Book Title: Prastut Prashna
Author(s): Jainendrakumar
Publisher: Hindi Granthratna Karyalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010836/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE BOOK WAS DRENCHED Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSAL LIBRARY 176677 LIBRARY UNIVERSAL Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna jainendrakumAra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OSMANIA, UNIVERSITY LIBRARY Call No.H 301/525cession No.G.H:74 Author jainendra kumAra Title TiBT T$T 11939 This book should be returned on or before the date last marked below. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-grantha- ratnAkara - kAryAlayakA 101 vA~ ratna prastuta prazna arthAt ve saba sAmAjika, rAjanItika aura AdhyAtmika prazna jo AjakalakI duniyAko parezAna kiye hue haiM aura unake samAdhAna / ------- jainendrakumAra prakAzaka hindI - grantha - ratnAkara kAryAlaya, bambaI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka nAthUrAma premI, mAlika, hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va, bambaI mUlya do rupayA janavarI, 1939 mudraka:raghunAtha dipAjI desAI, nyU bhArata priM. presa, 6 keLevAr3I, muM. 4. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaiphiyata isa yugakI sabhyatAko rAjanItika kahie / samasyAe~ rAjanItika mAnI jAtI haiM aura mAnavatAke trANako bhI rAjanItika rUpameM dekhA jAtA hai / itihAsakA artha usI naz2arameM lagAyA jAtA hai.aura bhAvIke nirmANameM bhI usI dRSTikoNakA prayoga hai| __para usa rAha lar3AI hai samAdhAna nahIM, yaha pariNAma Aja pratyakSa bhI hai| rAjanIti adhUre jIvanako chUtI hai / rAjanItika sabhyatAse jIvana sabhya nahIM hogA / jIvanakA nirmANa aise na hogA, vaha muktikI ora yoM nahIM bddh'egaa| vaha sabhyatA jo denA thA de cukI / usakI aparyAptatA aba jaga-jAhira hai / eka visphoTa aura, aura vaha samAptaprAya hai / aura vAtAvaraNameM itanI AtaMkakI bArUda bharI hai ki visphoTakA kAla bahuta nahIM Tala sktaa| naba jarUrI hai ki eka adhika svastha, adhika nirbhaya aura samanvayazIla jIvana-vidhikA sUtrAraMbha ho aura vahI dRSTikoNa lokameM pratiSThita kiyA jAve / usIkI nIMvapara saccA aura dRr3ha aura sukhI bhaviSya khar3A hogaa| zAyada yaha pustaka dhRSTatA ho / maiM moha-mukta nahIM huuN| isa duniyAkA kucha cAhanA pApa hai / para cAhase ekadama chuTTI kahA~ ? aura jo lakSyake anugata hai vaha cAha kartavya bhI ho jAtI hai / so jo ho, yaha pustaka sAmane Ane denekA sAhasa mujhase bana rahA hai| dariyAgaMja, dillI / 9 / 8 / 38 jainendrakumAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ina praznoM ke prazna-kartAAma meM bhI eka huuN| isIsa mujhapara usa bAremeM kucha kahanekA bhAra aura dAyitva AtA hai| vaha bhAra aura adhikAra apekSAkRta mujhapara adhika hai kyoMki eka to isa pustakakA AraMbha hI mujhase huA hai, dUsare usake adhikAMzameM mere hI kiye hue prazna haiN| isalie mujhe yogya hai ki praznakartAke nAte maiM apanI aura parokSataH una anyakI bAta pAThakoMko khuuN| ___ sabase pahale zAyada mujhe batAnA cAhie ki mai prazna-kartA kyA banA ? jainendrajI svayaM lekhaka haiM aura isa viSayakI pustaka bhI ve eka yA aneka svayameva likha makate the| phira kisa lie yaha praznottarakA ADaMbara ? hA~, pustaka vaha praznAMke binA likha sakate the| lekina kyA yaha bhI svAbhAvika nahIM hai ki isa jIvanake saMbaMdhameM kisIke apane kucha prazna ho aura vaha unakA uttara kisI lekhakahIse sunanA cAhe ? lekhakakA lekhana-kArya jIvana yA praznAMke uttara-pratyuttara svarUpa hI saMbhava banatA hai / so vaise prazna, maiM samajhatA hU~, harekake sAtha lage rahate haiM aura unakA uttara eka lekhakase upayuktatAke sAtha mA~gA jA sakatA hai| basa yahI sthiti samajhie jahA~ ki isa pustakakI jaDa jmii| jainendrajIsa merA samparka huA aura praznottarakA maukA milA / Akhira eka dina yaha bhI sajhA ki ye praznottara lekhanIbaddha hI kyoM na kiye jAya~ jisase bahutoko nahIM to kamasa kama mujha-jaise vyaktiyoMko vicArArtha kucha mila ske| ___ isa DhaMgase yaha pustaka banI aura aisI hI isame vizeSatAe~ A gaI haiM : eka jaise yahI ki usake viSaya-vistAra aura vikAsama koI nibaMdhAtmaka krama nahIM dekha pdd'taa| AraMbha aura aMta usakA jisa prakAra huA hai usake pIche koI bAharI socavicAra nahIM hai| jo prazna sabase Age AyA, usIse AraMbha bana gayA aura jahA~ Akara praznoMkA tAratamya aura sUtra ruka gayA vahA~ svabhAvataH aMta ho gyaa| samacA pustakahIke bAremeM yaha saca nahIM hai, balki usameM Aye sabhI viSaya-prasaMga usI prakAra ekake bAda eka uThate aura calate gaye haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu isase yaha na samajhanA cAhie ki unameM paraspara koI saMbaMdha nahIM hai. kyoMki saMbaMdhakA abhAva to unhIMma kyA jIvanakI kinhI bhI do vastuAme asaMbhava hai| hA~, kisI prastuta siddhAntake pratipAdaname jo nakza-baMdI kI jAtI hai, vaha yahA~ nahIM hai / ve to prazna ha aura alaga alaga haiM to isAlA ki ve avaza bhAvase binA kramakI pratIkSAke dimAgakaM jIvanake pardase caharkata aura uThate haiN| aura yadi ve kisI eka sUtrasa saMbaMdhita hai, to vaha bhI isalie ki ve saba usI eka jIvana-jijJAsAmasa uThate hai aura hamAre vyAkta-vaimatyako gAra kara kisI eka hI samanvaya satyakI khojasa prarita hote hai / maiM to kahegA, jahA~taka isa prastuta pustakaka prazna, kinI anivAryatAne mera yA anya prazna-katAAke dimAgama jAge hai, cAhe ve phira kaMsa nI asaMbaddha prAMta hota ho, amalamaM vahIM taka prayojanakI siddhi huI hai| aura isake viparIta jahA~ taka kimI pUrva vicAra yA siddhAMtakA lakSya kara praznAMkA Ayojana huA hai, vahA~ taka mAnanA cAhie ki lakSyakI siddhi nahIM hara hai. aura bAdikA vilAsa hokara raha gayA hai| prastuta pustaka ke prakaraNAkA bAvata bhI bAkAra karanA hogA ki prazna samApta honake anantara kaMvala pAThakoMkI savidhAka lie praznAntargata viSaya-vaiSamyako dekhakara aura kucha anupAtakA dhyAna rakhakara paricchadAkA vibhAga kiyA gayA hai| isIlie kisameM gaThanakI ekatA nahIM hai aura kinhIma itanA mAmya hai ki unakA vibhakta kiyA jAnA anyAya-sA pratIta hotA hai / isake atirikta kuchekako bahuta choTA, aura kuchekako bahuta bar3A chor3a denekI lAcArI huI hai / __yaha to prazna aura unake kAraNa pustakaka vidhi-prakArakI bAta huii| kintu pustakake mukhya parAdhA arthAt ulagdAtAke bAremeM bhI apanA dRSTikoNa vyakta karanA zAyada mere lie Avazyaka hai| yadi mai ThIka samajhA hU~ to unake lie bhI meM kahU~gA ki uttara unhoMne prastuta nahIM kiya haiM, balki ve prastuta hue hai / yaha kahanekA merA matalaba usa anAyAsa bhArasa hai jisase vaha unase prApta hue haiN| lekina isase yaha na mamajhanA cAhie ki janendrajI kAI bar3e paNDita haiM yA bahuta abhyAsI haiM, athavA bahuzruta haiM / nahIM, eka Ara anAyAsatA bhI hai jo ki pAMDitya aura abhyAsakI bAtako vilkula bhUlakara saMbhava bana uThatI hai| arthAt , jaba ki vyakti kisI samasyAkA hala paza karanekA dAnA yA dAyitva lekara nahIM baiThatA hai, balki usake prati kevala apaneko vyakta karatA hai / jisa samAja, jisa rASTra athavA duniyAma vaha rahatA hai, usake Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati usakI apanI bhAvanA hai-eka jIvita AsthA hai| aura jaba koI samAja, rASTra aura duniyAkA prazna usake sAmane AtA hai to uttaramaM jaise zuddha pratikriyA-svarUpa usake aMtarase vahI bhAvanA vyakta ho jAtI haiN| vaha to bhAvanAkA vAhaka hai| kintu vaha bhAvanA kyA hai, yaha vaha svayaM nahIM jaantaa| vaha nirguNa ( =without attributes ) aura aparibhASya ( =ivithout definition ) hai| vaha koI buddhigata vAda yA siddhAnta bhI nahIM hai jise khar3A karaneke lie usa yuktiyoMke cunAvakA prayAsa karanA par3e / nahIM, bhAvanAzIla vyakti koI satyakA aTala staMbha khar3A karanakI koziza nahIM karatA hai aura na yugAyugAntara usakI rakSAke lie usake cAroM ora koI tarkakA kilA banAnekI usa cintA hotI hai / na use kisI kSaNa yaha cintA hotI hai ki usakI bAtako anya loga mAna hii| aura isIlie usake uttarameM kyA, samasta jIvanameM yadi vaha bhAvanA pradhAna hai to anAyAsatA rahatI hai| esI kucha anAyAsatA jainendrajIke utara dete samaya mane anubhava kii| isIlie pAThakose meM nivedana kara denA cAhU~gA ki ve una uttarAko isI pahalaMsa pAnekI koziza kre| usa kozizamaM yaha dhyAna tanika na honA cAhie ki unheM kisI bAtako mAnaneke lie bAdhya kiyA jA rahA hai kyoMki vaha svayaM hI unase apanako paribaddha nahIM samajhata haiN| balki samajhanA cAhie ki yaha unakaM kucha kSaNoMkI abhivyakti hai jo kinhIM praznAke uttarameM usa upalakSase huI hai| phira bhI yadi anAyAsa pAThakake hRdayameM praznAke uttara jagaha lene caleM to dUsarI bAta hai| isIse ho sakatA hai ki uttaroMma yahA~-vahA~ yukti aura tarkakA ullaMghana athavA Adi aura aMtake daramyAna saMyuktatA aura zRMkhalAkI kamI bhI dIkha par3e / lekina isa prakArakI sa~karI susaMgatAko vizeSa mahattva nahIM diyA jAnA cAhie, balki zabdAMka parokSameM usa cIjako dekhanA cAhie jo ki yadi hai, to vahI asaliyata hai| -haradayAla Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...mUla siddhAnta jisapara zrIjanendrakumArane isa pustakake sAre prazAkA uttara denakI caSTA kI hai, zAyada eka hI hai aura vaha hai ahiMsA / nAnava-maMsAgma jo jo prazna utpanna ho sakate hai, unakA haMsAke vyavahArase kisa taraha hala kiyA jA sakatA hai. aura virovAkA kisa taraha samanvaya keyA jA sakatA hai, isakA uttara denakI bhI jainendrajIkI isa pustakama koziza hai| makina hai ki isa pustakama batAye hA uttara saba jagaha yogya sAbita na ho| praznAme jIvanama uMTha hue pratyakSa prasaMgAMkI apekSA tarkasaM mAMcI huI samasyAyaM adhika hai; imalie uttarAma bhI jIvanake anubhavakI pakSA tarkama hI kAma lenA paDA hai| jaba vaisA muAmamA upasthita ho; taba, ahiMsAka siddhAntapara calate hue bhA, samamyAAke pratyakSa mulajhAnake mArgakA isama batAye hae mArgase bhinna honA saMbhava haiN| maiM mAnatA hU~ ki svaya gakhaka bhI yaha dAvA na karaMge ki unake uttarIma pharka honeke lie guMjAiza hI nahIM hai| isalie pAThaka ina uttarIko zrIjanendrakI nizcita smRti yA zAsanaka rUpame na leN| lekina ina praznopara ahiMmArkI dRSTi se vicAra karaneka eka mArnAsaka prayatnaka rUpameM le| samAjazAstra (sAziyAlAjI) aura tadantargata rAjanIti, arthazAstra, sAmyavAda, gAMdhIvAda Adi zAmroMke abhyAsiyoko yaha pustaka vicAraNIya mAluma hogii| zrIjainendrajIne jIvanaka lagabhaga sabhI praznApara kucha na kucha uttara inameM diye haiN| saba uttara sahIM ho yA na ho, yA usapara sahamati ho yA na ho. jaineMdrajI kyA kahate haiM yaha jAnanA pAThakoM ke lie jarUra lAbhadAyaka hogaa| vardhA 2 disaMbara 1928 kizoralAla gha0 mazarUvAlA [ suprasiddha vicAraka aura gA~dhI-sevA-saMghake adhyakSa ] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI . . . . . prathama khaNDa 1. deza: usakI svAdhInatA 2 vividha dezaH unakA pArasparika sambandha 3 deza : ikAI aura unakA antaraMga 4 zAsana-taMtra-vicAra 5 vyakti aura zAsana-taMtra ... 6 vyAkti aura samAja 7 kartavya-bhAvanA aura manovAsanA 8 AkarSaNa aura strI-puruSa-sambandha 9 vivAha 10 santati 1.1. santati, sTeTa aura dAmpatya 1.2 saundarya 1.3 AkAMkSA aura Adarza ... 1.4 dhyaya 1.5 samAja-vikAsa aura parivAra-saMsthA 1.6 strI aura puruSa 17 artha aura paramArtha 1.8 majUra aura mAlika 1.9 krAnti : hiMsA-ahiMsA 20 vyakti aura paristhiti 21. jIvana-yuddha aura vikAsavAda 22 pratibhA 106 118 153 164 170 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.71 182 188 21.1. dvitIya khaNDa 1. hamArI samasyA aura dharma 2 aitihAsika bhautikavAda 3 audyogika vikAsa : maz2ara aura mAlika 4 audyogika vikAsa: zAsana-yantra 5 samAja 'vAda' 6 mArksa aura anya 7 lakina ahiMsA ? 8 vikAsakI vAstavikatA tRtIya khaNDa 1 vyakti, mArga aura mokSa 2 dharma aura adharma 21.7 220 222 242 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa praznakarttA zrI haradayAlasiMha 'maujI' Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna 1-dezaH usakI svAdhInatA prazna-kisI dezakI svAdhInatAse Apa kyA samajhate haiM ? uttara- 'deza' eka bhUkhaMDakA nAma hai / parantu bhUmi khaMDita nahIM hai / apanA kAma calAne-bharake lie hama bhUmiko vibhakta rUpameM dekhate haiM / isa vibhAjanameM nadI, samudra-taTa, parvata-mAlA Adi prakRtike upAdAnoMse bhI sahAyatA lI jAtI hai / yaha dezakA bAharI rUpa huaa| aba, mAnavake nAnA samudAyoMne apane vartana aura vRddhike nimitta apane kAlakSetrake anukUla saMsthA-saMgha, nIti-niyama, bhASA-saMskAra, aura AcAra-vicAra upajAe / usa saba prayatna-phalako samanvita bhAvameM saMskRti' kahie / ina saMskRtiyoM meM svabhAvataH eka dUsarekI apekSA kucha bhinnatA aura vizeSatA rahatI hai| isIko dezakA (-kI sattAkA ) aMtaraMga svarUpa kahanA cAhie / __ataH dezakI svAdhInatA vaha sthiti hai jo usa amuka bhUkhaMDako (-ke vAsiyoMko) apanepanameM surakSita rahane de, phira bhI zeSa bhU-bhAga aura anya bhUkhaMDoMke prati use mela bar3hAnemeM sahAyatA de / svAdhInakA matalaba apane adhIna honA hai--kisI aura dezakA usapara AtaMka na ho| sAtha hI yaha bhI usakA matalaba honA cAhie ki kisI anya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna dezapara use lobhakI athavA AkramaNakI lAlasA na ho / kyoMki agara vaisI lAlasA hai, to utane aMza meM usako svastha nahIM kahanA hogA / vaha parAdhIna hai,parakI tRSNA ke adhIna / prazna - kyA kisI deza athavA bhUmi khaMDake lie kisI anya dezase jIvana kI AvazyakatAke lie koI apekSA karanA anucita hogA ? yadi nahIM, to kahA~ taka ? uttara - vaisI apekSA anucita nahIM hai / itanA hI nahIM, balki anivArya bhI 1 hai / maiMne pahala kahA, bhUmimeM khaMDa nahIM hai / ve haiM, to basa kalpita haiM / hama tamAma bhUmikI ekatAko sahane yogya sAmarthya zAyada nahIM rakhate haiM, isIlie deza aura videza hamAre prayojanArtha saMbhava bane hue haiM / ve saba Apasa meM asala meM to eka haiM hI / isalie, vividha dezoM meM vaise saba paraspara saMbaMdhoMko ghaniSTha banAte jAnA hogA jo parasparakI sahAnubhUti aura mela-jolako bar3hAte haiM / unako maiM kahU~ naitika / aura aise saMbaMdhoMko varjanIya ThaharAnA hogA jo Apasa meM dveSa bhAva bar3hAte haiM / unako kahie sAmarika, sainik| do dezoMkA sAmarika sambandha, guptacaroMkA sambandha, kUTanIti (= Diplomacy) kA saMbaMdha jhuTA hai| ve hI ApasI sambandha sacce haiM jo sAMskRtika haiM / prazna - to kyA jo deza apanI AvazyakatA se adhikapara ekAdhikAra kiye hue hai, usako unheM chor3ane para majabUra karanA anaitika hogA ? hogA, to phira dUsarA kyA upAya hogA ? uttara--majabUra karanemeM agara bhAva hai jabaradastI, to sUrata yaha ho jAtI hai ki eka dezakI jabaradastI aura dhA~dhalIkA nivAraNa karaneke lie anya deza milakara usake sAtha z2abaradastIkA vyavahAra kreN| maiM yaha mAnatA hU~ ki aise usa dezako daNDita kiyA jA sakatA hai, para jabaradastIkI bhAvanA isa prakAra usameM maMda nahIM kI jA sakatI / dhA~dhalIse dhA~dhalI miTegI nahIM, bar3hegI hI / hiMsA se hiMsA miTAne kA svapna pravaMcanA hai / jisane apane pAcana - sAmarthya se adhika apane peTameM DAla liyA hai, vaha usI kAraNa eka na eka dina bImAra dikhAI degA / AvazyakatAse adhika baTorane aura kabz2A kara rakhanekI lAlasA meM hI kabz2A kara rakhanevAlekI mauta ke bIja haiM, isa bAre meM mere mana meM sandeha nahIM / Aja jisane Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezaH usakI svAdhInatA anIti baratI hai, vaha eka dina usake lie pachatAegA bhii| vaha dina kucha jaldI yA kucha derameM bhale AtA dIgve / lekina prazna phira bhI rahatA hai ki anItike madameM bhUle hue dezako zikSA denekA kyA koI upAya nahIM hai ? hai to kyA ? kyA zakti niraMkuza khula khele ? __ maiM mAnatA hU~ ki upAya hai aura vaha upAya hAthapara hAtha dhare baiThanA nahIM hai / sabase bar3A akuMza lokamata hai / sabhyatA eka tala taka unnata hue lokamatakA hI nAma hai / sabhya vyakti kyoM barbara AcaraNa nahIM karatA ? kauna usako rokatA hai ? sabase bar3I roka usake lie yahI hai ki vaha sabhya samAjakA sadasya hai| vaha yaha nahIM baradAzta kara sakatA ki vaha apaneko asabhya pAye athavA asabhya samajhA jaay| roga to asalameM yaha hai ki madamatta zaktiko prazaMsAkA vAtAvaraNa mila jAtA hai| usake pradarzana aura pracArase logoMke sira phira jAte haiM / kitAboMpara kitAbeM, avadhArapara akhabAra aura madakI garjanAe~,-maukA hI nahIM chUTatA ki koI yAda rakkhe ki yaha saba thothI hInatAkA dyotaka bhI ho sakatA hai / jana-sAmAnyameM niSThA kI zithilatAke kAraNa vijJApana aura kolAhalakA bolabAlA ho calatA hai / ___ isase, pahalA upAya yaha hai ki AdamI apanA dimAga sahI rakkhe / sArI duniyA cAhe lar3e, para maiM zAMta rahU~ / ' zAMta'se matalaba hai sthira-saMkalpa / Adi kAlase mAnavakI caramAnubhUtine hameM batAyA hai ki prema satya hai, dharma aikya hai| vaha bAta bhAI bhAI aura jAti jAtiko lar3ate dekhakara hama kyoM bhUla jAyeM ? yaha khUna-kharAbI satahapara hotI rahe, para gaharI sacAI to vahI hai / usapara pakkI taurapara hama zraddhA rakha sakate haiN| aise zraddhAvAn loga Asa-pAsa ke vAtAvaraNameM anukUla vicAra paidA kreNge| isI vidhi dhIme dhIme lokamata banegA / isameM samaya lagegA avazya, para samaya kisa kAmameM nahIM lagatA ? eka bAra lokamata isa bAremeM jAga jAya, to kauna manuSya phira khulamakhullA pazukI taraha vyavahAra karanepara garva karegA? taba yaha nirI asaMbhavatA hI hogI / mAnavake bhItara pazutA hai, para vaha usa pazutAmeM manuSyatAkA gaurava mAne, yaha aciMtanIya bAta jAna par3atI hai| aura agara Aja aisA hai to mujhe pakkA vizvAsa hai ki nikaTa bhaviSyameM aisA nahIM rahanevAlA hai| usake lie kitanoMko mautake ghATa utaranA par3egA,-kahanA kaThina hai / para, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna ~~~ier ......... nizcaya hI AzA karanI cAhie ki kAphI saMkhyAmeM aise loga prastuta hoMge jo binA khUna liye apanA khUna de deMge / usa svecchA-pUrvaka ahiMsA-bhAvanAke sAtha bahAye hue khUnase lokamatameM caitanya bhara jAyagA / vaisA jAgRta janamata hI mAnavatAke pakSakA saccA bala hogaa| merA vicAra hai ki isa mAmalemeM antarrASTrIya senA, yA pulisa, yA aMtarrASTrIya guptacara-vibhAga antataH hamArI madada karanevAle nahIM baneMge / kyoM ki, yaha sarvathA asatya hai ki hiMsA hiMsAse zAnta ho sakatI hai / 