane lagA aura saba jhaMjhaTa chor3a diyaa| sulatAna mohammadazAha isI varSa ke jamAdiula Akhira mahIne meM AzAvala kasabe meM takhta para baiThA / eka saptAha bAda hI usane nAMdolane ke hiMduoM para car3hAI ko aura unako hraayaa| phira, usane apane lazkara ko sAtha lekara dillI kI ora kUca kiyaa| yaha khabara sunakara ikabAla khAM ke mana meM bahuta saMtApa utpanna huA / parantu zamabAna (1) samudgiran kacchamahISu yena DiNDIrapANDUni yazAMsi khaDgaH / sphUrjadviSacchoNitapaGkaliptaH prakSAlita: pazcimavArirAzau / / 3 / / rA0 vi0 sarga 2 (2) yasya prasiddhairdviradavibhinnaprAkArasaudhasphuradaTTamAlAH / ___ adyApyaho nandapadAdhinAthA bhallUkavat pallivane bhramanti / / 6 / / rA0 vi0 sarga 2 / (3) tavArIkha mohammadazAhI meM likhA hai ki phIrojazAha ke putra sultAna mohammada kI mRtyu ke bAda dillI meM eka bar3A vidroha huA / pratyeka vidrohI saradAra dillI kA takhta prApta karanA cAhatA thA / ...' isI bIca meM dillI kA rAjya kAryabhAra eka vakIla (pratinidhi) ke rUpa meM ikabAla khA~ ke hAtha meM AyA / usa samaya tAtAra khAM pAnIpata meM thA usako jItane ke lie ikabAla khAM pAnIpata ko ravAnA huA / tAtAra khA~ apanA saba sAmAna kile meM rakhakara lar3AI ke lie taiyAra huA aura dillI meM gherA DAlA / tIsare dina ikabAla khA~ ne pAnIpata kA kilA jItakara tAtAra khA~ ke sAmAna para adhikAra kara liyA / tAtAra khA~ ne gujarAta se lazkara lAkara dillI para car3hAI karane kA irAdA kiyA isalie vaha apane bApa se Akara milA / ikabAla khA~ kA vaira aura dillI kA takhta usake mana se dUra na hue / ikabAla khA~ bhI usase sazaGka rahatA thA / nimnAMkita padya meM sambhavataH mallakhAna se ikabAlakhAM kA hI tAtparya hai:-- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya / [13 ke mahIne meM tAtAra khAM kI tabIyata ekadama bigar3a gaI aura acche acche vaicoM ke davA karane para bhI koI phAyadA nahIM huaa| anta meM, tAtAra khA~ ko mRtyu ho gaI aura usakA zava pATaNa meM lAkara daphanAyA gyaa| gujarAta kI hakIkata jAnane vAle logoM kA kahanA hai ki kucha dikhAvaTI mitroM ke kahane se tAtAra khAM ne apane pitA japhara khAM ko kaida kara diyA thA aura svayaM mohammavazAhakA nAma dhAraNa karake gaddI para baiTha gyaa|..............kuch dinoM bAda usake pAsa rahanevAle jafarakhAM ke hitacintakoM ne use jahara de diyA / isIlie loga usako 'khudAI zahIda' (The Martyred Lord) kahate haiM / isase bhI pratIta hotA hai ki usakI mRtyu svabhAvika rUpa se nahIM huI thii| sultAna mohammada kI mRtyu ke bAda japhara khA~ phira gaddI para baitthaa| rAjya ke naukara cAkara saba usake AdhIna ho gae aura usane bhI sabako AzvAsana diyaa| ... prAcIna itihAsa lekhakoM ne likhA hai ki sulatAna mohammada ko mRtyu ke bAda rAjya ke bar3e bar3e amIroM aura adhikAriyoM ne ikaTThe hokara jafara khAM se prArthanA kI ki bAdazAha ke vaMza meM dillI ke zAsana ko samhAlane vAlA aba koI nahIM raha gayA hai aura yahA~ para gar3abar3I phaila rahI hai| gujarAta ke zAsana jaise bar3e kArya ko samhAlanevAlA Apake sivAya anya puruSa dikhAI nahIM detA hai| ataH samasta prajA kA yaha mata hai ki Apa gujarAta kA rAjacchatra dhAraNa kareM / isase sabako Ananda hogaa| aisI icchA rakhanebAloM ko prArthanA para (?) vIrapura grAma meM hi0 sa0 810 (1407 I0) meM sulatAna mohammada ko mRtyu ke tIna varSa aura sAta mahIne bAda japhara khAM ne rAjyachatra dhAraNa karake mujaphpharazAha nAma dhAraNa kiyA / ' isa prakAra sulatAna kA pada dhAraNa karane ke pazcAt mujaphpharazAha ne mAlavA meM dhAra ke hAkima alapakhAna (dilAvarakhA~ ke putra) ko AdhIna karane ke lie car3hAI kI aura usako kaida karake usake deza kA zAsana nusarata khA~ ko sauMpa diyaa| isI bIca meM khabara milI ki javAnapura ke sulatAna ibrAhIma ne dillI para adhikAra karane kI nIyata se kannoja ke Age lar3AI kA nizAna ropa diyA hai / usa samaya dillI ke takhta para sulatAna mohammadakA putra mahamUda thaa| usakI sahAyatA karane ke lie mujaphpharazAha ne dillI kI tarafa kUca kiyA / yaha khabara sunakara sulatAna ibrAhima vApasa javAnapura calA gyaa| sulatAna mujaphphara ne usakA pIchA kiyA aura phira apanI uditvaro yasya babhau jagatyAM sahasrabhAnupratimaH pratApaH / yo mallakhAnAkhyamulUkamindraprasthasthamudvejitavAn dviSantam / / 8 / / rA0 vi0 sarga 2 / (1) dillIpurAd gUrjaradezametya dadhAra yo mUni sitAtapatrama / / 2 / / rA0 vi0 sarga 2 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] rAjavinoda mahAkAvya rAjadhAnI ko lauTa aayaa| usa samaya vaha dhAra ke pUrva zAsaka alapaloM ko apane sAtha setA AyA thaa| alapakhA eka varSa taka kaida meM rhaa| isI bIca meM usI ke eka umarAva mUsA khAne, jo mAMDU kA hAkima thA, mAlave ke thor3e se bhAga para adhikAra kara liyA / isa para alapakhAM ne apane hAtha se eka arjI likhakara mujaphpharazAha ke pAsa bhejo ki mere eka adhInastha ubarAva ne mAlave ke kucha hisse para kabjA kara liyA hai| yadi Apa mujhe ina 'ber3iyoM se mukta karake upakAra ko kaida meM DAla deM to thor3e hI samaya meM mAlave para punaH adhikAra prApta karake apanI zeSa Ayu Apake gulAma kI taraha bitaauuNgaa| sulatAna ne usapara kRpA karake mukta hI nahIM kara diyA dharan apane putra ahamadaloM ko lazkara dekara sahAyatA ke lie usake sAtha bhI bhejaa| mUsAkhoM meM sAmanA karane kI zakti kahA~ thI? vaha bhAga gayA aura zAhajAdA alapakhAM ko gaddI para biThA kara vApasa aayaa| mujaphpharazAha na hijarI san 812 (I0 1406) meM kumbhakoTa ke hinduoM ka virukha khudAvanda khAM ko saradArI meM phauja bhejI jo vijayI hokara vApasa aaii| mujaphpharazAha ko mRtyu ke viSaya meM tavArIkha bahAdurazAhI meM itanA hI likhA hai ki sulatAna kI mRtyu hi0 sa0813 (I0 sa0 1410) meM huii| kucha jAnakAra loga isa vRttAnta ke viSaya meM isa prakAra kahate haiM ki AzAvala kasabe ke koliyoM ne sultAna kI sattA ko svIkAra nahIM kiyA aura ghATa bATa para lUTa pATa karane lage / mukhapaphara. zAha na eka hajAra sipAhI sAtha dekara ahamadakhAM ko unheM dabAne ke lie bhejaa| ahamadaloM ne zahara se bAhara nikala kara vidvAnoM ko bulAyA aura unase prazna kiyA ki 'eka zakhza kisI dUsare zakhza ke bApa ko binA kusUra mAra DAle to usase bApa ke mArane kA badalA lenA dharmAnukUla hai yA nahIM ?" sabhI vidvAnoM ne kahA "badalA lenA ThIka hai|" vidvAnoM ko yaha sammati eka kAgaja para likhAkara ahamadakhAM ne apane 'pAsa rkkhii| dUsare dina vaha apane savAroM sahita zahara meM dAkhila huA aura sulatAna ko krada karake mAra ddaalaa| sulatAna ne marate samaya ahamadakhAM ko kucha zikSAeM thIM, jo isa prakAra hai :___ "putra ! tumane itanI jaldI kyoM kI ? kurAna meM likhA hai ki mRtyu to anta meM AvegI hI-eka ghar3I pahale yA pIche / merI ina zikSAoM para dhyAna rakhanA / imase tujhe lAbha hogaa| jina logoM ne tujhe yaha kAma karane ke lie ukasAyA haM unase dostI mata rakhanA varan unako mAra DAlanA kyoMki dagAbAja kA khUna halAla (ucita)-haM / zarAba pIne kA zauka bilakula mata karanA kyoMki zarAba ke pyAle meM duHkha ke samudra kA tUphAna rahatA hai| (1) mumoca bandIkRtamalpakhAnamanalpavIyaM balavattaro yaH / "vazyAstato mAlavarAjabandimokSapadAkhyaM virudaM vahanti // 4 // rA0 vi0 sarga 2 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMzaparicaya [15 kha- malika aura zera malika ko mAra DAlanA kyoMki ye rAjya meM bakher3A karane bAle haiN| tU hamezA kRpAvanta rahanA / yadi tU apane hI sukha meM hUbA rahegA to deza meM sukha caina nahIM raha sakegA / garIba daravezoM ( santoM) kI phikara rakhanA kyoMki prajA ke bala para hI rAz2A tAja dhAraNa kie rahatA hai / prajA mUla hai aura sulatAna vRkSa hai| he putra ! mUla hI se vRkSa majabUta hotA hai| isalie jahA~ taka ho sake vahA~ taka prajA se bigAr3a nahIM karanA cAhie / he putra ! yadi aisA karoge to tuma apanI hI jar3a kATa DAloge / " isake thor3I hI dera bAda sulatAna isa kSaNabhaMgura saMsAra ko chor3akara cala dinoM meM huI / usako pATaNa zahara ke basA' / yaha ghaTanA safara mahIne ke antima 1 kise ke andara kabra meM dafanAyA gayA / muz2aphphara zAha ke bAda usakA pautra sulatAna mohammada kA putra ahamadazAha -- sultAna ahamada nAsidaddIna abulaqata ahamadazAha kA pada dhAraNa karake hijarI san 813, tArIkha 14 ramajAna ke mahIne meM gaddI para baitthaa| usa samaya usakI Ayu 21 varSa kI thii| ahamadazAha ke gaddI para baDhate hI usake cacere bhAI fIroz2a khA~ ne apanA haka prakaTa kiyA aura bhaDoca meM apane Apako sulatAna ghoSita kara diyA / parantu ahamadazAhane kucha samaya ke lie usake vidroha ko dabA diyaa| isake bAda sulatAna ne AzAvala grAma kI jalavAyu ko apane anukUla mAnate hue vahIM para 1412 I0 meM eka nagara basAyA jo usIke nAma para ahamadAbAda kahalAyA / AzAvala grAma bhI isa bar3e nagara kA hI eka hissA bana gyaa| ahamadAbAda usI samaya se gujarAta ke bAdazAhoM kI rAjadhAnI rahatA AyA hai / 1 mujaphpharazAha kI mRtyu, 27 janavarI san 1411 I0 ko huI / rAsamAlA pR0 434 2 AzAvala grAma AzA nAmaka bhIla ke nAma para basA huA thA / yahIM para karNa solaMkI ne karNAvatI purI basAI thii| alaberUnI ne bhI 4 zatAbdI pUrva yezAvala nagara kA jikara kiyA hai| 3. ahamadAbAda kA koTa hi0 sa0 816 (1413 I0) meM bana kara taiyAra huA thaa| kahate haiM ki isa nagara kI nIMva rakhane meM ahamada nAma ke cAra vyaktiyoM kA hAtha thA / eka, kutubula muzAyakha zekha ahamada khatu, dUsarA sulatAna ahamada, tIsarA zekha ahamada aura ater mullA ahamada / pichale donoM vyakti bahuta vidvAn the / rAja vinoda meM ahamadazAha dvArA nagara basAe jAne kA koI varNana nahIM hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] rAjavinoda mahAkAvya usI varSa ke anta meM phIroja khA~ ne phira rAjagaddI kA dAvA kiyA aura mor3AsA ke sthAna para apanA jhaNDA khar3A kiyaa| IDara kA rAva raNamala bhI usake sAtha huA parantu zAha ne rUpanagara sthAna para unako parAsta kara diyA aura rAva va phoroja khA~ prANa bacAkara pahAr3iyoM meM bhAga ge| thor3e dina bAda rAva meM aura phIroja khAM meM bhI anabana ho gaI aura raNamala ne usake hAthI aura ghor3a chIna kara zAha ko bheMTa kara die / mAlavA ke sultAna huzaMgazAha ne gujarAta ke zatruoM ko Azraya diyA tathA isa deza para 1411 I0 va 1418 I0 meM hamale kiye parantu zAha ne usako hara bAra parAsta kara diyaa| ahamadazAha ne bhI 1416 I0 meM mAlavA para hamalA kiyA aura huzaMgazAha ko bhAgakara mA~ ke kile meM zaraNa lenI par3I' / 1422 I0 meM ahamadazAha ne phira mAlavA para AkramaNa kiyA parantu vaha mA~ ke kile para adhikAra karane meM saphala na huA / hi0 sa0 817 (1415 I0 ) meM ahamadazAha ko giranAra kA kilA dekhane kI icchA huI isalie usane vidrohiyoMko usI dizA meM khdedd'aa| usa samaya taka saurASTra ke kisI bhI rAjA ne musalamAnoM ke Age sira nahIM jhukAyA thA isalie sora ke rAjA para zera malika ko Azraya dene kA bahAnA banA kara zAha ne usa para AkramaNa kara diyaa| hindU rAjA ne sAmanA to kiyA parantu musalamAnoM kI yuddhapraNAlI se anabhijJa hone ke kAraNa vaha jaldI hI hAra gayA aura bhAga khar3A huA / zAha ne giranAra ke kile taka usakA pIchA kiyaa| isake bAda kucha vArSika kara denA svIkAra karalene para vaha ahamadAbAda lauTa gayA / rAste meM usane siddhapura ke devAlayoM ko naSTa karake bahuta sA dhana va javAharAta prApta kie / gujarAta balazAlI rAjAoM ke atirikta choTe choTe saradAroM ko bhI vaza karane va unase kara vasUla karane meM ahamadazAha ko khUba prayAsa karanA par3A thaa| ye loga apane apane kiloM meM chupa jAte the aura jaMgaloM meM bhAga jAte the isalie inase kara vasUla karane meM bahuta kaThinAI par3atI thI / anta meM zAha ne ina para vArSika kara niyukta kara die aura inakI jamIneM va kile inako vApasa kara diye / 1426 I0 meM zAha ne phira IDara para vijaya prApta karane kI icchA kI / vaha jAnatA thA ki IDara ke rAjya para adhikAra rakhanA usake kAbU se bAhara kI bAta thI / vaha yahA~ kA qilA kabhI bhI na le sakA thA; isalie usane yahA~ ke rAvoM para AtaMka jamAne ke lie hAthamatI nadI ke kinAre eka vizAla kilA banavAnA zurU kiyA / yaha kilA IDaragar3ha para jhuke hue parvata zikharoM para se spaSTa dikhAI par3atA thA / bAdazAha ne isakA nAma ahamadanagara rakkhA / tatkAlIna IDara kA rAva pU~jA to 1 "huzaGgazA heradhivAsa durgamAkrAmatA maNDapamAgraheNa / yenoccakai rAcakRSe kareNa pade pade mAlavamaNDalazrIH ||11||" rA0 vi0 sarga 2. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya [17 eka khaDDe meM girakara mara gayA aura usake putra nArAyaNadAsa ne cAMdI ke tIna lAkha TaMka vArSika kara denA svIkAra karake saMdhi karalI / parantu dUsare hI varSa 1428 I0 meM vaha saMdhi TUTa gaI aura ahamadazAha ne 14 navambara ko vaha kilA jIta liyaa| vahIM para usane eka vizAla masajida bhI banavAI / isake bAda (35 hi0, 1431 I0) dakSiNa ke bahamanI sulatAna, sAlaseTa, mAhima aura bambaI dvIpa para sulatAna ne vijaya prApta kii| diva, ghoghA aura khambhAta ke dvIpa bhI gujarAta ke isa sulatAna ke adhikAra meM the| kitanI hI bAra gujarAta kI vijayinI senA ina dvIpoM se sone cAMdI aura jarakazI ke kapar3e va javAharAta lekara ghara lauTI thii| ahamadazAha kI mRtyu 4 julAI san 1443 I0 ko ahamadAbAda nagara meM huI aura usako jAmA masajida ke sAmane dafanAyA gayA / gujarAta ke sulatAnoM meM ahamadazAha ko bahuta prajApriya aura nyAyI sulatAna ke rUpa meM yAda kiyA jAtA hai / eka kavi ne usake lie likhA hai ki "he rAjA! tere nyAyapUrNa samaya meM kisI manuSya ko phariyAda karane kI AvazyakatA nahIM par3I / " yaha kavitA premI aura guNagrAhaka thA / ___ ahamadazAha ke bAda usakA putra muhammadazAha gaddI para baiThA / yaha bahuta vilAsI thA aura rAjakAja meM vizeSa ruci nahIM rakhatA thaa| isameM bAdazAha ke padayogya buddhi bhI nahIM thI; parantu, vaha bahuta udAra thA isIlie usako loga 'jarabakhza' kahate the / gaddI para baiThate hI usane IDara para car3hAI kI / rAva kucha dinoM taka to idhara udhara pahAr3iyoM meM chipatA rahA, bAda meM usane apane aparAdhoM ke lie kSamA mA~ga lo / 1446 I0 meM sulatAna ne campAnera" ke rAvala gaMgAdAsa para car3hAI ko aura usako harAkara kile meM bhAga jAne ke lie bAdhya kiyaa| parantu, gaMgAdAsane bAda meM mAlavA ke khilajI sulatAna ko apanI sahAyatA ke lie rAjI kara liyA (1) phariztA / (2) ina saba ghaTanAoM kA ullekha rAjavinoda ke isa zloka meM kiyA gayA hai - vibhajya durgANi nihatya vIrAn haThAna mahArASTrapati vijitya / jagrAha ratnAkarasArajAtamanargalairyaH svabalairbalIyAn // 12 // rA0 vi0 sarga 2. (3) kurvantu garva bahavo'pyakharvamurvIzvarAH zrIguNagauraveNa / ahammadendrasya jatAnurAgasaubhAgyalezaM na pare labhante / / 13 / rA0 vi0 sarga 2. (4) rUpazriyaiva vijitaH samabhUn manobhU : zrImanmahammadanarAdhipateranaGgaH / ___asya striyaH khalu jagajjayino'pi tasya vIkSyaiva tatkSaNamamuM vivshiibbhuuvuH||16|| rA0 vi0 sarga 2. (5) rA0vi0 17,16 sargaH 2; (6) mIrAte sikandarI / (7) rA0vi0 18, sa0 2 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAjavinoda mahAkAvya taba isa navIna zatru ke sAmane muhammadazAha na Tika sakA aura burI taraha hArakara lauTa gayA / thor3e hI samaya bAda hi0 sa0 855 (I0 1451-52) ke moharrama mAsa kI 20vIM tArIkha ko usakI mRtyu ho gii|2 muhammadazAha ke bAda hi0 sa0 855 (1451 I0) ke moharrama mAsa kI 11 vIM tArIkha ko usakA bar3A zAhajAdA kutubauddIna takhta para baiThA / usI samaya use mAlUma huA ki rAjadhAnI se kucha hI mIla kI dUrI para mAlavA ke sulatAna kI senA A pahu~cI hai isalie Age bar3hakara usakA sAmanA kiyaa| mAlavA ke mahamUda khilajI ko vApasa lauTanA par3A aura kutuba kI jIta huI / isake bAda ina donoM sulatAnoM ne milakara hinduoM ke viruddha yuddha-yojanA karate rahane kI pratijJA kI aura mevAr3a ke rANA kumbhA ke rAjya ko Apasa meM bA~Ta lene kA manasUbA kiyaa| mujaphpharazAha ke bhAI kA vaMzaja zamsa khAM usa samaya nAgaura kA svAmI thA isalie usane rANA ke viruddha sahAyatA karane ke lie kutubazAha se prArthanA kii| zAha ne apanI phaujeM usakI sahAyatA ke lie bhejI parantu rANA ne unheM burI taraha harA diyaa| isa para kutubazAha phira nAgaura kI tarapha svayaM ravAnA huA aura mevAr3a ke adhInastha sirohI ke rAjapUtoM ko jIta liyaa| phira vaha pahAr3I mArga se kumbhalamera ke kile kI ora bar3hA parantu bIca hI meM rANA ne usa para AkramaNa kara diyaa| isake bAda rANA meM aura kutubazAha meM sandhi ho gii| aba, mAlavA ke sulatAna ne kutubazAha ko phira bhar3akAyA aura campAnera ke sthAna para rANA ke rAjya ko Apasa meM bAMTa lene kI saMdhi para hastAkSara kie / dUsare varSa, kutubazAha ne phira AbUgar3ha ko jIta liyaa| vahA~ kucha phauja chor3akara vaha sirohI pahu~cA aura ekabAra phira rANA se saMdhi ho gaI / agale varSa 1458 I0 meM rANA ne phira nAgaura para car3hAI kii| bahuta dera karake kutubazAha usakA sAmanA karane ke lie ravAnA huA aura jaya prApta karatA huA kumbhalamera kI tarafa bar3hA parantu usako bIca hI meM rukanA par3A / isake thor3e hI dinoM bAda vaha ahamadAbAda lauTa gayA aura mara gyaa| kutubauddIna ke bAda hijarI san 863 (1458-56) ke rajaba mahIne kI 23 vIM tArIkha ko ahamadazAha kA putra dAUda gaddI para baiThA / parantu vaha bilakula ayogya siddha huA 3 isalie gujarAta ke amIroM va ucca rAjyAdhikArayoM ne nirNaya kiyA (1) rAsamAlA (2) athavA usako jahara de diyA gayA / dekho rAsamAlA; - mIrAte sikandarI, tavArIkha ahamadazAhI / 3 rAjavinoda meM kutubuddIna aura dAUda kA koI varNana nahIM hai / dAUda kA nAma na hone kA to kAraNa spaSTa hai kyoMki usane kevala 7 hI dina rAjya kiyA parantu kutubuddIna ne to 8 varSa ke lagabhaga rAjya kiyA thA aura mevAr3a ke rANA va mAlAvA ke sulatAna se yuddha karake usane kIrtilAbha bhI kiyA thaa| anya hindU evaM musalamAna itihAsakAroM ne usakA ullekha kiyA hai / isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki kutubuddIna phatahakhA~ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya ki muhammadazAha ke putra phatahakhA~ ko gaddI para biThAnA cAhie kyoMki usameM bAdazAha hone ke guNa bhI pAe jAte haiM aura AkRti meM bhI vaha bhavya hai| phatahakhA~ mahamUdazAha ke nAma se hi0 sa0863 (1510 I0) ke zaabAna mAsa kI pahalI tArIkha, ravivAra