'vyAvahArika ke nAmapara pahale aisI hI bAteM sUjhatI haiM / para jaba taka rASTroMmeM antarrASTrIya (=bhAIcArekI ) bhAvanA nahI hai, taba taka 'lIga Apha nezansa' jaisI saMsthAko vyavahAropayogI pAnA bhI asaMbhava hai / ____taba yahI zeSa rahatA hai, aura yaha pUrNataH vyAvahArika hai, ki mela aura ekatAmeM vizvAsa rakhanevAle apanI jAnako vaisI hI sastI samajha leM jaisI ki hiMsAmeM vizvAsa rakhanevAle dUsarekI jAnako samajhate haiM / ve apanI jAna deneko taiyAra ho jAya~, jaise ki hiMsAvAloMkI sannaddha phaujeM jAna leneko taiyAra rahatI haiM / ___ saca bAta yaha hai ki yadi zakti nItise jItatI dIkhatI hai to isIlie ki jaba zaktimavI apaneko bacAtA nahIM hai aura khatare uThAkara apane maMtavyapara dRr3ha rahatA hai, taba, nIti-mAnanevAlA vaise hI apane saMkalpapara kaTibaddha hokara khatare nahIM uThAtA / vaha zAMti cAhatA hai, para usakI kImata cukAnA nahIM caahtaa| isakA upAya yaha hai ki naitika purupa karmaNya bhI ho / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-vividha dezaH unakA pArasparika sambandha prazna-kisI dezakI apanI AvazyakatAkA artha kyA samajhA jAyagA? uttara--dezakI apanI AvazyakatAoMke bAremeM nirNAyaka usa dezako hI hone denA hogA, nirNAyaka maiM nahIM ho sktaa| yahA~ mukhya bAta vRttikI hai| dezake saba logoMko jarUrI khAnA-pInA aura kapar3A aura sAmAjika vistRti aura mAnasika unnatikI suvidhA hone kA maukA honA cAhie / AvazyakatAoMkI maryAdA padArthokI ginatIdvArA nahIM bA~dhI jA sakatI / saca to yaha hai ki dhIme dhIme vikAsake sAtha 'sarakAra' nAmakI cIz2a lupta ho jaaygii| sarakAra mAne bAharI zAsana / bhItarI zAsanakI kamI hai, isIse to bAharI zAsana z2arUrI ho jAtA hai / usa bAhya zAsanakA abhiprAya hai, antastha zAsanako jagAne aura majabUta banAnemeM sahAyaka honA / jo sarakAra yaha nahIM karatI vaha bhUla karatI hai / jaise jaise antaH zAsana jAgegA, vaise hI vaise bAhya upAdAna kama hote dIkheMge / isalie, jaba ki yaha nahIM kahA jA sakatA ki gaNanAmeM dezakI AvazyakatAe~ kyA haiM, taba yaha avazya kahA jA sakatA hai ki pratyeka dezako uttarottara svAyatta zAsanakI ora bar3hanA cAhie / usakI ora bar3hate hue dezakA parigraha ( aura vaisA bhautika parigraha hI usa dezake Arthika praznako khar3A karatA hai) kama hotA jAyagA / dezakI Arthika samasyA taba bikharakara khulatI ( D. centralized hotI) jaaygii| vaha eka simaTI gutthIkI gA~ThakI bhA~ti nahIM rhegii| pArthiva lAlasAe~ vyaktikI kama hoMgI, kyoM ki unakI jarUrata na rahegI aura vyaktikI sAmAnya AvazyakatAe~ vyaktike thor3e parizramase anAyAsa pUrI ho jAyA kreNgii| usake lie State Planning darakAra na hogaa| jaba Arthika cintA na rahI, taba dezakI cintA sAskRtika ho rahegI / aura isa cintAke phalasvarUpa jJAna-vijJAna kalA-sAhitya janma leNge| prazna-kisI pIr3ita dezakA saMpanna dezake prati kyA bhAva rahegA? uttara-jise abhAvakA bodha hotA hai aisA deza saMpanna mulkoMkI tarafa thor3e bahuta jalana-kur3hanake bhAvase dekhegA / para yaha abhAvakA bodha prApta vastuoMkI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna gaNanApara avalaMbita nahIM hai| yaha to lAlasAkI tIvratAke anupAta meM hotA hai / saMtoSa bar3A guNa hai| dhanavAn kaba asaMtuSTa nahIM hotA ? isakA yaha matalaba nahIM ki bhUkheko saMtoSI rahaneke lie kahA jA rahA hai, balki Azaya yaha hai ki saMtoSI hone ke lie yaha kahA jA rahA hai ki koI bhUkhA na rahe / bhUkhameM saMtoSa aura kaThina hotA hai / isalie bhUkha hai, to khAnA avazya cAhie / usake liye prayatna bhI cAhie / parantu phira bhI usakI tRSNA nahIM cAhie / yaha kucha hama gaharI bahasameM jA rahe haiM / jo kahA, usakA artha yaha ho jAtA hai ki jo AvazyakatAe~ haiM, unheM hama pUrI avazya kareM aura vaisA karane ke lie kucha uThA bhI na rakkheM / phira bhI, unake prati mamatva na rakkheM, arthAt unake juTAna meM viveka-hIna na ho jAyeM / apanI jarUrateM pUrI karanemeM hama jisa tisa upAyakA Azraya nahIM le sakate / upAya vaidha hI kAmameM lAye jAyeMge / isako spaSTa karane ke lie udAharaNase kAma leN| eka mulkameM anna kama hotA haiM aura janasaMkhyA bar3hatI jAtI hai / usa mulkake pAsa kalA-kauzala hai, koyale aura dhAtukI bahutAyata hai / yaha to hai, para apane vAzindoMke khAnekA sAmAna pUrA nahIM hai aura rahane kI bhI muzkila hotI jAtI hai| aba spaSTa hai ki usa mulkako apane kalA-kauzalakA lAbha aura apane yahA~ke koyale aura dhAtukI adhikatAkA lAbha aura mulkoMko denA cAhie / evaz2ameM vahA~se anna-khAdyakA lAbha prApta kara lenA cAhie / janasaMkhyA usa mulkakI bahuta hI bar3hatI jAtI hai, to unheM bAhara phailanA cAhie / maiM samajhatA hU~, vivekase kAma lene para yaha bhI saMbhava nahIM rahegA ki koI mulka bhUkhA naMgA rahe / ___ para mAna hI lAjie, ( jo ki ekadama galata hai) ki aise pUrA khAdya nahIM juTatA taba kahanA mujhe yaha hai ki mulka bhUkhako saha sakatA hai, lekina dUsare mulkoko lUTa nahIM sakatA / unapara car3hAI karake unako gulAma nahIM banA sakatA / apanI bhUkhake nAmapara, apanI AvazyakatAke nAmapara, dUsarepara atyAcAra nahIM kiyA jA skegaa| yaha jo Ajakala upaniveza rakhanekA rivAja hai, usameM kucha sAmrAjya vistArakI gaMdha hai / isase usakA samarthana bhI kaThina hai / __ mere khayAlameM saba deza apane Upara yadi akATaya kucha naitika maryAdAe~ svIkAra kara leM, to Atma-vikAsakI aura upanivezoMkI mA~gakI AjakI antarASTrIya samasyAkA saccA sIdhA sulajhAva bhI najara A jAyagA / duniyA meM itane Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezoM kA pArasparika sambandha AdamI nahIM bar3ha gaye haiM ki ghamAsAna mace hI mace | duniyA ke AdamiyoM ke rahane kA DhaMga hI bigar3A huA hai jisase eka ora loga adhapeTa rahate haiM to dUsarI ora lAkhoM Tana khAdyasAmagrI samudra meM Dubo dI jAtI hai / samAdhAna to samasyAoMkA hai aura phira mAnava mastiSka vijJAnakI naI naI sUjheM detA hai jo hara saMkaTameM hamArI madadako upasthita haiM / lekina, ApasakI ApA-dhApIko kyA kiyA jAya ? vaha aisI cIz2a hai jo vijJAnako bhI saMhAraka gaisa aura anya zastroM ke AviSkAra karane se sA~sa nahIM lene detI / mAnavako to paramAtmAne apanI ora se buddhi de dI hai, kalpanA de dI hai / usIse vaha ApasameM mAra-kATa karane laga jAya, to paramAtmAkI denakA kyA kasUra hai ? prazna hai, usa denako mAnavakI vAsanAsa chuTTI kyoMkara mile ki phira vaha sarva-hita-sAdhana ke kAma meM Aye / yaha taba hogA jaba ki hama kaheMge ki acchA, hama apane se hI mamatA chor3ate haiM / mamatA chor3ate haiM, kartavya nahIM chor3ate / kartavya chor3ane se to avazya hamAre sAtha abhAva hI abhAva rahegA | kartavya karane aura mamatva chor3ane se abhAva pAsa bhI nahIM phaTakegA aura karma - duphaLase bhI hameM chuTakArA milegA / AvazyakatAe~ kama honekA artha unakA U~ce uTha jAnA hai / isa lihAz2ase Arthika AvazyakatAe~ kama karanA jJAna-vijJAnakI AvazyakatAe~ bar3hAne ke barAbara bhI ho sakatA hai / arthAt nIce talakI AvazyakatAe~ jitanI kama hoMgIM, utanI hI U~ce talakI AvazyakatAe~ prakaTa hoMgI / bhautika parigraha kama hogA tabhI adhikAdhika jJAna-lAbhake lie mAnava athavA rASTra avakAza prApta hoge / mujhe aisA mAlUma hotA hai ki artha- zAstrakA adhyayana dhIme-dhIme kama aura kartavyazAstrakA manana zanaiH zanaiH bar3hanA cAhie | prazna - kisI rASTrako anya rASTrase, jarUratoMko pUrI karaneke badaleM, adhika se adhika lenekI bhAvanA rahatI hai / isI kAraNa una mulkoMmeM vyApArakI preraNA bhI hai| svArtha ke binA koI mulka kyoM kisIko kucha dene ko taiyAra hogA ? - tava kisa bhA~ti svArthako vyApArakA AdhAra honese rokA jAya ? uttara - hA~, yaha prazna hai / Apa zAyada cAheMge ki sva aura svArtha ke tala se haTakara isa praznakA hala hama na soceM / artha- zAstra ke talaparaM hI use socanA arthakArI hogA / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna mulkoMmeM AdAna-pradAna to Avazyaka hai hI / AvazyakatAe~ sabako hai, isalie sabako kucha na kucha auroMse lene kI jarUrata hai / aba eka 'lenA' to chIna lenA hai, dUsarA ' kucha deneke badale meM lenA' hotA hai jisako samajhaute kA, samajhadArIkA yA ' vyApArakA lenA' kaha sakate haiM / yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki jhapaTa lenese kAma nahIM calegA / isase imArI AdateM bigar3eMgIM aura hamArI hI utpAdanakI saccI zakti kama hogI / tatra denekI evaz2ameM hI lenekA mArga raha jAtA hai / aura yaha ApakI bAta sahI mAlUma hotI hai ki kyoM na khUba kasakara vasUla kiyA jAya aura caturatA se kAma lekara kamase kama badale meM diyA jAya / kintu, yaha nIti Arthika lAbhakI dRSTi bhI aMta meM lAbhadAyaka nahIM hogI / isakA udAharaNa leM | kisIke pAsa khUba gallA hai, aura mAnie ki usakI kImata z2yAdaha vasUla karane ke lie vaha isa ghAta meM rahatA hai ki jaba durbhikSa par3e aura mA~ga tIkhI ho jAya, taba use bece / aise, ekAeka mAlUma ho sakatA hai ki, becanevAlA apanA qhUba lAbha kara legA / yaha bhI ho sakatA hai ki lAbha uThAne ke sAtha hI sAtha vaha apane ko durbhikSa pIr3itoM kA upakArI kahane laga jAya / kyoMki, jaba loga bhUkhe the, taba unheM khAneko kisane diyA ? - usIne to diyA ? maha~ge hI mola sahI, para jaba annakA dAnA durlabha thA taba annadAtA to vahI rahA na ! maiM mAnatA hU~ ki, vaha catura vyApArI apaneko cAhe jitanA hI chale, para saca yaha hai ki isa taraha usane koI bar3A kAma nahIM kiyA / sUkSma dRSTise dekhA jAya to bahuta dinoM taka AdAna-pradAna ke pravAhako roka rakhaneke kAraNa saMpatti ke utpAdana aura vRddhi meM usane bAdhA pahu~cAI / gallA jaldI hI bika jAtA, to durbhikSakI pIr3A kama vyApatI aura jo loga bhUkhake kAraNa nikamme rahe, ve kucha kAmameM lagate aura upajAte / isa prakAra duniyAkI saMpatti aura samRddhi meM kucha bar3havArI hotI / vyApArake bhItara svArthakI to guMjAyaza hai, para vaha svArtha jitanA hI avirodhI hogA, vyApAra ke hita sAdhana meM utanA hI saphala hogaa| ugra svArtha agara ekakI jeba ko bharanA hai, to sAtha hI dUsareko dIna banAtA hai aura jagatakA kSobha bar3hAtA hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezoMkA pArasparika sambandha mujhe to isameM kaThinAI nahIM jAna par3atI ki vyApArakI preraNA avirodhI svArtha ho / arthAt denevAle aura lenevAle donoMmeM hI eka dUsareke svAA~kA khayAla ho| paisekA pravAha jitanA teja hogA, utanA hI, dhana arthAt sampatti bar3hAne meM sahAyaka hogA / vyApArI isa bAtako anubhavase jAnatA hai aura use jAnanA cAhie / chalase yA cAlAkIse yA majabUrIse phAyadA uThAkara jo adhika naphA le liyA jAtA hai, vaha sthAyI nahIM hai| adhikAMza vaha dUsareke ajJAnapara saMbhava banatA hai| usase parasparakA sambandha ghanA aura mIThA nahIM banatA / isase usa prakArake dene-lenemeM bar3havArI nahIM hotI / maiM eka bAra jisase adhika dAma vasUlakara lU~gA, patA calanepara athavA samartha honepara vaha mere sAthakA saMbaMdha taja degaa| taba merA lAbha bhI ruka jAyagA / arthAt , ugra svArtha vyApArameM bhI adUradRSTikA dyotaka hai| saMkSepameM, Apake praznakA javAba yaha raha jAtA hai ki, dUradarzI vyApArI maMda svArtha athavA avirodhI svArthase kAma legaa| sAtha hI pratyeka dezako yaha bhI samajhanA cAhie ki jagatake anya dezoMke dainyake bIca usakI akelekI apanI samRddhi nirarthaka-sI hI cIja hai| vaha samRddhi, isa prakAra, anupayogI bhI ho jAtI hai / khUba bharA huA thAla sAmane rakhakara koI usakA Ananda kaise le sakatA hai, agara Asa-pAsa gir3agir3Ate bhUkhe AdamI use ghere hoM ? ve jabataka A~khoMke Agese Tala na jAya~, yA unakA gir3agir3AnA banda na ho jAya, taba taka merI samajhameM nahIM AtA ki kisa prakAra bhogya vastumeM bhI bhoga buddhi tRpta kI jA sakatI hai ? vaha dhana bekAma hai, vaha dhana hI nahIM hai jo nirdhanatA phailAtA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-dezaH ikAI aura usakA aMtaraMga prazna-rASTra kyA mAnava jAtike susaMgaThita jIvanakI jarUrI ikAI hai ? kyA vaha apane ApameM dvandva-yukta nahIM hai ? eka rASTrake bhItara kyA aise varga yA zreNiyA~ nahIM haiM jo ApasameM vamala hoM ? / uttara-pahale hI hamako yaha yAda rakhanA cAhie ki hamAre zabda hamAre zabda ( =('oncepts ) haiM / vaha zuddha sacAI nahIM haiM / Concept atima nahIM hogA / vaha nirantara vikAsazIla hai / ___ rASTra hamAre rAjanItika vyavahAra ke lie Aja eka ikAI banA huA hai / kucha sadI pahale rASTrakA bhaugAlika aura rAjanItika rUpa kama thA, jAtIyarUpa adhika thA / hiTalarakA atyAdhunika rASTravAda bhI eka tarahakA jAtivAda hai / isa taraha, Aja jA ' rASTra se samajhA jAtA hai, pahale ThIka vahI nahIM samajhA jAtA thA aura Age bhI vahI samajhA jAyagA, esI AzA nahIM hai / isalie, rASTra mAnavasamAja yA mAnava-jIvanakI antima ikAI hai,--yaha kahanA ThIka nahIM hai / jo antima nahIM hai, vaha zAzvata bhI nahIM hai / aura aisI cIz2a Aja jarUrI ho, to kala gairajarUrI bhI ho sakatI hai / __ aba prazna yaha hai ki kyA eka ikAI meM do virodhI aMza raha sakate haiM ? maiM mAnatA hU~ ki sAmya vahI kImatI hai jo do viSamatAoMko milAe / viSamatAe~ jabataka paraspara viSama hI haiM, tabataka bezaka sAmya asiddha hai / lekina gaharIse gaharI viSamatAoMmeM kahIM ekatAkA sUtra na ho, to ve ho taka nahIM sktii| zAyada UparakI bAta kaThina ho gaI / hama apane kA leM / maiM apaneko aura Apa apane ko eka ikAI mAnate haiM na ? hama apane meM eka haiM hI / hamArA vaha ekapana atyanta siddha hai / ' maiM 'ke mAne hI, nahIM to, kyA hai ? __ maiM eka hU~, taba bhI aneka vikalpoMkA yuddha kyA mere bhItara nahIM hotA rahatA hai ? bAta-pitta-kafa, sattva-raja-tama, ye tIna tattva, tIna guNa, ApasameM to tIna hI haiM / phira bhI tInoMkA saMyoga mujha ekameM hai / ve tInoM bhinna aura virodhI hokara bhI jabataka ApasameM eka-dUsareke sAtha milakara raha sakate haiM, tabhItaka merA, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezakA antaraMga jIvana saMbhava hai / unakA virodha agara ApasakI ekatAkI saMbhAvanAko bilkula tor3a baiThe, to vahI merI mauta ho / isa taraha pratyeka ikAIko, pratyeka sattAko, kinhIM do ( athavA aneka ) ke madhya AkarSaNa athavA apakarSaNakI paribhASAmeM hI kahA jA sakatA hai / arthAt , koI ikAI vividhatAse khAlI nahIM hai / spaMdana, jIvana, caitanya, gati,-ye saba zabda do astitvakI zartake bodhaka haiN| ve do haiM, isakA matalaba yaha hai ki unameM kiMcit virodha hai hii| isI taraha rASTra vaha nahIM hai jisameM eka hI jAti, eka hI prAnta, eka hI dala, eka hI zreNI ho / usameM vividha zreNiyA~, vividha jAtiyA~, kaI prAnta, kaI hita (Intrests ) anivArya haiM / jo ina kaiyoko apanI bhAvanAse ekatAmeM nahIM piro detI baha rASTrIyatA bhI nahIM hai| Domocracy (jana-taMtra) kA bhI yahI artha hai / usake mAne haiM 'sabakA rAjya' / usa zabdake arthake sAtha vyAbhicAra karake sthUla vAstavikatAme use eka pArTIkA rAjya, yA arAjya, banAyA jA sakatA hai / para 'rASTra ke asalI mAne yahI haiM ki jo apane bhItaraka virodhI dIkhanevAle aMgomeM apane prANoM kI ekatA phuNcaa| isa prakArakI ekatA jo de sakatA hai, vaha deza svastha aura baliSTha hai / aura jo nahIM de sakatA, vaha rugNa hai aura bikharakara lupta ho jAnevAlA hai| prazna-yaha to ThIka hai ki vividha prAnta, vividha jAtiyAM Adi choTI choTI ikAiyA~ milakara eka rASTra jaisI bar3I ikAIke bhItara eka ho sakate haiM, aura isake lie kisI rASTrIya sAmAnyatA (National Affinity ) aura usameM nihita hitaikya (unity of interest.) kA honA jarUrI hai| kintu, yadi rASTra kisI aise do bhAgoMmeM ba~TA hai jinameM aisI koI sAmAnyatA (Allinity ) athavA hitakI abhinnatA (unity of interest ) nahIM ho sakatI to vahA~ rASTra-bhAvanA kaise vivakSita ho sakatI hai ? uttara-agara AdhArabhUta vaisI koI ekasUtratA nahIM, to rASTrakI sattAkA TikanA sacamuca saMbhava nahIM hai / lekina, mAna lIjie ki rASTra Aja hai, kala cAhe vaha nahIM bhI rahanevAlA ho, to bhI yaha mAnanA hI par3egA ki Aja taka Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna lie jarUra ekatAkA AdhAra vahA~ hai jo usake vividha aMgoM (prAntoM) ko ekatrita thAme hue hai| __savAla aba yaha raha jAtA hai ki vaisI eka-sUtratA jaba dIkhatI nahIM, pahacAnameM aura pakar3a meM nahIM AtI, to usako kisa bhA~ti hisAbameM liyA jAya ? vaha hai, aisA hI kyoM kara mAne ? to, isakA javAba hogA ki, agara buddhi usako nahIM pAtI to zraddhAse usako mAne / nahIM mAnanese to kAma nahIM clegaa| ___ mAna lIjie ki sA~pakA phana usI sA~pakI pUchako apanA nahIM samajhatA / vaha apane sA~pa-panako nahIM jaantaa| phana basa apaneko phana jAnatA hai jisameM khA jAnekI zakti hai, jisameM z2ahara hai aura tejI hai / aura pU~chako vaha niSkriya jar3akI bhA~ti apanese bhinna dekhatA hai aura pUchako hilatI huI dekhakara vaha use koI apanese alaga khAdya jIva samajha letA hai / agara hama kalpanA kareM ki phanane gUchako khAnA zurU kara diyA, to sA~pakA pariNAma kyA hogA ?