ke dina ahamadAbAda meM takhta para baiThA / usa samaya usakI avasthA teraha varSa kI thI / ' yahI mahamUdazAha Arge cala kara mahamUda begar3A ke nAma se prasiddha huA aura yahI rAjavinoda kAvya kA caritra-nAyaka hai| takhta para baiThane ke thor3e hI dina bAda kucha avicArazIla saradAroM ne vajIra ImAdaula mulka ke sAtha jhagar3A karake usako mAra dene kA SaDyantra kiyaa| parantu, sulatAna ne dhIraja aura caturAI se aisI vyavasthA kI ki saba vidroha zAMta ho gayA aura isake bAda meM vajIra ke viruddha sara uThAne kI kisI bhI saradAra kI himmata na pdd'ii| ___ san 1467 I0 meM mahamUda ne soraTha para car3hAI kI parantu isa bAra usako vizeSa saphalatA nahIM milI isalie usane bahuta se javAharAta aura nakadI kI bheMTa lekara rAva se zatrutA banda kara dene kI AjJA de dii| (mahamada begADA kA pahalA nAma) kA sautelA bhAI thA aura zurU se hI usase dveSa rakhatA thaa| phataha khA~ ko mAtA sindha ke bAdazAha jAma jAnu- hana kI putrI thii| usakA nAma bIbI mudhalI thaa| usakI dUsarI bahana bIbI miradhI thii| pahale unake pitA ne bIbI miradhI kI zAdI gujarAta ke sulatAna muhammadazAha ke sAtha aura mudhalI kI hajarata kutubula AphatAba ke putra haz2arata zAha Alama ke sAtha karane kA nizcaya kiyA thA / parantu bIbI madhulI adhika sundarI thI isalie muhammadazAha ne apanI sattA aura dravya ke dabAva se usakI zAdI apane sAtha karavAlI / bIbI miradhI kA vivAha haz2arata zAha Alama ke sAtha ho gyaa| puhammadazAha kI mRtyu ke bAda kutubuddIna ke vyavahAra se asantuSTa hokara mughalI apane putra phataha khA~ ko lekara zAhaAlama ke Azraya meM Akara rhii| kucha samaya bAda bIbI miradhI ko mRtyu ho gaI aura mudhalI ne zAhaAlama ke sAtha punarvivAha kara liyaa| isa prakAra phatahakhAM kA pAlanapoSaNa va zikSA dIkSA haz2arata zAha Alama hI ne kiyA / bIbI mudhalI ne apanI sevAoM se prasanna karake unase phatahakhA~ ke lie gujarAta ke takhta kA varadAna bhI prApta kara liyA thaa| kutubakhAM ne kaI bAra phataha khA~ ko mAra dene ke prayatna kie parantu haz2arata ne usakI hara bAra rakSA kii| rAjavinoda mahamUda ko prazasti meM usake Azrita kaviM dvArA racA huA kAvya hai ataH isameM kutuba kA ullekha jAnabUjha kara nahIM kiyA gayA hai / kavine to yahAM taka kiyA hai ki kutubuddIna ne rANA kumbhA para jo vijaya prApta kI thI usakA zreya bhI apane varNanIya AzrayadAtA mahamUda ko hI de diyA hai / vAstava meM rANA kumbhA aura mahamada begar3A meM kisI yuddha kA honA itihAsa meM nahIM pAyA jAtA hai / (saM.) (1) mIrAte sikaMdarI (2) rAsamAlA / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] rAjavinoda mahAkAvya parantu isase usako saMtoSa nahIM huA aura vaha phira giranAra para hamalA karane kA bahAnA DhUMDhane lagA / dUsare hI varSa use bahAnA mila bhI gayA / rAva mANDalika rAjacinhoM ko dhAraNa kie hue kisI mandira meM pUjA karane ke lie gayA / jaba mahamUda ko yaha samAcAra milA to use vaha sahana nahIM kara sakA aura turanta cAlIsa hajAra phauja lekara rAva ko zikSA dene ke lie ravAnA ho gyaa| rAva meM itanI sAmarthya nahIM thI ki vaha musalamAnoM kA sAmanA karatA isalie usane mu~hamA~gA kara de diyA aura rAjacihna bhI sulatAna ko bheMTa kara die| parantu yaha saba vyartha huA aura parama zUravIra pRthvIrAja cauhAna kA yaha kathana ki 'eka bAra ur3AI huI makkhI kI taraha zatru bhI phira phira kara vApasa AtA hai' usa para ThIka ThIka lAgU ho gayA / usI varSa ke anta meM mahamUda ne soraTha para phira car3hAI kara dii| rAva ne apanI prajA ko saMkaTa se bacAne ke lie phira mu~hamA~gA dhana denA cAhA parantu mahamUda ne use isalAma dharma svIkAra karane ke lie bAdhya kiyA / rAva ne kucha uttara na dekara kile ke daravAje banda kara lie aura mahamUda ne gherA DAla diyaa| anta meM, rAva ne dekhA ki usake duHkhoM kA anta nahIM hai to usane kile kI cAbiyA~ sulatAna ko sauMpa dI aura usake kahane ke anusAra qalamA par3ha liyA / (1470 I0) 1 isa vijaya ke anantara mahamUda ne vibhinna prAMtoM se bahuta se sayyadoM aura vidvAnoM ko soraTha meM basane ke lie bulAyA aura eka nagara bhI basAyA / isa nagara kA nAma mustaphAbAda par3A / kahate haiM, yaha nagara bahuta jaldI hI taiyAra hokara rAjadhAnI kI samAnatA karane lagA thaa| varSa kA kucha bhAga mahamUda yahIM bitAtA thA / jaba vaha isa nae nagara ke bhavanoM kA nirIkSaNa kara rahA thA usI samaya yaha samAcAra milA ki kaccha ke nivAsayioM ne gujarAta para AkramaNa kara diyA hai isalie vaha udhara car3ha calA aura bahuta jaldI hI unako apanI AdhInatA svIkAra karane ke lie bAdhya kara liyaa| isake anatanra mahamUdazAha ne sindha ke jAToM aura balUciyoM para car3hAI kI aura sindhu nadI taka deza ke aMtaraMga meM ghusatA calA gayA / ye ghaTanAeM I0 sa0 1472 meM huI / sindha kI car3hAI ke bAda mahamUda ne jagata (dvArakA) aura zaGkhodvAra (beTa) dvIpa ke saradAroM para car3hAI kii| isakA kAraNa yaha batalAyA jAtA hai ki maulAnA mohammada samarakandI ne sulatAna ke pAsa Akara dvArakA va beTa dvIpake brAhmaNoM kI zikAyata kI aura mahamUda ne udhara car3hAI kara dii| usane dvArakA kI bahuta sI (1) mIrA sikandarI ke lekhaka kA kahanA hai ki rAvane sulatAna ke kahane se isalAma dharma svIkAra nahIM kiyA thA varan eka phaqIra kA camatkAra dekhakara aisA kiyA thA / use yaha bodha dene vAle rasUlAbAda ke pIra zAhaAlama the | (2) kaoNmisariyaT -- hisTrI Apha gujarAta, bhA0 1 (1938), pR0 130 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya [21 imAratoM va mUrtiyoM ko tur3avA diyaa| isake bAda vahIM eka masajida banavAne ke vicAra se cAra mahInoM taka phauja ko roke rahA / tadanantara, zaGkhoddhAra dvIpa para car3hAI kii| vahAM ke rAjA bhIma ne 223 bAra yuddha kiyA parantu anta meM mahamUda kA ber3A pAra utara gayA aura bahuta se rAjapUta mAre gae / eka choTIsI nAva meM baiThakara bhAgatA huA bhIma pakar3a liyA gayA aura ahamadAbAda meM lAkara mAra diyA gyaa|' san 1476 I0 kI barasAta meM sulatAna ahamadAbAda kI tarapha gayA aura zarada Rtu meM muztaphAbAda Akara rahane lagA / vahIM Asa pAsa ke jaMgaloM meM vaha zikAra ke lie nikalatA thA / kucha dinoM bAda vaha phira ahamadAbAda A * gyaa| eka bAra vaha zikAra khelatA huA ahamadAbAda se IzAnakoNa meM bAraha kosa kI dUrI para vAtraka nadI taka jA pahuMcA / vahA~ use jJAta huA ki loga jabhI tabhI lUTa pATa kara lete haiM isalie usake mana meM vicAra AyA ki isa sthAna para eka nagara basAyA jAve aura usakA nAma mahamUdAbAda rakkhA jaave| usI samaya nagara kI nIMva rakha dI gaI aura bahuta jaldI hI vaha bana kara taiyAra ho gyaa| isake bAda hI hi0 sa0 885 (I0 sa0 1480) meM kucha musalamAna saradAroM ne mahamUda ko padabhraSTa karake usake putra ahamada (mujaphphara) ko takhta para biThAne kA SaD-yantra racA / sulatAna ne unakA dhyAna baTAne ke lie campAnera para car3hAI karane ke viSaya meM unase maMtraNA kii| parantu, ve usakI bAtoM meM na Ae / ataH campAnera kI car3hAI kucha samaya ke lie sthagita rahI / bAda meM 1482 I0 meM usane phira campAnera para AkramaNa karane kI taiyArayA~ kii| parantu, usI samaya usakA dhyAna sUrata ke dakSiNa meM balasAr3a ke jahAjiyoM kI ora gayA jinakA prabhAva itanA bar3ha gayA thA ki ve kevala vyApAra hI nahIM karate the pratyuta unakI ora se usake rAjya para bhI hamalA hone kI AzaMkA hone lagI thii| mahamUda ne khambhAta meM eka ber3A ikaTThA kiyA jisameM tIraMdAja va bandUkeM tathA topeM calAne vAle sabhI loga the / yaha ber3A jahAjoM meM car3hakara ravAnA huA / zatruoM ke paira ukhar3a gae aura sulatAna ke ber3e ne usakA pIchA kiyaa| kucha dera yuddha hone ke bAda ve mallAha aura unake vAhana pakar3a lie ge| isI varSa ke anta meM usane campAnera para car3hAI kara dii| hijarI san 887 (1482 I0) meM samasta gujarAta va campAnera meM varSA bahuta kama huI thii| usI samaya sulatAna kI phauja kA vizeSa afasara malika asada apane lazkara ke sAtha campAnera durga ke pAsa jA phuNcaa| rAvala ne bhI kile se (1) dvArakA aura beTa dvIpoM para mahamUda ne hi0 sa0 878 (I0 sa0 1473) meM vijaya prApta karake malika topAna ko vahA~ kA sUbedAra niyukta kiyA aura usako 'pharahataula mulka' kA alaqAba diyA / ___ beTa kA rAjA bhIma 1475 meM maulAnA samarakandI ke kahane ke anusAra nagara meM cAroM tarafa ghumAkara Tukar3e Tukar3e karake mAra diyA gayA (mIrAte sikandarI). Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] rAjavinoda mahAkAvya bAhara Akara yuddha zurU kiyaa| malika ko hAra huI aura sarakArI hAthI, kucha ghor3e aura sabhI sipAhI mAre gaye / yaha khabara sunakara sulatAna ko bahuta krodha AyA aura usane campAnera para pUrNa vijaya prApta karane kA nizcaya kiyaa| . jaba campAnera ke rAvala' ne sunA ki mahamUda usapara hamalA karane A rahA hai to pahale to vaha Aveza meM Akara nikala par3A aura sulatAna ke mulka meM Aga lagAne lagA va mAra kATa karane lgaa| parantu, phira kucha soca vicAra kara usane sandhi kA prastAva kara diyaa| mahamUda kisI bhI zarta para sandhi karane ko rAjI na huA aura anta meM musalamAnI senA tA0 17 mArca 1483 I0 ko kAlI ke parvata kI talahaTI meM jA phuNcii| rAvala ne eka bAra phira sandhi ke lie prArthanA kI parantu usa para kisI ne dhyAna nahIM diyaa| anta meM usane pUrNa sAhasa ke sAtha sAmanA karane kA nizcaya kiyaa| musalamAnI senA ne gherA DAla diyA aura rAjapUtoM ne una para AkramaNa cAlU kara die| kaI bAra musalamAnoM ke chakke chUTa gae parantu anta meM vivaza hokara rAvala ko apane purAne sahAyaka mAlavA ke sulatAna giyAsuddIna se sahAyatA mAMganI par3I aura vaha usakA sAtha dene ke lie ravAnA bhI ho gyaa| parantu, itane hI meM mahamUda ne usa para car3hAI kara dI aura vaha samaya anukUla na dekhakara mAlavA lauTa gyaa| mahamUda bhI apane ghere para campAnera lauTa aayaa| __ apanA gherA cAlU rakhane kA Azaya jAnate hue sulatAna ne vahIM eka masajida banavAI aura sudRr3ha gherA DAla diyA / anta meM susalamAna loga kile ke itane najadIka pahuMca gae ki unheM usa gupta mArga kA bhI patA cala gayA jisase rAjapUta loga nahAne-dhone va pAnI Adi lene ke lie bAhara AyA karate the / isake bAda unhoMne kile kI pazcimI dIvAra tor3a DAlI aura usa mArga para adhikAra kara liyA / yaha ghaTanA san 1484 I0 ke 17 navambara kI hai / aba kile para golAbArI zurU huI aura udhara rAjapUtoM ne jauhara kI taiyAriyAM kI / citA taiyAra huI aura usameM rAniyA~, dAsiyA~, dhana daulata Adi sabhI kucha svAhA ho gae 2 / isake bAda pAvAgar3ha ke rakSaka rAjapUta kesariyA vastra pahana kara bAhara Ae aura raNabhUmi meM mRtyu prApta kI / campAnera kA rAvala aura usakA pradhAnamaMtrI DUMgarazI jIvita pakar3a lie gae / mahamUda ne apanI vijaya ke smAraka-svarUpa vahIM mahamUdAbAda nAmaka nagara basAyA / rAvala aura DUMgarazI ke ghAva acche hone para unheM isalAma dharma (1) rAvala gaMgAdAsa kA putra jayasiMha; phariztA ne isakA nAma benIrAya likhA hai / hindU dantakathAoM meM yaha 'patAI rAvala' ke nAma se prasiddha hai / (dekho rA0 ba0 go0 hI0 ojhA kRta mevAr3a kA itihAsa ) / (2) rAjavinoda meM pAvaka girikA yaha varNana mahamUda ke pitA mahammada ke samaya meM honA batAyA gayA hai "yasya pratApabharapAvakasaMgamena dagdhasya pAvakagireH zikharAntareSu / prekSanta jarjarasudhAvidhurANi bhasmarAziprabhAbhi ripavo nijamandirANi / / rA0 vi0 sarga 2. 18 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya grahaNa kara lene ko kahA gayA parantu unhoMne asvIkAra kara diyA / isa para sulatAna ne unako maravA diyaa| bhATa ne isa ghaTanA kA varNana isa prakAra kiyA hai : saMvat paMdara pramANa, ekatAlo saMvatsara; posa mAsa tithi trIja, bar3hehu vAra ravi sudana; maraziyA SaT pa, prathama verasI paDIje; jADeco sAraMga, karaNa,, jetapAla kahIje / saravariyo candrabhANa, patAha kAja piMDaja diyo / mahamudAbAda meharANa, laghu kaTaka sara pAvo liyo / san 1494 I0 meM dakSiNa ke bahamanI rAjya ke vidrohI bahAdura gilAnI nAmaka saradAra ne gujarAta ke kucha vyApArika jahAjoM ko lUTa kara mAhima dvIpa para adhikAra kara liyaa| mahamUda ne usake viruddha jala va sthala senAeM bhejI aura bahamanI ke sulatAna ke pAsa bhI eka ailacI dvArA patra bhejA / usane turaMta zilAnI para car3hAI karadI aura use pakar3a kara mAra DAlA / gujarAta ke manuSyoM va vAhanoM ko mukta karake vApasa bheja diyA gyaa| dUsare varSa mahamUda ne bAgaDa aura IDara para car3hAI ko aura vahAM ke rAjAoM se bhArI bheTa vasUla karake mahamUdAbAda (campAnera) lauTA / ___ san 1507 I0 meM mahamUda phira hamAre sAmane jala-senApati ke rUpa meM AtA hai| kucha yUropa nivAsiyoM ne samudra para adhikAra jamA rakkhA thA aura gujarAta ke kinAre basa jAne kI icchA se kucha bandaragAhoM para kabjA kara liyA thA / turko bAdazAha bajAjata dvitIya kA jahAjI kaptAna pandrahasau AdamiyoM kA ber3A lekara gujarAta ke kinAre A pahuMcA / udhara mahamUda va usake anya senApati bhI A pahuMce / isa lar3AI meM musalamAnoM ko vijaya huI aura purtagAliyoM kA jhaNDevAlA jahAja, eDamirala DaoNna lArejoM alamor3A va 140 manuSya naSTa hue| . san 1510 I0 meM mahamUda pATaNa gyaa| yaha usako antima yAtrA thii| usane vahA~ ke bar3e bar3e AdamiyoM ko bulAkara unase bheMTa kii| phira vaha ahamadAbAda lauTa AyA aura tIna mahInoM taka bImAra rahA / isI bIca meM usane apane putra khalIla khAM ko bulavAyA aura usakI aMtima salAma lekara hijarI san 617 (1511 I0) ke ramajAna mahIne kI tIsarI tArIkha somavAra ko vaha isa asAra saMsAra ko chor3akara cala basA / use sarakheja meM daphanAyA gayA thA jahAM para usakI kabra aba taka maujUda hai / (1) usa samaya IDara para rAva bhAna kA putra sUrajamala rAjya karatA thaa| (2) mIrAte ahamadI / phariztA ne likhA hai ki usakI mRtyu hi0 sa0 917 ke ramaz2Ana mahIne kI dUsarI tArIkha maMgalavAra ko huI thii| usa samaya usakI Ayu 70 varSa 11 mahIne kI thii| usane 55 varSa 1 mahInA aura do dina rAjya kiyA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] rAjavinoda mahAkAvya ahamadAbAda ke sulatAnoM meM mahamUdazAha, yadi sabase mahAn nahIM to atyanta lokapriya avazya huA hai / jaise hindU samrATa siddharAja ke viSaya meM kitanI hI kimvadaniyA~ aura adbhuta kathAeM pracalita haiM vaise hI isake viSaya meM bhI kitanI hI bAteM prasiddha haiM / mahamUda kI zArIrika gaThana, zUratA, bala, nyAya, paropakAra, isalAma para dRr3ha AsthA, niyama pAlana meM dRr3hatA aura vicArazakti kI zreSThatA kA samAnarUpa se bakhAna huA hai| usakI 'begar3A' upAdhi ke bAre meM kucha logoM kA kahanA hai ki jisa baila ke sIMga dAeM bAeM lambe (eka AdamI dUsare se milate samaya hAtha baDhAe isataraha) hoM usa bala ko hiMdI meM begar3A kahate haiN| sulatAna ko mUrcha isI taraha kI thI isalie loga use begar3A kahate the / dUsarA mata yaha hai ki sulatAna mahamUdane jUnAgar3ha aura campAnera ke do kile jIte the isalie vaha (be-do; gaDhA-kilA) begar3A (do kiloM kA vijetA) kahalAtA thaa|' kahate hai ki, vaha bahuta khAne vAlA thA aura itane bar3e rAjya kA svAmI aura rAjavaibhava meM rahanevAlA hone para bhI usakI jaTharAgni bahuta prabala thI / vaha kalA premI thA aura imAratoM kA use bahuta zauka thaa| gujarAta kI musalamAnI imAratoM meM se adhikAMza ke sAtha mahamUda begar3A kA nAma sambaddha hai / muztaphAbAda aura mahamUdAbAda (campAnera) ke atirikta vAtraka nadI ke kinAre usane apane nAma se eka aura zahara basAyA thA jisake cAroM ora koTa khicavAkara acchI acchI imArateM banavAI thIM / isI nadI ke kinAre para usane eka utkRSTa mahala banavAyA thA jisake avaziSTa aba taka vartamAna haiN| vaha inhIM tIna nagaroM meM se eka meM prAyaH banA rahatA thA parantu garamI ke dinoM meM jaba matIre (tarabUja) paka jAte haiM taba ahamadAbAda avazya jAtA thaa| mIrAte ahamadI ke kartA ne Age calakara likhA hai ki gujarAta deza meM jitane zaharoM, kasaboM aura gA~voM meM phaloM ke per3a haiM ve saba mahamUda ke samaya meM lagAe hue haiN| mIrAte sikandarI meM likhA hai ki apanI bImArI kI avasthA meM usane pharamAyA ki zAhajAdA khalIla khAM ko bulaao| parantu, vaha Akara pahuMcA isase pahale hI hi0 sa0 617 ke mubAraka ramaz2Ana mahIne meM somavAra ke dina dopahara kI namAz2a ke bakhta isa phAnI duniyA ko chor3a kara ananta dhAma ke lie vidA ho gyaa|.... usa samaya usakI umra 67 varSa aura tIna mahIne kI thii| kaoNmisariyaTa-hisTrI Apha gajarAta bhA0 1 pR0 207 meM likhA hai ki usakI mRtyu 23 navambara 1551 I0 ko huI / usa samaya vaha apane 67 veM varSa meM thaa| (1) phariztA / (2) mIrAte ahamadI (1856 I0) (3) zAkhoTaiH kuTajaizca zAlmalivanazcchannAzca yA bhUmaya statrAzoka rasAlabAla-bakulai ramyAH kRtAH vaattikaaH| AkrAMtAH kiTikoTimarkaTakulairharyakSavyakSazca yAstatrAnena purANi puNyajanatApUrNAni klupatAni ca / / 24 // rA. vi. sarga / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya jahAjo lar3AiyA~ lar3ane ke kAraNa usako prasiddhi yUropIya dezoM taka phaila gaI thii| misTara elphinsTana ne likhA hai ki isa bAdazAha ka viSaya meM tatkAlIna pravAsiyoM ke bar3e bhayAnaka vicAra the / Bartema ( bArTimA ) aura Barbosa ( bArbosA ) donoM hI meM usakA vistArasahita varNana kiyA gayA hai / eka yAtrI ne usake zarIra kI banAvaTa ke viSaya meM bhayaMkara varNana likhA hai / usake asAdhAraNa mAtrA meM bhojana karane aura usake zarIra meM viSa hone ke bAre meM donoM hI lekhaka sahamata hai / viSelA bhojana karate karate usake zarIra meM itanA viSa phaila gayA thA ki yadi koI makkhI ur3atI ur3atI Akara baiTha jAtI to turanta mara jAtI thii| sattAvAn manuSyoM ko daNDa dene kI usako sAdhAraNa rIti yaha thI ki pAna khAkara una para pIka kI picakArI mAra detA thaa| baTalara ne "khambhAta ke rAjA kI bAta" likhI hai jisameM usakA nitya kA bhojana do jaharI sA~pa aura eka jaharI meMDhaka likhA hai| mIrAte sikandarI meM likhA hai ki sAdhAraNa bhojana ke atirikta 150 sona kele va gujarAtI taula kA savA mana rAyatA usake nitya ke bhojana meM sammilita the| rAta ko sote samaya do bar3e bar3e bhagone pUoM va bar3e bhujiyoM ke bhare hue usake palaMga ke dotI ora rakha die jAte the| jaba taka nIMda na AtI vaha idhara udhara karavaTa lekara kRtako khAtA rahatA thaa| bIcameM nIMda khulajAne para bhI vaha