--spaSTa hai ki pariNAma kucha nahIM hogaa| ___ yAnI, koI eka aMga dUsarese apanA itanA virodha mAna le ki dUsareke nAzameM apanA jIvana samajhe, to isakA pariNAma zUnya hogA / arthAt yaha korA tarka hai, isameM sambhavanIyatA nahIM hai / sA~pa apanI pU~chako nigalatA dekhA nahIM gayA hai / hA~, usake phana aura pUMchako ApasameM coTa lete-dete avazya dekhA gayA hai| isalie, kinhIM domeM aikAntika virodha asatya hai / jo aisA virodha ThAnate yA ThAnanA bicArate haiM, ve bhrama pAlate aura nAza bulAte haiN| lekina, sAtha hI ApakA yaha prazna mAlUma hotA hai ki kyA rASTrake prati hI vyaktikI vaphAdArI hai ? rASTrake bAhara kyA kisI aurake prati lagAva nahIM ho sakatA ? maiM hindustAnameM rahatA hU~ / hindustAnakA, jo eka rASTra hai, maiM aMga huuN| hindustAnI honeke sAtha maiM amuka dharmAvalaMbI bhI huuN| aura mAna lIjie, vanaspati-zAstrama rasa letA huuN| aba kalpanA kIjie ki usI hindustAnakA eka aura vyakti aMga hai, jo usa dharmase bilakula sahAnubhUti nahIM rakhatA aura vanaspatiyoMmeM jise koI rasa nahIM hai| usake mukAbalemeM amarIkAkA koI AdamI ukta dharmameM prIta rakhatA hai aura vanaspatiyoMke saMbaMdhoM to bahuta hI anusaMdhAnapriya hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezakA antaraMga * Anumom __ aba kyA ho ? kyA maiM usa amarIkanakA mitra na ho jAU~ ? kyA yaha mitratA anucita hai ? kyA yaha asaMbhava hai ki vahI hindustAnI mere nikaTa bilkula aparicita raha jAya aura mujhameM aura usa amarIkanameM gAr3hI maitrI ho jAya ? maiM mAnatA hU~ ki vaisI maitrI anucita nahIM hai, balki khUba ucita hai| aba samajhie ki amarIkA aura hindustAna lar3a pdd'e| ( yaha kahanekI bhASA hai / asalameM hindustAna aura amarIkA lar3a hI nahIM sakate / lar3anA to lar3anA, ve ApasameM jitane haiM usase eka iMca dUra yA pAsa nahIM ho sakate / lar3ate lar3anevAle haiM, jinako sarakAreM tanakhvAha dekara lar3AtI haiN| aisI lar3AIke vakta maiM hindustAnI kyA karU~ ? spaSTa hai ki lar3AIko cAhe lar3anevAle kitanA hI ghamAsAna banA deM, para amarIkanake sAtha merI maitrI gAr3hIse tanika bhI kama gAr3hI nahIM honI cAhie / phira bhI, hindustAnake prati merA lagAva kama nahIM ho sakatA / maiM dezakI cAla-DhAla rakheMgA, dezakA khaddara pahanU~gA, mere vyAvahArika premakA lAbha par3osase milanA AraMbha hogA, aura vahIMse jar3a basAkara phailegaa| deza-premakA saccA artha par3osI-prema hai / videzase yuddha, usakA jhUThA artha hai / prazna-zAsana-yaMtrakA AraMbha vyaktikI adhikAra-bhAvanAke AdhArapara huA yA samAja-vikAsakI AvazyakatAke rUpameM huA ? uttara-agara hama itihAsako kevala atItakA bakhAna na mAnakara usameM kisI prakArake caritArthakI saMbhAvanA mAnate haiM, to, kahanA hogA, ki zAsanasaMsthA vikAsa-zIla vikAsakI rAhameM hI bana khar3I huI hai| usa saMsthA meM parivarttana barAbara hote Aye haiM / dekhA jAya, to ye parivartana manamAne nahIM haiM, unameM krama aura saMgati hai / pahale mukhiyA saradAra hI rAjA hotA thA jo korA hAkima samajhA jAtA thaa| aba vaha sevaka bhI mAnA jAne lagA hai| pahale vaha sabako saba-kucha denevAlA samajhA jAtA thA, aba agara rAjA hai bhI to Ama logoMkI sabhA ( Puliament ) khuda usakA bhattA bA~dhatI aura pAsa karatI hai| rAjA nAmakA 'rAjA' hai, usakA adhikAra Aja sAfa taurapara prajAmeMse use prApta hotA hai| vikAsake anukUla jaba ki zAsana-yaMtrameM vikAsa hotA gayA, taba bezaka isako bhI eka aitihAsika satya mAnanA hogA ki zAsana-sattAkA bIjarUpase Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna AraMbha vyaktikI adhikAra-bhAvanA se huaa| eka guTTake saradArane apanA bala dUsare saradArase lar3akara AjamAyA / jo jItA, vaha dUsare guTakA bhI mAlika bana rahA / pahale rAjya sacamuca aise hI bane hoNge| lekina, isakA itanA hI matalaba hai ki samAja-vikAsa icchA-vAsanAoMdvArA calanevAle vyaktiyoMke kRtyoMdvArA hI apaneko sampanna karatA gayA / arthAt , itihAsakA hetu samaSTigata hai / vaha samaSTigata hetu vyaktiyoMdvArA niSpanna hotA hai| vyakti svayaM jisa bhAvanAse karma karatA hai, usa bhAvanAmeM aitihAsika tathyakA mUlya nahIM pAyagA / ___ isIse kinhIM bar3e logoMko bar3e bar3e parivartanoM ke karttA mAnanakI Adata aba itihAma-zAstrameM kama hotI jAtI hai / tanika alaga hokara dekheM, bar3I pRSTha-bhUmipara dekheM, to vyakti sAdhana-mAtra raha jAtA hai aura itihAsakA uddezya vyaktimeM banda nahIM jAna par3atA, vaha itihAsa-bharameM vyApta hotA hai| prazna-zAsaka apane kisa valapara samAjase adhikAra prApta karatA hai? uttara-isa balakA svarUpa badalatA calA jA rahA hai / pazu-balakI jagaha adhikAdhika naitika balakI mAnyatA hotI jAtI hai / asalameM pragati sthUlase sUkSmakI aura calane meM hai| jahAM taka Ama janatAkA mAnasika vikAsa ho jAtA hai, ThIka usI talakA bala jina logoM meM adhika hai, ve usa kAlake zAsaka bana jAte haiM / Aja koI mArane-kATane kI tAkatake balapara bar3A ho sakatA hai, yaha vizvasanIya nahIM jAna par3atA / lekina pahale aisA ho sakatA thaa| ___ zAsakameM, yaha to sAfa hI hai ki, zAsitakI apekSA balakI adhikatA hogii| aba jJAna aura bala ye do cIjeM haiM / jJAna sakriya honepara prabala hotA hai, niSkriya jJAna nirbala hai / isalie yaha to ho sakatA hai (aura hogA) ki pazubalakI jagaha naitika balake hAthameM zAsana ho jAya / para yaha dhyAna rakhane kI bAta hai ki naitika bala cAhie, naitika jJAna kAfI nhiiN| korA naitika jJAna pazu-balako harA nahIM sakatA / hA~, nItikA agara saccA bala ho, to usake Age pazubala to hArA hI rakkhA hai| prazna-Aja jo zAsaka hama dekhate haiM, kyA ve vilkula naitika balapara Tike haiM ? yadi aisA hai to kyA hama hareka rAjyako saMtoSapUrNa na mAne ? Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezakA antaraMga uttara-nahIM, naitika balapara nahIM Tike haiM / lekina agara naitika balapara nahIM Tike, to isakA yaha bhI artha hai ki janatAmeM naitika bala abhI jAgrata hI nahIM hai, vaha mUrchita par3A hai| maiM to yaha bhI kahanA cAhatA hU~ ki zAsaka-varga jisa talapara hai, usase U~ce talakA naitika bala saMgaThita nahIM hai / isIkA yaha pariNAma hai ki jo zAsaka haiM, nIti-balahIna hokara bhI ve zAsaka bane haiM / hama zAsaka-vargako 'anaitika' AsAnIse na kaha deM, kyoMki agara sacamuca hI koI naitika zakti hai, to vaha anItisa zAsita nahIM ho sktii| prazna-samAjake natika valase hama ThIkaThIka kyA samajheM? vaha kahA~ nihita rahatA hai, aura zAsakapara usakA prabhAva kyoM kara saMbhava hotA hai ? uttara-samAja apane vyaktiyoMme hI jA~cI jA skegii| do dAne nikAlakara dekhanese jaime pakatI huI khicar3IkA anumAna kiyA jAtA hai, vahI upAya yahA~ hai / vyaktiyoMse bhinna samAja kyA hai ? aura kisI anya prakAra samAja tolA parakhA nahIM jA sakatA hai / vastuoM aura vyaktiyoMko vividha mUlya denekI vidhimeM usa samAjakI naitikatAkA mAna sahaja cInhA jA sakatA hai / samAjakA Asata vyakti jisa aMzataka AtmaniSTha, dUsareke prati udAra, zAsanataMtrake prati svabhAvataH nirbhaya aura kartavyazIla ho, usa samAjako usI aMzameM naitika-bala saMyukta kahanA cAhie / ___ agara samAjake saba vyakti naitikatAke bAremeM jAgarUka haiM, to usa janasamAjake madhya koI rUr3ha zAsana saMsthA anAvazyaka ho jaaygii| kyoMki naitikatAkA artha hai khaMDakA sampUrNa ke prati nivedana aura smrpnn| naitikatAkA adhiSThAna hRdaya hai / samAjakA hRdaya kyA hai ? kahanA cAhie ki zikSaka-varga, lekhaka-varga, brAhmaNa-varga usa samAjakA hRdaya hai| zAsaka-varga samAjake bAhu haiN| bAhu-bala hRdaya-balake vazase bAhara ho to usa samAjako jvaragrasta kahanA cAhie / __ zAsanake prati naitika bala yA naitika janakA kyA rukha ho ? spaSTa hai ki zAsana usake nikaTa sevAke dAyitvakA hI dUsarA nAma hai| jahA~ jana-sevAkI bhAvanA nahIM hai vaise zAsanake prati nIti-bhAvanA-pradhAna puruSa nirbhIka * paraMtu sadbhAvanAzIla rhegaa| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prastuta prazna prazna- - pratinidhi-zAsaka hI naitika bala-yukta zAsaka kahA jA sakatA hai, kyA yaha ThIka hai ? - uttara - honA to cAhie, para Aja ke dina ThIka aisA hai nahIM / voToM kI ginatI dvArA jo pratinidhi cune jAnekI paddhati hai, kyA usameM sacce pratinidhi cune jAne athavA kisIke sacce pratinidhi banane kI saMbhAvanA bhI rahatI hai ? -- nahIM rahatI / aise pratinidhi bhI dekhane meM Ate haiM jinheM khabara nahIM ki ve kahA~ke pratinidhi haiM aura jahA~ke pratinidhi haiM, unheM khabara nahIM ki hamArA koI pratinidhi bhI hai / isalie agara pratinidhi' zabda se voTa- gaNanAvAle pratinidhikA bhAva AtA hai, to kahanA hogA ki naitika puruSa pratinidhi puruSa ho athavA nahIM bhI ho / adhika saMbhAvanA usake pratinidhi nahIM hone kI hI hai / prazna - adhika saMbhAvanA usake pratinidhi nahIM honekI hI kyoM haiM ? 8 uttara - aisA isa lie ki voTa svataMtra nahIM hotI hai, svataMtratA se nahIM dI jAtI hai | vAtAvaraNameM dala-pracAra aura dala- AMtakakA aisA vikAra bharA rahatA hai ki vaha voTa khule manakI hone hI nahIM pAtI / phira rivAja pratinidhiyoM ke ' khar3e hone' yA 'khar3e kiye jAne' kA hai / khar3e hone kI tarapha A~kha usakI adhika lagI hotI hai jo mahattvAkAkSI hai / aura mahattvAkAkSA anaitika hai / isase Aja kalakI cunAva-prathA (Election system ) naitikatAko bar3hAtI huI nahIM dekhane meM AtI / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 - zAsana- taMtra - vicAra prazna - doSa vAstavameM svayaM logoMkI hI anaitikatAkA hai, usa prathA System kA kyA doSa hai ? yadi prathAkA hai, to Apa anya kauna-sI prathA tajavIz2a kareMge ? uttara - doSa kisakA kahA jAya ? vijJAna- zuddha yaha kahanA hogA ki cunAvavidhAna aura etatkAlika loka-sthiti, ye donoM paraspara viSama siddha ho rahe haiM / logoMko vidhAna ke anukUla banAyA jAya yA vidhAnako hI lokasthitike anukUla banAyA jAya ? - yaha prastuta prazna nahIM hai / aura yaha vyAvahArika rAjanItikA bhI prazna nahIM hai / rAjanItikA sambandha tAtkAlika saMbhava se hai, AgAmI ucita nahIM / Aja sacamuca rAha nahIM sUjhatI ki cunAva - prathA se kisa rUpa meM samajhautA kareM ki usake dopase bacA jA sake aura usakI suvidhAe~ prApta ho jAya~ / aisA bhI mAlUma hotA hai ki laukika talapara, arthAt rAjanItike talapara, jana-saMkhyAkA siddhAnta kisI na kisI rUpameM svIkAra kiye hI guz2ArA hai / kyoMki, rAjanIti logoM kI bhautika AvazyakatAoMke praznako sAmane rakhakara calaneko bAdhya hai; aura vaisI AvazyakatAe~ sabameM haiM aura sabameM lagabhaga eka-sI hI haiM / sabhIke peTa hai, sabhIko khAnA cAhie | sabhI ke tana hai, sabhIko kapar3A - lattA bhI cAhie / isa mAmale meM U~ca-nIca, amIra-garIba, duSTa sAdhu saba samAna haiM / isa taraha rAjanIti mukhyataH saMkhyAkA prazna hai / para saMkhyA gar3abar3a bhI DAla degii| jana-taMtra meM bhIr3a-vRtikA phala bhI dekhane meM AtA hai / DikTeTara- zipa usIkI pratikriyA hai / phira bhI, tamAzA yaha hai ki, DikTeTara mata gaNanAke siddhAMtapara bhI apanA samarthana Avazyaka samajhatA hai / isase maiM sahasA isa sambandha meM koI sudhArakA nizcita prastAva sAmane nahIM kara sakatA / phira bhI mata- guNanAvAle taMtrase ( Democracy se ) samAjakI AzAe~ pUrI nahIM ho rahI haiM, yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai / prazna - cunAva- siddhAMtako doSa-pUrNa na mAnakara, kyA hama AzA nahIM kara sakate ki loga dhIre dhIre jaise hI voTakA dAyitva 2 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna samajhate jAyeMge vaise hI kramazaH yaha cunAva-prathA hI Adarza prathA bana jAyagI? uttara-kisIko doSapUrNa na mAnanA utanA hI alAbhakArI hai jitanA usako nirdoSa mAnanA / jagatmeM jo hai, apUrNa hai / pUrNatA Adarza-sthiti hai| viziSTa paristhitiyoMmeM jo nirdoSa ho, vaha una paristhitiyoMke Aneke pahale to sadoSa hai / ataH, prazna guNa-doSakA nahIM, sthiti aura sAdhanakI paraspara visaMgatikA hai| cunAva-siddhAta apane ApameM bicArA kharAba kyoM samajhA jAya ? yadi aisI sthitikI kalpanA kI jA sake, jahA~ usa prathAke doSa saba chUTa jAya, lAbha hI lAbha raha jAya, to mujhe usameM koI Apatti nahIM rahegI / para ghaTanAke AdhArapara jo nirNaya ho, vaha kyA kalpanA aura saMbhAvanAke AdhArapara kiyA jA sakatA hai ? phira bhI, nirAzAko sthAna nahIM / mArga hai hI nahIM, aisA nahIM / Aja bhI kyA hamAre bIcameM binA 'voTa DAle vizvAsakA aura adhikArakA AdAna-pradAna nahIM hotA dIkhatA hai ? pratyeka parivAra meM koI eka bajurga hotA hI hai / kyA parivArake saba sadasya kabhI eka jagaha milakara 'bailaTa' dvArA use apanA bujurga yA pramukha cunate haiM ? phira bhI, usakI pramukhatA bahuta sahaja-bhAvase nibhI calatI hai| isase, maiM samajhatA hU~, ki, cunAvakI prathAke aura vidhAnake binA bhI, pratinidhitvake lAbha uThAye jA sakate haiM / prazna-matAdhikAra mAnavakA siddha adhikAra hai aura cunAvadvArA usakA avasara denA bhI pratinidhi-zAsanake lie anivArya siddhAMta honA caahie| isalie, usakI rAhahIse calakara kyoM na saMbhava dopoMko dUra karate caleM ? dUsare, rahI parivArake bujurgakI bAta / vaha paitRka rUpameM milA hotA hai, aura paitRka prabhAva hI vahA~ kAma karatA hotA hai| phira bhI, sabhI parivAroMmeM bujurga-Dama saphala hotI nahIM dekhI jaatii| kiMtu, samAjake lie usa bujurgakA bhI to kisI prakAra nirNaya karanA hogaa| vaha kaise kareM ? __ uttara-'vunAvakI prathAvAle dopako cunAvadvArA hI hama kaise dUra karate caleM, yaha mujhe sAfa nahIM dIkhatA / dhIrajase, dharmase vaha kAma hogA, yaha to maiM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana- taMtra - vicAra mAnatA hI hU~ | merI zaMkA to yahI hai ki AjakI paristhiti meM cunAva se vaha kAma kaise ho jAyagA ? kyA vaha usa prakAra ho bhI saMkagA ? 19 vivekakA voTa hRdayakA voTa hai| voTa vivekakA hI ho, hRdayakA hI ho / isake lie yA to pratyeka vyaktimeM viveka-zakti itanI jAga jAya ki vaha kisI dalIya dabAva se AtaMkita na ho, yA phira, vAtAvaraNa mese dalAtaMka hI itanA kSINa ho jAya ki vyaktike viveka meM vikAra na Ave / isakA matalaba hI dUsare zabdoM meM yaha hotA hai ki sAmUhika jIvana meM adhikArakI cetanA maMda ho, jimmedArI kI hI bhAvanA pradhAna ho / tatra voTakI chIna-jhapaTa na hogI / cunAva taba bahuta sahaja kAma hogA aura binA kolAhalaMka vaha hala ho sakegA / yo kaha sakate haiM ki vaha taba itanA tUla hI na pakar3egA ki 1 'prazna' kahalAve / Upara, parivAra ke udAharaNase hama kyoM na mAna leM ki binA prathAke hamane usa tattvakA lAbha uThA liyA hai / parivAra meM bujurgaka pramukha mAne jAne meM yaha sugamatA hai ki vaha bujurga hai / yaha ucita hI hai, maiM isameM koI Apatti nahIM dekhatA / usa bujurga ke dAyitva ke paitRka hone meM kyA hAni hai ? hA~, usameM AzaMkA banI rahatI hai ki parivArakA yuvaka sadasya zarmA zarmA, saskArabaza unheM bajurga mAna to le, para pUre manase vaisA na mAnatA ho aura aMdara-aMdarase kur3he / to maiM kahU~gA ki usa yuvakako khulakara apanI viveka-sammata rAya prakaTa kara denI cAhie / lihAz2ameM bhI jhUThA AcaraNa nahIM karanA cAhie / agara mAna liyA jAya ki usane khulakara kaha bhI diyA ki amuka bujurga parivAra ke pramukha hone yogya nahIM hai, para zeSa logoMko yaha bAta nahIM ja~cI, to yuvakakA kyA karttavya hai ? prakaTa hai ki suzAsita sosAyaTI meM jo usakA karttavya athavA pariNAma hogA, vahI usa parivAra meM bhI hogA / mere kahanekA Azaya yaha ki zAsakako zAsitakA vizvAsa pAtra honA cAhie, yaha to suzAsana ke lie anivArya satya bAta hai hI, para aisA sadAzaya cunAvakI prathA ke garbha meM hI raha aura nibha sakatA hai, aisA mAnanekA kAraNa nahIM hai| balki, cunAvakI prathA jabataka apane tAtkAlika phaladvArA usa satyakA samarthana kare, tabhI taka vaha prathA sahya hai, anyathA nahIM / satyako prathA - gata kahanA prathAko mukhya aura satyako anugata banAnA hai / kahanekA merA matalaba yahI hai ki cunAvakI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prastuta prazna wwwww MOVvv wwwwwwani prathAse usahIkA abhiprAya jhUThA hotA huA dIkha par3atA hai, isIse prathAko chor3ane yA badalanekI bAta uThI hai / prazna-kintu, samAja apane bujurgako kaise pAye, isapara bhI kucha Apa kaheMge? _ uttara-parivArako apanA bujurga pAnemeM koI dikkata hotI huI maiMne nahIM pAI; kyoMki, saba eka dUsareke nikaTa paricita rahate haiM, aura vAtAvaraNameM spardhAkA bhAva na honeke kAraNa sabako samanvita pArivArika hitakA dhyAna rahatA hai| ahamahamikAkI bhAvanA vahA~ nahIM rhtii| samAja bhI agara isI prakAra bhItarase banatA huA uThe, to use ThIka apane netAko pAnemeM kaThinAI nahIM hogii| mujhe pratIta hotA hai ki yaha ' bhItarase bananA' hI saccI Democracy hai| aba yaha prazna hai ki svAbhAvika bujurga agara nAlAyaka ho, to usakI jagaha dUsareko cunane meM kyA niyama rakkhA jAya ? lekina, saca bAta yaha hai ki yadi parivArameM svAsthya hai, to vaha kisIse apane liye niyamakI apekSA nahIM rakkhegA aura use tatsaMbaMdhI niyamakA abhAva bhI kabhI nahIM khlegaa| aura atyaMta sahaja bhAvase usa parivArakA koI na koI kendra-puruSa cuna jAyagA / ' cuna jAyagA,' yaha bhI kahanA adhika hai| kyoMki, cune jAnekI naubata Anese pahale hI parivArakA keMdra bharA huA dIkhegA aura parivAra apaneko tanika bhI kendrahIna anubhava na kregaa| prazna-parivArameM 'vujurga'se matalaba kyA vRddhase hai ? kyA samAjameM bhI Apa aise hI bujurgakI kalpanA karate haiM ? uttara-umrakI bajurgI bezaka koI kama cIja nahIM hai, kyoMki vaha anubhavakI bujurgI bhI hai / lekina, isake atirikta bhI jIvanameM kucha aura bAteM haiM / bahara hAla isa saMbaMdha svArthahIna nAgarikoMkI buddhipara kyoM na bharosA kiyA jAya ? aura kyoM usa bAremeM ekakA maMtavya mA~gA jAya ? aisA to mAlUma hotA hai ki pacAsa varSakI avasthAse pahale kisIke Upara netRtvakA bojha A jAnekI AzaMkA usa sthiti meM kama ho jAnI cAhie / prazna-samAjakI ApA-dhApIkI anaitikatAkA kAraNa kyA usakI vaha yanAvaTa hI nahIM hai jisakA ki AdhAra sampattikA nijI adhikAra,-private property hai ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana-taMtra-vicAra uttara-nahIM, yaha to mana nahIM svIkAra karanA cAhatA ki agara kisIke pAsa khUba jAyadAda yA Private property ho to mere lie lAlacakA zikAra honA hI akelI anivAryatA hai| isalie, vyaktigata sampattikI saMsthA ApAdhApIkA kAraNa hai, yaha kathana yogya nahIM mAlUma hotA / ApA-dhApIkA kAraNa ApA-dhApIkI vRtti hai| usa vRttikA kAraNa kyA hai, aura phira usa kAraNakA kAraNa kyA hai,-aise gahare utareMge to vahA~ jA pahuMceMge jahA~ prazna hogA ki, asatyakA kAraNa kauna-sA satya hai ? isa prakAra aisI jagaha jA TakarAnA hogA jahA~ buddhikI bhASA koI samAdhAna nahIM de sakatI / maiM mAnatA hU~ ki apanI corIkA kusUra dUsareke dhanako batalAnA kAphI nahIM hai, yaha ThIka bhI nahIM hai / __isa taraha ApA-dhApIko kama karaneke lie sIdhe ApA-dhApIkI vRtti maMda karanekI bAta hI vyaktiko sunAnI hogii| __ agara burAIke, Vicious circle ke, cakkarako tor3anA hai to svayaM TUTakara usase bAhara honA sabase pahalI jarUrata hai| usa cakkarameM par3e rahakara kArya-kAraNake takase, Cause and effect se, burAIko apanese bAhara tai karake usapara AkramaNa karanekI ceSTA karanA arthakArI na hogA / jaMjIrakI eka kar3I dUsarIko doSa de, dUsarI tIsarIko,--to isa taraha jaMjIrake TUTanekI naubata na aaygii| ___ lokana, yaha to spaSTa hI hai ki yathA-zakti usa ApA-dhApIkI vRttiko maMda karaneke lie jo bAharI sthityanukUlatAkI sahAyatA pahu~cAI jA sake, vaha bhI paha~cAI jAve / samAjakA vidhAna bezaka uttarottara vaisA hI banatA jAnA cAhie, aura banAnekI koziza karate calanA cAhie, jisameM viSamatA kamase kama ho aura nekIkA pAlana saralatAse kiyA jA sake / samAjakI avasthA vyaktike mAnasapara dabAva DAlatI hI hai| usa avasthAko usa dizAmeM sudhAranA hogA jisameM vaha dabAva nyUnase nyUnatara hotA jAya aura aMtameM vyakti aura samAjakA sAmaMjasya siddha ho jAve / 'prAiveTa praoNparTI' zabdako gairakAnUnI ThaharAne-mAtrase kAma nahIM cala jaaygaa| jamIna z2amIdArakI hai, yaha kahakara bhI vaha jamIna jamIdArake peTake andara nahIM samA sktii| yaha to khulI aura ujalI sacAI hai ki jamIna hai, aura usameM anna paidA hotA hai| yaha to eka prakArakI bhASAkA hI prayoga hai ki jamIna 'isa'kI hai yA 'usa'kI hai| usa bhASAke prayogako badala kara yaha bhI kaha sakate ho ki z2amIna Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prastuta prazna z2amIdArakI nahIM, Commune kI hai, dezakI hai, samAjakI hai, yA saMghakI hai| lekina, yaha bhASAke prayogakA badalanA hI hai, usase sacAI badala gaI samajhanA bhrama hai / hA~, kevala bhrama hai| sthitimeM vAstavika antara usa samaya avazya A gayA samajhanA cAhie jaba usa z2amInakA vyavasthApaka vyavasthAmAtrake karttavyako to apanA mAne, usase Age jamInapara apanA adhikAra na jAne / maiM nahIM jAnatA ki sTeTakA eka vetana bhogI karmacArI, jisakA nAma hama cAhe kitanA bhI suMdara aura kartavya-bodhaka ( impersonal ) rakkheM, icchA honepara kyoM apane adhikArakA durvyavahAra nahIM kara sakatA ? aura agara durvyavahAra karatA hai, to, sivA isake ki usakA nAma z2amIdAra nahIM hai, eka bure jamIdArakI tulanAmeM usameM kyA acchAI raha jAtI hai ? / ___ kahanekA yaha Azaya na samajhA jAya ki samAjake vidhAnameM kisI bhI bAharI parivartanakI AvazyakatA ucita nahIM hai / lekina, usa parivartanakA bhI aucitya jahA~ nihita hai, usakI ora nigAha rakhane kI bAta maiM avazya kahanA cAhatA huuN| prazna-jaba Apa manupyakI ApA-dhApIkA kAraNa vRttiko batalAte hue kArya-kAraNake siddhAntakA sahArA lete hI haiM, to phira vRttikA bhI koI kAraNa batalAnese kyoM iMkAra karate haiM ? uttara-iMkAra nahIM krtaa| para, kisIkA aMtima kAraNa pakar3A jA sakegA, yA maiM pakar3a kara dikhA sakatA hU~,--isa bAremeM avazya apanI aura mAnavakI asamarthatA svIkAra karatA huuN| lekina, isa asamarthatAse ubaranekA sIdhA-sA upAya bhI to harekake hAthameM hai, aura mAnava-gata aMtima satya bhI vahI hai| apane sAre socane-vicArane, karanedharanekA AdhAra maiM svayaM hI huuN| sabase aMtima satya mere pAsa 'maiM' hai| isalie, hara burAIkA Adi kAraNa maiM apaneko mAnU~ aura pAU~, mere lie sarvottama satya yahI hai| koI prazna samakSa Aye to usakA saccA uttara aMtameM isI svarUpameM samajha milegA ki ' mujhako' aisA, athavA vaisA mAlUma hotA hai / usI uttaramese phira vyaktigata prazna bana khar3A hogA ki aba maiM kyA karU~ ? isa 'kyA karU~ ?' ke praznakA jo tAtkAlika samAdhAna nahIM karatA mAlUma hotA, vaha samAdhAna saccA bhI nahIM hai| isalie, jaba yaha dIkha par3A ki mujhameM lobhake kAraNa ApA-dhApIkI vRtti hai, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana-taMtra-vicAra 23 to, apane se bAhara kahIM usakA doSa TAla denese merA kAma nahIM calanekA | lAkha vaijJAnika kahI jAnevAlI vicAra dhArAkA yaha takAz2A ho ki lobhanIya padArtha honeke kAraNa hI lobha mujhameM ho sakA hai, phira bhI, mujhe usa vaijJAnikatAse saMtoSa nahIM honA cAhie | merA tarka to yaha honA cAhie ki mujhameM lobha na hotA, to koI padArtha lobhanIya hotA hI kaise ? hama dekheM, ki dUsarA hI tarka preraka ho sakatA hai / - maiM to mAnatA hU~ ki satya tarka bhI vahI hai / isalie, usa vRttikA kAraNa hameM jitanA bhI cAheM khojeM, para merA Agraha hai ki usako apane bhItara hI khojeM to ThIka hogA / bAhara khojane se vijJAna bar3ha sakatA hai, para bhalAI nahIM bar3ha sakatI / aura hama jAnate haiM ki vijJAna se bhalAI bar3he taba to usameM artha hai, nahIM to vijJAna vyartha hai / anta meM yahI nirNaya hAtha rahA na ki vyakti meM ApA-dhApIkI vRtti hai jise kama karate calanA cAhie ? vaha kyoM hai ?- kaha do, kyoMki abhI pazutA hai, kyoM ki jar3atA hai, mAyA hai, avidyA hai, asatya hai, Adi Adi / kiMtu, dIkha par3egA ki yaha zRMkhalA kArya-kAraNakI (Cause and effectkI ) nahIM hai, balki kAraNa hI kAraNa kI hai / isa taraha, cAhe bIca meMse hI kyoM na ho, hama kisI bhI kAraNakI kar3Iko le baiTheM to harja nahIM hai / Adi kAraNa pAnekA Agraha darzana - zAstrI ko hotA hai, aura vaha vizeSa preraka bhI nahIM hai / jaba buddhi kArya-kAraNa- zrRMkhalAkA pasArA aisA phailA letI hai ki usapara vivAda kI samApti hI nahIM ho sakatI, taba, karmake arthameM to usakA pariNAma zUnya hI rahatA hai / isIse bauddha pAMDitya ( 'bauddha' dharma nahIM ) sadA zUnyavAdI hai / prazna- vyaktimeM samAjase anapekSita hokara aisI asat vRttiyA~ haiM, to mAnanA hogA ki ve usake mUla svabhAvameM haiM / taba to, unake dUra karanekA prazna vyartha ho jAtA hai / kyoM ki hama mAnava-svabhAva svIkAra karake hI koI kAma kara sakate haiM, inkAra karake nahIM / aura agara yaha mAneM ki ve vikArI vRttiyAM haiM, to, vikAra jisa bAharI saMyogase paidA huA, usapara dhyAna denA Avazyaka ho jAtA hai / uttara - AdamI sacamuca samAjase alaga nahIM hai / samAjakA bhAga hai, samAjase abhinna hai / bezaka vikAra pUrI taurapara 'maiM' kI paribhASA meM na samajhA jA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prastuta prazna sakegA / jarUra usameM 'para' ko bhI AnA par3atA hai / vikAra sva-bhAva nahIM hai / isalie, samAjako saMskAra dete rahanekA prazna atyanta saMgata hai / udharase udAsIna hone kI kalpanA bhI mujhe nahIM hai / phira bhI, merA Agraha to itanA hI hai ki samAja jaba ki AdamIke vyavahArakA kSetra hai, taba antaHpreraNA hI asala meM usakI kArya-vidhikA mUla hai / maiM kabhI yaha nahIM kahanA cAhatA ki jisako vaha ' antaHpreraNA ' kahe, vaha bilkula usakI apanI hI hai aura sAmAjika avasthAkA usapara prabhAva nahIM hai / prabhAva hai, para vyaktiko yadi vyartha ( passive ) na ThaharAkara hama use samAja - racanA meM saceSTa bhAgIdAra ( active participant ) samajhate haiM, to vyaktiko usa preraNAkA kattI bhI mAna lene meM hAni nahIM hai / para yahA~ to phira vicArakI ulajhana A jAtI hai / vaha ulajhana paramAtmAkA nAma lenese hI dUra ho sakatI hai / paramAtmA jisameM 'sva' aura 'para, ' subject aura object, vyakti aura samAja, sAdhana aura sAdhya donoM eka ho jAte haiM aMtima hetu ( Final cause ) jo hai, vaha Adi nimitta bhI hai / vaha svayaMbhU hai / usameM satya bhI hai, asatya bhI hai / puruSa aura prakRti usIke do rUpa haiM / vaha svayaM sRSTi hai aura sraSTA hai, vaha paramAtmA / isase, asalameM agara dekhA jAya to Iza* niSThA se calanA hI saba praznoMkA samAdhAna hai | kyA prazna sAmAjika, kyA rAjanItika / kyoM ki jAgrata Iza-niSThAke artha haiM sva-para-samanvayakI cAha aura pahacAna | prazna - kArya-kAraNa, naitikatA athavA anaitikatA, pApa-puNya yA ApA-dhApIke vicArako chor3akara hama kyoM na mAna leM ki hamArA jIvana kevala samayake sAtha bAhya paristhitiyoMse sAmaMjasya sthApita (adjust ) karanemeM hai aura isalie una paristhitiyoMke hI Avazyaka nidAnameM aura unake sAtha sAmaMjasya - siddhi ( Harmonised ) honehImeM hamArI samasyAoMkA hala hai / uttara--maiMne jo kahA vaha isase kucha dUra to nahIM jA par3atA / merA zeSake sAtha samanvaya ho,~-bezaka isI meM pUrI siddhi hai / lekina, samanvaya sAdhane calate haiM tabhI prazna khar3A hotA hai ki kyA to kArya hai aura kyA akArya hai, kyA nIti Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana-taMtra-vicAra www hai aura kyA anIti hai ? samanvaya-hInatAmeM duHkha hai, isase vaha anIti bhI hai / bezaka, hama aMtima hetu DhU~r3haneke cakkarameM bhaTaka bhI sakate haiM / aise bhaTaka jA sakate haiM ki jo usakA vAstava abhiprAya thA, yAnI samanvaya, usako hI bhUla jAya~ / darzana-zAstrake nAmapara adhikAMza jo kucha prApta hotA hai, vaha aisI hI bhaTakanakA itihAsa hai / isIlie, maiM svayaM nizcetana aura niSkriya darzanake hakameM nahIM huuN| phira bhI yaha spaSTa hai ki jo vyakti tatkAlakI dRSTise kArya-akAryakA nirNaya karaneko udyata hai, vaha dhIme dhIme usa praznako sthUlase adhika sUkSma aura concreteke bajAya abstract ke rUpameM dekhane laga jAya / usakI buddhi lAcAra karegI ki vaha jAne ki kyA honese koI karma duSkarma aura dUsarA karma puNya-karma ho jAtA hai / yaha ki vyakti aura sthitikA samanvaya honA cAhie, yaha nirNaya bhI to Akhira praznako sthUlase sUkSma banAneke uparAMta hI mAnava-buddhi prastuta kara sakI hai| isIlie, saccI bAta to yahI hai ki mukta prANI apaneko, apane 'maiM' ko, sabameM milA detA hai / taba nisandeha nIti-anIti, kArya-kAraNa, sat-asat , ye saba dvitvase saMbhava bananevAle prazna usake nikaTa asaMbhava bana jAte haiN| vaha mAtra saccidAnaMda hotA hai / lekina usase pahale.... prazna-AjakI samAjika vyavasthAmeM jaisI Arthika evaM rAjanItika jaTilatAe~ upasthita haiM, unameM kitane hI puruSa antarase naitika hote hue bhI anaitikatAkA jariyA bane hue haiN| samAjakI vyavasthAhIko badale vinA kyA yaha doSa dUra ho sakatA hai ? uttara-Apa savAlako kyoM gaharAIpara chUte haiM ? bAta asala yaha hai, ki, jo kucha hotA hai, maiM aura Apa usake karanevAle nahIM haiM / isalie, usa honemeM apane ApameM koI doSa nahIM hai / nIti-anIti ghaTanAmeM nahIM hotI hai / isalie, 'vyakti naitika honepara bhI lAcAra hai ki viSama samAja-racanAkA aMga honeke kAraNa vaha usa viSamatAko apane vyaktigata astitva:mAtrase poSaNa de,' yaha kahanekA vizeSa Azaya nahIM banatA / maiM jitanA apane sambandha meM jAgarUka hU~, utanA hI kama zikAra hU~ / vyakti samastake prati, samAjake prati, apanA naitika Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna kartavya nibAhatA hai,--isImeM yaha garbhita ho jAtA hai ki vaha samAja-vyApI anItiko bar3hAtA nahIM, ghaTAtA hai / mAnie ki maiM ahiMsAkA kAyala huuN| usa ahiMsAke dharmake pAlanameM, mAna lIjie ki, maiM kisIke talavArake vArake nIce mara jAtA huuN| aba eka tarka yaha ho sakatA hai ki maiM agara maraneke lie taiyAra na hotA to mAranevAlA apanI talavArase mujhe na mAra sakatA,-arthAt hiMsA na kara sktaa| isa taraha maiMne apanI ahiMsAkI bhAvanAke kAraNa usakI hiMsAko uttejanA dI ! hiMsAkA zikAra hokara maiMne hiMsAko bar3hAvA diyA ! ___UparakA tarka ThIka tabhI ho sakatA hai jaba merA maranA pramAda-vaza aura bhIrutAvaza huA ho| lekina, agara vaha vaisA nahIM hai,--svecchApUrvaka, zraddhApUrvaka agara maiM usa talavArake nIce mara sakA hU~,--to UparakA tarka sarvathA bhrAnta ho jAtA hai / ___ maiM nItiniSTha rahatA hU~, itanemeM mere apane jIvanakI uRNatA A jAtI hai| aisA vyakti, jAna par3atA hai, anIti aura asatyase jIvanameM sadA hI morcA letA huA dIkhagA / sacAIkA mArga bar3ese bar3e yoddhAhIke yogya hai / yaha mAnanese bhI kyA hAtha AtA hai ki vyaktike nIti-niSTha hone meM siddhi nahIM hai jaba ki samAjaracanA azuddha hai ? kyoMki, vyaktikI nIti-niSThA hI samAjakI zuddhikA kAraNa hotI hai| __ asalameM dekhA jAya, to kyA hama apane bhI haiM ? kyA hama honahArake hAthakI kaThaputaliyA~ nahIM haiM ? bAta saca ho, phira bhI isa kAraNa apane dAyitvako samAjapara DhAlanekI buddhi nahIM kI jA sktii| AraMbhameM bhI kahA jA cukA hai ki doSakI jar3ako apanemeM na khojakara samAjameM use khojane calane meM trANa nahIM hai / usa tarahakI vRttimeM kucha na kucha apaneko khatarese bacAnekI, jJAta nahIM to ajJAta, bhAvanA z2arUra hai| prazna-samAja-vyavasthAmeM (-Social order meM ) parivartana karane na karaneke prati bhI kyA manupyakI bhAvanAke hiMsaka yA ahiMsaka honekA prazna uThatA hai ? uttara-hiMsA-ahiMsAkA prazna, AdamI dekhe to, kisI na kisI rUpameM hara kAmameM aura hara ghar3I usake sAtha rahatA hai, aura rahanA caahie| yadi Atma Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana-taMtra-vicAra 27 rrrrrrrrrrrum nirIkSaNa jarUrI hai, to yaha bhI jarUrI hai| samAjako kucha nayA sudharA huA rUpa pahanAnekI cintA asaMgata hai / Atma-mokSameM samAjakA mokSa AtA hI hai aura saccA samAja-sudhAraka usI rAhako pakar3akara saccA bnegaa| prazna-mujhe pUrI tRpti nahIM huI / mujhe eka eka savAla pUchane dIjie / kyA Apa samAjake vartamAna rUpa aura avasthAse saMtuSTa haiM ? uttr-nhiiN| prazna-kyA Apa usameM kucha aisI cIjeM nahIM dekhate jinako sudhArA jA sakatA hai aura sudhAranA cAhie ? kyA yaha anivArya nahIM hai ki vyakti samAja-saMgaThanameM truTiyA~ dekhe aura unheM pUrA karanemeM kaTivaddha na ho jAya ? aura agara aisA vyakti hai, to cAhe phira apane vyaktigata jIvanameM vaha nIti-anIti, hiMsA yA ahiMsAkA kitanA bhI vArIka anvIkSaNa karatA rahatA ho, kyA hama usako anuttaradAyI nahIM kaheMge? isa taraha zAyada hama yaha bhI dekha sakeMge ki ahiMsAkA vicAra hI hamArI madada nahIM karatA, balki samAjakI sAmAjika samasyAoMpara bhI soca-vicAra Avazyaka hai / Apake kahanemeM yaha dhvani AtI hai ki vaisA soca-vicAra jarUrI nahIM hai, -apane hI pApa-puNyakA dhyAna rakhanA caahie| uttara- maiM nahIM jAnatA ki isakA javAba bahuta sarala dIkha pdd'egaa| samAja-racanAkI vartamAna avasthAse mujhe asantoSa hai / asaMtoSa hai, isake mAne yaha ki asaMtoSakI mujhameM zakti hai / asaMtoSa saccA hai, to maiM cainase nahIM baiTha sktaa| aba prazna hogA ki maiM kyA karU~ ? kahA~se kaise AraMbha karU~ ? mAna lIjie, asaMtoSa bahuta hai / phira bhI, adhIratAse maiM kAma lenA nahIM cAhatA / basa, yahI nahIM ki maiM kucha karate rahanekA saMtoSa cAhatA hU~, balki maiM jar3ako pakar3anA cAhatA hU~ aura asaMtoSase jaldI chuTTI pAneko utAvalA nahIM huuN| ___ taba savAla hogA ki vaha samAja kahA~ hai jise sudhArU~ ? * usako pakaDUM to kaise ? taba jAna par3egA ki jaise DAkTarake hAthameM marIz2a rahatA hai, usa bhA~ti Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prastuta prazna samAja mere hAthameM AtA hI nahIM / lAkha koziza karU~, usakA pallA bhI mere chUne nahIM AtA / taba yaha jAnanA hI par3atA hai ki samAja mujhase bhinna nahIM hai, maiM samAjase bhinna nahIM hU~ / cAhakara bhI maiM kucha karane ke lie samAjase AraMbha nahIM kara sakatA, mujhe apanese hI AraMbha karanA hogA / isIlie, adhika se adhika z2ora bhI isa bAtapara kama ho sakatA hai ki maiM apane sukhako sadA samAjake hitameM dekhU~ / samAja-sudhArako sadA hI svadharma kI paribhASA meM kholakara dekhane kA prayAsa karanA hogA / anyathA vartana karanese cakkara hI kaTa sakatA hai, gati nahIM kI jA sakatI / Apa dekhie na, hamAre saba vyApAra jisa ikAIko lekara vaha hai vyakti / usa vyaktiko calAnevAlA hai mana / kyA Apa binA usa manako khyAla meM lAye koI parivartana ho sakatA hai ? yaha kahane kI bilakula maMzA nahIM hai ki manakI koI svataMtra sattA hai / manakI bilakula bhI svataMtra sattA nahIM hai / svataMtra sattA to trikAla aura trilokameM eka hI hai jisako sarva-sAdhAraNake sAtha hama bhI kaha deM, Izvara / lekina, AdamIkA vaha mana usa AdamIkI kriyAkA Adi srota hai / isase maiM phira phira kara yahI kahU~gA ki AdamiyoMke una manako sa~bhAlane aura caitanya banAne se hI kucha hogA / jo samAjazAstrake sahAre aura artha- zAstra ke sahAre apane manakI mUrcchAko dUra huA pAte haiM aura isI bhA~ti unameM preraNA jAgatI hai, to ve avazya vaisA kareM / lekina, samAja-zAstra athavA artha-zAstra meM taba aura utanI hI sacAI mAnI jAyagI jaba aura jitane bhI ki ve usa mAnava ke mAnasako cetAte haiM / isa bAtako mAnanemeM karmaThase karmaThako kyoM bAdhA honI cAhie, maiM nahIM dekha pAtA / prazna - kyA deza jAti athavA rASTra mAnavatAkI jIvita ikAI hai ? una sattAoMmeM kyA koI AtmA jaisI cIja ota-prota hokara jItI hai ! saMbhava banate haiM, samajhate haiM ki - uttara- -agara ve jIvita haiM, to jIvita haiM / ikAIke taurapara unakI koI 1 alaga nijameM sattA nahIM hai / AsTriyA kala thA, Aja kahA~ hai ? AtmA eka hai aura sarvavyApI hai / usakI koI ba~dhI ikAI nahIM hai| maiM eka hU~, merA parivAra eka hai'| usake bAda merA mohallA, nagara, prAnta, deza ye saba bhI eka eka haiM / usake Age yaha bhI saca hai ki samUcI dharatI (Earth) eka Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana-taMtra-vicAra (planet) hai / apane saura-parivArako ( Solar System ko ) eka kahA jA sakatA hai| isase Age bar3he to sa-carAcara brahmAMDa eka hai / jIvanakI, AtmAkI, ikAIko ina sabameMse kahA~ kisameM eka jagaha bA~dhe ? inameMse kisako itanA aikAntika saca kaha deM ki dUsarA jhUTha ho jAya ? isalie, usa tarahakA prazna vyartha hai / yAnI, usa praznakI sArthakatA prazna hI bane rahane meM hai / usakA pakkA javAba kabhI kucha nahIM bnegaa| ___ maiM aura Apa vyakti haiM / isalie, pakkI taurapara to AtmAkI vyakti gata ikAIkI bAta hI hamAre bhItara baiTha sakatI hai / lekina, hamameM hI kucha aisI bhI cetanA hai jo vyaktigata sImAoMkA atikrama karake asImakA sparza bhI anubhava karatI hai / usI nirantara Atma-sAdhanazIla cetanAke uttarottara vikAsake anurUpa hama kahaneko bAdhya hote haiM ki. mujhase bar3A samAjakA vyaktitva hai; athavA ki maiM nahIM hU~, rASTra hI hai| isa prakArakA kathana asatya nahIM hai / para, usakI satyatA tabhI nirdhAnta hai jaba ki ve kathana svayaM vikAsazIla ho / arthAt, maiM samAjakA hU~, yaha kahanA tabhI sahI hogA jaba ki mujhe kalpanA ho ki samAja bhI Age jAkara kisI bRhattara mAnavasamAjakI hai / agara vaha kalpanA nahIM hai, to merA samAja-vAda mithyA daMbha bhI ho sakatA hai| isI prakAra rASTra-vAda athavA sTeTa vAda kore mithyA ghoSa ho sakate haiN| prazna-vyaktikA vyaktitva aura samAjakA vyaktitva kyA do alaga alaga tattva nahIM haiM ? uttara-zuddha satyakI dRSTise nahIM haiM / lekina, sau phIsadI sacAIko kisane, prApta kiyA hai ? isase unameM nirantara saMgharSa dekhane meM AtA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-vyakti aura zAsana-yaMtra prazna-vyakti aura sTeTake nirNayameM jaba saMgharSa ho, to kyA vyaktiko sTeTake sAmane jhukanA cAhie ? / uttara-maiM nahIM jAnatA ki vyakti apane iMkArapara kaise jI sakatA hai| arthAt sTeTakA nirNaya svadharmake viruddha ho to vyakti nahIM jhuka sktaa| jhukatA hai, to apane vyaktitvako khaMDita karatA hai, yAnI adharma karatA hai| prazna-jaba vyaktikA svadharma hotA hai, to kyA sTeTakA svadharma nahIM hotA? aura kyA vaha vyaktika svadharmase bar3I cIja nahIM hai jisake sAmane ki usako jhukanA cAhie ? uttara-sTeTakA svadharma kyoM nahIM hogA / bezaka, sTeTake saMcAlanakI z2immedArI jinhoMne apane Upara lI hai, unasa yahI AzA karanI cAhie ki unhoMne sTeTake aura apane svadharmako abhinna banAkara calanA svIkAra kiyA hai| yahA~ apanI vahIM pahalI svayaM-siddha dhAraNA yAda rakhanI cAhie ki sacAImeM sava eka hai| agara koI sTeTa ahaMkArake kAraNa apanese bar3I sattAke