unheM khAne lagatA thaa| he zrayaH kahA karatA thA ki yadi vaha bAdazAha na hotA to usakI jaTharAgti visa kAra zAnta hotI? . morAta sokandarI meM isa sulatAna ke caritra evaM rAjya-pravandha ke viSaya meM jo vivaraNa likhA hai vaha isa prakAra hai ___"yahAM yaha bAta prakaTa karanA hai ki yaha sulatAna gujarAta ke sulatAnoM meM saba se uttama thaa| nyAya meM, dharma meM, saMgrAma meM, isalAma dharma ke niyamoM kA pAlana karane meM, bAlya, yauvana, aura vRddhAvasthA meM sadaiva ekasAra uttama buddhi rakhane meM, zArIraka sAmarthya meM aura udAratA meM advitIya thaa| itane bar3e rAjya vaibhava aura mahAn veza kA svAmI hote hue bhI usako pAMcana-zakti bahuta prabala thii| (isake rAjya meM) gujarAta deza meM eka naI sphUrti AI jo kitane hI samaya pUrva taka na AI thii| senA suvyavasthita thI aura prajA nirupadrava thii| sAdhu-santa sthira citta se bhajana meM vyasta rahate the aura vyApArI apane vyApAra aura lAbha se prasanna the| deza meM sarvatra zAnti thI aura coroM kA bhaya nahIM thaa| sone kI zailI liye hue akelA AvamI pUrva se pazcima taka ghUma AtA hai / he samrATa ! tere bhaya se saMsAra kI sabhI dizAeM nirbhaya haiM / isa prakAra kisI ko pukAra karane kI AvazyakatA hI na par3atI thii|" ... "sulatAna kI AjA thI ki koI amIra athavA sainika adhikArI yuddha meM mArA jAya vA svAbhAvika rIti se mara jAya to usakI jAgIra usake putra ko hI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] rAjavinoda mahAkAvya jAya, yadi usake putra na ho to jAgIra kA AdhA bhAga usakI putrI ko de diyA jAya, yadi putrI bhI na ho to usake AzritoM ke liye aisA prabandha kara diyA jAya ki unako jIvana-yApana meM kisI prakAra kA kaSTa na mile| kahate haiM ki eka bAra eka manuSya ne Akara kahA ki amuka amIra mara gayA hai aura usakA putra usa pada ke yogya nahIM hai / sulatAna ne kahA ki vaha pada usa lar3ake ko apane yogya banA legA / isake bAda aisI bAtoM meM kisI ko kucha kahane kA sAhasa na par3A / isa sulatAna ke samaya meM prajA sukhI thI isakA kAraNa yaha thA ki akAraNa hI atyAcAra karake kisI jAgIradAra ko jAgIra nahIM chonI jAtI thI aura sarakAra dvArA nizcita lagAna hI le liyA jAtA thA / jaba sulatAna mahamUda zahIda ke samaya meM kAryakartA mantriyoM ne deza kI upaja kI tapAsa ko to jJAta huA ki usa samaya deza meM pahale se dazagunI upaja adhika hone lagI thI aura ias meM koI bhI kisAna nirdhana nahIM thA / vyApAriyoM ko luTeroM kI koI cintA na thI kyoMki vyApAra ke sabhI mArga surakSita the aura sulatAna ke rAjya meM cora kI utpatti hI na hotI thI / sAdhu-santa zAMnti se rahate the kyoMki sulatAna svayaM isa mAnyavarga kA ziSya evaM bhakta thaa| vaha prati varSa inakI jAgIreM bar3hAtA rahatA thA aura isake atirikta bhI santoM kI icchAnusAra unheM anudAna diyA karatA thA / yAtriyoM ke liye usane bar3I-bar3I dharmazAlAeM banavAI aura svarga ke samAna sundara pAThazAlAoM tathA masajidoM kA nirmANa karAyA / sulatAna bar3A nyAyI thA aura usake rAjya ma kisI ko hAni pahuMcAne kA kisI kA sAhasa na hotA thaa| usake viSaya meM eka kavitA meM likhA hai ki "aparAdhiyoM para tumhArA aisA AtaGka chAyA huA hai ki koI kabUtara pakar3ane ke liye bAja nahIM chor3a sakatA hai" / choTe bar3e sabhI vargoM ke logoM kA mata hai ki mahamUda begar3A jaisA bAdazAha gujarAta meM pahale nahIM huA aura nyAya meM to usa ke bAda bhI koI samAnatA na kara skaa| usane jUnAgar3ha kA kilA, soraTha deza, cAMpAnera kA kilA tathA aura AsapAsa ke pradezoM ko jItakara vahA~ para hindU rIti-rivAjoM ko naSTa kara diyA aura isalAmI rIti-rivAjoM ko pracalita kiyA, isaliye kayAmata taka jo bhI kArya ina pradezoM meM hoMge ve usI ke nAma likhe jaaveNge| usakA pautra bahAdurazAha yadyapi deza jItane meM usase bar3ha kara huA tathApi anubhava meM vaha sulatAna mahamUda ko nahIM pA sakatA thA / sulatAna to ina donoM hI bAtoM meM bar3ha kara thA / "yuvA pratibhAzAlI aura bhAgyavAn vaha aisA thA ki vaibhava meM yuvaka aura yukti prayukti meM praur3ha thA / " "jisa samaya yaha sulatAna yahAM rAjya karatA thA usI mamaya khurAsAna meM 'sunasAna huna mirjA rAjya karatA thA aura benamuna bajora moraalI usake pradhAna maMtrI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA vaMza-paricaya [27 ke pada para suzobhita thaa| mullA tathA manohara kAvyakartA ke sthAna para maulAnA jAmI pratiSThita the jo IzvarIya mArga evaM mokSa prApti ke parama sAdhana jJAna meM anubhavI the| usI samaya dillI ke tasta para sulatAna sikandara bahalola lodI virAjamAna the| unake vajIra parama buddhimAna aura dUradarzI jIyAna bahalolakhAM lodI the| usI samaya mAMDa ke takhta para sulatAna mahamUda khilajI ke putra sulatAna gayAsuddIna baiThe the jinake zAsana aura udAratA kI khyAti cAroM ora phaila rahI thii| usI samaya dakSiNa kI gaddI para sulatAna mahamUda bahamanI vartamAna thA / saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki kitane ho varSoM bAda sulatAna mahamUda gajanavI ko AtmA sulatAna mahamUda begar3A ke rUpa meM avatAra lekara A gaI thI kyoMki usake sabhI kArya utane hI pratiSThita the jitane ki usa mahAna sulatAna ke the|" ___ "kahate haiM ki jisa dina sulatAna mahamUda gaddI para baiThA usa dina usake jamAI khudAvanda khAM ne jo bar3A vidvAna aura vaktRtva kalA meM nipuNa thA, sulatAna ke hAtha meM dIvAna hAphija kI pustaka dekara zakuna dekhane ke liye prArthanA kii| jyoM hI sulatAna ne pustaka kholI anAyAsa usameM isa Azaya kI kavitA nikalI ....... "are jisake zarIra para bAdazAhI kA jalavA A rahA hai aura jisake namUne ke do motiyoM se bAdazAhI jhalaka rahI hai|" . __ "isa sulatAna ke rAjya meM kabhI anAja maha~gA nahIM huaa| pratyeka cIja saste mUlya para prApta hotI thii| gujarAta ke logoM kA kahanA hai ki gujarAta meM aisI sastAI kabhI nahIM dekhI thii| caMgejakhAM mugala kI taraha isako senA ne bhI kabhI parAjaya kA anubhava nahIM kiyA thaa| sadA naI-naI vijaya isako prApta hotI thii| sulatAna ne eka Adeza jArI kiyA thA ki senA ke AdamiyoM meM se koI RNa na le| unake liye sarakArI kara kA koI aMza alaga nirdhArita karake rakha diyA jAtA thA jisameM se sipAhI loga AvazyakatAnusAra rakama udhAra lete the aura vApasa jamA karA diyA karate the| isa prabandha se vyApArI loga avazya hI kucha saMkaTa meM par3a gaye the aura isaliye ve usakI AlocanA karate huye use burA kahA karate the| sulatAna bArambAra kahA karatA thA ki jo musalamAna byAja khAtA hai vaha dharma-yuddha meM nahIM Tika sktaa| isI kAraNa paramAtmA use yuddha meM vijayo karatA thaa|" _ 'Izvara kI kRpA se gujarAta meM Ama, anAra, rAyaNa, jAmuna, nAriyala, bela aura mahuA Adi ke aneka jAti ke per3a pracuratA se milate haiM ve saba isI mahApratApI sulatAna ke satprayatnoM ke phala haiM / prajA meM jo koI apanI bhUmi meM per3a lagAtA thA usako sahAyatA dI jAtI thI / isI kAraNa janasAdhAraNa meM bAgoM kI racanA karane va per3a lagAne kI pravRtti bar3ha gaI thii| isa sambandha meM kahA jAtA hai ki sar3aka para yA kisI jhopar3I ke Age lagAyA huA per3a dekha kara sulatAna Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] rAjavinoda mahAkAvya apane ghor3e ko seka letA aura per3a lagAnevAle se pUchatA ki isa vRkSa ko pAnI kahAM se lAkara pilAte ho| yadi vaha pAnI kA sthAna kahIM dUra para batalAtA to sulatAna kRpApUrvaka vahIM kuMA khudavA detA aura per3a bar3A hone para lagAnevAle ko inAma detA / phiradausa bAga jo 5 kosa lambA aura 1 kosa caur3A hai isI sulatAna kA lagavAyA huA hai| zAbAna bArA bhI jo svarga kI samAnatA karatA hai isI ke samaya meM taiyAra huA thaa| isI prakAra jaba vaha kisI khAlI dukAna yA makAna ko dekhatA to vahAM ke adhikArI yA naukaroM se isakA kAraNa pUchatA aura turanta hI usako AbAda karane kA prabandha karatA thaa| isa prakAra 'jo dAkhila hotA hai vaha sahI salAmata hai' isa kurAna kI Ayata ke anusAra prajA usake rAjya meM sukhI thI / ' aneka lar3AiyoM meM vijayalAbha prApta karane se usakI vIratA va bhavanoM tathA bArA bagIcoM se usake kalA-prema kA to paricaya milatA hI hai, parantu kavi udayarAja viracita prastuta rAjavinoda kAvya se usake caritra kA eka aura pahalU bhI sAmane AtA hai ( jisako prAyaH hamAre itihAsakAra vizeSa mahatva nahIM diyA karate haiM); vaha yaha hai ki vaha kavitA premI bhI thA / avazya ho, kaTTara musalamAna hote hue bhI, saMskRta meM nigumphita usake isa yazogAna ne usake mUlataH hindU hRdaya ko parama santoSa pradAna kiyA hogA / ~ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA 045 tAniyogazAdhanakAhoma saiyA madotyAyedayarAnAzAha vilAniyAvadanavAyAvasAtavarSayovAdhIzanisasasiramanyAvayamA nabAmA yAvayavadharAdharApunarimAmayajJAnamArakAbAzImamUra mAhirapatanAvaTa nirAyana strImAnasATipparasamaja nizrIguremApati stanamAvAti makhamamAnavAhinanAtmajAta sAtmihamadAmpataluDAgAyAsahIlA ravaradhArA zrImasamAhilapatizayAnaMdIvAtmajaH 4AinizrImahArAjA / virAjanarabakApAna mAhidhImatsabaravAparvaritrai rAjaninAdebImatyarAjA vita matakAvavijayalIlAlAnAmamannamasamegAvAsakAchau tarapati trinana sahastramayutaM caladAmathakroTiAbharakhA ThapAta yAtAyanAmekApAvAgamegAnAGaggachanASTAmapanamaH SKHE P Pa Ram rAjavinoda kAvyakI AdarzabhUta pratikA antima patra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / ||prthmH srgH|| // OM namaH sarasvatyai // zrI jagatkartre namaH // jagatkartA vijayate karuNAvaruNAlayaH / rAjarUpeNa ramate yaH prajAnugrahecchayA // 1 // rAjanyacUDAmaNimatyudAramAzAsmahe zrImahamadasAhima / kalAnidheryasya padaM zrayete sarasvatI zrIzca samAnameva // 2 // etaccaritre kva labheta. pAraM pade pade hanta matiH skhalantI / udArakIrttarmahamUdasAhestAvadguNAneva gurUkaromi // 3 // amuSya rAjJAM paramezvarasya pUjopahArAya mayopanItaH / kavitvapuSpAJjalireSa ramyaH santastadAmodabharaM bhajantu // 4 // utkarSamAlakSya sadaiva lakSmyAH saubhAgyalAbhAnmahamUdasAheH / utsaGgamutsRjya pitAmahasya sarasvatI mAvalayaM prapannA // 5 // praSTuM kvacit keli [pR0 1B] parAM tanUjAM caturbhujasyeva dizazcatasraH / vidhainidezAt prathamo digIzaH sahasramakSNAmadizat pRthivyAm // 6 // kSaNAdatha kSoNitalaM vigAhya madhuvratAnAmiva paGaktirakSNAm / paurandarI zrImahamUdasAheH padmAkare rAjapure'vatIrNA // 7 // vIthISu vIthISu ca rAjadhAnyAM dvAre narendrasya ca mandireSu / zreNI surendrasya dRzAM vyarAjad vyAlambitA vandanamAlikeva // 8 // divsptenetrshsrmaalaa dIpAvalizrIbhavane bhrmntii| ArAtrikaM saMsadi kurkhatIva prAptA mudA zrImahamUdasAheH // 9 // savRttisthapadakramA parilasattarkAnumeyodarA __ mImAMsAdvayasundarastanabharA tattvArthavAdAnanA / vAgdevI varanavyakAvyaracanAzRGgAriNI prekSitA [pu02A] sutrAmNA mahamUdasAhanRpatevidvatsabhAmAzritA // 10 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1. 21 2] kavi-udayarAjaviracitaM raajvinodmhaakaavym| brAhmi ! brahmasabhAM subhASitarasatyAgena rUkSAnanAM kRtvA krIDasi bhUtale kimiti sA zakreNa pRSTA'bravIt / sutrAman mahamUdasAhinRpatevidyAvidAM saMsadi svacchandaprasaratkavitvalaharIM tyaktuM kathaM zakyate // 11 // indraH kiM kamalApatiH kimathavA kiM vA ratervallabha: zRGgAraH kimu mUrtimAniti budhaissollAsamAlokitaH / caJcaccAmaravIjita: sumahacchatreNa vibhrAjitaH ___so'yaM zrImahamUdasAhinRpatiH siMhAsane rAjate // 12 // audArya paramasya zauryamatulaM gAmbhIryamukhyAn guNAn prekSya zrImahamUdasAhanRpaterAzcaryamAseduSAm / keSAM vA viduSAM dadhIciraruci dhatte na citte ciraM karNaH karNakaTutvameti [pR02B] bhavati prAyo balivismRtaH // 13 // pUrNodhnyaH suradhenavaH phalabharairbhugnAzca kalpadrumA ste cintAmaNayo dRSadgurutayA yogyAstulArohaNe / vIrazrImahamUdasAhanRpateH satpAtrakoTimbhare___ jarjAtaM dAnaguNena samprati yato yAJcAvimuktaM jagat // 14 // cintAmaNerlocanamAzritA zrI: karaM ca kalpadrumadAnazaktiH / vANI vilAsena ca dogdhi kAmAn jiSNorjagatyAM mahamUdasAheH // 15 // uccaidviSadbhUdharalakSapakSacchedaikakartuH zatakoTibhartuH / saMlakSyate zrImahamUdasAherAkhaNDalatvaM kSitimaNDale'pi // 16 // yazobharaiH zrImahamUdasAhervasundharAyAM kumudAvadAtaiH / udasya doSAkaramabjajanmA vidhitsatAM candramasAM sahasram // 17 // prAcyA pratIcyAmapi dizyavAcyAmuccairudI [pR0 3A] cyAmudayaM dadhAnaH / pratApabhAnurmahamUdasAheH karoti nirvairitamaH samastam / / 18 / / zrIcandrahAso mahamUdasAheH sRjatyaho vairizirAMsi rAhUn / teSAM yazazcandramasaH pratApabhAnozca sarvagrahaNe raNeSu / / 19 / / sottAlapAtaM ripukandharAsu tUryasvanaistANDavitA raNeSu / kRpANayaSTirmahamUdasAheryazaHprasUnAJjalimAtanoti // 20 // pravartitaM dakSiNavAmabhAgayorjavena pazyadbhiralakSitakramam / dhanurhi zArGga mahamUdabhUpatervyanakti yuddheSu caturbhujazriyam // 21 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 3] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / [3 balIyasA zrImahamUdabhUbhujA hatA hi ye hetibhirAhave'hitAH / vibhidya te maNDalamaMzumAlino gatAssvarAkhaNDaladRSTacaNDatAH // 22 // akSNAM jighRkSati sahasrakaraH sahasramasmAt sahasrakaratAM ca sahasranetraH / zrIpA [pR03 B] tasAhamahamUdanRpaprayANe reNuvraje dizi dizi pravijRmbhamANe // 23 // kiM bhAskaro'yamudayAcalamadhyavartI jambhArirabhramapati kimathAdhirUDhaH / itthaM vadanti samudaM mahamUdasAhaM dRSTvA viziSTamatayo varavAraNastham // 24 // durnItidAvadahanaM nijamaNDalAradhArAjalaizzamayatA sakalAvanIyam / etena sAndrakaruNAmbughanena kAma sampattibhissapadi pallaviteva bhAti // 25 // muktojjvalAbhirabhitaH kilazAtakumbhadhArAbhiragrakarapallavasambhRtAbhiH / paTTAbhiSekasamaye svayameva rAjJA premNA ghanena mahiSIva sudhAbhiSiktA / / 26 / / lInA kvacitkvacidapi prakaTIbhavantI bhrAntvA jgjjddtyaadhipyodhikhinnaa| sA'haM prakAzamadhunA'dhigatA'smi loke vidyAvivekarasikasya sadasyamuSya / / 27 // [pR04A] iti nigadya supadyamanoramaM sucaritaM mahamUdamahIpateH / zatamakhAbhimukhI kila bhAratI punaravocadidaM madhuraM vacaH // 28 // zrImAn sAhimudappharassamajani zrIgUjaramApati stasmAt sAhimahammadassamabhavat sAhistato'hammadaH / jAtassAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA khyAtaH zrImahamUdasAhinRpatirjIyAt tadIyAtmajaH // 29 // // iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksapAtasAha-zrImahamUdasuratrANacaritre rAjavinode mahAkAvye surendrasarasvatIsamvAdo nAma prathamassargaH // ||dvitiiyH srgH|| vaMzassahasrAMzubhavo jagatyAM jAgartyasau rAjabhirarcanIyaH / karNopamo yatra kilAdatIrNaH zrImAn purA sAhimudappharendraH // 1 // lInasya vADI' kalikAlabhItyA kRSNasya sAhAyyacikI[pR0 4 B]rSayeva / dillIpurAd gUjaradezametya dadhAra yo mUrddha ni sitAtapatram // 2 // samugiran kacchamahISu yena DiNDIrapANDUni yazAMsi khaDgaH / sphUrjadviSacchoNitapaGakaliptaH prakSAlita: pazcimavArirAzau / / 3 / / (1) vAddhiH-vAridhiH-samudram / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAyam / [2. 17 vilaya vArAMnidhimekavIro laGakAbhidhaM dvIpamagAt kapIndraH / tatsparddhayevogratarazcacAra dvIpeSu saptasvapi yatpratApaH // 4 // mumoca bandIkRtamalpakhAnamanalpavIrya balavattaro yaH / / / bazyAstato mAlavarAjabandimokSapadAkhyaM birudaM vahanti // 5 // tasyAtmajassAhimahammado'bhUd yasya kSamAbhogapurandarasya / audAryasUryeNa jagatyajasraM vyadAri dAridrayamayaM tamisram // 6 // dadhAra zastraM na ripurna mitraM yasmin dadhatyAyudhamekavIre / pUrvastata[pR0 5A]ssaGgarabhaGgabhIteranyat punastasya balapratIteH // 7 // uditvaro yasya babhau jagatyAM sahasrabhAnupratimaH pratApaH / yo mallakhAnAkhyamulukamindraprasthasthamudvejitavAn dviSantam // 8 // yasya prasiddha dviradaivibhinnaprAkArasaudhasphuradaTTamAlA: / adyApyaho nandapadAdhinAthA bhallakavat pallivane bhramanti // 9 // tasmAt samudrAdiva pUrNacandraH zrImAnabhUt sAhirahammadendraH / nirastadoSAvasarairazobhi jyotsnojjvalairyasya jagad yazobhiH // 10 // huzaGgasAheradhivAsadurgamAkAmatA maNDapamAgraheNa / yenoccakairAcakRSe kareNa pade pade mAlavamaNDalazrIH // 11 // vibhajya durgANi nihatya vIrAn haThAn mahArASTrapati vijitya / jagrAha [pR0 5 B] ratnAkarasArajAtamanargalairyaH svabalaibalIyAn // 12 // . kurvantu garva bahavo'pyakharcamurvIzvarA: zrIguNagauraveNa / ahammadendrasya janAnurAgasaubhAgyalezaM na pare labhante // 13 // AnandanaH sumanasAmatha nandano'bhUd bhAgyazriyAM nidhirahammadapAtasAheH / gAyAsadIna iti sAhimahammadendraH kSoNIbhujAM mukuTaghRSTapadAravindaH // 14 // sUryo divaiva kurute jagati prakAza kAnti zazI vitanute niyataM nizAyAm / zrImanmahammadanarAdhipateH pRthivyAM dRSTaH pratApayazasoryugapatpracAraH // 15 // rUpazriyaiva vijitaH samabhUn manobhUH zrImanmahammadanarAdhipateranaGgaH / asraM striyaH khalu jagajjayino'pi tasya vIkSyaiva tatkSaNamamuM vivazI babhuvuH // 16 // yo bhAratasya [pR0 6 A] bharatasya ca samprayogAduccairajAyata naye'bhinaye pravINaH / vIro raNe vitaraNe ca viziSTazaktiH karNArjunAvapi jigAya jagatprasiddhau // 17 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2027] kavi-udayarAjaviracitaM raajvinodmhaakaavym| [5 yasya pratApabharapAvakasaGgamena dagdhasya pAvakagireH zikharAntareSu / prakSanta jarjarasudhAvidhurANi bhasmarAziprabhANi ripavo nijamandirANi // 18 // nityaprasAdaparivaddhitaharSayogAH sammAnadasya mahatA mahitApakartuH / yasya prabhoH kanakavetradharAH purastAt kSoNIbhujo'pi paricArakatAM prapannAH // 19 // tasyAtmajaH kila mahammadapAtasAheH zrImAnayaM vijayate mahamUdasAhiH / rAgeNa gUrjarabhuvA'pyupasevyamAno dhArApurIkaraparigrahasAgraho yaH // 20 // pUcaviziSTamatibhirvihitAH kSitIndraryeSAM prasAdhanavi[pR0 6 B]dhau bahudhA prayatnAH / durgANyanena sahasA prabhuNA svazaktyA bhagnAni tAni balavadripurakSitAni // 21 // pANau cakAsti mahamUdanarezvarasya khaDgo raNe vibhajanAkSarapaTTa eSaH / prathine dizati yadbhavamarthidainyaM pratyarthivaibhavamihArthijanAya datte // 22 // etaccamUcaraturaGgamacaGakramArthaM mAmaNDalaM khalu kulAcalaklRptasImam / abdhiM vilaGadhya dahati dviSato vimuktama-damasya jagati prasarana pratApaH // 23 // zAkhoTaiH kuTajaizca zAlmalivanaizcchannAzca yA bhUmaya statrAzokarasAlabAlabakularamyAH kRtA vATikAH / AkrAntA: kiTikoTimavarkaTakulaharyakSatryakSaizca yA statrAnena purANi puNyajanatApUrNAni kluptAni ca // 24 // uddaNDasphuTapuNDarIkaruciracchAyAH paraM visphurad-[pR07 A] vIcIcAmaravIjitAH parisaratsadvAhinIsaGgatAH / rAjante sthirakambukUrmamakaraiH kozaiH samRddhAH sadA kAsArAH kSitipA ivAsya nRpaterhasollasatkIrtayaH // 25 // saundarya makaradhvajapratinidhiM dAne ca karNopamaM kArupye raghunandanena sadRzaM bhImena tulyaM raNe / vAcAM siddhiSu vAkpateH samadhikaM lIlAsu lakSmIvaraM bhartAraM mahamUdasAhamanaghaM vAJchanti nityaM prajAH // 26 // AlokodyatalokavAridhisadA''nandommisaMvarddhanaM dandhiH prasaratpratIpanRpatidhvAntaughaviddhvaMsanam / vIrazrImahamUdasAhanRpateH zazvad dhRtaM mUrddha ni zvetacchatramuditvaraM vijayate pUrNenduzobhAdharam // 27 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] kavi-udayarAjaviracitaM raajvinodmhaakaavym| [3.5 uccairaGkuzatAM bibharti balinA yA sarvadA mauliSu prAthakSitipAlamUrddha[pR0 7 B]su punaryA cakravad bhrAmyati / mAnyAnAM mahatAM ca zekharapade mAleva yA bhrAjate vIrazrImahamUdasAhanRpaterAjJA jagad rakSati // 28 // maryAdAM na vilaGavayanti nidhayo vArAmavAromaya zcandrArkAvudayAstakAlaniyamaM naivApyatikrAmataH / yasyAjJAvazatazcaranti paritastArA nirAlambane / so'yaM zrImahamUdasAhamavatAt kartA jagattArakaH // 29 / / ityAzIrvacanaparamparAH sRjantI vAgdevI viracitanavyakAvyabandhA / ziSyAya tridazaguroH purogatAya vyAkartuM punarudayuGakta rAjacaryAm // 30 // zrImAn sAhimudappharassamajani zrIgUrjaramApati stasmAt sAhimahammadassamabhavat sAhistato'hammadaH / jAtassAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA khyAtaH zrImahamUdasAhinRpati[pR0 8 A]rjIyAt tadIyAtmajaH // 31 // // iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksapAtasAha-zrImahamUdasuratrANacaritre rAjavinode mahAkAvye vaMzAnusaGakIrtano nAma dvitIyaH sargaH // // tRtIyaH srgH|| uccastarAM kuJjaragajitena prahRSyamANo hayaheSitena / sAndreNa nAdena ca dundubhInAM prabuddhyate'sau samaye narendraH // 1 // ullAsayantyo rahasi svareNa vINAkvaNaissamvadatAnurAgam / saubhAgyavatyo'sya vilAsagItaiH prAbhAtikaM maGgalamAcaranti // 2 // AlokanIyaM ghanapakSmalAbhyAM vilocanAbhyAmalimaJjulAbhyAm / mukhAravindaM svayamAzritA'sya prabodhalakSmIrmudamAdadhAti // 3 // prAbhAtikAcAravidhau jalena prakSAlitaM vIkSya mukhaM napasya / saroruhaM muJcati nAmbuvAsaM zazI punarmajjati vAri[pR0 8 B] rAzau / / 4 !! suvarNavarNe'sya vizeSamaGge kaMvarNya rAgaH kurute'dhivarNyam / alaMkRtAnena kuraGganAbhiH zrIkhaNDakAzmIravilepanazrI: // 5 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 19] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / vilAsinaH zrImahamUdasAheH sadbhiH sabhAyAmabhizobhitAyAm / karpUravAsaiH kakubhAM mukhAni tAmbUlayogaH surabhI karoti // 6 // mRNAlasUtrairiva nimmitaM yad ayaM navInai dulaM mahIndraH / vAsa: zaraccandramarIcigauramaGgasya tanmaNDanamAviti // 7 // vizleSya pUSNorvapuSaH prayatnAt tvaSTreva pUrva ghaTitaM mayUkhaiH / ratnaprabhAbhUSitadigvibhAgamayaM mahIndro mukuTaM bibharti // 8 // parisphuratkuNDalapadmarAgaprabhAGakurairajitamAsyamasya / smitAMzulezairha satIvAI bAlAruNaspRSTasarojalakSmIm // 9 // alaM vizAlaM nRharevibhAti vakSaHsthalaM zrImahamUdasAheH / [pR0 9 A] lakSmIryadAliGagya sadA sahAraM mudA karoti pramadAvihAram // 10 // ayaM bhujAbhyAM sphuradaGgadAbhyAmAliGgitAbhyAM caturaGgalakSmyA / virAjate zrImahamUdasAhiH sAmrAjyamudrAGkitapANipadmaH // 11 // pAdAravindaM mahamUdasAheH zriyo'dhivAsaM vayamAnamAmaH / dAridrayasantApanude sadaiva yadAtapatrIkriyate dharitryA // 12 // AtmAnamAdarzatale salIlamAlokayantaM mahamUdasAhim / muhyanti sAkSAn madanAvatAramudIkSyamANA madirAyatAkSyaH // 13 // AsInamaSTApadapIThapRSThe rAjAnamenaM nayanAbhirAmam / nIrAjya nA* navaratnadIpairmuktAkSataiH saspRhamarcayanti / / 14 / / evaM sadAntaHpurasundarIbhirmudA prasanno varivasyamAnaH / bahiHsamAjasthitarAja [pR0 9B] lokavilokanecchAM saphalI karoti // 15 // siMhAsanaM zrImahamUdasAhe sahelamArohati rAjasiMhe / jayetizabdaH prasaran purastAjjanasya karNotsavamAtanoti // 16 // sahasrapatraM dhruvamAtapatraM zirasyudAraM mahamUdasAheH / suvarNakumbhazritakaNikAzri cakAsti gArutmad daNDanAlam // 17 // tapaH purA'tapyata yAbhirindorakasya samparkamavApya bhAbhiH / etAzcalaccAmaracArubhAvAnnarendra candraM parivIjayanti // 18 // AlokamAtrAdapi sarvalokAnAhlAdayantaM kamanIyakAntim / necchanti ke draSTumimaM narendraM satAM sabhAparvaNi pUrNacandram // 19 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / [3. 32 siMhAsanasthasya padAravindaM durAn namatyasya narendravRndam / tatpIThabhUmau viluThatyudArA tanmaulimANikyamayUkhadhArA // 20 // niraGakuzatvena madAtirekA [pR0 10A] nojjhanti ye svairavihAradarpam / sthitA niSiddhA mahamUdasAre gajendrA iva te narendrAH // 21 // samaM samAsthAya narendravRndarakuNThakaNThaM madhuraM paThantaH / vaitAlikAH zrImahamUdasAhaM chandovidaH saMsadi saMstuvanti // 22 // upAyanAnAmapi lakSakoTI rAjanyakoTIramaNeH purastAt / dRkpAtamAtreNa kRtaprasAdA yadRcchayaivArthijanA labhante / / 23 / / yato yato bhUmibhujo'vatIrNaH prasAdapUrNaH khalu dRktaraGgaH / tatastataH saMsadi ratnamAlAlakSyeNa lakSmIrbhajate vizAlA / / 24 / / AkarNyate karNavizeSavaryAt suvarNavarSAn mahamUdasAheH / prAgeva siddhArthamanorathatvAd dehIti kasyApi na dInazabdaH // 25 // kavIzvarANAM mahamUdasAheri prasAdAdhigatA dvipendrAH / dAnAmbunA kItisaroji [pR0 10B] nInAM sphuTaiNAlairiva bhAnti dantaiH // 26 // kavitvarUpeNa mahAkavInAM kIrtiH sphurantI mahamUdasAheH / bigAhate rAjasabhAntarANi sudhAbhiSekotsavamAvahanti // 27 // siMhAsane bhAti narezvaro'sau vyApnoti tejomahimA'sya vizvam / kozaM zrayatyasya kRpANayaSTirAjJAmayaM rakSati dikSu cakram // 28 // Akramya digdazakacakramapAkariSNorandhaM tamo gaganamUrdhnigatasya pUSNa dRggocare carati ko'pi na bhUtale yastulyo raNe vitaraNe mahamUdasAheH // 29 // uccaiH pratApadahanaM samare pradIpyajjuhvan muhurbahalazAtravakIttilAjAn / ratnAkarocitasamujjvalamekhalAyA vIra: karagrahamayaM kurute dharAyAH // 30 // ullAsayan zriyamamuSyakaraH samudraH sAndrAH pradA [pR0 11 A] nalaharIrabhito viti / yAstanvate dazadigantarasaikatAni muktAphalairiva yazobhiralaMkRtAni // 31 // iti dazazatanetrasyApi devI samakSaM kSitizatamakhakItiM kurvatI brahmaputrI / vyalasadiha kaTAkSazreNibhRGgAnuyAtaiH smitakusumasamUhaiH pUjayantI samAjam / / 32 // (1) koTIraH-kirITaH Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-udayarAjaviracitaM raajvinodmhaakaavym| [9, zrImAn sAhimudappharassamajani zrIgUrjaramApati stasmAt sAhimahammadassamabhavat sAhistato'hammadaH / jAtassAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA khyAtaH zrImahamUdasAhinRpatirjIyAt tadIyAtmajaH // 33 // // iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksapAtasAha-zrImahamUdasuratrANacaritre rAjavinode mahAkAvye saMbhAsamAgamo nAma tRtIyaH sargaH ||[pR0 11 B] ||cturthH srgH|| bhUyo'pyabhASata subhASitabhAvapUrNA sA pUrNacandravadanA tridazendramevam / rAjJo'sya vetradharadattapadAvakAzAn dezAdhipAn sadasi pazya kRtapravezAn // 1 // dezasya yasya mahimAnamivopagAtu gaGgA virAjati sahasramukhI bhavantI / vaGgasya tasya nRpatiH praNatiM vidhatte prAcIpayonidhisamapitaratnapANiH // 2 // muktAphalAnyamalatArakasannibhAni vyaktendukhaNDazucizuktipuTArpitAni / asyezvarasya yazasA tulayA dhRtAni rAzIkaroti purataH praNipatya pANDyaH // 3 // strINAM vicitravaravezavibhUSaNAnAmagre nidhAya zatakaM hariNekSaNAnAm / ArAdhayatyamumanaGgajidaGgarUpamaGgAdhipaH sarasanRtyasamutkalo'sau // 4 // . nirgacchatAM pravizatAM muhu[pR0 12A] raGgadebhyo hIraizcyutaH kSitibhujAM bhujaghaTTanena / dvArapradezamatidRzyamamuSya pazyan mAnaM jahAti kila ratnapurAdhirAjaH // 5 // AyAti mantharatayaiSa kaliGganAthaH zrIgUrjarakSitipateH pratihArabhUmau / . . uddAmayAmikamahattarahastiyUthadAnadravaprasarapaGkilapicchilAyAm // 6 // azrAntameva samareSu kRtazramA ye prAgeva sAmpratamamuSya sabhAGgaNasthAH / te'mI triliGgasubhaTA naTatAM prapannAH proddaNDatANDavakalAM paridarzayanti // 7 // bhaktyA na laMGavayati rAghavasetusImAM laGkApati tadapi yastanute sazaGkam / so'pyasya pazya caraNau zaraNaM prapannaH karNATakaH samupaDhaukitahamakUTa: / / 8 // muktAcalairiva payodhinivezabAdhAmuAmavajradharabhIru[pR0 12B]tayA caradbhiH / / airAvatapratibalairavanIndramenaM dantAbalairbhajati siMhalabhUmipAlaH // 9 // .. veSaM vizeSaruciraM dadhatAdareNa hastAravindasamudaJcitacAmareNa / rAjA virAjatitarAM parihRSyamAno (No) goSThISu dakSiNanRpeNa vicakSaNena / / 10 // i Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / etasya caNDabhujadaNDaparAkrameNa nizzeSakhaNDitaraNAGgaNazauNDabhAvaH / sarvvasvameva nijajIvitarakSaNAya daNDaM samarpayati mAlavamaNDalezaH // 11 // yaH pArthivaH pRthutaraH khalu kumbhakarNaH karNena varNamucitaM sahate tulAyAH / so'yaM karoti mahamUdanRpasya sevAM daNDe vitIrNavarabhUrisuvarNabhAraH // 12 // yaH kAmarUpa iti dezapatiH prasiddho na kSobhyate parabalairdhruvamAnasasthaH / asyAgrato viluThati prabhuzaktiyogAd AkRSTa eSa vinivedi [pR0 13 A] taratnadaNDaH // 13 // etasya ke livanarAjivihAralAbhAd gantuM na rAjavanamicchati mAgadhendraH / na stauti puSpAmayamaNDapavAsayogAd bhogAya puSpapuravAsamapi prakAmam // 14 // yaddezametya saritI pariSaSvajAte jahroH sutA ca yamunA ca taraGgadobhiH / so'yaM prayAgapatirujjvalazAtakumbhakumbhaiH payo vahati peyamamuSya rAjJaH // 15 // yaH zUrasena iti zUratayA prasiddho dezo'sti tasya patiretra vizeSa zUraH / kSmAkamukuTasya samIpavartI senAdhipatyamadhigatya jayatyarAtIn ||16|| pArzve caran haricaritrakathAprasaGgAt koTimbha remaM hammadakSitipAlasUnoH / kRtyeSu nityamadhikRtya padaM hi rAjJAM vijJApanAM vitanute mathurAdhinAthaH // 17 // etasya samprati mudappharapAtasAhe vaMze [pR0 1.3B] kabhUSaNamaNezcaraNe'vanatraH / DhillIpurI paridRDho'pyabhimAnagADhAM prauDhiM parityajati nijjitakAnyakubjaH // 18 // [ 4224 etatsamAjamaNimaNDita vedikAyAmAlokayan ghanavilepanameNanAbheH / nepAlamaNDalapatiH zithilIkaroti svasyAH kSiterapi tadAkaratAbhimAnam ||19|| indro'si vIra varuNo'si vasuprado'si lokezvaro'pyasi purArimurArimUrtiH / itthaM hi sAhimahamUdanRpasya sAkSAt kAzmIramaNDalapatistanute prazaMsAm ||20|| vIraH svayaM samiti vidviSatAM nihantA prakhyAtapauruSamazeSadhanurddhareSu / ArohaNe citavicitraturaGgamANAM saMvAhanAvidhiSu sindhupati niyukte ||21|| lakSeNa zArGgadhanuSAmapi vAjinAM caM tejasvinAM samupaDhaukitabhAgadheyaH / asyAgrato bhavati gUrjara [ pR0 14 A] pAtasAhe rAnampramauliradhipaH kila mudgalAnAm ||22|| etasya sAhimahamUdanRpasya sarvaM sarvasahezvaratayAdhikavaddhitarddhaH / spardheta kastulanayA malayAddhimAdrimastAcalAdudayabhUmidharaM ca yAvat // 23 // siMhAsane mahati tiSThati cakravartI yasmin viziSTamaNidarpaNadarzanIye / pArzvastha rAjapariSatpratibimbitAGgI sAkSAd birbhAta padamasya nijottamAGga // 24 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R] kavi-udayarAjaviracitaM raajvinodmhaakaavym| [19 asyAvanIndratilakasya' sabhAH kavInAM keSAM na cetasi camatkRtimAvahanti / vaktrAravindanivaheSu samullasantaH svacchandamindurucayo vacasAM vilAsA: // 25 // asya prabhovitaraNAjjita karNakIrtevidvajjanAH praNayadRSTikRtaprasAdAH / paTTAmbaraizca mukuTaizca samapratiSThAsambhAvanAM sadasi bhUpa [pR0 14 B] tibhirlabhante // 26 // rAgeNa susvaratayA praguNena hA hA hU hUpahAsapaTusadgamakaprayogAH / / gItAni gAyanavarAzcaritairudArairgAyanti gumphitapadAni mahImaghonaH // 27 // anyonyamuSTihativaktritapRSThadezAH pAdAbhighAtaparighaTTitahRtkapATAH / khelantyanargalabhujArgaladurnivArA: kautUhalAya balinaH purato'sya mallAH // 28 // bhAti prasRttvarataraiH parito janaudhaivibhrAjamAnabahuratnasamRddhimadbhiH / kSoNIsahasranayanasya mahAn samAjaH pUrNastaraGganivahairiva vArirAziH // 29 // svacchandameva nijamandirabhUmikAsu yaM yaM pradezamabhilaSya padaM dadhAti / sabhyAH pratApanidhimenamanuvrajantaH sarvatra tatra kiraNA iva visphuranti // 30 // amRtasamarasAbhirdRSTibhiH [pR0 15 A] prItiyogAnmuhurapi bahumAnaM bhAvayan bhRtyavargam / vizati madhuragItaireSa nRtyotsavArtha racitasadupacAraM mandiraM sundarIbhiH / / 31 / / iti kila mahamUdasAherabhinavavaibhavavarNane prsktaa|| punarapi puruhUtakautukArtha sarasapadAni sarasvatI vyatAnIt // 32 // zrImAn sAhimudappharassamajani zrIgUjarakSmApati __stasmAt sAhimahammadassamabhavat saahistto'hmmdH| jAtassAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA ___ khyAtaH zrImahamUdasAhinRpatirjIyAt tadIyAtmajaH // 33 // ||iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksapAtasAha-zrImahamUdasuratrANacaritre rAjavinode mahAkAvye sarvAvasaro nAma caturthaH sargaH / / .. zrI: kalyANamastu lekhaka pAThakayoH ||shriiH|| [pR015 B] (1) sabhAkavI0 iti prtau| (2) vitaraNAjita0 iti pra0 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinAdamahAkAvyam / [5. 13 ||pnycmH srgH|| . ito mRdaGgadhvaninA mRgIdRzo muhurvahantyo'bhinayAya vibhramam / raNajhaNanUpurasUcitAgamA vizanti saGgItakaraGgamaNDapam // 1 // sugandhinAnAkusumasrajAMbharaiH praklRptamuddizya vilAsamaNDapam / samApatantaH parito madhuvratAH sRjanti jhaGkAramanoharA dizaH // 2 // samIraNo raGgabhuvaH samullasan vilepitA yA ghanayakSakaddamaiH / sabhAjanaM bhAvayatIva saurabhaiH kRtArthayiSyanniva gandhavAhatAm // 3 // samantato'pi prasRtaM nRpAlaye prakRSTakRSNAgaru'dhUpasaJcayam / gavAkSamArganiyatA muhurbahirnabhasvatA vAsitamambaraM mahat // 4 // tamo nudatyo nijabhUSaNasphuranmaNiprabhAbhiH paritaH purandhayaH / nRpasya nIrAjanamaGgalotsavaM sRjanti sAyaMtanadIpamAlayA // 5 // * udArazRGgAramanoharAkRtivibhAti rAjA kanakAsanasthitaH / sphuratsupa[pR016AJopari sanniSeduSaH zrayanmurAreranurUpatAmiva // 6 // samaM samantAt parivRtya vallabhaM vibhAntyamUzcandramivoDavaH sthitaaH| vilocanairaJcitavibhramaisstriyaH kRtopahArA vikacotpalairiva // 7 // imAH prakRtyeva paraM manoramAH punavicitrAbharaNairvibhaSitAH / tathA ca nRtyAbhinayAthamutsukA: kathaM na rAmA ramayanti mAnasam // 8 // amuktayA pANitalAdapi kSaNaM rahasyasakhyeva nibaddharAgayA / kalaM kvaNantyA varavINayA'nayA pravINayA rAjamano vinodyate // 9 // jitaM hi vAditrazate'pi veNunA svayaM nidhAyAdharapallave'nayA / yadeSa rAgAtizayena mugdhayA svakaNThamAdhuryamivopazikSyate // 10 // digaGantarAleSu narendramandirAd vijRmbhate- sAndramRdaGganisvanaH / / amuM samabhyasyati gajjitacchalA balAhakastANDavayan shikhnnddinH||11|| [pR016B] kalAvatIyaM madhureNa gAyati svareNa saMvAsitarAgamUrcchanam / nijaM mano maJjulakAMsyatAlajasvanairivojjAgarayantyanukSaNam / / 12 / / iyaM mukhAmbhoruhasaurabhArthinI vilAsinInAM madhupAvalirmuhuH / manoramAlaptiSu gItiSu zruteH karoti huMkArabhareNa pUraNam // 13 // (1) guru iti pra0 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 927] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / [13 alaMkRtaM SoDazabhiH padairiyaM samagrasUDakramagAnapaNDitA / prabandhamelAkhyamakhaNDalakSaNaM vicakSaNA gAyati bhUpateH puraH // 14 // padairudAvirudaiH svarairapi sphuTaizca pATeratiharSavarddhanam / . amuSya rAjJaH kalakaNThabhASiNI kutUhalAd gAyati harSavarddhanam // 15 // priyeNa vRttaiH svayameva nirmitaiH svayaM ca kaNThAbharaNIkRtairiyam / zucismitA gAyati vINayA samaM manoramaM rAgakadambakaM mudA // 16 // iyaM vizantI navaraGgamaGganA sphuratprasUnaiH paripUritAJjali: |[pR0 17 A] priyasya saundaryavinijitAt smarAt svayaM grahItairiva bhAti mArgaNe : // 17 // samullasantI karapallavazriyA smitena tanvI kusumAni tnvtii| iyaM kaTAkSabhramaropazobhitA manobhuvaH kalpalateva nRtyati // 18 // vidhAya vizrAmyati nRtyamekikA parAnusandhAnaparA ca nRtyati / samAnasaundaryaviziSTayoyovivicyate naiva parAparakramaH // 19 // samAnalAvaNyavayovibhUSaNA: pratanvate lAsyavilAsamaGganAH / imAH susaGgItakalAkutUhalAt karoti manye bahurUpavibhramam // 20 // ..." pradarzayantyo vadanaiH sudhAnidheH sphuTaM vapurvRhamudArakAntibhiH / zayairdadhatyazca kuzezayazriyaM vivRNvate bhAvamapUrvamaGganAH / / 21 // yathAGgahArairhariNekSaNAH kSaNAn navaM navaM bibhrati vibhramodayam / tathAtidAdadhunA puradviSo jayAya sajjIbhavatIva manmathaH ||22||[pR0 17 B] gatAni lIlAlalitAni zikSituM nitambinInAM caraNAbjasaGgataiH / kalaM kvadbhirmaNihaMsakAvalicchalena haMsairabhiramyate manaH // 23 // samuccayabhUSaNaratnarociSAM sphuTaM dadhAnA: pariveSamujjvalam / natabhruvo bibhrati netravAsasastiraskariNyantaritA iva bhramIH // 24 // samIraNaH pallavalAlanodgataH prasaktanRtyazramavArihAribhiH / karoti raGgAGgaNakelivATikA vadhUjanAnAM vyajanaucitImiva // 25 // priyasya saGgItarase mano manAk prasaktamAkarSati cAruhAsinI / iyaM calaccAmaracArudorlatA samullasatkAJcanakaGakaNakvaNaiH // 26 // prakRSTaromAJcasamucchvasattarastanadvayAbhogavigADhabandhanam / iyaM sunetrA priyapANinApitaM bibharti ratnAvalicArukaJcakam // 27 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] kavi-udayapajAvaracitaM raajvinodmhaakaavym| [535 svayaM prasannena kucAvalaGakRtau priyeNa hAreNa nitAnta hA[pR0 18 A]rinnaa| atIva tuGgau pRthulau sumadhyamA sakhIjane sAkSiNi kA na manyate // 28 // kare gRhItA maNikaGakaNArpaNe priyeNa tanvI tanukampamAtmanaH / maruccalAnAM caturA vinuhnate muhurlatAnAmabhinIya vibhramam // 29 // itaH praphullena navAmbujanmanA sarojinI bhAnumivopatasthuSI / vibhAti bAlA prasRtena pANinA prasAdayantI priyamUmikAkRte // 30 // itaH kavitvaiH pratibhAvatI prabhuM navairnavaistoSayati pratikSaNam / sphuTaM paThantI kila tAni paJjare karoti kIrAvalirasya kautukam // 31 // jayetizabdaM samudIrayantyamI kalAvido maGgalasUcakaM muhuH / .. . narendralakSmIninadena dantinAM tameva saMvarddhayatIva sammadAt // 32 // .. yo dattavAniha hi bhUri suvarNavarSi karNAya kuNDalayugaM jagadakadIpaH / so'yaM prasAritakaraH kila suprabhAtaM .. kurvannRpasya purataH pratibhAti bhAnuH / / 33 / / pR0 18 B] ityasya sAhimahamUdanRpasya gehe saGgItakeliSu zatakratumAlapantI / vINAkvaNairiva viraJcisutAvacobhizcitte camatkRtimadhatta smaajbhaajaam||34|| zrImAn sAhimudappharassamajani zrIgUrjaramApati- . stasmAt sAhimahammadassamabhavat sAhistato'hammadaH / jAtassAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA . ___ khyAtaH zrImahamUdasAhinRpatirjIyAt tadIyAtmajaH // 35 / / // iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksapAtasAha-zrImahamUdasuratrANacaritra rAjavinode mahAkAvye saGgItaraGgaprasaGgo nAma paJcamaH sargaH // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaci - udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / // SaSThaH sargaH // atha vikasvaravAriruhekSaNA zaradiva sphuTakAzasitAMzukA / punaravocata haMsamRdusvanA surapati prati vAgadhidevatA || 1|| aratiobAhubaloddhataH prayatate paracakrajigI [pR0 19 A]SayA / vasudhayApi nRpA dhanino na kiM na vijayena vinA tu yazasvinaH || 2 || bhajati mantramazeSavizeSavit prakRtibhiH sukRtI kRtanizcayam / abhimataM sakRdudyaminAmapi sphurati mantrabale khalu siddhyati // 3 // karagataiva sadA parakhaNDane prakharatarka materiva vAdinaH / vijayasampadamuSya sunizcitA samarasaMsadi vikramazAlinaH || 4 || bhujabalena vinijjitabhUtalaM pratibalo na hi kazcidamuM prati / nijacamUramunAtigarIyasI parijanapraNayena puraskRtA // 5 // kSitibhRtaH kaTake gaNanA kRtA subhaTakoTiSu mukhyatayA sthiteH / kariSu yUthatairatha paktibhirhayavareSu ratheSu ca maNDalaiH // 6 // agaNitaM vitaratyavanIpatAvavirataM vasu vaizravaNopame / hasati gUrjaravIravasundharA na nagarauM na vibhISaNagopitAm ||7|| [ 0 19B] asiSu nirmalite zarAsaneSvadhiguNeSu tathA kavaceSu ca / dhruvamabhedyatareSu raNaiSiNAM prakaTayata navInamivAdaram ||8|| smarati yanmanasA tadupasthitaM sapadi vastu purAkRtasaMgraham / bhavati bhUmipaterativallabhaM kimiha bhAgyavataH khalu durlabham // 9 // narapaterbahumAnapade sthitAH prakRtayaH puruSAH samupasthitAH / nijanijAdhikRtiSvadhikAdarA avahitAd bahusaMnyasamanvitAH // 10 // kSitipatau vijayAya yiyAsati prasRmaraH paTudundubhisambhavaH / dhvanirudetitarAM paripUrayan giridarIrmukharIkRta diGmukhaH ' // 11 // sakalabhUvalayasyaM purandaraH prabalazastrabhRtAmatisundaraH / vilasadabhramuvallabhabandhuraM samadhirohati samprati sindhuram // 12 // viditavIrasahasrapurassara jaya jayeti [ pR020A] giraH pRthivIzvaram / caTulacAraNaba ndijaneritAH zrutigatAH sukhayanti samantataH // 13 // **] (1) digmukhaH iti pra0 / [ 15 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / [6. 