sAtha apanA avirodha bhUla jAya aura vikAragrasta ho jAya, taba sacce dharmako mAnanevAlA vyakti kyA kare ? kyA vaha sTeTakI vedIpara apane vivekakA khUna kara de ? sTeTako aisA devatA nahIM mAnA jA sakatA jo sarvasampUrNa ( infallible ) ho / isalie, sTeTakA saMcAlana jaba mAnava-dharmase avirodhI na hokara virodhI ho jAya, taba usakI savinaya avajJAkA haka vyaktikA surakSita samajhanA caahie| prazna-una saba vyaktiyoMke samanvita vivekase, jo ki usameM haiM, sTeTa vanatI, jItI, aura calatI hai| taba phira sTeTake vivekameM vyaktike vivekakI apekSA koI kamI hogI, aisI saMbhAvanA hI kaise ho sakatI hai ? uttara-kyoM yaha saMbhAvanA nahIM ho sakatI ? kyA Apa, athavA koI deza, apane yahA~ke senAdhinAyakako hI sarvazreSTha puruSa mAnate haiM ? hindustAnake vAisarAya kyA hindusthAnake sabase vivekavAn puruSa kahe jAyeMge ? kucha sAla bAda, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura zAsana-yaMtra jaba vaha vAisarAya na raheMge, taba kyA koI unheM pUchegA bhI ? zAsanakA loga hI kyA mahApuruSa haiM ? asalameM dekhA jAya, to usa vargameM mahApuruSAMkI saMkhyA sabase kama hotI hai| __ Apane kahA, 'samanvita viveka' / para AjakI sTeTakA viveka 'samanvita viveka' nahIM hai, vaha ausata viveka hai / jo vivekakA bAjAra-bhAva hai, sTeTakA viveka lagabhaga usI talapara rahatA hai / maiM nahIM jAnatA ki kyoM bAjAra-bhAvako aMtima bhAva mAnA jAya / hameM jAnanA cAhie ki bAz2Ara meM dara ghaTatI-bar3hatI rahatI hai / jAnanA cAhie ki vaha kyA mUla tathya hai jo una mUlyoMmeM parivartana lAtA hai ? kyA vaha tathya vyaktikI antaHpreraNAse hI AraMbha nahI hotA ? prazna--jo vyakti sabase mahAn hai, vahI anivAryataH kyoM na sTeTakI coTIpara ho? uttara-anivArya yaha hai ki vaha sTeTakI coTIpara na ho / jisane jIvanako satyakI zodhake lie hI samajhA hai, vaha gavarnara honA kaise svIkAra kara sakatA hai| gavarnara jarUrI taurapara vaha prANI hai jo zAsanake lie thor3A yA bahuta bAharI balakA bhI prayoga karatA hai / jo jitanA mahAn hai, bAhya balakA prayoga usake lie utanA hI kama saMbhava hai / usakA bala mAtra naitika bala hai| gavarnara kevala naitika balase nahIM, balki senA-balase, yAnI gavarnarIka balase, bhI zAsana karatA hai| isase yaha sadAke lie asaMbhava hai ki saccA puruSa kisI rASTrakA zAsana-prApta adhinAyaka ho / rAjA bar3A nahIM hotA / bar3A vaha jisakA bar3appana bar3hatA hI hai, giratA kabhI nahIM / mautake bAda bhI vaha bar3hatA hai / itihAsa use camakA hI sakatA hai, dhuMdhalA nahIM kara sktaa| prazna-kyA ApakA yaha kathana kaisI bhI unnatase unnata sTeTapara lAgU honA cAhie? uttara-usa sTeTako chor3akara jahA~ sTeTakA anuzAsana mAno dharmAnuzAsana hI hai / para yaha sthiti itihAsameM atyaMta virala hai / yaha hotI hai to TikatI nhiiN| mohammada sAhabakI khilAfata aisI hI saMsthA thI / bauddha Adarzase anuprANita azoka aisA hI ho calA thaa| para zakti aura dharmameM avirodha aura aikyakA sthApana itanA kaThina banA huA hai ki una donoMmeM virodha mAnakara calA jAya to vizeSa hAni nahIM / dharma vaha hai jahA~ vyAkta apaneko dAsAnudAsa mAnatA hai / aura vaha usakI saccI dAsAnudAsatA hI duniyAke lie bar3appana bana jAtI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 prastuta pradana aura phira, duniyA usake Upara apanA aizvarya bhI lAda de to acaraja nhiiN| lekina, jahA~ samajhadArIkI bAta-cIta karanA lAz2amI ho, vahA~ hama aisI ananya ghaTanAoMko hisAbameM hI kyoM lAveM ?-kyoM, hai na ? prazna-kyA ApakA matalaba yaha hai ki mahAn puruSa sTeTake dAyitvako apane Upara lenA hI nahIM cAhate athavA yaha ki vaha una taka pahu~catA hI nahIM ? uttara-adhikArakI paribhASAmeM ve soca hI nahIM sakate aura zAsanakA dAyitva adhikArahIna hone pAtA hI nahIM / prazna-adhikAra-hIna zAsana honese ApakA kyA abhiprAya hai? uttara-'adhikAra-hIna zAsana'se abhiprAya hai pUrI taraha prema aura dharmakA zAsana / kintu, jahA~ prema hai aura dharma hai, vahA~ 'zAsana' zabda ochA mAlUma hotA hai / phira bhI, Akhira kinhIM zabdoMmeM to use kahanA hogaa| isalie, yaha kaheM ki zAsanahIna zAsana sarvottama hai / sarvottama puruSa zAsanake sarvocca prakArase utarakara hIna-zAsana kyoM kara svIkAra kare ? lekina, jaba zAsana aise sarvocca prakArakA huA, taba Apa hI socie ki 'sTeTa' zabda kitanI sArthakatAke sAtha taba vahA~ TikA raha sakegA? Apa hI kahie ki rAma-rAjya bhI koI sacamuca rAjya jaisA Apako mAlUma hotA hai ? rAjanIti-zAstra ( Political Science) meM jitanI vidhiyA~ (' Cracies ) varNita hai unameMse bhalA vaha kisa kismakA hai ? isIse usakI carcA yahA~ kyA kIjie / prazna-kyA samAjakI kaisI bhI avasthAmeM kisI prakArakI zAsana-vidhi ('cracy) ko mahAn puruSa Avazyaka nahIM samajhate haiM ? ___ uttara-yahA~ phira do zabdoMmeM bheda karanA hogA / Avazyaka samajheM bhI, para aMtima rUpameM ucita nahIM samajhate / arthAt , usa zAsanakA saMcAlana ve apane Upara nahIM le sakate / hA~, usakI vartamAna AvazyakatAko dekhate hue use dhIra bhAvase sahate to haiM hii| vartamAnakI dRSTise aparihArya use mAnakara bhI, bhaviSyakI dRSTimeM, use parihArya bhI dekhate haiM / arthAt , vyAvahArika rUpameM use AzIrvAda de sakate haiM, para taba bhI unakI AtmAke bhItara kyA becainIkI Aga samApta ho jAtI hai ? unakA sarvasva to vaha Aga hai| taba kisa bhA~ti ve apaneko kisI bhI nAmakI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura zAsana-yaMtra 33 zAsana prathAke sAtha jor3a deM ? kyoMki, unakI lagana to zAsana-hIna zAsanako sthApita karanepara lagI rahatI hai / prazna--Apa mAnate haiM ki mahAn purupa vartamAnako dRSTimeM lekara kisI na kisI prakArake zAsanako Avazyaka aura aparihArya samajhate haiM / kintu, isa Avazyaka kAryako karaneke lie svayaM taiyAra na hokara, java ki samAjakA bhI unake pIcha Agraha ho, kyA ve kisI dUsarese isa kAryake kiye jAnekI AzA karate haiM ? yaha kahA~ taka ucita hai? kyoMki kArya Avazyaka hai, aura usakA kiyA jAnA bhii| uttara- kyoM, isameM anucita kyA hai ? hAthase maiM hAthakA kAma cAhU~, to kyA usa hAthako tarka karane kA maukA hai, ki, mastaka to yaha kAma nahIM karatA, maiM bhI yaha nahIM kruuNgaa| hA~, yaha sahI hai ki kisIkI marjI ke khilApha athavA ki usake svabhAvake viruddha mahA-puruSa kisIse koI kAma nahIM legA / kisIko apanI mahA-puruSatAkA itanA bhAna hai ki use zAsana-kArya meM antaHkaraNase aruci ho, to bezaka kisIke kahanese bhI vaha usa kAmameM kyoM par3ane lagA ? lekina, mahApurupatA nakala karanese kyA mila jAyagI ? jo isa bhramameM par3e haiM, ve mahApuruSa to kyA baneMge, svayaM jo kucha hai usase bhI hAtha dho baiTheMge / prazna-prazna yaha nahIM thA ki mahAn purupakI iMkArIkI dUsare loga bhI nakala kareMge yA nhiiN| balki, prazna to yaha thA ki jisa kAmakA kiyA jAnA Avazyaka aura aparihArya hai, phira usake karane meM anaucitya kaisA? aura tisapara bhI usa samAja-kAryameM, jo ki kartavya hai, rucikA kyA prazna ? isake bhI atirikta jaba hama kisIko mahAn kahate haiM to hamArA matalaba yaha nahIM hai ki vaha kevala hAtha hai, yA mastaka hI hai / valki, usakI mahattAmeM to samAjopayogitAkI utanI hI bar3I kSamatA hai| . uttara-yahA~ Avazyakase abhiprAya hai honahAra / honahAra aparihArya bhI hai| ucitase Azaya hai, karane yogya / honahAra sahane yogya avazya hai, para vaha usI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna kAraNa karaNIya hai, aisA nhiiN| isI AzayameM maiMne kahA ki jo Avazyaka hai, arthAt honahAra hai, usase ruSTa aura vikSubdha hokara apaneko akSama banAnekA adhikAra Astika janako nahIM hai| vaha usame kiMcit sahayoga dekara bhI usake doSoM ke prati asahayoga bhAva hI rakhatA hai| ApakI yaha bAta ThIka hai ki mahApuruSa mastaka hI mastaka nahIM hai, vaha hAtha bhI hai / aisA nahIM hai, to mahApuruSa hI nahIM hai / isIlie, yaha satya hai ki mahApuruSa apane samayakA pratinidhi hotA hai / usa samayakI maryAdAe~ bhI aura AkAMkSAe~ bhI usameM svarUpa pAtI haiN| yugakA pratinidhi hai, yAnI usakI truTiyoMkA bhI pratinidhi hai / vaha kAla-puruSa ( Man Of Destiny ) honeke kAraNa ekAta bhAvase kisI eka dala athavA eka vargake sAtha nahIM ho sakatA / varga athavA dala usake sAtha laga par3eM, yaha dUsarI bAta hai| udhara zAsana lagabhaga anivArya rUpasa pradhAna dalake hAthameM hotA hai| prazna- rASTra aneka vyakti evaM vargake eka saMgaThanaka rUpameM yadi koI sattA (entity ) rakhatA hai, to use usa sattAke saMgaThita evaM sAmUhika rUpameM hita-ahitakI ciMtA bhI honI cAhie / isa cintAke anusAra use saMgaThita rUpameM hI kArya karanakA adhikAra bhI honA caahie| aura isa prakAra hara vyaktika hita-ahitakI cintA usakI cintA ho jAnese kyA hara vyaktike AcaraNapara bhI usakA adhikAra nahIM ho jAtA? uttara-prazna jaTila ho gayA hai / vaha jaTila hotA hI jAyagA aura usakA aba udAharaNa dekara hI darzAnA saMbhava ho sakatA hai| gRr3ha zabdAvalI usako aura gUr3ha banA detI hai| __ apane zarIra aura vyaktitvako liijie| ApakA zarIra samajhie ki bAhya rASTra hai / hAtha-paira usaka aMgopAMga haiM / vyaktitva usI zarIraka bhItarakI aMtaraMga sacAI hai / hamAre hI kucha aise aMga aura upAMga bhI haiM jo dIkhate nahIM haiM / jaise hRdaya hai, mastiSka hai| Apake praznakA yaha Azaya ho jAtA hai ki kyA samUcI dehako adhikAra nahIM hai ki vaha pratyeka aMga aura upAgako apane adhIna mAne aura kyA aMga aura upAgakA karttavya nahIM hai ki vaha samUce zarIrake prati apaneko samarpita samajhe ? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura zAsana-yaMtra ___ aba maiM kahU~gA ki isa praznameM bhUla hai| hamArA vyaktitva aMgopAgoMse judA nahIM hai / unase alaga hokara vaha hai hI nahIM / una aMgAmeM phira taratamatA bhI hai / kucha karmeMdriya haiM, kucha jJAnendriya haiM / hamArA apanA-pana hamAre hI kucha viziSTa aMgopAMgoMke sAtha adhika abhinna hai, yaha kahane meM kucha bAdhA nahIM hai| kahA jA sakatA hai ki Apake hRdayameM ApakA hI vyaktitva adhika samAhita hai, samUcI dehameM bhI utanA nahIM hai| isI taraha koI viziSTa vyakti ho sakatA hai jisameM rASTra catanA mRtimAna ho gaI ho, athavA ki jo vizva-cetanAse paricAlita ho / aisI avasthAmeM mAnanA hogA ki lAkhoM AdamI eka tarafa aura vaha AdamI akelA eka tarafa hokara bhI rASTrakA vizeSa saccA pratinidhi hai / ___ eka zabda hai 'betAja bAdazAha' ( Inc )nelking ) / usa zabdameM kyA bhAva hai ? kyA yaha pakkI taurapara nahIM kahA jA sakatA ki betAja bAdazAha tAjavAle rAjAse madA bar3A hotA hai ? kyoM ? -isa 'kyoM meM hI ApakA uttara A jAtA hai / purANoMmeM kathana hai ki duryodhanane kRSNakI akSauhiNI senAko lenA pasaMda kiyA, akele kRSNakA lenA pasanda nahIM kiyA / yaha usake hakameM mUrkhatA hI huI / kyoM ki saMkhyAmeM sacAI nahIM hai| ___ isI bhA~ti eka vyakti rASTrame bar3A ho sakatA hai, isako bahuta sthUla arthameM na leveM / na to ise bahuta vaijJAnika arthame hI leN| kyoM ki, rASTra sahasroM mIloM meM hotA hai, aura vyakti sAr3he tIna hAthakA hI hotA hai / isasa usa kathanake abhiprAyako lenA cAhie aura usa dRSTi se isa kathanameM tanika bhI atiraMjana nahIM hai| prazna--kyA rASTra athavA kisI bhI saMgaThanakA apane aMgoMpara niyaMtraNa rakhanA sarvathA anucita aura anAvazyaka hai ? uttara-sarvathA Avazyaka hai / lekina, usakI AvazyakatA kyoM hai, isakA dhyAna rakhanA cAhie / ve aMgopAMga apaneko muzAsita rakhanA sIkhanekI AvazyakatAmeM haiM / vahI AvazyakatA pUrI karane ke lie bAhya saMgaThana janamatA hai| vyakti haiM jo samAjake abhAvameM ucchRkhala hI ho jAyeMge / unako cAroM orase cU~ki samAjakA ( -daMDakA ) dabAva dabAe hai, isIse ve kucha vAjiba taurapara Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna calate dIkhate haiM / to maiM kaha sakatA hU~, aura yaha kahanA bilkula yathArtha hogA, ki una vyaktiyoMkI svazAsanakI akSamatA hI bAhara Akara sAmAjika daMDavidhAnakA svarUpa letI hai| __ sosAyaTIke vyakti jisa yogya hote haiM usakI saMsthAe~ utanI hI yogya hotI haiM / jahA~ kAnUna jyAdA hai vahA~ usako sArthaka karaneke lie aparAdha-vRtti bhI utanI hI hai| prazna---java samAjakA niyaMtraNa Avazyaka aura ucita hI hai, to kyA hara vyaktikA yaha kartavya nahIM ho jAtA hai ki vaha usakI avajJA na kare ? __ uttara-hA~, avajJA dharma nahIM hai| aura yadi kisI viSama paristhitimeM avajJA karanI bhI par3e, arthAt baMgI avajJA dharma bhI ho jAva, to bhI yaha zarta hai ki vaha sarvathA savinaya hI hogii| __ Agraha yAda ho sakatA hai, to satyadharmake kAraNa hI ho sakatA hai aura prANI-mAtrake lie AgrA ke satyAgraha hAnakI eka anivArya zarta ahiMsAmayatA ho jAtI hai| ___ aisA vyakti kisIke prati buddhipUrvaka vidrohI nahIM hotA / vaha sabakA hita cAhatA hai / jo sabakA hai, vahI hita saccA bhI ho sakatA hai / usa sacce hitako dhyAnameM lekara hamAre mAne hue bahutase jhUThe hitoko ( = svArthIko ) vaha ( = satyAgrahI ) tor3anese jarUra tatpara dIkhatA hai / isa taraha vyavahArameM vaha ugra vidrohI bhI jAna par3e, para bhItarase vaha snehI hI hai| prazna--kyA hara prakArakA bAhya zAsana manupyake caritravikAsameM vAdhaka nahIM hai aura isalie anucita bhI? uttara-nahIM, adhikatara sAdhaka hai / bAhya zAsana, pahale hI kahA jA cukA hai, tabhItaka zAsana-rUpameM Tika sakatA hai jabataka antaHzAsanameM kucha truTi hai / jaba bhItarase jIvana svAvalambI ho AyagA taba bAhyAvalaMba anAvazyaka hokara svayaM bikhara rahegA / aMDekA khola tabhI taka hai jabataka bhItara jIvana paka nahIM pAyA hai / vaha ( - baccA) samartha banA ki khola TUTa hI jAyagA / kyA hama yaha kaheM ki vaha khola bacceke banane meM bAdhaka hai ? prazna--kintu, vAstavika vikAsa kyA bhItarI abhAvakI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura zAsana-yaMtra svAbhAvika svAnubhUtike vinA saMbhava hai ? kyA usake lie apanI truTiyoMkI anubhUti Avazyaka hI nahIM hai ? uttara--avazya Avazyaka hai| truTiko pahacAnanA to hai hii| magara use dUra karanA hai / use posanA nahIM hai| prazna--kintu vAhya zAsanake hote hue kyA vaha svAbhAvika svAnubhUti saMbhava hai ? uttara--jarUra, balki bAhya avarodhake kAraNa vaisI anubhUti anivArya hI ho jAtI hai| hamAre sapane kyoM saca nahIM haiM ? isIse to ki ve bAhya ke sparzapara chU ho jAte haiN| hamArI managaDhaMta bAte managaDhaMta hai, yaha bodha hameM tabhI to hotA hai jaba unase duniyA Tasase masa hotI nahIM diikhtii| vaisA bAhya avarodha nirantara hamArI anubhatiko caitanya aura jAgrata banAtA hai| bala hI aura kisakA nAma hai ? avarodha hai, tabhI to bala Avazyaka hai / vaha avarodha jitanA dRr3ha hogA, utanA hI to balako prabala honA hogaa| might iss resistance | ___ Apa kaheMge, zAsanako pahala sAdhaka batAyA gayA, aba umIko avarodhaka kahA gayA hai| hA~, kahA to gayA hai / kAraNa, avarAdhaka honeke dvArA hI vaha sAdhaka hotA hai, kyoM ki antataH hamameM Atma-caitanya jagAtA hai / prazna-kyA vAhya jIvana svayaM hI vinA kisI kRtrima avarodhake AtmAmeM samanvayakI preraNA nahIM jagAtA hai, aura isalie sva-zAsanakI bhAvanA paidA karanekA kArya nahIM karatA hai ? phira, sTeTake zAsanakI kyA AvazyakatA hai ? uttara-samanvaya to cAhie na ? ' cAhie' meM garbhita hai ki abhI samanvaya hai nhiiN| Apa kahate haiM ki agara sTeTa jaisI cIja bhI koI na ho aura dhA~dhalI hI ho, to kyA yaha na mAne ki aisI avasthAmeM manuSyoM aura samAjameM khUba trAsa paidA hogA, aura usake kAraNa samanvaya pAnekI utkaMThA bhI utanI hI tIvra hogI ? eka prakArake vinAraka haiM jo aisA socate haiN| ve kahate haiM, a~dherA khUba ghanA hogA to prakAzako usI se phUTanA par3egA / eka hadase pAra pahu~canepara koI vastu apane hI nAzakA kAraNa ho jAtI hai / isIse macane do krAnti, kyoMki jaba ghamAsAna hogA, taba zAntikA asahya abhAva hI zAntiko khIMca Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prastuta prazna laaygaa| vaha bAta jhUTha na ho, para aise logoMko na-kArasevI kahanA caahie| zAyada nihilisTa aisA hI dala thA / lekina hamameM samanvaya na ho, para, samUce brahmAMDameM bhI vaha samanvaya nahIM hai aisA mAnaneke lie na gujAyaza hai, na ijAjata ho sakatI hai / saba milakara kahanA hogA ki aba bhI isa samUce mahAvizvameM to eka-svaratA hI prakaTa ho rahI hai| sUraja samaya para ugatA, samayapara chipatA hai / isameM tanika bhI vyatireka nahIM ho pAtA hai| yadi vaisI ekasvaratA mAnava-vyApArAmeM hameM nahIM dIkhatI, to kAraNa yahI mAnanA cAhie ki mAnava-buddhi maryAdita hai aura ahaMkArake vazameM hai| saba milakara samanvaya hai hI, isa kSaNa bhI vahI hai, yaha maiM kahanA cAhatA huuN| dhana (+), aura RNa (-) ApasameM kaTa-milakara barAbara ho jAte haiM na ? vaise hI yahA~ smjhie| antaHzAsanameM kucha RNa hai, to bAhya zAsana bAharase jur3akara sthiratAko kAyama rakhatA hai| yaha sAmya-saMtulana (= Equatory Balance) zAzvata tattva hai / dhana aura RNa sadA isa anupAtameM raheMge ki pariNAma sthiratA ho / dhana aMzako, arthAt bAharI zAsanako, kama karanA hai, to spaSTatayA bhItarI zAsanake parimANako bar3hAnA hI usakA upAya hai / isalie, apanI nyUnatA kama karanA jagatkI paripUrNatAko bar3hAnA hI hai| 'svarAjya'kA artha apane vikAroMpara rAjya pAnA hai| yaha nahIM hai to kaise kaheM ki vaha saccA svarAjya hai ? prazna--vyaktigata rUpase kyA Apa kisI vyaktiko ghaseke jorake nIce anucita kAryase roka rakhanekA prayatna kareMge aura samajheMga ki vaha sudhara jAyagA ? kyA sTeTa aparAdhI cargake lie eka vaisA hI saMgaThita sA nahIM hai ? uttara-vyaktigata rUpase maiM pasaMda nahIM kruuNgaa| maiM nahIM mAnatA ki sakAra (sTeTa) jarUrI taurapara vaisA ba~dhA huA ghusA hI hai yA kucha bhI vaha aura nahIM ho sktii| prazna--jo vAta Apa vyaktigata rUpase pasaMda nahIM kareMge, use sTeTake lie kyoM ucita samajhate haiM ? vaha bhI to vyaktiyoMhIkA samudAya hai| aura sTeTakI daMDa-vyavasthA aparAdhI-samAjake lie eka rUpameM ghusA hI lagA denekA DarAvA nahIM to aura kyA hai ? Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura zAsana-yaMtra 39 *rarian uttara-jaba taka maiM jaja honese baca sakatA hU~, taba taka kisIko jela bhejanakI lAcArIse bhI bacA huA huuN| kyA Apa sabako aisA dekhanA cAhate haiM ki hajAroM rupaye mAsika AmadanIka sAtha milanevAlI jajIkI kursI aura jajIke ohadeko ve na-kucha ke lie chor3a deM ? Apa na cAheM, para maiM alabattaha esA cAhatA huuN| para vaisA dina dekhanA kisake nasIbameM hai ? jaba taka mujhapara jajIkA bojha nahIM hai, taba taka maiM agara jelakhAnoke khilApha rahU~ to isameM kyA bAdhA upasthita hotI hai ? bAdhA to taba ho jaba koI jaja hokara daMDa denese jI curAye / __yahA~ phira unhIM do zabdoMke antarako yAda rakhanA hogA : Avazyaka aura ucita / jo honahAra hai, aparihArya hai, usIpara aucityakI samApti nahIM hai / honahArakA virodha jaise mUrkhatA hai, vaise hI usake Age AdarzakI abhilApa na rakhanA bhI eka mUrkhatA hI hai| vaha Adarza Age bhaviSyameM rahatA hai / vattamAnako bhaviSyakI ora pragati karanI hai ki nahIM? isase vartamAna svIkAra to avazya honA cAhie, para aucitya ( yAnI bhaviSya ) bhI usameM baMda hai, aisA kaise mAnA jA sakatA hai ? hA~, aparAdhIke lie sTeTa AtaMka svarUpa hI hai| vaise hI jaise ki pApIko IzvarakA AtaMka mAlUma ho sakatA hai| isake yaha mAne nahIM ki AtaMkako IzvarakA guNa mAnA jAya athavA yaha ki AtaMka usakA svabhAva hai| balki, isakA to yaha artha lagAnA cAhie ki aparAdhIke bhItarakI aparAdha-vRtti hI vaise AtaMka-bodhakI mUla kAraNa hai / sA~cako jagameM A~ca kahA~ hai ? isase, agara AgameM jhulasAnekI zakti hai, to use bhI durguNa hama kyoM samajheM? kyoMki jo sA~ca nahIM hai, usIko to Aga jhulasA sakatI hai| isalie, agara sTeTa sadoSa vastu bhI hai, to doSIko hI vaha doSa chuegA / nirdoSa vyakti sTeTake doSako bhI mAnoM hara letA hai| prazna--Apane kahA hai ki Ajake jaise samAjameM kisI sTaMTa yA zAsanake na honesa dhA~dhalI mcegii| to isasa, Apa zAsanako vartamAnake lie ucita samajhate haiM, aisA artha nahIM nikalatA ? aura kyA isase sahayoga karaneko Apa taiyAra nahIM hoMge? uttara-phira vahI ucita aura Avazyaka zabdoMmeM vaz2ana karanekI maiM salAha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 prastuta prazna dUMgA / sTeTa-yantra TUTa jAya to Aja to usase alAbha hI honevAlA hai / lekina, maiMne kahA ki samAjakI vaisI avasthA kI bhI maiM kalpanA kara sakatA hU~ jaba sTeTakA yantra apanA saba lAbha de cukA hogA aura jaba vaha apane ApameM nahIM, balki apane phalaka rUpameM, yAnI itihAsameM hI, vaha jiMdA rhegaa| AjakI kalI kala phUla ho jAtI hai, vaha phUla phira parasA phala ho jAtA hai / phalakI icchAse maiM adhIra hokara kalIse nArAja nahIM ho sakatA |-phlkii tRSNAmeM kalIko noMcanA apaneko phalase vaMcita kara lenA hai| aba pUchA jA sakatA hai ki ucita kyA hai ? kalI ucita hai, ki phUla ucita hai, ki phala ucita hai ? dekhA jA sakatA hai ki asalameM ucita to vikasita hote rahanA hai / koI avasthA apane ApameM ucita athavA anucita nahIM hai / isalie, jaba aucityakA prazna hai taba ucita usIko TaharAnA hogA jo vartamAna avasthAko vikAsakI ora le jAe / isIlie, maiM kahatA hU~ ki sTeTa nAmaka saMsthA meM bahuta kucha hai jo Avazyaka hai, arthAt TIka Ajake dina usase chaTTI nahIM pAI jA sktii| phira bhI, jo kucha Aja hai, usa sabake sAtha merA nirapavAda sahayoga Avazyaka rUpameM AnevAle kalake prati marI anAsthA arthAt Adaza-hInatAkA dyotaka hogaa| agara kalapara maiM vizvAsa na rakavU, aura Ajake Ajako hI basa mAna baiTU, taba to jIvanakA artha hI lupta ho jaaygaa| jIvana meM artha tabhI taka zepa hai jaba taka hama vartamAnako sampUrNa nahIM mAnata aura bhaviSyake prati bhI apanA nAtA samajhate haiM / isImeM yaha garbhita hai ki vartamAnake dopoMsa hameM asahayoga karanA hogA jisase ki usakI bhaviSyonmukha pragatimeM hamArA utanA hI kaTibaddha sahayoga ho ske| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-vyakti aura samAja prazna--samAjakI maryAdAoMse Apa kyA samajhate haiM ? uttara--samAjako yahA~ hama kisI sUkSma bhAvameM na leM / vaise samAja usa janasamUhako kaha sakate haiM jisameM koI saMskRtikI athavA kisI aura prakArakI ekatA vyApta hai / isa taraha mAnavatAmeM kaI samAja hai / eka vyaktikI svataMtratAkI maryAdA kyA hai ? --- spaSTataH vaha maryAdA dUsarA vyAkti hai| isI taraha, eka samAjake adhikAroMko maryAdA vahIM A jAtI hai jahA~se dUsare par3osI samAjake adhikAroMpara dabAva par3anA Arambha hotA hai / isa paribhASAmeM dekhe to ekakI svataMtratA sadA dUsarekI sattAse maryAdita hai| usa arthameM svataMtratA koI cIja hI nahIM rahatI / pUrNa svataMtratA kevala udaMDatA hai| isakA Azaya yaha ki adhikAra jahA~ taka karttavyake sAtha cale, vahIM taka jAyaz2a hai| nahIM to adhikAra apane ApameM koI bhI cIz2a nahIM hai, vaha korA ahaMkAra hai| __ maiM apane gharameM svataMtra hU~, isakA yahI matalaba hai ki dUsare gharavAlA mujhe Toka nahIM sakegA / lokana, apane gharameM svataMtra hAnekA matalaba yaha kabhI nahIM hai ki maiM apane gharako galIz2a rakha sakatA hU~ / eka hadase jyAdaha mere gharakI galAjata bar3hI ki par3osake gharavAlekA mere prati adhikAra bar3ha jAyagA aura jarUra vaha usa bAremeM mujhe Toka skegaa| kyoM ki, rahane ke lie hamAre ghara do hai, para sA~sa leneke lie vAyu to eka hai / jitanA maiM karttavya-pAlana karatA hU~, utanA hI merA adhikAra bar3hatA jAtA hai / merI maryAdAe~ utanI hI kSINa hokara vyApaka hotI jAtI haiN| ___anta maryAdAoMkI nizcitike bAremeM yahI tattva niNAyaka ho sakatA hai| eka vyaktikI sImA dUsarA vyAkta hai aura eka samAjakI .sImA dUsarA samAja hai / ye sImA adhikAroMkI haiM, prema-vyavahArakI ve sImAe~ nahIM haiN| . Aja bhI hamArI duniyAke rAjanItika nakaze meM yadyapi deza aura videzameM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prastuta prazna antara hai, lekina koI AdamI agara rAjakAraNase bilakula achUtA ho, mAna lIjie ki maMgala grahakA vAsI hI koI hamAre bIcameM utara AyA ho, to use, cAhe vaha kitanA hI ghUme, dezakI sImA aura videzakI sImA kahIM bhI dikhAI nahIM degii| yo bhI, kyA DAka-tAra Aja bhI saba dezoMko eka aura ikaTThA nahIM banAye hue haiM ? ataH, jahA~ mela hai vahA~ sImAkA prazna hI nahIM utthtaa| melakI maryAdA kisane bA~dhI hai ? maryAdAe~ lar3AIkI apekSAse, yAnI usakI AzaMkAke kAraNa, banatI aura banAnI hotI haiM / __samAjakI maryAdAkA prazna isI apekSAse saMbhava banatA hai| taba maiM kahU~gA ki dusare samAjaka ahita-cintanameM bhI eka samAja apanI maryAdAoMkA ullaMghana karatA hai / lar3AI ThAnanA bezaka maryAdAko tor3anA hai / lekina, bhayake mAre lar3anA to nahIM, parantu dabakara baiTha jAnA aura manameM durbhAvanAe~ rakhanA, yaha bhI maryAdAkA ulaMghana hai| Adarza maryAdita nahIM hai, para karttavyaniSThA jitanI ekameM hai, vahIM taka usake adhikAroMkI maryAdA hai| prazna--kartavya maryAdita nahIM hai, para kartavya-niSThA jitanI ekameM haiM, vahIM taka usake adhikAroMkI maryAdA hai, kyA isa vAtako kucha spaSTa kara kaha sakeMge? uttara-hA~ hA~ / mujhe adhikAra hai ki maiM harekake duHkhako ba~TAnekI icchA kruuN| dUsareke duHkhameM sAjhI honA merA kartavya hai| aba, dUsaroke duHkhoMmeM sacamuca jitanA maiM sAjhI ho jAtA hU~, unake prati kyA utanA hI merA adhikAra nahIM ho jAtA ? udAharaNa liijie| anajAne kisIke makAnameM ghusanA mere lie niSiddha hI hai| lekina, mAnie ki rAta-bhara maiM par3ausameM baccekA karAhanA sunatA rahA huuN| sabere maiM bedhar3aka usa gharameM pahu~catA huuN| baccekI tabiyata pUchatA hU~, davAI AdikI vyavasthA karatA hU~ / aba yaha sApha hai ki agara maiM saccI sahAnubhUtise prerita hU~ to aparicita makAnameM ghusanekA adhikAra bhI merA mAnA jA sakatA hai / cAhe baccekA pitA anupasthita ho, aura mAtA vahA~ akelI hI ho, aura cAhe sAmAnya pracalita sAmAjikatA isameM dopa dekhaneko bhI ulArU ho jAya, phira bhI parAye gharameM merA vaha praveza anadhikRta nahIM kahA jA skegaa| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja Uparake udAharaNase prakaTa hai ki karttavyakI niSThA aparicita gRha pravezake bAremeM mere adhikArakI maryAdAko bar3hA detI hai| vaha niSThA jitanI ho, adhikAra bhI utanA hI ho jAyagA / - isake bAda, yaha prazna ki karttavya kisa bhA~ti amaryAdita hai, ulajhana nahIM upasthita kara sakatA / maiM jaba taka samastase aikya na pALU, taba taka caina bhI kahA~ pA sakatA hU~ ? jisane vaisA aikya pAyA, usameM kauna adhikAra samAnese baca gayA / premakA adhikAra maryAdita nahIM kiyA jA sakatA, prema karttavya hai / jahA~ phalakI cAhanA hai, usa premameM aprema bhI hai| isalie maryAdA hai bhI, to usI prakArake vAsanA-maya premake lie vaha hai| jo premakI pIr3Amese nikalatA hai vaha karma anadhikRta kabhI nahIM ho sktaa| prazna--adhikAra-bhAvanA kyA svAbhAvika hai? uttara--hA~, svAbhAvika mAna lenI hogii| lekina, hitakara vahIM taka hai jahA~ taka karttavya pUrtimeM vaha kAma AtI hai| vaise AdhikAra apane ApameM to koI vastu hI nhiiN| prazna--kartavya-pUrti adhikAra-bhAvanA kyoM kara kAma AtI hai ? uttara-maiM apane putrakA pitA huuN| usakI dekha-bhAlakA, pAlana-poSaNakA, zikSA-dIkSAkA pahalA kartavya mujhapara AtA hai| isase yaha mere adhikArake antargata hai ki maiM isa bAremeM nirNaya kruuN| jaba taka putra svayaM nirNaya karane yogya ho, taba taka usake lie nirNaya karake dene kA adhikAra merA ho jAtA hai ki nahIM ? maiM use kaI bAtoMkA vajana kara sakatA hU~, kinhIM aura bAtoMkA Adeza de sakatA huuN| yaha mere karttavya-gata adhikArakA eka udAharaNa huaa| aise hI anya samajhe jA sakate haiM / prazna-kartavyako chor3akara, saMsArakI saMpatti jaisI vastuoMke prati jo adhikAra-bhAvanA hai, kyA vaha bhI kisI hada taka vAMchanIya hai ? uttara-karttavya-bhAvanAse alaga hokara koI adhikArakA mada vAchanIya nahIM hai / lekina, karttavyapUrvaka hama dhana-saMpatti bhI kyoM apane pAsa nahIM rahane de sakate ? mujhe koI sabhA khaz2AnacI cune aura apanA koSa mujhe sauMpa de, to kyA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta prastuta prazna maiM usake koSako saMbhAla kara rakhanese Dara jAU~ ? sabhAke khajAnacIkI haisiyata se usa kopapara apanA eka prakArakA adhikAra bhI mAnakara mujhe calanA hogA, aisA na karanese maiM qhajAnacIke dAyitvase cyuta ho jAU~gA / hA~, nijameM merA kucha bhI nahIM hai, yaha to siddha hI hai / yahA~ taka ki yaha zarIra bhI zuddha 'maiM' nahIM hU~ | AtmA bhI kyA koI merI apanI hai ? kyoM ki jIvAtmA paramAtmAkA aMza hI hai / lekina, vaha to bhAvanAkI aura tattvakI bAta ho gaI / prayojanIya bhASAkI to yahI paddhati hogI ki jo dhana mere tahata meM hai, vaha merA samajhA jAya / isIlie ' prAiveTa prAparTI' kA samUlAnmUlana nahIM ho sakegA, kyoM ki prAparTI ( = sampatti ) svayaM naSTa nahIM ho sakatI / jo ho sakegA vaha itanA hI ki vyakti use apanA mAnakara bhI eka dharohara mAMna / isase adhika aura cAhie bhI kyA ? tyAga aura nirmoha koI sthUla karma nahIM hai / vaha to vRtti meM hone yogya hai / nahIM to, padArthoM ke prati aspRzyatAkA bhAva banA lenesa vyakti akSama hI banatA hai / prazna -jaba maiM jAnatA hU~ ki isa sthAna hai to maiM kisI bhI vastuko merI hI hai aura use mana cAhe jisa ____ pRthvI ke talapara merA bhI koI kyoM nahIM kaha sakatA ki vaha prakAra kharca karU~ ? uttara:- agara Apa kaha sakate haiM, to dUsarA bhI kyoM nahIM kaha sakatA ? aura agara padArtha ke bAremeM yaha kahA jA sakatA hai to vyaktiyoko lekara kyoM nahIM kahA jA sakatA ? yAnI, kyA kAraNa hai ki koI Apako apanA gulAma na banA le ? usa gulAma ke sthAnase Apako kyA vaha tarka ThIka lagegA jisase Apa gulAma banA liye gaye ? agara taba vaha ThIka nahIM hai, to aura bhI kisI avasthAmeM vaha ThIka nahIM hai | amuka ( vastu ) 'merI' hI ho, isameM jarUrI taurapara yaha artha hai ki dUsarekI najara bhI use chUne na pAye / yaha durbhAvanA hI to huI / vaisI durbhAvanA manuSya ke aMdara gaharI paiThI huI hai, yaha mAnakara bhI use bar3hAvA to hama nahIM de sakate / prazna - to kyA Apa vizvAsa karate haiM ki manuSya svayaMmeM sattA hote hue bhI samajhe ki vaha kucha nahIM hai ora usakA kucha nahIM hai / yahA~ taka ki usa dehake lie thoDese AkAzakA bhI vaha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja svatvAdhikArI nahIM hai ? aura aisA karane ke lie, bhAvanAke atirikta, kyA samajha bhI usakI kAma de sakatI hai ? 45 uttara--abhyAsa-kramase, hA~, samajha bhI isameM zraddhAkI sahAyatA dene lagegI / lekina, isama siddhi pAnekA kAma eka janmakA to hai nahIM / isameM janma-janmAMtara bhI thor3e haiM / prazna - lekina, aisI zraddhAke athavA samajhahIke lie kyA kAraNa ho sakatA hai, yaha bhI to samajhAie ? uttara -- binA usake jisakA kAma cala sake, vaha bhAgyavAn jIva hai / isase adhika bhalA maiM kyA kahU~ ? aise saubhAgyazAlI jIvako bezaka jarUrata nahIM hai ki vaha kisI taraha kI zraddhAko pAsa phaTakane de / lekina aisA vaha AdamI hai kauna jise na zraddhAkI jarUrata hai, na samajhakI z2arUrata hai ? agara eka z2arrA bhI usameM samajha hai, to vahI kAphI hai ki use becaina banA deM aura becainIko binA zraddhAke sahAre AdamI aura kaise sahana kara sakatA hai, maiM nahIM jAnatA / prazna - svAbhAvika aura sAmAnya taurapara dekhA jAtA hai ki manuSya yahI samajhate haiM ki ve haiM aura unakI kucha vastue bhI haiM unakA kAma ApakI usa zraddhA aura samajhake vinA tanika bhI aTakatA nahIM dIkhatA / uttara - merI zraddhA aura merI samajha se to bezaka unakA rattI bhara kAma nahIM saregA, kyoM ki vaha unakI to hai nahIM / lekina, yaha mAnanekA koI kAraNa nahIM hai ki unake pAsa apanI bhI samajha aura apanI zraddhA nahI hai / apanI samajha ke mutAbika hI koI kucha mAnatA hai to vaha mAna sakatA hai / usakA astitva hI unhIM mAnyatAoM para saMbhava banatA hai / lekina, yaha to hama dekhate haiM ki kisIko dukha kama vyApatA hai, kisIko jyAdaha vyApatA hai / mujhako yadi duHkha jyAdA vyApatA hai to maiM apane ko kAfI samajhadAra samajhane kA haqa nahIM rakhatA / cIz2oM ko bahuta apanI mAnane lagane se ve dukhakA kAraNa hotI haiM / isIlie, isa pratItikI jarUrata kahI gaI hai ki vastue~ kisIkI apanI nahIM ho sakatIM, ki ve kisIkI apanI nahIM haiM / prazna - kyA isI bAtako yoM bhI kaha sakate haiM ki jo cIjeM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna Aja hamAre pAsa haiM, kala agara ve nahIM hoMgI to hameM dukha uThAnA pdd'egaa| aura isalie kevala usa dukhase vacaneke lie hama samajheM ki ve hamAre pAsa hokara bhI hamArI nahIM haiN| kintu, kyA isa tarahase hama usa sukhase bhI vaMcita nahIM ho jAte haiM jo hameM unheM apane pAsa samajhanameM hotA hai ? aura isalie hama kyoM na unheM, java taka bhI ve hamAra pAsa haiM, apanA samajheM aura sAtha hI unase vaMcita honeke lie taiyAra raheM ? uttara-jo apanA samajhakara saharSa cIjoMse vaMcita honeko taiyAra rahatA hai, vaha to merI hI paribhASAkA prANI ho gayA / yAnI, vaha upayogake nAte vastuko apanI samajha letA hai, phira bhI, na use apanese cipaTAtA hai, na svayaM cipaTatA hai| hameM jaba pyAsa lage pAnI pIleM / lekina, yaha to samajhadArI nahIM hai ki isake lie eka jhIlapara nAkebaMdI baiThA deM aura kisI dUsareko pAnI lene usake pAsa bhI na phaTakane deM aura kaheM ki vAha, hamako pAnIkI jarUrata hai, isalie hama kisIko isameM se pAnI nahIM lene deMge / havisa aura bhI bar3ha jAya, to yahA~ taka saMbhava ho sakatA hai ki usa jhIla kA pAnI vaha kRpaNa AdamI na svayaM barate, na kimIko lene de; aura usa jhIlakI caukamImeM hI dubalA hotA calA jAya / isase yaha bhI dIkha sakatA hai, ki cIjoMse mila sakanevAle Anandako, unheM atyadhika apanA mAna lenese, hama svayaM hI kama kara lete haiM / ataH, saccA bhAgI bhI vaha nahIM hai jo bhogameM tRSNA rakhatA hai / kyoMki, use to tRSNAkI cATa hI mAra DAlatI hai, bhogakA Ananda mila bhI nahIM pAtA / isIse to upaniSad kArane kahA, 'tena tyaktena bhuNjiithaaH'| yAnI, tyAga-bhAva dvArA bhogyako bhogo / prazna-Upara Apane nAkevandIkI bAta kahI aura batalAyA ki usameM moha hai / lekina, usa nAkebaMdIkA kAraNa moha na hokara kyA logoMkI ciMtA hI nahIM hai jo unheM bhaviSyakI anizcayAtmakatAko socakara apanI aura apanI bhAvI saMtAnakI surakSAke liye karanI par3atI hai| uttara--are to bhAI, moha aura kisa balAkA nAma hai ? jaise bhaviSya hamase hI banegA ! apane atItakI tarapha dekhakara kyA sacamuca koI chAtI Thoka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja kara kaha sakatA hai ki apane vartamAnakA kartA sampUrNatAse vahI hai ? aura chAtI Thokakara jo yaha kahegA bhI, usakA vartamAna zAyada kisIkI bhI IrSyAkA kAraNa na ho sakegA, kyoMki vaha cahu~ ora mUrkha samajhA jaaygaa| AdamI hai, taba usakI paristhitiyAM bhI to haiM / AdamIko banAne aura banAte rahane meM kyA cahu~ orakI paristhitiyoMkA kucha bhI mahatva nahIM hai ? manasUbe kisake manameM nahIM hote, lekina A jAtA hai bhUcAla aura haz2AroM vahIMke vahIM so rahata haiM / phira bhI jo maMsUbe bAMdhatA hai, aura apane bhItarake saMzayase apanI rakSA karane ke lie bAhara jAlA phailA gherA-sA DAlakara baiThatA hai, usakI akla ke liye mujhase dhanyavAda mata mA~gie / apane bhItarake saMzayakA gaDDhA kisI bAharI nAkebaMdIse bharanevAlA nahIM hai / apanI havelI ke bAhara laThaita caukIdAra rakha denese kyA bhayase hama mukta ho jAte haiM ? isase phira kahatA hU~, ki saccI bAta to zraddhA hai / prazna-kisI vastuke prati moha yA mamatA to merI samajhameM usa cIjake prati lagAva banAye rakhanekI cAha hI hai, vaha usakI AvazyakatAko mAnakara use rakhane meM nahIM hai| dasara, Apane bhaviSya aura usake cAnsa jaisI cIz2akI vAta jo kahI, use mAnakara bhI manuSya hAthapara hAtha rakhakara baiTha nahIM sktaa| usase to jo kucha banegA, kaMraMgA hii| vaha karma kyA phala lAtA hai, yaha dUsarI bAta hai| kintu, usake karanese Apa kaise inkAra kara sakate haiM ? aura kyA Apa hI apane ghara Aja khAkara, kala aura parasoMkA bhI prabaMdha nahIM rakhate haiM ? uttara-yaha bAta ThIka hai| maiM Aja khAtA hU~, kalakA bhI prabandha rakhatA huuN| lekina, isake lie maiM apanI tArIfa nahIM kara sakatA / kalakA, parasoMkA, bAlakoMkA, nAtI potokA, yuga-yugAntarakA dhyAna rakhakara usakI vyavasthAkI meM socU~, to vaha dUra-dRSTi nahIM kahalAyagI, vaha moha-dRSTi khlaaygii| mohadRSTi isalie, ki isa saba zRMkhalAmeM maiM apanA hI apanA vicAra karatA hai, apanese parake prati usameM jarUrI taurapara avicAra A milatA hai / apane bhaviSyakI ciMtA rakhakara kyA maiM dUsaroMke vartamAnako ujAine nahIM cala par3atA.? taba yaha moha nahIM, to kyA hai ? bhaviSyakI AkasmikatAkI bAtako isaliye nahIM kahA ki niSkriyatA phaile / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna yaha to ThIka mere abhiprAyake viruddha hai / maiM to yahI kahanA cAhatA hU~ ki vyakti apaneko bhAgyake