27 dizi dizi dviSatAmatidussaho bahirasAvudayanijamandirAt / adhikadIptidharA samudIkSyate dinakara: zaradambudharAdiva // 14 // narapateranukAritayA zriyA sphuTataraM bahurUpaguNAzrayaH / avanirmadanairiva saGgata calati cArubalaM makaradhvajaiH // 15 // atha sumaGgalalambhitagopuro nivizatejatidUratare purH|| upavane'nugatairbahuzo'bhitaH purajanaiH praNayAdupazobhitaH / / 16 / / aruNarAgabharasphuritAmbaraM pratatarazmisahasramavekSate / iha bhuvo'dhibhuvo navamaNDapaM dinakRteH pratirUpamivoditam / / 17 / / sitapaTaprabhavaH zaradambudapratibhaTaH kaTakasya nivezabhUH / himagireriva sAnubhirunna[pR0 20A] tairupacitA kva na rAjati maNDapaH // 18 // vijayinaH kaTake'sya mahIpateH prakaTitanizi dIpasahasrakaiH / pratihatA vijaneSu vijRmbhitA ripupureSu ghanA tamasAMbharAH // 19 / / amRtakumbhamivaindavamaNDalaM kSitibhujaH surraajdignggnaa|| abhimukhaM kurute dhruvamuccakairudayaparva tamaulisamarpitam / / 20 / / krIDAvicitranavanATakakautukena nidrAM dRzo: priyatamAmapi vaJcayitvA / kaM vA na vIrakaTake ramayatyudArA vArAGganeva rajanI zizirapragalbhA // 21 // prAcyA harityaruNasaGgamapATalimnA vyaktena lakSitavibhAtanizAvibhAgAH / ArAdhayanti mahamUdanarAdhirAjaM vaitAlikAH sulalitairvacasAM vilAsaiH // 22 // yanmaGgalaM puraripogirijAvivAhe lakSmyAH svayamvaravidhau ca janArdanasya / zrIpAtasAhamahamUdanarendra nityaM [pR021 A] lAbhAttadastu raNamUni jayazriyasta / / 23 / / kAntA nitAntaratakelibhareNa khinnA drAgeva talamiva nojjhitumicchatIyam / vyomnastalaM nRpavicakSaNadIrghayAmA rAtriH sphuradviralatArakapuSpahArA // 24 // asmAbhiretadanaghaM tava gIyamAnamArNayanniva yazaH zravaNAbhirAmam / candraH kuraGgamadhunA parihartumicchu tidrutaM pramitakAntirapi prayAti // 25 // yAvatkathAbhiranunIya kathaM kathaJcit kAntaH priyAM nayati manmathabANavazyam / tAvacchRteH kaTu raTatyanuvelamuccairvairIbhavastaruNayoriva tAmracUDaH // 26|| prAcImukhaM bhramavazAt paricumbya kiJcid rAgAdivAmbaravazAttvavalambamAnaH / dUrAt prasArayati samprati padminInAM prANAdhipaH kila karAn parirambhahetoH // 27 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.36 ] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinoda mahAkAvyam / [17 utkaNThayA nizi bhRzaM virahaM viSahya tIrAntareSu sarasaH sarasaM rasanti / [ pR0 21B] rAjan parasparavitIrNamRNAlanAlAnyetAni hanta mithunAni rathAGganAmnAm // 28 // prAbhAtikena pavanena himAgame'pi bhUyaH prabodhitamahAvirahAnalAcciH / tvadvairiNAmaviralairjagadekavIra siJcanti locanajalairhR dayaM taruNyaH || 2 || zrI maNDape tava navAruNabhAviziSTamAJjiSThamAmini maGgalagAyanInAm / niHzvAsa saurabhaguNena muhubhraMmanto vINAravamaMdhukarA nRpa samvadante // 30 // dantAbaleSvadhikRtA yudhi yodhamukhyAn grAsAya cATubhiramUn pratibodhayanti / dhIrAH parAbhavamapi praNayAt sahante mAnojjhitAM na nRpasampadamAdriyante // 31 // anyonyamatsarabhRto navamandurAsu kSuNNodarAsu khuralIkhuralIlayaiva / ceto haranti madhuraM nRpa heSamAnAH prAbhAtikAya yavasAya hayAstvadIyAH ||32|| nAdaH samullasati [pR0 22 A] mardalajhallarINAM sevArtharAjakasamAjanivezarAMzI / rAjan mukhAni ghanamaGgalabhUribherIbhAGkArabhAJji kukubhAmabhito bhavanti // 33 // - iti madhuravacobhirmAgadhaisstUyamAnaH kSitipatizatacUDAratnanIrAjitAghriH / dinakara iva bhUyastejasA varddhamAno mahamadanRpasUnuH svAM sabhAmabhyupaiti ||34|| evaM nigadya vacasAmabhidevatA sA sAnandamullasitakundasamAnahAsA / etatsamAjakavirAjakulaM kaTAkSai rAlakSitapracalaSaTpadalakSaNIyaiH // 35 // zrImAn sAhimudappharassamajani zrIgujjarakSamApati stasmAt sAhimahammadassamabhavat sAhistato'hammadaH / - jAtassAhimahammado'sya tanujo gAyAsadInAkhyayA . khyAtaH zrImahamUdasAhinRpatirjIyAt tadIyAtmaja: // 36 // // iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksa pAtasAha zrI mahamUdasuratrANacaritre rAjavinode mahAkAvye vijayayAtrotsavo nAma SaSThaH sargaH // [pR0 22B] Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / // saptamaH sargaH // prakAmaM suzrUSa sati caritamasya zrutisukhaM nRpaM svenAMzena zravati surendre prabhavatA / dadhAnA sAnnidhyaM sadasi mahamUdakSitipateH kavInAM vAggumphairmudamudavahat sA bhagavatI // 1 // ekA sainyaparamparA tava puro vindhyaM vilaGaghyAparA prAleyAdritaTIratItya jhaTiti prAcIM dizaM gAhate / vIra zrImahamUdasAhanRpate dhAvanti sArddha mRge stanmadhye paripanthino nipatitAH sthAtuM na yAtuM kSamAH // 2 // dikcakrabandhaparapattiparamparANAM pRSThAnuyAtagajavAjirathavrajAnAm / madhye puraHsarabhastava mRgyamANA bhrAmyanti hanta hariNaissaha vairiNo'pi // 3 // trasyanti yAnti parivRtya vilokayanti saGghIbhavanti ca vighaTagha dizo vrajanti / mRgyazca vIraripurAjamRgIdRzazca ceSTAM samAM dadhati cApabhRtaH puraste ||4|| [ 7.11 pRSThe bha[pR0 23 A ] trayavazAd sivaH svanArIrAkrozinIH pathi vihAya palAyamAnAH / vIra tvadIyakaTakena puro niruddhAstAsveva nistrapatayA punarApatanti // 5 // prANAMstRNAni gaNayanti raNe zUrA lokApavAdamiti lAghavadaM tyajanti / ruSTe nRpa tvayi parairvadane'ppitAni prANAvanAt khalu gurUNi kRtAnyarINAm ||6|| vikhyAtavIravaradarpaM harapracaNDadoddaNDakuNDalitadurddharacApadaNDaH / AkhaNDalatvamakhilakSitimaNDalasya siMhaM nihaMsi saruSaM puruSaika siMhaH // 7 // muktAphalairaviralatvadasiprahAraiH kumbhasthalAt pratigajasya samucchaladbhiH / hRSTAtiporA bharAt tava vIrabAhvorvarddhApinaM prakurute'bhimukhI jayazrIH ||8|| pratinRpagajasiMhaMtrAsa jAgradrayANAM janayati hariNA [pR0 23B] nAM zreNirAzcaryameSA | kSitigatimapahAya tvaccharaiH pArzva lagnairupahitanavapakSe vAntarikSe carantI // 9 // hayakhurahatabhUmIresaM chinnabhAnau nabhasi dhRtapayodabhrAntayo'mI mayUrAH / dhvanibhiratigabhI raistvadyazodundubhInAM nRpavara tarukhaNDe tanvate tANDavAni // 10 // caladacalanibhAnAM vyUhabhAjAmibhAnAM prakaTayati samantAt kumbhasindUrapUraH / abhinavadinabhartustvatpratApasya vIra prasaradudayasandhyArAga saubhAgyalakSmIm // 11 // tvatsenAturagAvalI khurapuTai ruddhUlitAbhidhruvaM dhUlIbhiH sthalatAM gatAH pathi bhRzaM luptA na nadyaH kati / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [19 7. 18] kavi-udayarAjaviracitaM raajvinodmhaakaavym| vIra zrImahamUdasAhanRpate tvatkuJjarANAM puna niodrekalasatpravAhanivarhaH pUrNA na jAtAH kati // 12 // rAjan syandanamaNDalAni bahudhA''va pR0 24 A]taMbhramaM bibhrati krUrA: saMyati koTizazca subhaTA: kurvanti nakrocitIm / kallolazriyamAvahanti turagA dvIpopamA dantino majjanti dviSatAM kulAMni balinAM tvatsainyavArAMnidhau // 13 // dhAvattAvakavAjirAjikhuralIkSuNNamAmaNDalI dhUlIvAtanipAtapItasalile sadyaH sthalatvaM gate / vIra zrImahamUdasAhanRpate tvatto'dhunA toyadhau bhUyaH setupathaprabandha kito laGakApatiH zakate // 14 // .. pazyanto bahurUpiNAmabhinayaM tvadvairiNaH svecchayA vIra zrImahamUdasAha sahasA dha.TI*bhirAveSTitAH / RkSAkArabhRto'tha markaTamukhAH kevicca kApAlikAH yoSidveSabhRto naTainijagRhAn niryAnti niyantraNam // 15 // tyaktAH zRGkhalitA dviSAH parihRtA vAhottamAH saMyatA maJjUSAH[pR0 24 B] samukSitAH samagapaH kozAlayaiH sArgalaiH / purya svAbhimukhaM prakIrgaviyaNA no dIkSitA eva taiH sarvasvarpagatatparaistava paraiH svaM rakSituM jIvitam // 16 // truTyadbhirmaNime balAguNazataiharizca kaNThacyuta visrastai ravataMsakaiH pratipadaM bhraSTaiH punarnUpurai : / kAntAre'pi pathi prasAdhana dhirdhAvattarairagrato - nAtha tvatparipanthinAM kulavadhUvargaH samArabhyate // 17 // adreH kandaramAzrayanti ripavastanmandiraM markaTA ste duHsaMstarazAyinaH paramamI dolAsu kelIparAH / / te bhrAmyanti vanAntareSu viharantyudyAnamAlAsvamI svAmistvadbhujavikrameNa janitaM tadbhAgyamapyanyathA // 18 // Arohanti giri vizanti vipinaM bhrAmyanti dikprAntare pArAvAramaho taranti parito dvIpAnta[pR0 25 A]raM yAnti ca / * ghATI-dhAr3a iti loke / (1) kaNThazcyuta iti prato / (2) vizrastariti pratau / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] kavi udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / . [7.28 yatra tvadbhayato vrajanti ripavo vIra pratApaH sphuTaM ___tatraiva prakaTIbhavan haThavazAn manye'grato dhAvati // 19|| tvadvidveSipureSu dAbahutabhugajvAlAvalI jRmbhate ____ lumpanti kSitimambaraM hayakhurairuddha litA dhUlayaH / helAkhelakutUhalAdiva bhaTAH kurvanti kolAhalaM svakSatajaugharAgasalilainazyanti te zAtravA : // 20 // AviddhAH parita: zilImukhazata raktaprasUnogira zzAkhAkhaNDabhRtaH paricchadabharairdUrAntare vajjitAH / . lakSyante na vanAntare tvadarayo rAjendra senAcarai stulyAkAratayA vasantasamaye lInAH palAzadrumaiH // 21 // kimapi viramadAnoMdrekAH sarassvavagAhanaH zizirasamayaprAnte rAjendra bhadragajAstava / kamalavanikAstya[pR0 25 B]ktvA sadyaH kaTeSu nipAtinA miha madhulihAM jhaDakAraudharvahanti madaM muhuH // 22 // atibalatayA nirmathnanto dviSAM yudhi yUthapAn vividhanagarIsaudhATTAlaprapAtasamudyatAH / upavanataruzreNIruccavicUrNayituM kSamAstava kathamime rAjan mattA nadanti na dantinaH // 23 // ripujanapadAkrAntau dhArAM samutpatanakriyAM pratigajaghaTAkumbhadvandvaprahAravidhau punaH / dharaNivalayaM jetuM rAjan parikramaNe dizAM kaTakasubhaTa radhyApyante yAstava maNDalIma // 24 // asamasamarakrIDAvezAnmuhuvijitazramAH pavanarayamapyuccarete nititumuddhatAH / . nRpa tava hayAH kSoNAvAtairudanakhurAJcalaivijayakamalAmAzaMsanti tvadIyakare sthitAm // 25 // na dakSiNanRpaH kSaNaM bhajati medapATo mudaM na vindati na mAdyati svahRdaye sa DhillIpatiH / dharAdhara tavAdhunA samaracaNDimavyAhataH karoti na ca DambaraM sa khalu gauDacUDAmaNiH // 26 // akhaNDi raNacaNDimA jhaTiti maNDapakSmApateraluNTi puTabhedanaM khalu gariSTamASTAbhidham / abandhi gajabandhirADavadhi durdharo vindhyarADamAthi mathurAdhipo nRpa bhavaTairudbhaTaH // 27 // vaGgAH ke ka ime triliGgasubhaTAH ke'mI mahArASTrajA: ke vA mAlava-medapATakunRpAH karNATakITAzca ka / vIra zrImahamUdasAhanRpate tvajjaivayAtrotsave niHsANadhvanidhauGakRtairapi camatkuTuMddizAmIzvarAH // 28 // sevante caraNau zakakSitibhujo datte ca gauDezvaraH kanyAratnamakhaNDadaNDamapare karNATa-lATAdayaH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / tyaktvA laNTitade pR0 26 B]zakozaviSayo drAg durgamAnagrahaM rAjan jIvitamAtralAbhamadhunA kA~kSantyasau mAlavaH // 29 // yAH zIrNopavaneSu dagdhanagareSvAlokya vIcibhamAd dezeSu dviSatAM haThena hariNA dhAvanti tRSNAlavaH / na hyetA mRgatRSNikA nRpa bhavattIvrapratApAnala pluSTasya dyumaNenimajjanakRte toyAzayAH sambhRtAH // 30 // bhagnAnAM samarAGgaNe balavatA vIra tvayA vairiNAM yad grAmeSu pureSu yAcakajanA dezeSu ca sthApitAH / / etatte mahamUdasAha caritaM lokottaraM sarvataH ___ kIrtistambhamiSAdudaJcitabhujA vyAkhyAti pRthvI svayam // 31 // asamasamarakelIsaGgamAyAsabhAjAM kSitipa tava bhaTAnAM bhagnanAnAripUNAm / malayamarudidAnI vandanAmodavAhI priyasuhRdiva'mRnAtyaGgamAliGagya khedm||32||[pR027A] sphurati virahabhAjAM duHsaho'yaM vasantastaruNajanamanaGgo bANalakSIkaroti / iti hi parabhRtAnAM vAkkuhUkAragarbhA tvarayati nRpa pAnthAn preyasIsaGgamArtham / / 33 / / kanakazikharavadbhirmaJjarIpujitAmrarnavakizalayasaGgAkRSTakauzeyazobhaiH / / pratidizamupacinvan gUjarakSmApalakSmI racayati sahakArastoraNAnIva caitraH // 34 // dhanataramakarandaiH snApitA pallavIdhaiH kalitalalitavAsAH prollasaddiGamukhazrIH / sphuTakusumaparAgaiH sAndrakAzmIrarAgarnu pa navakratulakSmyAlaGkRtA gUrjarakSmA // 35 // api bahutaradUrAdutsavaM locanAnAM varaNazikhararUr3he: ketanairvarddhayantI / nRpaturagarayega prApitAsannadezA janayati mudamudyatatoraNA raajdhaanii||36|| pR027 B] enAM pravizya nagarI paramaddhipUrNA dvArAvatImivaM ramAramaNaH prakAmam / nAnAvidhAnyadhivasan maNimandirANi rAjan ramasva taruNIbhirudAramUrte // 37 // sambhAvitA karaparigrahaNena samyak saubhAgyametu bhavatA nRpa ratnagarbhA / zrIpAtasAhamahamUda piteva putrAn premNAdhikena paripAlaya bhRtyalokAn // 38 // evaM vidhAni vacanAni kavIzvarANAM karNAmRtAni kalayan nRpacakravartI / sauvarNavRSTibhiradhaHkRtakarNakIrtI rAjyazriyAbhimatayA ramate prakAmam // 39 // zrIsaGgame'pi suvivekapuraskRtAyAH kIrtiprazastikaraNAdanRNIbhavantyAH / AjJAvazena vacasAmadhidevatAyAH kAvyaM mayA viracitaM mahamUdasAheH // 40 // (1) madAtyaMga0 iti pra. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinoda mahAkAvyam / prayAgadAsasya tanUdbhavena zrIrAmadAsena kR [pR0 28 A] tAbhiyogaH / vyadhatta kAvyaM mahamUdasAheH sadodayAyodayarAjanAmnA // 41 // [ lokAH sapta ? ] vibhAnti yAvadanaghA yAvacca saptarSayo yAvaddIpyati saptasaptiramalo yAvacca saptArNavAH / yAvatsaptudharAdharA punarimAH puryazca saptottamAH kAvyaM zrImahamUdasAhanRpatestAvajjanairgIyatAm / / 42 / / zrImAn sAhimudappharassamaja ni zrIgurjjarakSmApati stasmAt sAhimahammadassamabhavat sAhistato'hammadaH / jAta sAhimahammado'sya tanujo gAyAsadanAkhyA khyAtaH zrImahamUdasA hinRpatirjIyAt tadIyAtmajaH // 43 // // iti zrImahArAjAdhirAja-jarabaksapAtasAha zrImahamUdasuratrANacaritra rAjavinode zrImadudayarAjaviracite mahAkAvye vijayalakSmIlAbho nAma saptamaH sargaH // 22] vitarati satAM prasannaH sahasramayutaM ca lakSamatha koTim / mahamUdasAhanRpatiH pUrayati prArthanAmekaH || 1 || zrIrAmeNAtmajapaThanArthamidaM pustakamaleSi // [ pR0 28 B ] [ 7.43 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || 7: 11 mahamUda (begar3A) kA dohAda kA zilAlekha (vi0 saM0 1545, zaka saM0 1410 ) zrI kAsmIravAsinIM devIM natvA sAhi' mudA [pha] rasyAdau vaMzaM jagati vizu [] ca pAtasAhInAM (nAm ) // 1 // Adau zrI [I] rjarezo nRpakulatilaka [:] prApta puNyai ] kadeza [:] zrImAn zauryAdisArairnRpakulamakhilaM yo vijityAdhi [] sthau / pazcAt zrI tosmin pra [ ] raguNa - rakIttiryazaravI mAnI bhUpAlamaulirvaramukuTamaNirvI virUpAtam [rttiH] // 2 // zrInan vIro'bhavat zAhimudApharanRpaprabhuH / tatputro vIravi [khyA ] mahammada mahIpatiH // 3 // tasyAnvaye prasUtaH pratApasaMtApitamAlavezaH / vIraH sadA zrImadahammadendro rAjA mahImaMDalamaMDanAya // 4 // yaH sarvadharmmArthavicArasAra sarvajJa [ zuddho nRpa] vaMzajAtaH / jitvA mahIM mAlavakAdhipasya jagrAha taddeza 'dhanaM ca pazcAt // 5 // tasmAtpunarbhUmipatiH pradhAnavIra [:] sadA sAhamahammado 'bhUt / dAtA jagajjIvanajAtakIrti [ryasya prabhAvo] viditaH pRthivyAm || 6 || sAhazrI mahamUdavIranRpatiH zrIgyAsa [dIna ] prabho udAracarito jAtonvaye vIryavAn / vikhyAtaH yo rAjyAdhi [ka] karNaM vikramabhUpatiM ca jitavAn zAstrArthasAre gurum // 7 // rAjyaM prApya nijaM prasanna [ vada]no dAtAtivI [ryA] nvitaH pazcAda ( 6 ) kSiNadipati svanagare saM - 12 jitvA ripum / VV 15 -- V 90 papadavI ghadAmena 10 vai ---- (1) yaha akSara aba bahuta halkAsA dikhAI par3atA hai / isake pahale sambhavata: 'svasti' zabda hogA / (2) kAzmIra honA cAhie / ( 3 ) zuddha zabda 'zAhi' hai / Age tIsare zloka meM zAhi likhA hai / ( 4 ) sambhavata: yahAM 'vakSye' pada hai / (5) aba isa akSara kI 'U' kI mAtrA hI dikhAI detI hai / (6) pATha saMdigdha hai / (7) refa yahAM Ni para diyA gayA hai| (8) 'tadvaramadhanaM ca' aisA 'honA cAhiye / (9) 'svaguNair' (?) (10) 'dAnena' honA caahie| ( 11 ) yahAM sa para anusvAra diyA gayA hai jo anAvazyaka hai / ( 12 ) sambhavataH 'saGkhye ca' aisA pATha ho / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] kavi-udayarAjaviracitaM rAjavinodamahAkAvyam / [tapto vai]daM (da) manAdhipasya sakalaM dezaM samaM bhUdhara nItvA zrImahamUdasAhanRpatizcakre mati [2] vate / / 8 / / . tatrottuMganagendrasaMgatabhaTAn vIkSyAdareNa [svayaM] yuddhaM cAdbhutavikramaM [sa kRtavAn] bhUpaH svasenAjanaiH / jitvA durgamazeSavairisahitaM yo jIrNa saMjJaM --' ____ kIrtistaMbhamidaM cakAra nRpatistadaivataM parvatam // 9 // caMpaka ---2 pazcAt saM - - vairikuddha (la? ) kuddAla [] | jitvA pAvaka [durga] pitrA ruddhaM pratApatApU' (vam ) // 10 // mahamUdamahIpAlapratApeneva pAvakam / pravizva jvAlitaM [T] vairivRdaM pataMgavat // 11 // jIvaMtaM tatati ba[ddhvA] durga [nI] tvA mahAbalam / cakAra tatpure rAjyaM mahamUdamahIzvara [:] // 12 // jJAtvA guNa [:] karmabhiraghudArairetaM kulInaM nRpavaMzajAtam / mukhyaM cakArAtmagRhe mahIzaH sa sevake [bhyo]dhikamAnadAnaiH // 13 // pazcAdi [2] sevaka mi] kavIramimAdalaM kAryakaraM viditvA / A - - - - - sadAtizUraM sadvAkya - - - - dezarakSAm // 14 // [pA] mIravaMze nRpatiSa [dhA] na (naH)- - - mobhUdatulapratApaH / sa - hava yA saM (sAM) nAgarItaM - sUyate - - - cArukItiH // 15 // tasmAt saMbalavaneja - - - makhila kSitau - - -(:) mA (mI) pratApavAn vIra (ro) vikhyAta [:] puNyakarmaNi // 16 // mahAmAda mahIpAlasevAprauDhapratApavAn / dAnavIrazciraM jIyAnmalikazrIImAdalaH // 17 // pallIdezAdhikAraM ca puNyaM puNyamatistadA / duSTArihRdaye rAjyaM durgamenaM cakAra vai / / 18 / / [yenAdau] - - - - dhauti [vipulaM] gaMgomikallolavat pUrNa puNyajalena sarva - - - - - - - - - - ! kAsAraM - dakSoda Na manasollAsena niSpAditaM soyaM vIra imAdale [dranRpa] tirdurga cakArottamam // 19 // ... (1) 'saMjaM punaH' aisA honA saMbhava hai| (2) 'daMga' hogaa| (3) isa pada kA ThIka ThIka- artha nahIM nikltaa| pATha saMdigdha hai.