sAtha itanA milA de ki vaha apane hI nahIM, samUce bhaviSyakA kattA taka ho jAya, Man Of Destiny yAnI vaha manuSya ho jAya jA svayaM bhAgya hai / kyA aisA AdamI karmahIna ho sakatA hai ? lekina, aise AdamIko eka bahuta hada taka niSkAma to honA hI pdd'egaa| yAnI, use apanI icchAoMko isa bhA~ti sAdhanA hogA ki jo honahAra hai, usake sAtha icchAe~ ekama-eka ho rheN| yaha kahA~kI bAta hai ki bhaviSyakI sattAko apane hAthameM na mAnanase vyaktiko kamahIna mAnanA par3egA / jA bhAgyahIna haiM, ve hI karma-hIna hote haiM / jinhoMne apanI sattAko pRthakatAko hI kho diyA hai, una-sA karmazAlI jagatameM dUsarA kAI ho bhI sakatA hai ? prazna-Apake vicArase kartavyahIkA adhikAra manuSyako rakhanA cAhie aura usIkI ilalie rakSA bhI karanI cAhiye / zepa use kucha na rakhanA caahie| lekina, syA jIvana kartavya karate rahanA hI hai, saMsArakI vibhUtiyoMke upabhogake lie vilkula bhI nahIM? uttara-haoN, eka rahasa bhogake lie saMsAra nahIM hai| para, karttavya svayaM hI kyA upabhogya nahIM hai ? kattavya karma karaneke bAda jo Ananda vyaktiko prApta hotA hai, vapathika tRpti usakI samatA kara sakatI hai ? isalie, yaha kahA jA sakatA hai ki bhoga bhI karttavyameM hI samAyA huA hai| nahIM to, viveka-hIna hokara bhoga to duHkha hI paidA karatA hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-karttavya-bhAvanA aura manovAsanA prazna-lekina, kartavya yadi manupyake svabhAvakI cIz2a bana jAya, usameM usakI dilacaspIkA savAla hI na rahe, tava manuSya apanA Ananda kahA~ hU~DhegA ? uttara-vAha, taba kyA Ananda DhU~r3hane jitanA mI dUra raha jAyagA? jisa vyakti ke liye karttavya karma hI sahaja karma ho gayA hai, use to svayaM Ananda ho gayA mamajhie / vaha taba AnandakI z2arUratameM nahIM rahegA, balki Ananda denekI z2arUrata usameM ho AyegI / yAnI, taba loga usameM aura usase AnaMda paayeNge| prazna-mere praznakA abhiprAya yaha thA ki jo bAta hamAra svabhAvameM A jAtI hai, vaha hamAre prayatnakA lakSya yA viSaya nahIM raha jaatii| yAnI, tava prayatna ( Pursuing ) aura usakA lakSya (Object ) donoM khatma ho jAte haiM / kintu, kyA prayatnake binA, Effort ke binA, jIvana aura jIvanakA AnaMda saMbhava haiM ? uttara-hamArA dhyeya (Objective in pursuit) kyA hai ? kyA use hama Atma-lAbhase bhinna kaha sakate haiM ? maiM samajhatA hU~, use Atma-lAbha hI kaha sakate haiM,-vaha Atma-lAbha jo ki paramAtma-lAbha bhI hai / yAnI, apane sacce svarUpako pAneke liye hama jI rahe haiM / mareMge, lekina usI hetuse phira jiyeMge / jaba taka apanA zuddha svatva na pA leM, taba taka bhautako bhI chuTTI hama nahIM de skeNge| zuddha svatva cinmaya hai, Anandamaya bhI hai / jaba hamane apane hI svabhAvako pA liyA aura koI vikAra zeSa nahIM raha gayA, taba Ananda bhI hamase itanA dUra nahIM raha sakatA ki use khojakara pAnA ho / kartavya jahA~ sahaja ho gayA hai, vahA~ vaha hetu hI anupasthita hai jo AnandameM bAdhA-svarUpa hotA hai / bAdhA haTI, ki phira AnaMdake abhAvakA prazna hI miTa gyaa| ___lekina, yaha sthiti Apane kyA itanI sugama samajha lI hai ki jaldI hI prApta ho jAyagI ? yaha to pUrNa siddhikI sthiti hai / jahA~ karmameM kAbhya aura akAmya, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 prastuta prazna karttavya aura akarttavya, isa vibhedakI AvazyakatA hI nahIM raha gaI hai, usa sthitiko brAhmI sthiti kahanA cAhiye / vahA~ phira dhyAtA, dhyAna aura dhyeya eka hI ho jAte haiM / Pursuit zabdakA vyavahAra kara sakeM itanA aMtara bhI taba dhyAtA aura dhyeyameM nahIM rahatA,-yAnI khaMDa pUrNatAko prApta hotA hai| prazna--to Apake vicArase zuddha Ananda kisI bAhya vastukI apekSA nahIM rakhatA, sahaja hotA hai| kintu hamArI A~kha, nAka, kAna, tvacA, jihvA Adiko jo vibhinna viSayoMse AnaMda prApta hotA hai, kyA vaha saba jhUThA hai ? uttara- hA~, jhUThA hai / indriya-viSaya to jhUThA hI hai, kintu usake bhItara jo anivArya rUpameM eka atIndriyatA bhI rahatI hai, vaha hI usako satya banAtI hai / hareka bhAgameM utsarga anivArya hai| bhogakA satya vaha utsarga hI hai / utsarga atIndriya hai / isakA matalaba yaha nahIM ki sAdhakase siddhakI sthiti taka pahu~cate hue prANIkI indriyA~ jar3a hotI jAveMgI, para ve apane viSayoM meM lobha nahIM rakkheMgI / A~khameM jaba mada car3ha jAtA hai, to kyA A~khakI anabhUti-zakti usa samaya tIvra ho jAtI hai ? nahIM, vaha maMda hI hotI hai / isI bhA~ti indriyA~ anAsakta sthitimeM adhika jAgrata, adhika pravRtta, aura adhika AnaMdagrAhI hoMgI / kevala aMtara yaha rahegA ki Ananda kisI athavA kinhIM indriyoMkA viSaya na hokara mAno Atma-bhogya hogaa| indriya-viSayoMke lie to bAhya vastukI apekSA hotI hI hai, kintu indriyAtIta AnaMdake lie, kahA jA sakatA hai ki, vaisI apekSA nahIM hogI / yaha sAdhAraNa bhASAmeM kahA jA sakatA hai, kintu vaijJAnika satyatA isa kathanase spaSTa nahIM hotii| vaha vaijJAnika satyatA to yaha hai ki aise Anandake samaya khaMDako samUce bAhyakA hI yugapat sparza mila rahA hotA hai / ___saccI bhaktikA Ananda koI hallucination jaisA Atma-vikAra nahIM hai| vaha to khaMDameM samastakI sparzAnubhUtise paidA huA pulaka hai / vaha mAnava-cetanA. gamya sabase gaMbhIra anubhUti hai| isa sthalapara vahI apane svayaMsiddha pratipAdyako ( hypothesis ko) hama daharA leM / vaha yahI to thA aura hai ki maiM alaga nahIM hU~, koI bhI alaga nahIM hai, sacAImeM saba eka haiM / isaliye kisIse anapekSita hokara AnandakI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karttavya-bhAvanA aura manovAsanA 51 pUrNatA bhI nahIM ho sakatI hai / vaha pUrNatA to samastake sAtha aikyo palabdhimeM hI hai| lekina basa, isase Age bar3hanA athAhameM DUbanA hai / isase yaha carcA yahIM roke / prazna-(1) kyA Ananda eka prakArakI anubhUti hI nahIM hai ? (2) kyA anubhUtike binA bhI Ananda jaisA bhAva saMbhava hai ? (3) kyA vAhya vastuke sparzake vinA koI anubhUti ho sakatI hai ? (4) kyA usa dazAmeM vaha jar3atA hI nahIM kahI jA sakatI? (5) hama bhara nIMda sote haiM, athavA jagate haiM, jaganemeM rote haiM yA prasanna hote haiM,--ina avasthAoMmeMse Apa kise pasanda kareMge? (6) Apa bUDhA honA pasanda kareMge, ki javAna ?-bUdA, to phira mauta hI kyoM na ? aura javAna, to vaha kisa liye ? uttara-yaha praznoMkI bauchAra ho gaI / khaira, eka ekako leN| (1) Ananda anubhUti hai| (2) javAba Upara A gayA / (3) bAhya vastuke sparzakA atyantAbhAva kisI samaya bhI saMbhava hai, yaha mAnanA hI galata hai / isaliye yahA~ 'bAhya sparza' se matalaba sthUla sparzase ho sakatA hai| hA~, vaise bAhya sthUla sparzake binA anubhUti ho sakatI hai, aura pratikSaNa hotI hai / guNakA sparza nahIM hotA, para anubhUti guNakI hotI hai,-aisA kyoM ? hamArI saba dhAraNAyeM (concepts ) anumAna ( inference ) haiM / apane ApameM inakI sattA nahIM sAbita kI jA sktii| isaliye jisako hamane 'bAhya' kahA aura jisako hama 'antas' kaheM, ve donoM itane eka haiM ki unameM paraspara kriyApratikriyA kabhI bhI zAMta nahIM hotii| (4) anubhUtihInatA jar3atA hai / para yaha usa avasthApara lAgU nahIM ho sktii| (5) maiM kisI eka avasthAko kyoM pasanda karU~gA ? phira samayakA sUkSmatama vibhAga mAniye ki hamAre pAsa sekiMDa hai, lekina usa seMkiMDameM hI eka Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 prastuta prazna - padArthakI jAne kitanI sthitiyA~ nahIM badala jAtIM / kisI eka sthitiko kisI samayakhaMDameM jar3a denA asaMbhava - prAya hai / isase eka sUtrakArane kahA hai' utpAdavyayazravyayuktaM sat' - arthAt honA hote rahanA hai, Being is Becoming / pratyeka sthiti meM bananA aura bigar3anA zAmila hai / isaliye pariNamanake ( Becoming ke ) kisI eka rUpako lekara use dUsarepara tarajIha denA, kisI prayojanase ho to ho,- - apane ApameM sahI nahIM hai / mujhe agara jAgaraNa pasaMda hai, to kucha kAla bAda binA nIMda lie vaha jAgaraNa asaMbhava ho jAyagA / isa bhA~ti, jAgaraNa kI pasaMdagIke rAste meM hI nIMdako pasanda karanA mujhe sIkha lenA hogA / nahIM to, rAtako yadi maiM so na lU~, to, kitane dina maiM jAgatA raha sakatA haeNU ? isaliye yadi bahuta dina jagate rahanA cAhatA hU~, to ucita hai ki bIca-bIca meM so bhI jarUra liyA karU~ / isa dRSTise kisI dUsarIkI apekSA kisI eka sthitiko pasaMda karanekA prazna vizeSa mahattva - pUrNa rahatA hI nahIM / ( 6 ) bur3hApemeM vaise aura javAnI ke dinoM meM javAnakI taraha raha sakU~, yaha maiM pasaMda karU~gA / prazna- Apane jo kucha Upara kahA, ThIka hai / kintu, mere praznakA abhiprAya to AtmAkI svayaMsiddha AnaMdAvasthAke bAremeM samAdhAna pAnekA thA / maiM jAnanA cAhatA hU~ ki ( sthUla athavA sUkSma ) bAhya sparzake binA vahA~ AnaMda kisa prakAra hogA ? kyA vaha nIMdakIsI jaDa jaisI avasthA hI na hogI, agara ho sakatI hai to ? aura kyA hama use apanA dhyeya banAyeMge ? aura kyA jAgaraNakI jaisI avasthA, jisameM vAhya sparza aura anubhUti haiM, haiya haiM ? uttara - nA, nA / usa bAre meM samAdhAna na pAiye / vaha yoM na pAyA jAyagA / jo bolatA hai, usane samAdhAna nahIM pAyA / jahA~ samAdhAna hai, vahA~ bhASA mUka hai / maiM bola rahA hU~, isIse sAbita hai ki maiM usa samAdhAnakI sthitiko nahIM jAnatA / nahIM jAnatA, taba lAkha bAteM karU~, una bAtoMse usa sthitikA tanika bhI AbhAsa apaneko yA kisIko maiM nahIM de sakatA / jo anivarcanIya hai use vacanameM lAnA dhRSTatA hai | mujhe vaisA dhRSTa mata banAo / vahA~ jAga nIMda hai, nIMda jAga hai / aMsala meM saba zabda anaMtakI goda meM apanA AkAra kho rahate haiM / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karttavya-bhAvanA aura manovAsanA C aura, usa sthiti se pahile sva' aura 'para,' ye do bheda haiM hI / isase ekatva- sthiti se pUrva, 'sva' ke lie 'para' kI apekSA meM hI apaneko jAnanA aura jagAnA saMbhava hai / jagatkA koI vyApAra sva-para-sparza binA saMbhava nahIM hotA / prazna - qhaira, maiM asala praznase dUra haTa gayA / jAnanA to maiM yaha cAhatA thA ki yadi manuSya AnaMdahIke liye jItA haiM to usa apane AnaMda ke lie jo kucha bhI vaha kare aura usameM use AnaMda bhI milatA ho, to kyA usake vaisA karanemeM akarttavyakI saMbhAvanA haiM ? hai to kyoM ? aura usa karttavyase use lAbha hI kyA jisase use Ananda na mile ? 53 uttara - karttavya karane meM eka apanA Ananda hai hI / jisako hama Ananda mAna baiThate haiM, yAnI aindriyika viSaya, aura vaha Ananda jo atIndriya hai, ina donoM meM virodha aksara hotA hai / jahA~ yaha virodha nahIM hai, vahA~ ApavAlA prazna uThatA hI nahIM / jahA~ aisA virodha hai vahA~ karttavyako hI cunanA cAhie, cAhe phira usameM Uparase nirAnaMda hI dIkhatA ho / prazna -- manuSya samAjakA aMga haiM aura samAjake prati usake karttavya haiM, maryAdAe~ bhI haiM / lekina, yadi samAja kisI samaya usake mArga meM isa prakAra rukAvaTa banatI ho ki jisase usakA jIvana zuSka ho jAMnakI saMbhAvanA ho, to kyA usa samaya usa samAjake prati usakA vidroha anucita hogA ? uttara- Apake praznameM ' zuSka ' zabda anizcita mAnakA dyotaka hai / agara usakA matalaba hai ki svadharma - pAlana meM koI bAhya sAmAjika paristhiti bAdhaka hotI hai, to avazya usako cunautI denI cAhie / apane sacce 'sva' ke iMkArapara to samAja majabUta nahIM banegA / samAja panapegA to apane 'sva' ke hArdika samarpaNa se panapegA | jaise vinaya hArdika hI ho sakatI hai, UparI takalluphakI vinaya nukasAna pahu~cAtI hai, vaise hI samAja-vidhAna ke prati vyakti meM yadi hArdika sammAna hai, taba to ThIka hai / nahIM to, sirpha jAhiradArI baratanA kAphI nahIM hai / prazna -- kyA karttavya mAnakara prema kiyA jA sakatA hai ? jaise maiM amukako prema karU~, to kyA isa taraha vicArapUrvaka premaM saMbhava ho sakatA hai ? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prastuta prazna uttara- isameM kaThinAI hotI hai avazya, aura sadA hI ina donoMkA virodha bhI dekhane meM AtA hai / phira bhI, ina donoMko sAtha milAe binA koI bhI sthiti asaMbhava-sI ho jAtI hai / yo kAhae ki niHsaMga prema hI nibha sakatA hai / saMgakI Asakti jisa premameM hai usake nibhaneke lie samAjameM avakAza kaise ho sakatA hai ? mohayukta premake kAraNa ulajhaneM upasthita hotI haiM / prazna -- premake lie kyA koI AkarSaNa Avazyaka nahIM hai ? uttara - premakI prakRti hI AkarSaNa hai / prazna - kahate sunA hai dukhiyoMse prema karanA sIkho, garIboMse prema karanA sIkho / vahA~ kyA AkarSaNa ho sakatA hai ? athavA ki vahA~ premakI bAta hI kahanA anargala hai / uttara - AkarSaNa ho sakatA to hai / agara unake dukha meM hama apanA anyAya dekheM, to usake prati sacamuca bahuta bar3A AkarSaNa honekA kAraNa ho jAtA hai | hamArA apanA roga hamako kima kadara apanA mAlUma hotA hai !- - saba pIche, apanA roga pahile / eka roga satra orase haTAkara hamArA dhyAna apanI ora AkRSTa kara letA hai ki nahIM ? isI taraha, logoMkI garIbI kyA samAjake lie roga nahIM hai ? itanI caitanya-buddhi hamameM agara jAga jAya, to maiM mAnatA ki samAjake dIna-dalitoM meM hameM AkarSaNa bhI ho Aye / aura vaha AkarSaNa choTa-moTe AkarSaNoM ko nIce hI chor3a de / prazna - - kintu, AkarSaNameM to mohanekI zakti hotI hai, na ki dukhI karanekI / phira Upara Apa yahA~ kaisA AkarSaNa batalAte haiM ? uttara - kyoM, usa mohameM duHkhakI sambhAvanA kyA bilkula nahIM hai ? usa vakta vaha bhI sukha-sA mAlUma hotA hai avazya, kintu, AkarSaNakA hetu to dukha yAnI apUrNatA hI hai / vaha duHkha hI AkarSaNadvArA apane lie mAno cainakA mArga khoja nikAlatA hai | AkarSaNa khuda meM sukhakara mAlUma hotA hai, para utpanna vaha sukhamase nahIM ho sakatA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-AkarSaNa aura strI-puruSasambandha prazna-strI aura puruSakA prema kyA puruSa-puruSa athavA strI-strIke premase bhinna hai ? uttara-hA~ bhinna hai| prazna--kisa taraha ? uttara-vaha zAyada kucha adhika durnivArya hai aura adhika saMgata bhI hai / prazna--strI aura puruSakA saMyoga-sahayoga bhI kyA samAjake prati eka kartavya hai? uttara- samAjameM strI haiM, puruSa haiM / isalie, samAjameM una donoMkA sahayoga na ho, to samAja kaise hogA ? hA~, samAja-bhAvanAke vikAsameM sahAyaka hokara vaha sahayoga kartavya-rUpa bhI ho jAtA hai| ukta sahayogako nItidvArA niyamita-saMyata karanA par3atA hai jisase vaha saMyukta sAmAjikatAkI bar3hatI huI bhAvanAko madada de, usameM bAdhaka na ho / dAMpatya aura parivAra Adi saMsthAe~ isI rAhoM banI aura banI huI haiN| prazna-vivAhakA kAraNa Apake vicArase strI-puruSakA eka dUsareke prati AkarSaNa hai athavA una donoMkA samAjake prati karttavya ? uttara-vivAhakI saMsthA sAmAjika hetuse janmI hai| maithuna to pahilese thA / pazuoMmeM bhI hai| kintu, usako anargala rahane denese kAma nahIM calatA dIkhA / use nIti-niyamoM meM bA~dhanekI AvazyakatA pratIta ho aaii| usako saMyamakI AvazyakatA hI kahie / merA khayAla hai ki nAnA kAloM aura dezoMmeM mAnavajAtine isa saMbhogako niyamita karanekI AvazyakatAko lekara taraha-tarahake prayoga aura parIkSaNa kiye hoNge| vivAha vaisA hI eka prayoga hai| vaha saMbhogake lie nahIM hai, saMbhogako saMyata karaneke lie hai| isalie maiM mAnatA hU~ ki usakA AdhAra bhoga nahIM hai, utsarga hai / 'prema' ke nAmapara sAdhAraNatayA jisa vilAsakA Azaya liyA jAtA hai, vaha vivAhakI sArthakatA nahIM haiM / eka sAmAjika karttavyakI pUrtike artha vivAhakA vidhAna hai| 'vidhAna'kA Azaya yaha ki sacce Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prastuta prazna vivAhakA vahI svarUpa hai, aura hareka vivAhako adhikAdhika tadanurUpa honA cAhie / jo aisA nahIM hai, vaha utanA hI kama 'vivAha' hai / prazna - itihAsase jJAta hotA hai, hareka puruSa apanI zaktike anusAra sundarase sudara strIpara, aura vaha bhI adhika se adhika saMkhyAmeM, adhikAra pAne kI ceSTA karatA AyA hai / to yaha vivAha puruSakI adhikAra bhAvanAkA vikAsa svarUpa hI kyoM na mAnA jAya ? uttara -vikAsa-svarUpa aise vivAhoMko isaliye nahIM mAna sakate ki ve vikAsa meM sahAyatA nahIM dete| isameM kyA usa purupakA koI apanA vikAsa huA kahA jA sakatA hai jisane aise anekAneka bhoga-vivAha kie haiM ? yA ki una striyoM kA hI kiMcit vikAsa huA mAnA jA sakatA hai jinase vivAha ke nAmapara ye saMbaMdha sthApita kiye gaye aura vivAha ( ? ) ke kucha hI bAda jinheM janAnakhAne meM ghuTate rahane ke lie paTaka diyA gyaa| isase samAjakA kyA koI sukha bar3hA ? kisI vyakti kA koI sukha bar3hA ? phira yaha ' vikAsa ' kaisA ? prazna -- maiM yaha nahIM kahatA ki usa vivAhase samAjakA vAstavika vikAsa huA ki nhiiN| balki kahanekA abhiprAya yaha thA ki manuSyakI strIpara adhikArakI vRttihIkA samAjake sAtha samanvaya vivAha rUpameM huA hai / kyA isameM Apako kucha Apatti haiM ? - uttara- - samanvaya isa rUpa meM huA hai, yaha to maiM mAna lU~gA / para isI meM yaha A jAtA hai ki amaryAdita adhikAra jaba saMbhava nahIM dIkhA, taba maryAdA ke rUpameM yaha saMsthA paidA kI gaI / isakA Azaya yahI hotA hai ki adhikArakI bhAvanA usake mUlameM nahIM hai, balki usa adhikArako saMyata karane kI AvazyakatA usa saMsthAke janmakA kAraNa hai / vivAha kisI jAti meM bhI dekhie, vaivAhika vidhiko niSpanna karanevAlI jo rItiyA~ aura jo maMtra haiM, unameM manuSyakI hIna-vRtti nahIM, balki utkarSa vRtti hI vyakta huI hai / saba vivAha - vidhiyoM meM samarpaNa kI bhAvanA hai, vaphAdArIkI pratijJA hai / yaha ThIka hai ki prabalane abalako apanA gulAma samajhane ke lie vivAha saMsthAko eka sahArA hI cAhe banA liyA, kintu, aise vivAhita AcaraNako kabhI bhI saphala nahIM samajhA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkarSaNa aura strI-puruSa sambandha gayA / isIse pragaTa hai ki vivAha vyaktigata tRptikA prazna hI nahIM hai, vaha to samAja-gata dharmakA prazna hai / prazna-kadAcit Apa svIkAra karate haiM ki vivAha puruSake strI-gata adhikArakA saMyata-rUpa hai| kintu, vaha adhikAra samAjake prati bhale hI saMyata ho gayA, kintu strIpara to adhikAra hI rahA / aura phira usIko yadi maMtroM Adise pavitra ( idialis) bhI kara diyA gayA sahI, kintu kyA mUla-rUpahIsa vaha galata cIz2a nahIM ho gaI ? so, prazna yaha ki saMyata saMbhogake lie usa vivAhahIkI kauna AvazyakatA jisakA AdhAra kevala strIpara ekAdhikAra pAnA hai? uttara- puruSakA strI-gata adhikAra koI nahIM hai / maiMne pahale hI kahA, jisakA dUsarA pahalU karttavya hI nahIM hai, vaisA adhikAra ahaMkAra hai / vivAha ahaMkArake samarthanake liye nahIM hai / agara usa samarthanameM