| (4) mUlameM 'vezarakSAM' jaisA mAlUma detA hai / (5) zalyaM / (6) 'kAsAradvayamAdareNa' yaha pATha ho sakatA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7, 43] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha [25 ahammadapurA~tasthaH kUpo yasya virAjate / jagajjIvanadAnena yazorAzimivodvahan // 20 // ya [] zrImanmahamU zAhakRpayA zrIcaMpakAkhye pure --[ko] tivivarddhanaM suvipulaM tApatrayonmUlanam / sAnaMdena cakAra mAnasasamaM 'satpuSkaraM' bhUtale soyaM vIra ibhAdaleMdranRpatirdurgaM cakArottamam // 21 // bAgUlAdhipatiryasya jayadevo ma - Ta - [] * * * * * mininye lUSajIvazira [;] svayam // 22 // tatrAzeSA [tri] pUn hatvA kRtvA digvijayodayam / rAyadurga samajayat yosau vIra imAdalaH // 23 // * * * * (rAvala) vedhanena sakalaM tavairivandaM ta [thA] * * * * li - vimukta golakagaNaiH saMhatya cUrNIkR [tam] durga pU [f] balI vijitya sabalaM prodyatpratApena yo dharmadva ramidaM prahArasahitaM ta - - pA - rdadau // 24 // bAgU [la] bhUpa labalaM praha [tya praca] NDa bhUmI varakAlakartA / yaH pAvake pUrvavi [3] ddha bhartA kiM varNyate cAsya jayasya vArtA // 25 // dadhipadre rucirataraM durgA vai duHsaha * * * * / zrImadimAdalamulako dAna' * * * suMdarazcakre // 26 // zrIna vikramArkasamayAtIta saMvat 15454 varSe zAke 140105 varSe pravartamAne vaizAkha zudi 13. * * * * * * * * 'zubhe dine malika zrIimAdalamaliki durga uddhare [zrIrastu] je gar3ha poli nI pArI te vaMtarI * * * * * * * * "tisa * * * * / (1) 'puNyaM' (2) artha spaSTa nahIM hai / (3) tasmai kRpAbdhirdadau / (4) 154 aura 5 ke bIca meM eka bindu sA dikhAI detA hai / saMbhavataH patthara kI kharoMca hai| (5) 14 auMra 10 ke bIca kA bindu anAvazyaka hai / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A ke samaya kA dohAda kA shilaalekh| (vi0. saM0 1545; zAke 1410) mUla lekha ke saMpAdaka DaoN0 eca0 DI0 sA~kaliyA, ema0 e0, ela-ela bI0, pIec0 DI0 ( landana ) yaha zilAlekha priMsa Afa velsa myUjiyama, bambaI meM surakSita hai / ukta myUjiyama ke saMrakSakoM ke saujanya se prApta lekha ko chApoM evaM mUla zilA se bho dekhakara isa lekha ko sarvaprathama abhI prakAzita kiyA jA rahA hai| purAtatva vibhAga ke kyUreTara zrI jo0 vI0 AcArya va zrI Ara0 ke0 AcArya ne isa lekha ke kucha aMzoM ko par3hane meM sahAyatA ko hai ataH sampAdaka unakA AbhAra mAnatA hai / jisa patthara para yaha lekha khudA huA hai vaha 3 phoTa 3 iMca lambA aura 1 phuTa 7 iMca caur3A hai / kahate haiM ki yaha patthara dohAda kasbe se prApta kiyA gayA thA jo bambaI presIDensI meM bar3audA se uttarapUrva meM 77 mIla para sthita hai| dohAda pAMcamahAla jile ke sabaDivIjana kA eka pramukha kasbA hai| do lambI darAroM ke atirikta kaI jagaha se isa patthara kI caTakheM utarI huI haiM jinase isa lekha ko par3hane meM kaThinAI par3atI hai / kahIM-kahIM isa para sindUra athavA aura kucha raMgIna cikanA padArtha lagA huA hai jisase yaha kaThinAI aura bhI bar3ha jAtI hai / isa lekha meM kula 22 paMktiyAM likhI huI haiN| pahalI va anta ko do paMktiyoM ke bahuta se akSara bilakula ghisa maye haiN| pratyeka akSara prAyaH 3 iMca kA hai| * yaha lekha vaizAkha sudI 13 vikrama samvat 1545, zaka samvat 1410, kA hai (sambhavataH 21 vI paMkti ke pUrvArddha meM hijarI samvat aura vAra kA nAma bhI khudA huA thA jo bilakula caTakha gayA hai) / gaNanA se yaha dina vRhaspativAra, 24 apraila 1488 I0 (hijarI san 863 jamAdi-ula-avvala) AtA hai| tithi ke viSaya meM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki isa lekha para vikrama samvat tathA zaka samvat donoM hI khude hue haiM / yaha krama gujarAta meM pAe jAne vAle. mahamUda ke samaya ke sabhI saMskRta zilAlekhoM meM + 'epigrAphiA iNDikA' ke janavarI, sana 1638 (bhAga 24, aMka 4) meM prakAzita / * iNDiyana efimarIz2a, jilda 5, pR0 178 (esa. ke. pillaI) | (bAI harI) kA zilAlekha / iNDiyana eNTIkverI, jilda 4, pR0 368 'aDAlaja vAva' zilAlekha 'rivAijDa lisTa enTIkveriyana rimensa bAmbe presIDensI' pR0 300 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha nahIM baratA gayA hai varan uttarI bhArata ke dUsare lekhoM meM bhI aisA hI pAyA jAtA hai / kAThiyAbAr3a meM prApta *isI kAla ke zilAlekhoM para kevala vikrama samvat ho pAyA jAtA hai| lekha kI lipi devanAgarI hai aura isa viSaya para vizeSa prakAza DAlane kI AvazyakatA nahIM hai| zilAlekha kI bhASA saMskRta hai aura Arambha meM maGgalAcaraNa va anta meM 26 veM padya ke bAda ke aMza ke atirikta sampUrNa lekha padya meM hai| durbhAgya se anta kI tIna paMktiyA~ bahuta jyAdA ghisa gaI haiM aura yaha ThIka-ThIka patA lagAnA sambhava nahIM hai ki yaha lekha mahamUda baigar3A ke rAjyakAla meM khudavAyA gayA thA mathavA usakI svayaM kI AjJA se usake kAryoM kA itihAsa aMkita karane ke liye utkIrNa kiyA gayA thaa| ina paMktiyoM se jo kucha Azaya nikalatA hai vaha itanA hI hai ki yaha lekha mahamUda begaDA ke mukhyamantrI imAdula-mulka dvArA dadhipadra (dohAda) ke durga kA nirmANa karAe jAne ke bAda hI khudavAyA gayA thaa| prasaMgavaza isameM gujarAta ke sulatAnoM kI vaMzAvalI. unake kAryoM aura makhyataH mahamada ke vIrakRtyoM kA bhI varNana AgayA hai| yaha pahalA hI zilAlekha hai jisameM mahamUda begar3A aura usake pUrvajoM ke kAryoM kA arthAt unakI banavAI huI imAratoM va unakI jItI huI lar3AiyoM kA vivaraNa diyA huA hai| ____ * dekho bhANDArakara, lisTa Afa insakripzansa Afa nArdana iNDiyA (List of Inscriptions of Northen India,) saM0 723 aura 1121; 736 aura 1126; 737 aura 1127; 748 aura 1128; 757 aura 1126; 773 aura 1130: 873 aura 1136; 601 aura 1138; 667 aura 1146 / + dekho rivAijDa lisTa Revised List etc. pR0 236-246, 24846, 251, 254, 257, 263 / isase patA calatA hai ki saMvatsaroM kA prayoga karane kI jo prAcIna rUr3hi kAThiyAvAr3a meM 13vIM zatAbdI ke anta taka pAI jAtI thI vaha bAda meM banda ho gaI thii| pA aba taka ke prakAzita anya zilAlekha ye haiM:-arabI lekha-rivAijDa lisTa, eNTI kveriyana rimensa bAmbe presIDensI, pR0 303, 306-07; eka lekha eNTI0 riporTa A. S. I. 1627,28 pR0 146 meM prakAzita huA hai; kahate haiM ki isameM gujarAta ke una sulatAnoM ke nAma die haiM jinakA dauhAda kasbe ko pUrA karAne se sambandha thA / hAlola daravAjA aura cA~pAnera se prApta do lekha 'epi0 inDo-mosli.' 1626-30 pR0 4 meM prakAzita hue haiM / saMskRta lekha-aDAlaja 'rivAijDa lisTa' pR0 310 bAI harI kA zilAlekha Inscription Rev. List pR0 300 ; inDiyana eNTI0, jilda 4, pR0 368, jilda 4 pR0 268 / 1500 I0 taka ke sabhI lekho meM-cAhe ve musalamAna zAsakoM ke hoM agavA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha - yaha lekha maGgalAcaraNa se Arambha hotA hai jisameM kAzmIravAsinI devI ko namaskAra kiyA gayA hai / isake bAda mudAfara pAtazAha kA ullekha hai jo gujarAta ke mujaphphara prathama ke atirikta aura koI nahIM ho sktaa| isake bAda gujarAta ke sulatAnoM kI vaMzAvalI isa prakAra dI huI hai:--(1) zAha mudAfara (2) usakA putra mahammada (3) usake vaMza meM utpanna zAha ahamada (4) tatputra zAha mahammada (5) usakA vaMzaja zAha mahamUda / .yaha vaMzAvalI muslima itihAsakAroM dvArA dI huI (evaM kaimbrija hisTrI oNpha iNDiyA* dvArA svIkRta) vaMzAvalI se bhinna hai / isa para nIce vicAra kiyA jAtA hai| phariztA, morAte sikandarI, mIrAte ahamadI aura araibika hisTrI oNfa gujarAta|| ke lekhakoM ne sulatAnoM kI sUcI isa prakAra dI hai:rAjapUta rAjAoM ke, unake musalamAna prabhuzAsakoM kA ullekha hai| unameM se prastuta lekha ke samaya kA nikaTavartI eka hI lekha rAjapUtAne kI jodhapura riyAsata ke antargata lADanU nAmaka sthAna kA milA hai / yaha lekha saMskRta meM hai aura vi0 saM0 1373 kA hai / prasaMgavaza isameM zAhabuddIna gorI se alAuddIna khilajI taka dillI ke bAdazAhoM kI vaMzAvalI dI hai / dekho ji0 12, pR0 17-27 / 6 mahamUda ke samaya ke dUsare lekhoM se isa devI ko pahacAnane meM sahAyatA nahIM milatI / saMbhavataH yaha brAhmI sarasvatI devI hai kyoMki gujarAta ke eka lekhaka candraprabhasUri (1278 I0) ne bhI apane prabhAvaka-carita (saM0 hIrAnanda zarmA, bambaI. 1600 I0) ke hemacandra prabandha khaNDa meM 'devI kAzmIravAsinI' pada kA prayoga kiyA gayA hai (padya 36-46) / isameM yaha batAyA gayA hai ki hemacandra ne kAzmIravAsinI brAhmI devI ko prasanna kiyA aura 'siddhasArasvata' ho gyaa| yahAM kAzmIra ke zAradAmandiravAlI durgA sarasvatI se bhI tAtparya ho sakatA hai / yaha mandira 15vIM aura 16vIM zatAbdI meM bhAratavarSa meM khUba prasiddha thA / dekhosTaoNIna kA 'kalhaNas kAnikala Apha kAzmIra,' bhA. 2, pR0 276 / * jilda 3, pR0 265 aura 711. + brigsa dvArA phArasI se aMgrejI anuvAda-hisTrI aAfa dI rAija Apha dI mahomedana pAvara' jilda 4, pR0 1-6 / yahAM pR0 8-6 para phariztA ne kisI itihAsakAra kA havAlA nahIM diyA hai parantu likhA hai ki mujaphpharazAha ne apane putra ko dillI ravAnA hone se pUrva 'giyAsa uddaulA-uddIna mohammada zAha' kI upAdhi pradAna kii| + pharIdI kRta anuvAda pR0 7; isameM bhI likhA hai ki jafarakhAM ne svatantra hone se pahale tAtArakhAM ko nAsira uddIna muhammadazAha kI upAdhi dedI thii| [ Bird (barDa) kRta anu0 pR0 165,-167, 201-02; || jafara ulavAli bI muz2aphphara vA AlI (raoNsa) pR0 1, 3, 14, 606 (dekho jilda 3 pariziSTa) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha [29 (1) mujaphphara zAha (mujaphphara prathama) (2) ahamada zAha (ahamada) (3) usakA putra muhammadazAha (muhammada), (4) usakA putra kutubauddIna (kutubauddIna ahamada zAha), (5) dAuda (dAUda) aura (6) mahamUda (mahamUda prathama), muhammadazAha kA dvitIya putra / isase vidita hogA ki isa lekha kI vaMzAvalI meM kramAMka (4) va (5) ke arthAt muhammadazAha ke putra kutubuddIna* aura usake bhAI tathA kutubuddIna ke kAkA dAUda ke nAma nahIM die hue haiM / parantu isameM mahammada (jisako musalamAna itihAsakAra muhammada likhate haiM) kA ullekha avazya kiyA gayA hai / muhammada kA asalI nAma tAtArakhA~ thA aura usako yaha upAdhi, usake dillI ravAnA hone se pahale, usake pitA japharakhA~ ne pradAna kI thii| yaha ghaTanA usa samaya kI hai jaba japharakhA~ dillI ke bAdazAha kI ora se gujarAta meM subedAra hI thA aura vahA~ kA svatantra zAsaka nahIM huA thA / prastuta zilAlekha meM mahammada kA 'mahIpati' ko sthiti meM varNana kiyA gayA hai / sambhavataH usake lie isa upAdhi kA prayoga mahammada ke uparivaNita alpakAlIna prabhutva kA smaraNa karAne ke lie hI kiyA gayA ho| yaha bAta isa kAraNa se aura bhI saMgata pratIta hotI hai ki use 'mahIpati' likhane ke atirikta isa lekha meM usake dvArA vijaya kI huI kinhIM lar3AiyoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| parantu, ina kutubuddIna aura dAUda ke nAma isI zilAlekha meM chor3a diye gaye hoM aisI bAta nahIM haiM, dUsare do arabI zilAlekhoM meM bhI ye nAma nahIM milate haiM / eka lekha to svayaM mahamUda kA hai aura dUsarA bAI harI kI banavAI bAvar3I meM prApta huA hai |mhmuud ke cAMdI ke sikkoM aura anya kathAnakoM meM bhI inakA patA nahIM calatA hai / isake atirikta ina lekhoM meM bhI mujaphpharazAha ke putra muhammada (tAtArakhA~) ko muhammadazAha likhA hai jisakA artha yaha nikalatA hai ki vaha gujarAta ke svatantra sulatAnoM meM se thaa| isa vaMzAvalI ke sambandha meM do bAteM aura dhyAna dene yogya haiN| (1) yadyapi ahammada (kra0 3) aura mahamUda (R0 5) kramazaH mahammada (R0 2) aura zAha mahammada (ka0 4) ke putra the parantu jisa prakAra ina donoM ko spaSTatayA kramazaH mujaphphara aura * dekho-Upara batAe hue itihAsakAroM kI TippaNiyAM / + brigsa-pR0 9; pharIdI-pR0 6; barDa-pR0 176; phariztA ne likhA hai ki tAtArakhAM ne apane pitA ko kaida karake mohammada zAha ko upAdhi grahaNa kI; raoNsa ne pR0 604 para likhA hai ki muhammadakhAM usakA nAma thA aura tAtArakhAM usakI upAdhi thii| * epi0 iNDo-moslima Ep. Indo-Mos., 1929-30 P. 4. iNDiyana eNTi0, bhA0 4, pR0 367 6 dekho-prinsa aAfa velsa myUjiyama, bambaI kA sUcipatra, gujarAta ke sulatAna, pR0 22 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha ahammada kA putra likhA hai usa prakAra inake bAre meM spaSTa na likhakara "unake vaMzaja" itanA hI ullekha kiyA hai / (2) kutubauddIna aura dAUda ke nAma isa sUcI meM nahIM diye gae haiN| dAUda kA nAma na dene kI bAta samajha meM A sakatI hai, kyoMki usane bahuta hI thor3e samaya rAjya kiyA aura vaha isa vaMza kA kramAnuyAyI bhI nahIM thA; parantu kutubauddIna to mahammada kA jyeSTha putra thA aura usane 7 varSa* taka rAjya kiyaa| yadyapi 7 varSa kA samaya koI lambA samaya nahIM kahA jA sakatA parantu usakA rAjyakAla nagaNya bhI nahIM mAnA jA sktaa| isalie, ina lekhoM meM isakA nAma na pAye jAne kA koI kAraNa samajha meM nahIM AtA hai / aisA ho sakatA hai ki mahamUda ke samaya ke sabhI arabI aura saMskRta ke lekhoM meM muhammada (prathama) kA nAma ullikhita karane kA aura kutubauddIna va dAUda kA nAma nikAla dene kA koI vizeSa kAraNa rahA ho, jo aba taka jJAta nahIM ho sakA hai| parantu, yaha kahanA to saMgata nahIM hogA ki una lekhoM ke liye jina sAdhanoM se jAnakArI prApta kI gaI thI ve itane vizada nahIM the jitane ki una itihAsakAroM kI jAnakArI ke srota jinako hama jAnate haiN| phira, mahamUda meM aura ina donoM meM itanI adhika pIr3hiyoM kA antara bhI nahIM hai ki usake gharelU AlekhoM meM unako sahaja hI bhulAyA jA sake / varan, aise AlekhoM meM to unake viSaya meM bAharI logoM kI apekSA aura bhI adhika jAnakArI ko sAmagrI maujUda honI cAhiye / sambhavataH vibhinna itihAsakAroM aura lekhoM se prApta vaMzAvaliyoM meM bhinnatA hone kA yahI kAraNa ho (ki ve ina sulatAnoM ke gharU AlekhoM para AdhArita nahIM haiM ) / ___isa lekha se hameM jo dUsarI jAnakArI prApta hotI hai. vaha yaha hai ki isameM mujaphphara zAha ko 'mudAphara nRpa prabhu' likhA hai / isa 'nRpa prabhu' upAdhi se, dillI ke baadshaahoN| kI sevA karate hue 1366 I0 meM mujaphphara dvArA gujarAta ke svatantra rAjya kI sthApanA kI ora saMketa kiyA gayA hai / isa rAjya ko rAjadhAnI paTTaNa thI jo prAcIna kAla meM gujarAta ke cAlukyoM ke samaya (660-1300 I0) meM aNahila paTTaNa ke nAma se prasiddha thii| dillI ke samrATa muhammadazAha ke sUbedAra kI haisiyata se mujaphphara dvArA gujarAta ke vidrohI sUbedAra pharahata-ula-mulka aura anya par3ausI sUboM para vijaya kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai:-- ___ * kaimbrija hisTrI Apha iNDiyA, bhA0 3, pR0 301-303; bragsa-pR0 37404 ; pharIdI-pR0 41; raoNsa-pR0 14,.200, 451 / + kaimbrija hisTrI Afa iNDiyA (ji0 3 pR0 301) meM likhA hai ki vaha bahuta bImAra hokara mara gayA thA parantu yaha ho sakatA hai ki vaha sandehAtmaka dazA meM mara gayA ho jaise usakA pitA muhammaha mara gayA thA (brigsa-ji0 4 pR0 36) vivaraNa ke lie dekho 'kaimbriz2a hisTrI Apha iNDiyA' ji0 3, pR0 264-65 pA dekho--0 hi0 i0; brigsa-ji0 4, pR0 4-10; pharIdI-pR0 5-7; 6-10; barDa-pR0 177 . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha 31 "nRpakulaM akhilaM yo vijitya adhitasthuH" mudAphara ke putra mahammada ko kevala 'mahIpati' likhA hai / jaba taka koI vizeSa vRttAnta prApta na ho, isa upAdhi se koI tAtparya nahIM nikalatA hai / vAstava meM, na to mahammada apane pitA kA uttarAdhikArI huA aura na itihAsakAroM ne ho usake viSaya meM kucha adhika likhA hai / ataH usake liye isa sAdhAraNa upAdhi kA prayoga upayukta hI jAna par3atA hai| mahammada ke bAda ahammada huaa| usake viSaya meM likhA hai ki vaha 'mahImaNDala' kA maNDana (bhUSaNa) aura saba dharmoM, padArthoM aura vicAroM ko jAnane vAlA aura samajhane vAlA thaa| usane apane parAkrama se mAlavAdhipati ko AkrAnta hI nahIM kiyA varan usake deza aura dhana para bhI adhikAra kara liyaa| ahamada ko isa prazasti ko satyatA bahuta kucha itihAsa sa pramANita hotI hai / usako 'mahI-maNDala-maNDana' isaliye kahA gayA hai ki vaha gujarAta ke pahale bar3e sulatAnoM meM se thA, usane apane rAjya ko dRr3ha banAyA aura ahamadAbAda zahara basAyA / yaha Azcarya kI bAta hai ki isa lekha meM usake anya mahAn kAryoM ke sAtha-sAtha nagara nirmANa ke viSaya meM kucha nahIM ullekha kiyA gayA hai| yadyapi 20 veM padya meM isa nagara kA nAma prasaMgavaza AgayA hai| ___jaisA ki hameM musalamAna itihAsakAroM se jJAta hotA hai ahamada mAlavA ke adhipati huzaGgazAha kI A~khoM meM cubhatA thaa| san 1411 va 1418 I0 meM do bAra huzaGgazAha ne gujarAta para AkramaNa* kiye parantu ahamada ne donoM hI bAra use pIche haTA diyA / itanA hI nahIM, 14161 I0 meM usane svayaM mAlavA para car3hAI ko aura huzaGga ko hAra kara mAMDU ke gar3ha meM zaraNa lenI pdd'ii| isake bAda 1422 I0 meM jaba huzaGgazAha ur3IsA para car3hAI karane gayA huA thA to ahamada ne phira mAlavA para AkramaNa kiyA parantu mANDU para adhikAra karane meM saphala nahIM huaa| ahamadazAha ke ina hamaloM kA koI vizeSa phala na nikalA / usane kevala mAlavA prAnta ko lUTA aura barabAda kara diyA parantu use apane rAjya meM na milA sakA / prastuta zilAlekha meM ullikhita mAlavA kA grahaNa karanA aitihAsika AdhAroM para siddha nahIM hotA hai / / * brigsa-ji0 4, pR0 16, 18; pharIdI pR0 13, 15; kai0 hi0 i0 ji0 3, pR0 266-7 + brigsa-ji0 4, pR0 21-22; pharIdI-pR0 16-17 * brigsa-pR0 22-25; pharIdI-pR0 18; kai0 hi0 i0, ji0 3, pR0 296 4. 'jagrAha taddezadhanaM ca pazcAt'-yahA~ 'taddezadhanaM' kA dvandva samAsa karate haiM to 'taddezaM ca dhanaM ca' aisA vigraha hotA hai / isase pratIta hotA hai ki usakA deza aura dhana grahaNa kara lie / yadi usakA vigraha 'taddezasya dhanaM jagrAha' isa taraha kiyA jAve to isakA artha usake deza kA dhana grahaNa kiyA arthAt usake deza ko lUTa liyA aisA hotA hai / ... vivaraNa ke lie dekhie-brigsa-ji0 4, pR0 17, 26, 30 ; pharIdI-pR0 14, 17, 16, 21; barDa-pR0 188; ke0 hi0 i0, ji0 3, pR0 266-66 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha yaha bhI vicAraNIya hai ki isa lekha meM ahamada kI dUsarI lar3AiyoM* kA koI ullekha nahIM hai, vizeSataH giranAra ke cUr3AsamA rAjA, khAnadeza ke nAsira aura cAMpAnera ke rAjA kA, jinako usane 1422 I0 meM apane AdhIna kara liyA thA / dakSiNa ke bahamanI rAjA alAuddIna ahamada ke viSaya meM bhI isameM koI ullekha nahIM hai / ahamada ke putra mahammada ke bAre meM isa lekha meM vizeSa hAla nahIM likhA hai aura yaha ThIka bhI hai| yadyapi aisA kahate haiM ki IDara ke rAjA bIra ( baira), mevAr3a ke rANA kumbhA aura campAnera ke rAjA gaMgAdAsa + para usane vijaya prApta kI thii| parantu kucha musalamAna itihAsakAroM ne usake viSaya meM likhA hai ki vaha kAyara thA aura jaba mAlavA ke sulatAna mahamUda ne usa para hamalA kiyA to usane pITha dikhA dI thii| usakI isa kAyaratA ke phalasvarUpa hI kucha afasaroM ke bahakAne se usako strI ne use viSa de diyA thaa| usakA eka guNa yaha thA ki vaha udAra bahuta thA aura isIliye musalamAna loga use 'karoma' kahate the || 32 ] mahammada ke bAda turanta hI mahamUda se hamArA paricaya hotA hai / jaisA ki Upara likhA jA cukA hai usake do pUrvAdhikAriyoM ke nAma chor3a diye gaye haiM / mahasUda kA nAma mahamUda begar3A (gujarAtI begar3o ) adhika prasiddha hai / prastuta zilAlekha meM usako vIra yoddhA ** likhA hai aura Age cala kara gyAsadIna kA ullekha hai / yaha spaSTa nahIM haiM ki isa upAdhi kA prayoga mahamUda ke lie kiyA gayA hai athavA usake kula meM utpanna kisI anya vyakti ke lie| yadi isakA prayoga mahamUda ke lie kiyA gayA hai to yaha bAta kucha vicitra sI jAna par3atI hai kyoMki isa upAdhi kA artha hai ( giyAsa uddIna) dharma kA sahAyaka, aura farai + + aura lekhoM + + meM usake lie nAsirauddIna vA uduniyA arthAt 'dharma aura jagat kA rakSaka' likhA hai / ahamada prathama ke putra muhammada dvitIya ko usake sikkoM meM giyAsauddIna likhA hai 111 * dekhie - - kaimbrija hisTrI Afa iNDiyA, ji0 3, pR0 266--66 + dekhie TippaNI pR0 0 hi0 i0, ji0 3, pR0 300-01; brigsa - ji0 4, pR0 35; pharIdIpR0 23-24 || brigsa - ji0 4, pR0 36, pharIdI ne yaha kRtya kisI sayyada kA likhA hai, pR0 26 / mIrAte sikandarI, pR 23 para likhA hai ki usane 'jara bakhza' svarNa- dAtA kA nAma prApta kiyA / || brigsa - ji0 4, pR0 36; 'karIma arthAt dayAvAn' / barDa - pR0 166 "jarabaksa" ** phariztA ji0 4 pR0 69-70 ++ sUcIpatra, gujarAta ke sulatAna, pR0 22 ++ epi inDo- mo0, 1926 - 30, pR0 3-5 rivAijDa lisTa, pR0 253 |||| sUcIpatra pR0 22 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha [33 jina paMktiyoM meM usake yuddhoM kA varNana kiyA gayA hai ve durbhAgya se kaI jagaha khaNDita ho gaI haiM, ataH ina saba ghaTanAoM kA ThIka-ThIka patA lagAnA kaThina hai| AThaveM padya meM dakSiNa dikpati aura dammaNa ke adhipati ke sAtha mahamUda ke sambandhoM kA varNana hai (?) revata taka pathvI para adhikAra (?) kA bhI jikara hai| (padya ke) pUrva bhAga meM mAlavA ke mahamUda khilajI dvArA 1462 aura 1463 I0 meM dakSiNa dikpati' nijAma zAha para car3hAI karane ke avasara para mahamUda ne jo sahAyatA ko thI usakA ullekha kiyA gayA pratIta hotA hai aura apara bhAga meM dammaNa ke pAsa pAraDo ke rAjA dvArA 1464 I0 meM kie gae Atma-samarpaNa kI ora saMketa hai| revata arthAt jUnAgar3ha ke giranAra parvata kA ullekha karane se mahamUda dvArA 1466 I0 meM usa rAjya para kie pahale hamale se tAtparya hai / usa samaya vahA~ ke rAjA rAvamAMDalika se mahamUda ne kara vasUla kiyA thA aura use rAjacihna chor3ane ko bAdhya kiyA thaa| Age padya meM likhA hai ki mahamUda ne usa durbhedya jUnA (jorNa) gar3ha ko vijaya kiyA aura usakI koti ko cirasthAyI karane ke liye raivatAcala hI vijaya stambha banAyA gyaa| isase jUnAgar3ha ke kile ko pUrNatayA jIta kara disambara 1470 I0 meM soraTha ko gujarAta meM sammilita kara lene ko ora lakSya kiyA gayA hai| musalamAna itihAsakAroM kA kahanA hai ki giranAra ke rAjA ko phira Atma-samarpaNa karane ke lie dabAyA gayA taba usane islAma dharma ko aMgIkAra kara liyA aura usako 'khAna-e-jahAn' ko upAdhi pradAna kI gii| pahAr3I ko talahaTI meM mahamUda ne muztaphAbAda nAmaka nagara basAyA aura vaha nagara bhI usako rAjadhAniyoM meM se eka thA--sAtha ho, vaha usake Thaharane kA eka manacAhA sthAna bhI thA / * ke0 hi0 i0, ji0 3, pR0 304-05; brigsa pR0 46-51; pharIdI pR0 40 42; barDa ne pR0 206 para eka hI lar3AI kA hAla 1461-62 likhA hai| raoNsa pR0 17.. kai. hi0 i0, ji0 3, pR0 305; barDa ne isakA koI ullekha nahIM kiyA hai; brinsa ne pR0 51 para dammaNa kA to ullekha nahIM kiyA hai parantu 1465 I0.. meM gujarAta se koMkaNa kI car3hAI kA varNana avazya kiyA hai| pharIdI ne pR0 42 para. bar3odara parvata para car3hAI aura eka caTTAnI kile kI vijaya kA ullekha kiyA hai / / raoNsa ne pR0 18 para (Bardu) baraDU vijaya kA hAla likhA hai / yaha eka pahAr3I para sthita hai jo dammaNa ke sAmane dekhatI huI hai / ..* ke0 hi0 i0, ji0 3, pR0 305; brigsa ke matAnusAra pahalA hamalA 1439 I0 meM huA pR0 52; pharIdI (pR0 53-54) aura barDa isa hamale ko 1467 I0 ke Asa pAsa huA batAte haiN|; raoNsa-pR0 19 10 hi0 i0, ji0 3, pR0 305-06; pR0 55, pR0 57 aura pR0 206 para 1472 likhA hai| kai0 hi0 i0, pR0 306-07; pR0 56, 57, 206, 20, 25, 26 kramazaH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha padya saMkhyA 10-12 meM batAyA gayA hai ki mahamUda ne campaka ( patra ? ) arthAt vartamAna (cA~pAnera) ko le liyA, pAvaka * (pAvAgar3ha) ko jIta kara vahA~ ke zAsaka ko jIvita pakar3a liyA aura usa nagara para rAjya karane lagA / yahA~ campAnera aura isake kile pAvAgar3ha para antima vijaya ke sambandha meM mukhya mukhya ghaTanAoM kA patA calatA hai| mAlavA aura gujarAta ke bIca meM cAMpAnera eka 'rAjanaitika sthiti' kA rAjya thA / yahA~ ke zAsaka cauhAna zAkhA ke rAjapUta the aura gujarAta ke pAsa yahI ekamAtra hindU rAjya thA / isalie jaba kabhI mAlavA ke zAsaka ko gujarAta para AkramaNa karanA hotA to vaha pahale cA~pAnera ke rAjA ko bahakAtA thA athavA yadi usI ko koI Apatti hotI to vaha svayaM gujarAta pradeza meM lUTa mAra karake vahA~ ke sulatAnoM ko taMga kiyA karatA thaa| isa prakAra, isa rAjA aura gujarAta ke sulatAnoM meM prAyaH chuTapuTa kI lar3AiyA~ aura kabhI-kabhI bar3I lar3AiyA~ hotIM hI rahatI thIM parantu mahamUda se pahale koI bhI sulatAna pAvAgar3ha kI jIta kara vahA~ ke rAjA ko kAbU meM nahIM kara sakA thA / usa samaya sambhavataH jayasiMha cAMpAnera kA rAjA thA aura mahamUda usake vidrohapUrNa kAryoM ko acchI taraha jAnatA thA parantu bahuta samaya taka usake rAjya para AkramaNa * jayasiMha kA vi0 sa0 1525 kA eka zilAlekha, iNDiyana eNTIkverI, ji0 6, pR0 2 rAsamAlA ji0 1 pR0 357 ( raoNlinsana ); bAmbe gajeTiyara, ji0 3, pR0 304; brigsa, ji0 4, pR0 66 | Ajakala inake pratinidhi choTA udayapura aura devagar3ha bAriyA ke rAjA haiM / + vi saM 0 1525 ke lekhAnusAra jayasiMha usa samaya pAvaka durga para rAjya karatA thA aura zAyada mahamUda ke hamale taka bhI vahI rAjya kara rahA thA / prastuta zilAlekha ke 21 veM padya meM jisa jayadeva kA nAma AyA hai vaha vAstava meM jayasiMha hI hai kyoMki ' tabakAte akabarI' (brigs dvArA saMpAdita pR0 212 ) aura 'mIrAte sikandarI' (pharIdI pR0 58 ) meM bhI likhA hai ki cA~pAnera ke rAjA 'jayasiMha' ko mahamUda ne harAyA thA / ina nAmoM meM bahuta samAnatA hai| isake atirikta lekha meM die hue usake pUrvajoM ke nAma musalamAna itihAsakAroM dvArA die hue nAmoM se milate haiN| yathA la jayasiMha ke 1525 vi0 sa0 kA lekha (1) vIra dhavala (2) tryambaka bhUpa (3) gaMgarAjezvara ...musalamAna itihAsakAra (1) vIrasiMha ( tabakAte akabarI ) yaha sambhavataH ahamadazAha kA samakAlIna thA / (2) trimbaka dAsa (mIrAte sikandarI pR0 14- 17) yaha bhI ahamadazAha kA samakAlIna thA / (3) gaMgAdAsa ( mIrA sikandarI pR0 24 va 30 ) yaha kutubuddIna kA samakAlIna thA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha karane kA koI avasara nahIM milaa| nidAna, 1482 I0 meM jaba cAMpAnera ke eka patAI* dvArA par3ausI pradeza kA sUbedAra malika sUda mArA gayA to use maukA mila gyaa| usake isa kArya se nArAja hokara mahamUda ne cAMpAnera para car3hAI kI aura usa para adhikAra karake vahA~ eka masjida banavAI / patAI ne pAvAgar3ha meM zaraNa lI aura mahamUda ne usa kile ko ghera liyaa| yaha gherA 21 mahInoM taka calA aura anta meM cAlAko se kile para hamalA bola diyA gayA / hatAza hokara rAjapUtoM ne (jo aba bahuta thor3e raha gaye the) striyoM ko jIvita jalA kara jauhara pUrNa kiyA aura maraNaparyanta musalamAnoM se antima yuddha karane ke liye maidAna meM A ge| (isakA ullekha zilAlekha meM kiyA gayA mAlUma hotA hai) kahate haiM ki aura saba rAjapUta mAre gaye parantu rAjA patAI aura usakA eka mantrI DUMgarazI jIvita pakar3e gae / mahamUda unake sAhasa aura vIratApUrNa yuddha karane para bahuta prasanna huA aura jaba unake ghAva Thoka ho gae to unheM isalAma dharma aMgIkAra karane ke liye kahA / jaba ve inkAra ho gae to unheM kaida kara diyA gayA aura phira socane ke lie samaya diyA gyaa| jaba unhoMne phira sulatAna ke prastAva ko asvIkAra kara diyA aura musalamAna na hone kA dRr3ha nizcaya prakaTa kiyA to pA~ca* mahIne bAda unako phA~sI de dI gii| isake bAda mahamUda ne mahamUdAbAda nagara basAyA aura isake cAroM tarafa eka kilA banAyA jo jahA~panAha khlaayaa| 13-14 padyoM kA tAtparya yaha hai ki isa nae jIte hue pradeza para zAsana karane ke lie imAdala ko niyukta kiyA gayA / / - Age ke kucha padyoM meM malika imAdala dvArA pallideza kI vijaya aura vahA~ para eka gar3hI nirmANa karAne kA varNana hai / imAdala ko AjJA se bane hue isI kile va vahIM para khudavAe hue do tAlAboM kA ullekha 19 veM padya meM kiyA gayA pratIta hotA hai| jaisA ki Age batAyA gayA hai, yaha pallideza godharA jile kA hI kucha bhAga thA na ki rAjapUtAne kA vaha jilA jo isa nAma se prasiddha hai| - padya saMkhyA 20 meM eka kueM kA varNana hai jo, spaSTa hai ki, imAdala dvArA ahammadapura meM khudavAyA gayA thaa| yahAM ahammadapura se ahamadAbAda kA tAtparya hai na ki ahamadanagara kaa| _ * dUsare itihAsakAroM (jaise phariztA, brigsa pR0 66) ne use 'benIrAya' likhA haiM; pharIdI (pR0 65-67) ne rAvala patAI, varDa (pR0 212) ne 'rAvala tuppaI, aura bele ne 'lokala mahomedana DAinesTIz2a gujarAta' (1886, pR0 211) meM 'rAya patAI' likhA hai / isase vidita hotA hai ki dUsare 'cAhamAna' athavA 'cauhAna'. vaMza ke rAjAoM kI taraha cAMpAnera ke rAjA bhI 'rAya' kahalAte the / vATasana (inDi0 eNTi0, ji0 6, pR0 2) kA yaha anumAna ThIka hai ki 'patAI' pAvApati kA saMkSipta rUpa hai| __ * ke0 hi0 i0, ji0 3, pR0 306-10; pharIdI, pR0 66-67 phariztA, ji0 4, pR0 66-70; raoNsa, pR0 27-31 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda ber3A kA dohAda kA zilAlakhe ikkIsa padya meM phira likhA hai ki imAdala ne mahamUdazAha kI AjJA se [ campaka pura (cAMpAnera ? ) ] meM eka sudRr3ha durga aura bAvar3I banavAI / yahA~ durga se tAtparya cA~pAnera ke cAroM ora kI usa bAharI dIvAra aura vizeSa parakoTe se hai jisako banavAne ke lie mahamUda ne AjJA dI thii| * 36 ] padya saM0 22-25 meM bAgUlAdhipati kA varNana hai jisakA nAma jayadeva thA (padya 22 ) / imAdala ne usakI senA ko pUrNataH parAjita kara diyA thA / teIsaveM padya meM yadurga vijaya kA ullekha hai| yaha rAya (rAjA) kA durga sambhavataH iso ( jayadeva ) rAjA kA thA / caubIsaveM padya meM phira kisI kile para vijaya prApta karane kA varNana hai / yahA~ para yaha spaSTa nahIM hai ki ye saba padya pAvAgar3ha ke rAjA ho ke viSaya meM haiM jisakA nAma jayadeva thA aura jisako pAvAgar3ha ke zilAlekha kA jayasiMhadeva batAyA jAtA hai athavA bAgUlAdhipati jayadeva ke viSaya meM jo pAvAgar3ha ke rAjA se bhinna vyakti thA / pUrva pakSa ko mAna lene ke lie padya 23 meM prayukta 'digvijaya' zabda hI sAdhaka hai / sambhava hai pAvAgar3ha kI vijaya ko hI 'bigvijaya' kahA gayA ho| kyoMki ise aba taka koI bhI gujarAta kA sulatAna pUrNa nahIM kara sakA thaa| phira, yahI eka aisA hindU rAjya thA jo aba taka svatantra banA huA thaa| isa dalIla meM to koI sAra nahIM hai ki campakapura vijaya kA ullekha eka hI bAra kiyA gayA hai aura phira nahIM kiyA gayA kyoMki 25 veM padya meM phira 'pAvaka' kA ullekha maujUda hai| yaha prazna taba taka ThIka-ThIka hala nahIM ho sakatA jabataka ki bAgUlA kA patA na lagA liyA jAye / zAyada yaha usa bhU bhAga kA dUsarA nAma ho jisa para cAMpAnera kA rAjA rAjya karatA thA / sambhava hai, pAsahI ke pradeza bAgar3a se bhinna nAma rakhane ke liye hI aisA kiyA gayA ho anyathA yaha 'bAgalAna' ho jo gujarAta aura dakSiNa + ke bIca meM eka choTI-sI rAjapUta riyAsata tho| musalamAna lekhakoM dvArA bAgUlA kA kahIM ullekha nahIM kiyA gayA hai| chabbIsaveM padya meM, jo ThIka ThIka nahIM par3hA jA sakA hai, dadhipatra ( Adhunika dohAda ) sundara kile kA ullekha hai| yaha kilA imAdala mulka dvArA zaka samvat 1410 va vikrama * bAmbe geje 0, ji0 1, bhA0 1, pR0 247; barDa pR0 212; bele ( tabakA akabarI, pR0 210 ) / yaha vicAraNIya hai ki yadyapi 'mIrAte ahamadI' kA lekhaka 'mIrAte sikandarI' ke AdhAra para hI calatA hai parantu 'sikandarI' meM isakA koI ullekha nahIM hai / 0 hi0 i0, ji0 3, pR0 612 aura pt. 25; Beley (bele) ne pR0 212 para eka noTa meM likhA hai ki 'yaha UparavAlA 'rAjaprAsAda' mAlUma hotA hai / spaSTa hI dikhAI par3atA hai ki Upara ke kile ke avazeSoM kI banAvaTa musalamAnI DhaMga kI hai / yaha mahamUda begar3A dvArA banavAyA huA batAyA jAtA hai jisane isakA nAma 'mAna maheza' rakkhA thaa| dekhie 'baoNmbe gajeTiyara' ji0 3, pR0 110 + yaha dakSiNa sambhavataH pallideza (vartamAna godharA tAlukA) ke bahuta samIpa hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha [37 samvat 1545 meM banavAyA gayA thA / ikkIsavIM paMkti meM imAdala malika dvArA kisI khAsa dina jIrNoddhAra karAe jAne kA ullekha hai / yaha tithi aura dina aba nahIM par3he jA jA sake haiN| isa (26 veM) padya meM hameM eka naI ho sUcanA milatI hai / kisI bhI musalamAna itihAsakAra ne, dadhipadra (dohAda) ke durga ke nirmANa athavA jIrNoddhAra kA zreya mahamUva athavA usake sAthiyoM ko jinake kAryoM kA vistRta varNana morAte-sikandarI* meM milatA hai, nahIM diyA hai| ___ isa zilAlekha meM mahamUda kI 1460 I0 (jaba yaha utkIrNa huA thA) taka kI sabhI mahatvapUrNa vijayoM kA ullekha hai parantu isameM sindha, jagata aura dvArA (dvArakA) ke hamaloM ko chor3a diyA hai jo kramazaH 1472 aura 1473 I0 meM hue the| lekha kI 11, 13, 15-17, 20 aura 21 vo paMktiyoM meM kramazaH (1) imAdala (2) imAdala malika (3) 'vIra' imAdala, (4) imAdula mulka aura (5) imAdula malika nAmaka vyakti ke kAryoM kA ullekha hai| ___pahalI (11vo) paMkti kA sandarbha spaSTa nahIM hai / (isase) aisA pratIta hotA hai ki use (imAdala ko) 'deza rakSA', (sambhavataH naye jote hue cAMpAnera rAjya kI rakSA)ke lie niyukta kiyA gayA thaa| dUsarI (13 vI) paMkti ke anusAra malika imAdala ne pallideza ko jIta kara vahA~ eka kilA banavAyA thaa| tIsare, usane campakapura meM eka kilA banAyA thaa| aura cauthe. imAdula mulka ne dadhipadra durga ke sambandha meM eka dAna kiyA aura anta meM malika imAdala ne apane adhInastha usI durga kA (?) jIrNoddhAra karAyA (maliki ?) __ prasaMga dekhane se ye saba kArya eka hI vyakti imAdula mulka dvArA sampanna hue jAna par3ate haiN| prastuta zilAlekha meM ina kAryoM kA varNana 'deza rakSA' para niyukti se lekara zaka samvat 1410 meM dadhipadra durga ke jIrNoddhAra taka tithi kramAnusAra likhA gayA hai| yaha imAdala mulaka aura imAdulamulka eka hI ho sakatA hai jo ki pradhAna mantrI ke samakakSa ho eka pada hotA thaa| mahamUda ke samaya meM isa taraha ke tIna | imAdula-mulka hue (1) imAdula mulka zA' bAna, (2) imAdula mulka hAjI sulatAnI aura (3) usakA putra bUda / pahale imAdulamulka ne mahamUda kI usa SaDyantra ke viruddha sahAyatA ko jo usake takhta para baiThate samaya huA thaa| bUda vaha vyakti thA jisako sahAyatA se mahamUda ne cAMpAnera Adi sthAnoM para vijaya prApta kI aura dadhipadra (dohAda) kA kilA banavAyA * dekhiye--pharIdI pR0 78-88; bele pR0 238 itihAsakAroM ne imAdulamulka malika AIna kA nAma likhA hai jisane AInapurA basAyA / yaha ahamadAbAda kA bahuta sundara kasbA hai / parantu, dadhipadra aura dohAda eka hai ataH isa sUcanA se vizeSa kAma nahIM calatA hai| + kai0 hi0 i0, ji0 2, pR0 306-07 + prinsa oNfa velsa myUjiyama ke zrI jJAnI ke mtaanusaar| 1. ke. hi0 i0, ji0 3, pR0 304 va 306 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha tathA usakA jIrNoddhAra karAyA kyoMki usakA pitA hAjI sulatAnI cA~pAnera kI car3hAI* ke pahale hI mara cukA thA / isa zilAlekha meM ahammadapura, campaka (padra), campakapura, dadhipadra nAmaka sthAnoM, gUrjara, mAlavaka, dammaNa aura bAgUlA ke adhipatiyoM; pAvaka aura jIrNa (?) durgoM tathA raivataka parvata ke nAma Aye haiN| jisa prasaMga meM ahammadapura kA nAma AyA hai vaha spaSTa nahIM hai / adhika sambhava yahI hai ki isase ahamadAbAda hI kA tAtparya hai jisako ahamadazAha ne prAcIna nagara AzAvAla ke sthAna para basAyA thaa| yahAM para usI ke basAye hue ahamadanagara kA prasaMga isaliye ThIka nahIM baiThatA ki mahamUda dvArA vahA~ para banavAI huI kisI bhI imArata kA ullekha nahIM milatA hai| jaba ki ahamadAbAda meM usane cA~pAnera vijaya karane ke bAda ho bahuta-sI zAnadAra imArateM, | nagara ke cAroM tarapha eka dovAra va bahuta-so buneM banavAI thoN| campaka (padra) athavA campakapura hI Adhunika cAMpAnera hai jisake prAcIna gaurava kA itihAsakAroM ne bakhAna kiyA hai| mahamUda ko banavAI huI kitanI hI imAratoM ke khaNDahara aba bhI cA~pAnera meM maujUda haiM / inameM se gar3ha (rAja prAsAda) kA parakoTA, burje, daravAje, rAhadArI ke thAne, masjideM aura chatariyA~ mukhya haiN| sabase bar3ha kara jAmA masjida hai|| dadhipadra aura dohAda eka hI haiM / isakA zabdArtha hai dadhi para basA huA pada (gaaNv)| dadhi se tAtparya hai dadhimatI nadI jisake kinAre Ajakala dohAda** basA huA hai| * kai0 hi0 i0, ji0 3, pR0 309 + kai0 hi0 i0, ji0 3, pR0 300 barDa, pR0 160 kai. hi0 i0, ji0 3, pR0 612; ji0 4, pR0 70 $ AIna-e-akabarI (abula phaz2ala) ji0 2, pR0 241-242 || isa masajida aura dUsarI imAratoM ke lie dekhie-ArkiyAlAjikala sarve, vesTarna iNDiyA, bhA0 6, pR0 41 (Arch. Surey West India, Vol. VI, P. 41 and Pts, LVI, LVI II,LXI, and XIV; and C. H I. Vol. III, 612-13 and Pt. XXV aura kai0 hi0 i0, bhA 3, pR0 612-13 ** paurANika AdhAra para isakA nAma dadhyezvara mahAdeva ke kAraNa dadhipura kA nagara thA / dadhyezvara mahAdeva dadhimatI nadI para sthita hai| nadI kA nAma dadhimatI isalie par3A ki dadhIci RSi yahAM para rahate the / ina AdhAroM para dadhipadra nAma hI adhika saMgata jAna par3atA hai / dadhipura nagara to bAda meM ziva kI purAtanatA batAne ke lie nAma rakha liyA jAna par3atA hai / [ isa gA~va kA sthAnika uccAraNa 'devada' yA 'dahivada' hai jo ThIka 'dadhipadra' kA apabhraMza hai| musalamAnoM ne apane jihvA-vaiklavya ke kAraNa isako 'dAhoda' yA dohAda kaha kara bolanA zurU kiyA aura usI taraha likhanA prAraMbha kiyA aura phira jisakA anukaraNa igrejoM ne kiyA-jina vijaya / ] +-.. +- - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha dohAda se prApta hue jayasiMha aura kumArapAla ke samaya ke zilAlekhoM meM bhI dadhipadra zabda kA prayoga milatA hai| musalamAna itihAsakAra dohAda meM durga nirmANa ke jisa prazna ko pUrNatayA hala nahIM kara sake the vaha prastuta zilAlekha se ho jAtA hai| udAharaNArtha, morAte ahamadI ke lekhaka ne eka jagaha likhA hai ki dohAda ko vyApArI maNDI kI pahAr3iyoM meM ahamadazAha ne eka kilA banavAyA, dUsarI jagaha isake banavAne kA zreya mujaphphara (dvitIya) ko diyA gayA hai| parantu, mIrAta-e-sikandarI ke kartA kA abhiprAya hai ki dhamoda aura dohAda eka hI sthAna ke nAma haiM aura dohAda kA kilA ahamada (prathama)* ne banavAyA tathA muz2aphphara ne mAlavA jAte hue 1514+ I0 meM isakA rjIrNoddhAra kraayaa| ____ hamAre zilAlekha ke prasaMga se jJAta hotA hai ki dadhipadra meM kilA to pahale hI maujUda thA parantu vaha TUTI-phUTI dazA meM thA / isakA rjIrNoddhAra mahamUda (prathama) ke samaya meM malika imAdala ne kraayaa| sambhavataH yaha kilA ahamada (prathama) kA ho banavAyA huA thA, jaisA ki Upara batAyA gayA hai| - hama Upara likha cuke haiM ki bAgUlA yA to phariztA dvArA ullikhita 'bagalAna' hai athavA abula phajala|| va anya grantha kartAoM ke matAnusAra "bAgalAna" hai / phariztA kA kahanA hai ki yaha 'sUrata' ke pAsa kA pradeza hai; dUsare logoM kA mata hai ki yaha sUrata aura nandarabAra ke bIca kA pahAr3I aura ghanI AbAdI vAlA pradeza thaa| Ajakala ke nAsika jile** kA eka bhAga jo bAgalAna kahalAtA hai vaha isa varNana se milatA hai / musalamAna itihAsakAroM ke matAnusAra isa sthAna ke zAsaka rASTrakUTa vaMza ke the / ye loga aura kannauja ke rAThaur3a eka hI the| ina logoM ko vaMzaparamparAgata upAdhi 'baharajI' thI jo * iNDiyana eNTikverI, ji0 10, pR0 156 + barDa, 10 160 barDa, pR0 222 * 'dohAda kA eka thAna kA koTa khicavAyA jo pahAr3iyoM ke bIca meM thaa| pharIdI, pR0 17 phirIdI, pR0 66 dadhipadre rucirataraM duggaM vai-pa0 16 . na uddharet pa0 21 6 brigsa, ji0 4, pR0 19 va 30. . || AIna e akabarI (glaiMDavina), ji02, pR0 73 / isa kA ullekha sarvaprathama, Bombay Gaz, Vol. XVI, p. 188; Vol. VII, p. 65 and 189 meM kiyA gayA hai| ** Bombay Gaz. Vol. XVI, p. 399. ... .. .... tf barDa dvArA ullikhita 'moAmirula umarA' (umarAvoM kA itihAsa) pR0 122-isakA yaha kathana vizvasanIya nahIM hai ki 'jamIdAra ke pAsa ......deza caudaha sau varSa se kabje meM thaa|' Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha zAyada masUdI* ke matAnusAra kannauja ke rAjyavaMza ko upAdhi 'bar3arAha' se milatI hai| ina logoM kA kahanA hai ki isa pradeza meM sAta durga the jinameM se mulhera aura sAlera ke kile asAdhAraNatayA dRr3ha the| . bahuta pahale hI se bAgalAna dakSiNa aura gujarAta ke samudrI kinAre para bIca kA sthAna rahA hai / terahavIM zatAbdI ke anta meM gujarAta ke antima hindU zAsaka karNa ne yahIM para zaraNa lI thii| isake bAda bhI yaha sthAna gujarAta ke aura dakSiNa ke sulatAnoM ke bIca lar3AI kA kAraNa rahA hai / kabhI isa para eka kA adhikAra hotA thA to kabhI dUsare kA, aura kabhI kabhI yaha donoM hI ke adhikAra se nikala kara svatantra ho jAtA thaa| prastuta zilAlekha meM bhI gujarAta ke sulatAnoM ko kisI aisI hI vijaya se abhiprAya hai jisakA musalamAna itihAsakAroM ne ullekha nahIM kiyA hai| yaha vijaya unhoMne daulatAbAva ke sUbedAra malika vAgI aura malika azarapha bandhuoM ko 1487 I0 ko nIta se pahale prApta kI hogI / pallIdeza ke viSaya meM prasaGga spaSTa nahIM hai parantu itanA avazya vidita hotA hai ki isa nAma ke deza meM imAdala ne eka kilA banavAyA thaa| Ajakala ke godharA tAlukA meM eka sthAna hai jo pAlI kahalAtA hai| aisA pratIta hotA hai ki isa pradeza ke prAcIna nAma pallIdeza ke AdhAra para ho isa sthAna kA yaha nAma calA A rahA ho / zilAlekha meM vaNita pallodeza ko rAjapUtAne kA prasiddha jilA pAlI mAnane ke lie prasaGga ko saMgati ThIka nahIM baiThatI hai kyoMki cAMpAnera vijaya karate samaya mahamUda ne uso bhUkhaNDa para adhikAra kiyA hogA jo Ajakala godharA tAllukA ke antargata hai aura jo usa samaya pallodeza ke nAma se prasiddha thA / rAjapUtAne meM mahamUda ne koI vijaya prApta nahIM kii| hA~, jUlavADA .. aura AbUgar3ha ke rAjAoM se kara vasUla karane ke liye mAravAr3a ke sAMcora aura jAlora jiloM para AkramaNa karane kA usane manasUbA avazya kiyA thaa| isa hamale kA kArya imAdu * jaisA ki 'bAmbe gajeTiyara' bhA0 16, pR0 184 noTa 8 meM likhA hai / inameM se bahuta se aba bhI maujUda haiM / (bAmbe gajeTiyara, bhA0 16, pR0 : 400) bahuta sI pahAr3iyoM para sIdhI caTTAneM khar3I haiM aura bahuta sI pahAr3iyoM para parakoTe khice hue haiN| inameM se bilkula pazcima meM bambaI pradeza kA sAlera aura isase karIba dasa mIla pUrva meM mulhera kA kilA mukhya hai| ........ + rivAijDa lisTa anTikveriyana rimensa, bAmbe presi0, pR0 98 ... jodhapura rAjya meM; dekhie-rAjapUtAnA gajeTiyara (impIriyala gajaTa iNDiyA, prAvinziyala sirIja) pR0 203; hemacandrAcArya ne bhI apane dvacAzraya mahAkAvya ke sarga 20 padya 33 meM pallideza kA ullekha kiyA hai parantu usakA abhiprAya bhI rAjapUtAne ke tannAmaka pradeza se hai / 6 brigsa, ji0 4, pR0 64; kai0 hi0 i0, ji0 3, pR0 306, bele pR0 206 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha [41 lmulka aura kaisarakhoM ke AdhIna kiyA gayA thaa| parantu, isameM sandeha hai ki yaha hamalA kabhI huA bhI thA yA nhiiN| isake viparIta yaha kahA jAtA hai ki mahamUda ke adhikAra meM godharA nAma kA eka alaga hI prAnta thA jisakA sUbedAra kuvAma-ula-mulka thA / kucha bhI ho, isa (pallI) deza meM durga-nirmANa kA prazna isa sthAna para hala nahIM ho sakatA hai| pAvakadurga (19) hI pAvAgar3ha kA pahAr3I kilA hai jo bambaI prAnta ke paMcamahAla jile meM godharA se 25 mIla dakSiNa meM aura sar3aka dvArA bar3audA se 26 mIla pUrva meM sthita hai / yahAM ke zAsakoM ke eka zilAlekha meM isakA nAma pAvAgar3ha bhI diyA hai| mahamUda se pahale ahamadazAha aura usake putra mahammadazAha ne isa durga ko lene ke lie prayatna kiye the parantu ve saphala nahIM hue| eka lambe ghere ke bAda 1484 I0 ke navambara mAsa meM isa kile para hamalA karane aura isake daravAje tor3a dene meM saphalatA milii| kahate haiM ki pahAr3I para adhikAra prApta karane ke bAda mahamada ne Upara aura nIce ke donoM kiloM meM rakSakoM ke vala ko aura bhI majabUta kara diyA aura vahAM para mahamUdAbAda nAmaka pAhara basAyA jo mahamUdAbAda caupAneraTha bhI kahalAtA thA / prastuta zilAlekha meM ina kAryoM kI ora itanA hI kaha kara lakSya kiyA hai ki mahamUva ne usa deza para rAjya kiyaa| jIrNa (durga) se Adhunika jUnAgar3ha kA abhiprAya nahIM hai balki yahA~ para banAye gaye kiloM meM se eka kA hai jinakA hAla musalamAna itihAsakAroM ne likhA hai aura dUsare zilAlekhoM meM bhI jinakA ullekha milatA hai| ukta AdhAroM se vidita hotA hai ki 15vIM zatAbdI meM yahA~ para do kile|| aura eka zahara thaa| zahara kA nAma sambhavataH girinagara** pA jaisA ki isase pUrva kramazaH dUsarI+ aura AThavIM zatAbdiyoM meM milatA hai / zahara kA kilA jo dAmodara ghATA ke kinAre para giranAra (raivata parvata) ko DhAla para banA * brigsa, pR0 62 bAmbe gajeTiyara, ji0 3, pR0 185 no0 1 vahI; pR0 217 no0 3,4 pApAvAgar3ha kI pahAr3I aura kile kA nakazA dekhiye, bAmbe gaje0, ji03,pR0 196, phariztA, ji0 4, pR0 7; barDa, pR0 212; pharIdI, pR0 67; kai0 hi0 i0, ji0 3, pR0 310 .. || pharIdI, pR0 52, 54; barDa pR0 208 ** brigsa (phariztA), ji. 4, pR0 52, 53 "mahamUdazAha......giranAla deza kI ora (calA) jisakI rAjadhAnI kA bhI yahI nAma thaa|" + rudradAmana kA zilAlekha, brigsa, ji0 8, pR0 45 *jayabhaTTa kA dAnapatra (iNDi0 eNTi0, bhA0 13, pR0 78 paMkti 19) | brigsa, ji0 4, pR0 53 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha huA hai jIrNadurga,* jhiMjharakoTa athavA jUnAgar3ha kahalAtA thaa| isoko zAyada Ajakala UparakoTa | kahate haiM / vAstava meM, yaha parakoTe se ghirA huA rAjamahala thA / yaha mug2aloM ko gar3hiyoM jaisA thA aura sambhavataH isako giranAra ke cUr3AsamA rAjAoM ne banavAyA thaa| dUsarA kilA pahAr3a ke Upara banA huA thA aura aba usake koI bhI cihna avaziSTa nahIM haiM / isa parvata kA prAcIna nAma raivata athavA Urjayanta (ujjayanta) se badala kara girinagara ke AdhAra para giranAra honA aura zahara kA nAma jIrNadurga athavA jUnAgar3ha meM badala jAnA sambhavataH 15 vIM zatAbdI ke bAda kI bAta hai| raivataka giranAra parvata kA hI dUsarA nAma pratIta hotA hai / isI sthAna para mile hue eka zilAlekha meM isa parvata kA nAma Urjayat likhA hai / skandagupta** ke lekha meM ye donoM hI nAma milate haiN| phlITa sAhaba kA mata hai ki giranAra ko do pahAr3iyoM meM se eka kA nAma raivataka hai na ki khAsa giranArahI kaa| isake bAda 1300 I0 taka kA koI zilAlekha sambandhI pramANa abataka prApta nahIM huA hai| isake bAda ke zilAlekhoM meM raivata __ * malladeva kA coravAr3a kA lekha vi0 saM0 1445 (rivAijDa lisTa eNTi0 rimensa bAmbe presi0, pR0 250; brigsa, ji0 21, pariziSTa pR0 103 saM0 731; thepaka rAjA meharA ke hathasanI ke lekha ; iNDi0 eNTi0, bhA0 15, pR0 360 ; vahI0 bhA0 16, pari0 pR0 68 + rivAijD lisTa bAmbe presi0, pR0 361 leba kra0 35 paMkti 6 brigsa, ji0 4, pR0 53 pA yaha hindU DhaMga kA banA huA aura sambhavataH 13vIM athavA 14vIM zatAbdI kA hai yA isase bhI pahale kA ho sakatA hai / (AkiyAlaoNjikala sarve vesTarna iNDiyA, bhA0 2, pR0 15) 6 fariztA (brigsa, ji0 4, pR0 53) "pahAr3a para ......dRr3hatama kilaa"| || rudradAmana kA lekha (brigsa, ji0 8, pR0 42) ** guptakAlIna lekha, kaoN0 I0 iM0, bhA0 3, pR0 60 +f vahI pR0 64 no0 1; "Urjayat athavA giranAra ke sAmane kA pahAr3a / " parantu 'bAmbe gajeTiyara' ji0 8, pR0 441-42 meM likhA hai ki relatakuNDa (jo dAmodara kuNDa bhI kahalAtA hai) ke ThIka UparavAle parvata ko hI revatAcala kahate haiM / isakA nAma revatAcala, rAjA revata ke nAma para par3A hai / kahate haiM ki apanI putrI revatI kA vivAha zrIkRSNa ke bar3e bhAI baladeva ke sAtha karane ke bAda rAjA revata dvArakA se giranAra Akara rahane lagA thaa| bhAgavatapurANa ke skandha 10 adhyAya 52 meM isa kathA kA ullekha hai / vahA~ revata ko AnartarAja likhA hai parantu yaha nahIM likhA hai ki vaha giranAra jAkara rahane lagA thaa| jaunapura ke Izvara varman ke zilAlekha meM revataka kA ullekha hai / guptakAlIna lekha kaoN0 I0 iM0, bhA0 3, pR0 230 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahamUda begar3A kA dohAda kA zilAlekha aura ujjayanta parvata ko eka hI batAyA gayA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki pUrva samaya meM giranAra ko do bhinna-bhinna pahAr3iyoM ke nAma raivata aura ujjayanta the parantu bAda meM ve eka hI parvata ke nAma ho gae / ataH prastuta zilAlekha meM ullikhita raivataka se usa parvata kA abhiprAya hai ki jisa para mandira Adi bane hue haiM aura jo giranAra ke nAma se prasiddha haiN| + dekho nemInAtha ke mandira se prApta lekha saM0 14 (rivAijDa lisTa bAmbe prasi0, pR0 355) aura malladeva kA coravAr3a kA lekha pR0 250 / mANDalika rAjA ke eka lekha meM donoM nAma haiM parantu yaha spaSTa nahIM hai ki ye donoM nAma eka hI ke haiM athavA bhinna bhinna parvatoM ke / (pR.0 347-48) pA bAmbe gajeTiyara, bhA0 8, pR0 441 "jaina loga kabhI kabhI giranAra ko hI revatAcala kahate haiM, parantu yaha g2alata hai|" zilAlekha kA padya vivaraNa padya saM0 1, 10, 26 AryA - 3, 11, 12, 16 se 18, 20, 22, 23 anuSTupa indravajJA 4, 13, 14, 15, 25 sragdharA 7 se 6, 16, 21, 24 zArdUlavikrIDita rAjavinoda mahAkAvya meM varNita prasiddha vyaktiyoM evaM sthAnoM Adi kI sUcI aGgAdhipa 4. 4. . . . karNATa 7. 28, 26. arjuna 2. 17. kaliMga 4. 6. alpaSA (khA) na 2. 5. kAmarUpa (dezapati) 4.13. ahaMmada 1.26., 2. 10, 13,14,31; kAzmIra 3.5; 7. 35. 3.33, 4. 33, 5.35 6.36, 7.43. kAzmIra maNDalapati, 4. 20. indra 4. 20. kRSNa 2. 2. indraprastha 2.8. kuMbhakarNa 4. 12. udayarAja 7. 41. gAyAsadIna 1.26; 2. 14, 31; airAvata 4.8. kaccha 2. 3. 3. 33; 5.35; 6.36; 7.43. kAnyakubja 4. 18. gUjara 2. 20; 4.6, 7034, 35. karNa 1.13; 2.17, 26; 4.26; gajara kSamApati 1. 26; 2. 31; 3. 33, 4. 33, 5. 35 karNATaka 4. 8. upajAti Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] rAjavinoda meM varNita vyakti evaM sthAna gUrjarapAtasAha 4. 22. mahaMmada (dvitIya) 1. 26; 2. 15, 16 gajaradeza 2. 2. gauDataDAmaNi 7. 26... 20,31, 3. 33, 4. 17,33, gauDezvara 7. 26. 5.35, 6.34,36, 7.43. mahArASTra 7.28. DhillIpuro 4. 18. mahArASTrapati 2. 12. dillIpati 7. 26. mAgadhendra 4. 14. . triliGga 4. 7. . dakSiNanRpa 4. 10; 7. 26. * maNDapa 2. 11. dillIpura (purI) 2,2, 4. 18. maNDapakSmApati 7. 27. dvArAvatI 7.37. mAlava 7. 28, 26, ghArApurI 2. 20. mAlavarAja 2. 5. nandapadAdhinAtha 2. 6. nepAlamaNDalapati 4. 19. mAlavamaNDaleza 4. 11. pallivana 2. 6. mAlavamaNDala 2. 11. pazcimavArirAzi 2. 3. mudapphara 1.26; 2. 1.31; 4.18) pAvakagiri 2. 18. 33. 5. 35, 6. 36. pAnDa 4. 3. puSpapura 4. 14. mudgalAdhipa 4. 22. prayAgapati 4. 15. mevapATa 7. 26, 28. prayAgavAsa 7. 41. yamunA 4. 15. bali 1. 13. ratnapurASirAja 4. 5. bharata 2. 17. bhArata 2. 17. rAmadAsa 7. 41. bhIma 2. 26. lATa 7. 26. mallakhAna 2.8. laGkApati 4.8; 7. 14. mathurAdhipa 7. 27. saGkAdvIpa 2. 4. madhurAdhinAtha 4. 17. mahamUda 1. 2, 3, 5, 7, 9, 10, 11, varuNa 4. 20. 24, 28, 26; 2. 20, 22, vaGganapati 4.2, 7. 28. 26, 26, 31, 3. 6, 10, vindhyarAT 7. 27. 13, 16, 17, 21, 22, 26, 29, 33, 4. 23, 32, 33; sarasvatI 1.2, 5, 4. 32. ra 5.34, 35, 6. 22, 23, sindhupati 4. 21. 34, 36, 7. 1, 2, 12, 14, siMhalabhUmipAla 4. 6. 15, 28, 38, 40, 43. , zakakSitibhuja 7. 26. mahammada (prathama) 1. 26; 2. 6. 31; zarasenadezapati 4. 16. 3. 33, 4. 33, 5. 35; / huzaGgasAha 2. 11. 6.36, 7.43. * mAMDU Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA prakAzita grantha 1 pramANamaJjarI-tArkikacar3AmaNi sarvadeva / 2 yantrarAjaracanArAjAdhirAja jayasiMhadevakAritA / 3 kAnhaDade prabandha - mahAkavi padmanAbha kyAmakhArAsA - navAba alaphakhAM (kavivara jaan)| 5 lAvArAsA - cAraNa ka gopAladAna / 6 maharSikalavaibhavam - vidyAvAcaspati sva. zrI madhumadanajI ora 7 vRttidIpikA- mauni kRSNabhaTTa / 8 rAjavinodakAvya - kavi udayarAja / presa meM tripurAbhAratIlaghustava - siddhasArasvata laghupaNDita / 2 bAlazi vyAkaraNa - Thakkura saMgrAmasiMha / 3 karuNAmRtaprapA - mahAkavi Thakkura somezvara 4 padArtharatnamaJja SA- paM. kRSNamizra / 5 zakanapradIpa - paM. lAvaNyazarmA / 63 ratnAkara - paM. sAdhusundara gaNI / 7 prAkRtAnanda - paM. raghunAtha kavi / 8 I vilAsakAvya - paM. kRSNabhaTTa / 6 cakrapANivijayakAvya - paM. lakSmIdhara bhaTTa / kAvyaprakAza - bhaTTa somezvara / 11 tarkasaMgrahaphakkikA - kSamAkalyANa gnnii| kArakasaMbandhodyota - paM. rbhsnndii| 13 zaMgArahArAvali - harSakavi / 14 kA gItikAvyani - kavi somanAtha / 15 nRtyasaMgraha - ajJAtakartRka / 16 nRtya koza - mahArAjAdhirAja kambhakarNadeva 17 nandopAkhyAna - ajJAtakata k| cAndravyAkaraNa - candragomI / 16 zabdaratnapradIpa - ajJAtaka ka / 20 ratnako ajJAtakata ke / 21 kavikaustubha - paM. raghunAtha manohara ! 22 ekAkSarakozasadha vividhakavikata ka / 23 zaMtakatrayam - bhata hari, dhanasArakRtavyAkhyAta / / vasantavilAsa - ajJAtaka ke / 25 durgApuSpAMjali - ma. ma. paM. durgAprasAda dvivedI 26 dazakanThavadham - ma. ma. paM. durgAprasAdajI dvivedI / 27 gorAbAra padamiNI caUpaI - kavi hemaratana / 28 bAMkIdAsarI khyAta - mahAkAve bAMkIdAra 26 muhatA naiNasArI khyAta - muMhatA nennsii| ityAdi / 1 prAptisthAna-saMcAlaka, rAjasthAna purAtatcAnveSaNa mandira, jypur| pustaka ke mudraka-rAjasthAna TAimsa presa li. ajamera mukhapRSThAdi ke mudraka-zrI dhanapatarAya zarmA, hanumAna presa, caur3A rAstA, jypur| www.jainelit