vivAha kAmameM lAyA jAtA hai, aura lAyA jA rahA hai, to yaha AdamIke bhItara ghuse hue ahaMkArakA doSa hai| __ strI-puruSake samAja-gata karttavya evam unakI maryAdita pravRttikI pUrtikI rAhameM vivAha AtA hai / isase ekakA dUsarepara ekAdhikAra ho jAtA hai, yaha mAna bhI leM, to bhI isameM usa samastaka ApattikI koI bAta nahIM hai, jaba taka ki usa adhikArako dAyitva-hIna vRttisa prayukta nahIM kiyA jAtA / jaise eka bAlakakA auroMko chor3akara apane hI pitApara ekAdhikAra hai aura usameM hameM koI Apatti-yogya bAta nahIM mAlUma hotI, vaise hI pati-patnI-saMbaMdhako bhI hama kyoM na samajha leM ? aisA hotA dIkha nahIM rahA hai, yaha to maiM bhI dekhatA huuN| phira bhI, jo ucita hai, ucita usIko kahanA hogaa| prazna-purupa jisa strIsa vivAha karatA hai, kyA usakA yaha dharma ho jAtA hai ki vaha use chor3a kisI anya strIke prati premabhAvanA na rakkhe ? aura isI prakAra kyA usa strakei lie bhI ? uttara--jahA~ taka prema bhAvanAtmaka hai, vahA~ taka koI bhI strI-puruSa premake kSetrase bAhara kyoM samajhA jAnA cAhie ? zarIra-saMgavAle premakI buddhi bezaka pati-patnike sivA anyameM rakhanA maryAdA-zIla vyaktiko ucita nahIM hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna prazna-yadi koI puruSa yA strI kisI anya strI yA puruSase AkarSita hokara usa ora Asakti-bhAva rakhane lage, to kyA isa prakAra unake pArasparika dAMpatya prema meM antara par3anekI saMbhAvanA nahIM hai ? aise samaya kyA karttavya hai ? uttara--karttavya sadA - hI hai ki jahA~ taka basa cale, aisA apanese kucha bhI na hone denA cAhie jo sAmAjika sadAcArake viruddha ho / jo vivAhitA hai usImeM bhogya-buddhi rakhane kI ijAjata samAjakI orase puruSako hai / vahI strIko / anyatra vaisI buddhi na rakhanA karttavya ho jAtA hai| prazna zAyada yaha hai ki kartavya nibAhA kaise jAya ? vikAra to hamAre vazameM nahIM hai| isase anyatra bhI AkarSaNa ho AtA hai aura bahuta tIvra ho jAtA hai / 'kartavya' 'karttavya' kI raTa lagAnese vaha AkarSaNa miTatA huA bilkula nahIM diikhtaa| taba kyA ho ? dekhate to haiM ki aisI avasthAmeM kuchakA kucha hone lagatA hai / hatyAe~ hotI haiM, apaghAta hote haiN| unmAda hotA hai, hisTariyA hotA hai aura svabhAvameM taraha-tarahakI gA~The par3a jAtI haiN| aisA nuskhA kyA batAyA jAya jo sabako saba kAla eka-sA upayogI ho jAya ? phira bhI, jo isa dvandvase trasta hai, use cAhie ki apaneko nirbala mAna kara Izvarase prArthanApUrvaka sahAya mA~ge / nirbalake bala rAma hote haiM / lekina rAmakA bala, arthAt prArthanAkA bala, tabhI prApta hotA hai jaba koI sacamuca apaneko nirbala hI mAna letA hai / pApa ahaMkArase nahIM jItA jA sktaa| aura Iza-kRpAkI eka kiraNa pApako kSAra kara sakatI hai| prazna-kyA vivAhita strI-purupake lie AjIvana usI prakAra kisI bhI hAlatameM paraspara ba~dhe rahanA hI hitakara hai ? athavA kisI dazAmeM alaga-alaga ho jAnA bhI hitakara hI hogA? uttara--hitakara ho, taba unheM alaga ho jAnA caahie| kisa dazAmeM saMyukta jIvana una donoMke aura samAjake lie avAchanIya hai aura kaba taka vaha hitakara hai, isakA nirNaya karanevAle ve donoM aura tAtkAlika samAjake nIti-mAnya puruSa ho sakate haiM / yaha jarUra hai ki alaga honekI tabiyata manameM Ate hI yaha samajha lenA ucita nahIM hai ki donoMke alaga ho jAnese jhagar3A miTa jAyagA aura caina chA jAyagA / isa mAmalemeM sIdhA-sA eka lakSaNa nirdiSTa kiyA jA sakatA hai / pati-patnI eka-dUsareko chor3aneke praznakA vicAra usI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkarSaNa aura strI-puruSa sambandha avasthA meM kareM jaba donoM meM paraspara roSa na ho, koI bAharI AkarSaNa donoM ko alaga na phAr3a rahA ho aura donoM ThaMDe manase vivekapUrvaka apanI sthitipara vicAra karane yogya ho / roSase prerita hokara gRhasthIkA bhaMga karanA samAja ke lie hitakara nahIM ho sakatA aura na antataH vyakti ke lie hI ho sakatA hai / 59 prazna - Upara Apane AkarSaNale prerita hokara saMbaMdha viccheda karanA akarttavya kahA hai / kintu, eka daMpati yadi saMskAroMkI viSamatA ke kAraNa apane usa saMbaMdha se saMtuSTa nahIM haiM, to kyA unheM athavA unameMse kisIko bhI yaha ucita nahIM hai ki vaha kisI anya se saMbaMdha kara le jo usake jaise hI saMskAra rakhatA ho ? uttara - kevala tRptikA abhAva, athavA ki aruci, aisA karaneke lie paryApta kAraNa nahIM hai / jaba mAnava-viveka arthAt dharma hI saMbaMdha-vicchedako ucita batAye, tabhI vaha kiyA jA sakatA hai / lekina, maiMne kahA na ki agara strI puruSa paraspara mila-baiThakara ThaMDa jIse binA bAhya tRSNA aura preraNAke saMbaMdha viccheda karanA vicAreM to jarUra vaisA kara sakate haiM / prazna - lekina kareM to hAni bhI kyA hai ? Akhira jaba kabhI bhI sambandha viccheda karanA hitakara samajhA jAyagA, tabhI, cAhe kitane bhI ThaMDhe dilase vicArA jAya, usameM vicchedake bAdakI paristhitike prati jhukAva aura usameM kisI na kisI prakAra AkarSaNa honA z2arUrI hai / yadi aisA nahIM, to viccheda karanese lAbha ? uttara - nahIM, bAhya AkarSaNake atirikta bhI vivAhakI sAmAjika-paridhise bAhara jAne kI AvazyakatA ke kAraNa ho sakate haiN| mAna lIjie ki pati klIba hai, yA kisI bImArI se puMsatva-hIna ho gayA hai athavA ki strI baMdhyA hai, athavA pati yA strIne koI uttama tara mArga ( jaise ki gautama buddhane, mIrAbAIne ) grahaNa karanekA saMkalpa kara liyA hai, yA ki donoM meM se koI sAthI pAgala ho gayA hai, Adi sthitiyo meM saMbaMdha viccheda nAjAyaz2a nahIM ThaharAyA jA sakatA / thor3I dera ke lie samajhie ki pati svayaM puMsatva-hIna hai, kintu patnIkI goda vaha bharI huI dekhanA cAhatA hai / patnI to svayaM saMtatike lie Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 prastuta prazna itanI vihvala nahIM hai aura vaha apane isI patike sAtha apanA nema nibAhaneko taiyAra hai / para patiko apane karttavyakI cintA hai / aisI sthitimeM pati samajhAbujhAkara apane patitvake adhikArase patnIko sAgraha mukta kara sakatA hai| aise hI vaMdhyA strI apane patike kulakA nAma ujAgara rahA dekhanA cAhatI hai, to vaha patiko anurodha-pUrvaka dUsare vivAhake lie kaha sakatI hai| abhiprAya yaha ki jahA~ preraNA sadbhAvanAkI hai, viSaya-sevanakI nahIM hai, vahA~ viccheda anucita nahIM hai / viSaya-tRSNAkI khAtira kiye gaye talAkakA mujhase samarthana na hogaa| prazna-kyA Apake kahanekA matalaba saMkSepameM maiM yaha samajheM ki saMbaMdha-vicchedake sAtha donoM pArTiyoMkI rajAmaMdI aura eka dUsareke prati sadbhAvanA ho / yadi aisA hai, to klIvatA, vaMdhyApana aura saMtatikai abhAva AdihIko vicchedakA kAraNa banAnA kyoM jarUrI hai ? phira to koI bhI kAraNa ThIka ho sakatA hai yadi usake lie ve donoM khuzI khuzI taiyAra hoN| ___ uttara-Apake praznakI bhASAmeM 'Adi ke sAtha 'hI' lagA hai| jahA~ 'Adi' likhA gayA, vahA~ abhiprAya hai ki ginAye gaye kAraNoMke alAvA bhI kAraNa ho sakate haiN| phira bhI yahA~ eka bAta yAda rakhane kI hai| donoMkA 'khuzI se taiyAra honA kAphI nahIM hai / khuzI zabda jarA beDhaba hai| maiM aise pati-patnI ke joDeko jAnatA hU~, jo donoM khuza haiM, lekina puruSa apaneko pati jAhira nahIM karatA aura strI apaneko vidhavA batalAtI hai| aura isa bhA~ti khuzI khuzI strIke tanakI kamAIse donoM dhana jor3ate aura phira usa dhanake balapara samAjameM ijjata banAnekI koziza karate haiM / isalie 'khuzI' zabda maujUM nahIM hai| maiM to vahI zarta rakhanA cAhU~gA ki vahA~ bAhya tRSNA yA preraNAkA abhAva ho / prazna-bAhya tRSNA yA preraNAse kyA ApakA matalaba iMdriyagata viSayoMkI vAsanAse hai ? yadi hai, to kyA saMbaMdha-vicchedake lie kisI indriyAtIta yAnI saMskRtise udbhUta AnandakI icchA karanA kAphI kAraNa ho sakatA hai ? uttara-hA~ bAhya preraNAse vaisI hI vAsanA abhipreta thii| 'indriyAtIta' aura 'sAMskRtika Ananda', ye zabda bar3e mAlUma hote haiM / lekina, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkarSaNa aura strI-puruSa sambandha 61 Uparake udAharaNameM patnIko sAgraha dUsare puruSase saMbaMdha sthApita kara lenekI salAha denevAlA pati aura isI prakAra patiko sAnurodha dUsarA vivAha karaneke lie kahanevAlI patnI,-donoMkI bhAvanA avaipayika haiM aura sAskRtika bhI haiM / Apa una donoM ke sAmane pahu~cakara pUche ki kyA tumhArI bhAvanA sAskRtika hai aura naitika hai, to becAre donoM hI zAyada ghabarA jAya~ge aura behada lajita ho rheNge| lekina aisI avasthAmeM unakI Atma-lajA hI sAMskRtika sadAzayatAkA lakSaNa hogI / saMskRti kahIM yahA~ vahA~ nahIM rahatI / jahA~ utsarga hai, saMskRti vahA~se Adarza prApta karatI hai| prazna-indriyAtIta aura sAMskRtika AnaMdase to merA matalaba kevala itanA hI thA ki yadi daivAt kisI vahuta hI pariSkRta abhiruci (rlineal taste. ) kI kaviyitrI strIkA kisI dehAtI jar3a machuese saMbaMdha ho jAya, aura bAdameM donoMko yaha saMyoga kucha anamela jaMce, to kyA donoMkI rajAmaMdI honepara ve alaga alaga nahIM ho sakate ? aura khuzIse alaga alaga hokara apane anurUpa zAdI kara lenemeM taba kyA hAni hogI ? uttara -daivAt saMbaMdha ho jAya, isakA kyA artha ? deva sIdhA apane hAthose to zAdI nahIM karatA / yA to zAdI una donoM ne svayaM kara lI yA mA~-bApane kii| mA~-bApa aisI zAdI nahIM kreNge| yadi una donoMne ApasameM saMbaMdha kara liyA jise ve donoM pIche jAkara pAte haiM ki bemela hai, to spaSTa hai ki kisI bAhya mohake kAraNa unhoMne vaisI zAdI kI hogii| moha saikar3oM prakArakA hotA hai / eka zabda agrejImeM hai 'romAsa, dUsarA zabda hai 'eDaveMcara' / kucha aisI bahakameM Uparake prakArakI zAdI ho gaI ho to acaraja nahIM / para moha to aMtameM TikatA nahIM / Aja nahIM kala, vaha to TUTegA hI / vaha moha jaba phUTe to vivAhasaMsthAkI kismata bhI phUTa gaI, aisA samajhane kA koI kAraNa nahIM hai / ApakA prazna hai ki kahAra aura kavayitrI zAdI to karate kara baiThe, lekina aba milakara rahA nahIM jAtA to vaisI avasthAmeM kyA kiyA jAya ? isapara mere jaisA vyakti, agara vaha kaviyitrI mujhe apane pAsa Ane deM, to unase kahegA (kyoMki kaviyitrI honese vaha bArIka bAtoMko adhika samajhaneke yogya hoMgI) ki 'sunoM kaviyitrI, yaha tumhArA pati bilkula ayogya hai na ? lekina tuma to yogya ho / usako thor3I Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prastuta prazna 1 apanI yogyatA dekara yogya banA lo / aura suno, usase kaviyitrI banakara bAta karogI, to kahAra kahAra hI rahegA / lekina thor3I dera ke lie kahArina banakara usase bolo - cAlogI, to kyA jAne aise vaha kavi hI banane laga jAya / sevA bahuta-kucha saMbhava banAtI hai aura prema to asaMbhavako saMbhava banA detA hai / suno, jo huA so huA / use murkhatA kahakara sira na dhuno| cAhogI to usameMse hI sundara phala nikala sakegA / I para mAna lIjie ki kaviyitrI behada kaviyitrI haiM / to aisI hAlata meM ve jAneM aura unakA bhAgya jAne, maiM kucha nahIM jAnatA / prazna - yadi kaviyitrI dekhatI hai ki prastuta vAtAvaraNa usakI pratibhA evaM sAMskRtika jIvanake vikAsake sarvathA pratikUla hai aura sAtha hI vaha machueke lie bhI upayukta saMginI nahIM hai, aura yaha bhI jAnatI hai ki alaga honemeM kisIkI nArAjagIkA savAla nahIM hai, to kyoM na vaha alaga hokara apane jIvanako samAjake lie aura adhika upayogI banAye, bajAya isake ki vaha use vahIM barbAda kara de ? uttara- -agara pratibhA saccI hai, to vaha hara kisI sthitiko apane lie sahAyaka banA legI / maiM nahIM mAnatA ki raci-gata aisA koI kAraNa ho sakatA hai jo eka bAra bivAhameM ba~dhakara unake bichur3aneko aucitya de | agara kisI korI bhAvukatA meM vaha vivAha ho gayA thA, to usakI pratikriyA anivArya hai / vaisI hAlata meM kaviyitrI bhI jarUra apane machue patiko chor3a degI / nahIM chor3egI, to trasta rahegI / lekina isameM mujhase pUchanekI kyA bAta hai ? chor3anA par3a hI rahA hai, to kisIke kahane na kahanekA pariNAma hI kyA hogA ? karmaphala kyA TAle TalatA hai ? prazna - kyA koI samAja-gata karttavya pati-patnIko eka-dUsare se alaga honeke lie upayukta kAraNa ho sakatA hai ? -- bhale hI usa hAlata meM donoMkI sahamati na ho / uttara - hA~, ho sakatA hai / buddha ghara chor3akara cale gaye, to yaha kahanA kaThina hai ki yazodharAkI usameM anumati thI / lakSmaNane rAmakA sAtha diyA, urmilA ayodhyA hI raha gaI, to kyA urmilAkI yahI cAha thI ? ye paurANika udAharaNa haiM / lekina samAjameM bhI aise udAharaNa yatra tatra mileMge / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkarSaNa aura strI-puruSa sambandha prazna--to kyA vaha kaviyitrI apane jIvana-vikAsako acchese acchA avasara dene meM samAjake prati apanA karttavya nahIM samajha sakatI? uttara-Apako kaviyitrIkI cintA vizeSa hai / usake jIvana-vikAsake lie to yaha aura bhI parakhakA maukA hai| apanI usI sAdhAraNa jiMdagImeM bhI kyoM usa parama dhyeyako nahIM khojA jA sakatA jo U~cese U~ce kAvyakA viSaya hai ? agara kAvya bhItara hai, to bAharakI kauna cIz2a rucira honese baca sakatI hai ? prazna-acchA, yaha to saba ThIka hai / lekina merI samajhameM abhI yaha nahIM AyA ki una saba zAke sAtha jo maiMne kahIM, alaga honemeM unakA yA samAjakA ahita hI kyA ho sakatA hai ? uttara-vicArapUrvaka aura sadbhAvanApUrvaka do mile hue vyAkta alaga bhI ho sakate haiM / yaha bAta pati-patnIsaMbaMdhameM bhI lAgU hai / tRSNApUrvaka, roSapUrvaka athavA madamatta avasthAmeM ve eka dUsarese alaga hote haiM, to ucita nahIM hai| yaha bAta zAyada mere pahale zabdoM meM bhI A gaI hai| prazna--Upara Apane batalAyA ki pati-patnI samAjagata karttavyakI pUrtike lie eka dUsarekI anumati binA bhI alaga ho sakate haiN| isakA matalaba yaha huA ki ekako dukhI karake bhI bahutoMko sukhI karanekA prayatna ucita hI hai| kintu, kyA isase yaha siddha nahIM ho jAtA ki ahiMsAkA AraMbha hiMsAse bhI kiyA jA sakatA hai ? uttara-nahIM, isase yaha siddha nahIM hotaa| hiMsA hotI nahIM hai, vaha kI jAtI hai / mujhako kAraNa banAkara agara kisIkA mana dukhI rahatA hai, to maiM usa hetuse hiMsAkA aparAdhI nahIM samajhA jA sakatA / hiMsA bhAvanAzrita hai, isI taraha ahiMsA bhAvanA-maya hai / agara manameM prema bharA hai to aise vyaktikA AcaraNa AhaMsaka to kahalAyegA, phira bhI yaha dAvA nahIM kiyA jA sakatA ki usako kAraNa banAkara koI prANI apaneko dukhI nahIM banA sktaa| isa bhA~ti yaha kahanA saMgata nahIM hai ki hiMsAdvArA ahiMsA phala sakatI hai| hA~, hiMsAko dekhakara ahiMsAkI saMkalpa-zakti bar3ha jarUra sakatI hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-vivAha prazna-kyA Apa batalAe~ge ki vivAha karate samaya vara-vadhU svayaM usa saMyogake nirNAyaka hoM athavA anya koI ? uttara ---maiM yaha pasaMda karU~gA ki apane apane bAremeM vara-vadhU donoM svayaM nirNAyaka hoM / lekina dUsareko cunaneke bAremeM, arthAt saMyogakI upayuktatAke bAremeM, mukhya nirNaya unake abhibhAvaka loga kareM / prazna-apane apane bArekA nirNaya aura phira saMyoga kI upayuktatAkA nirNaya,-kyA ise Apa aura spaSTa kareMge? uttara-merI zAdI ho rahI hai, to maiM apanI zAdI hone , athavA na hone dU~, -- isakA nirNaya mukhyatAse mere hAthameM honA cAhie / amukase hI merI zAdI ho, yaha nirNaya maiM nahIM kara sakatA / amukase na ho, alabattA, kinhIM vizeSa kAraNoM se aisA nirNaya maiM kara sakatA huuN| prazna-vivAha karane na karanekA nirNaya abhibhAvakoMko na dekara apane hI hAthameM rakhanekA kyA hetu ho sakatA hai ? uttara-vivAha do samajhadAra vyaktiyoMke bIcameM ho, tabhI vaha vivAha hai / 'samajhadAra' se yaha matalaba ki vaha apane bAremeM nirNaya karane yogya haiN| sAtha hI 'samajhadAra'kA yaha bhI matalaba honA cAhie ki raMga rUpa Adike kAraNa vaha kisIko hIna athavA ayogya na samajheM / jo apane saMbaMdhameM nirNaya karane yogya hai, vaha kyoM na yaha taya kara sake ki abhI maiM vivAha na karU~, athavA ki itane varSa bAda karU, athavA bilkula hI na kruuN| prazna-vivAha amuka sAtha ho amukake sAtha nahIM, yaha nirNaya abhibhAvakoMka hAtha rahanA kyoM Avazyaka hai ? aura kyA isa adhikArase vara cadhUkA sarvathA hI vaMcita rahanA jarUrI hai ? uttara-yuvA aura yuvatI adhikatara bAharI bAtoMko mahattva de sakate haiM / dekhA gayA hai ki ve bAteM aMta taka utanI mahattva pUrNa nahIM rhtiiN| abhibhAvakoMkI nigAha kucha paka cukI hai aura ve usa sambandhako tanika svastha dRSTikoNase dekhane Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha yogya sthitimeM hote haiM / vivAha-tatpara yuvAjanoMke hAthameM vaha phaisalA A jAnese kama saMbhAvanA rahatI hai ki vaha phaisalA vikAra-hIna ho / prazna-isa nirNayake lie Apake vicArAnusAra abhibhAvaka loga kisa vizeSa lihAjase ( criterion se) kAma leMge? uttara-mAmUlI taurapara unheM apane saMtAnoMke sukhakA aura hitakA hI vicAra pradhAna honA cAhie / dravya-pradhAna ( Capitalistic) sosAyaTImeM isa mAmalemeM paisekA khayAla bhI rahane lagA hai, para vaha judA bAta hai / usa apane lar3ake-lar3akIke sukhakA khayAla rakhakara vadhU-varameM ve loga anukUlatA khojeNge| jahA~ saMskAra, zikSA, vaya AdikI anukUlatA dIkhatI ho, vahIM ve saMbaMdha karanA ucita smjheNge| prazna-saMskAra aura zikSA AdikI anukUlatAse kyA abhiprAya hai? uttara-abhiprAya bahuta a~dherA jAna par3atA hai kyA ? prazna-kyA anukUlatA varacadhUke saMskAra aura zikSAmeM samatAse haiM? uttara-ThIka ThIka samatA nhiiN| jarUrI nahIM ki lar3akA ema0 e0 ho to lar3akI ema0 e0 ke atirikta kucha ho hI na sake / matalaba hai ki guNa-karmasvabhAva paraspara viSama nahIM hone caahie| prazna-guNa-karma-svabhAvakI viSamatA yA samatAkA anubhava varavadhukI apekSA abhibhAvaka adhika acchI taraha kara sakeMge,kyA yaha asvAbhAvika nahIM jAna par3atA ? uttara-nahIM, mujhako yaha adhika sahaja jAna par3atA hai| prazna--kyoM? uttara- kyoM ki vara-kanyA aura bajurgoM ke bIca koI zaMkA saMkoca athavA kisI vizeSa AkarSaNakA bhAva vartamAna nahIM rahatA / ve prAkRtika paristhitimeM eka dUsarese mila-jula sakate haiM / phira, apanI icchA-anicchAoMke bAremeM yuvA-jana cAhe jitanA bhI jJAna rakhate hoM, lekina apanI akSamatAoM aura maryAdAoM aura apane jhukAvase zAyada unakI itanI jAnakArI nahIM hotI jitanI unake abhibhAvakoMkI hotI hai / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna prazna-saMbaMdhake viSayameM vara-vadhUkI sahamatikA honA kyA Avazyaka nahIM hai ? yadi hai, to usakA abhibhAvakoMke nirNayake sAtha kisa prakAra samanvaya saMbhava hogA? aura vaha yadi na ho, to AkhirI nirNaya kisake hAthameM rahe ? uttara-vara-vadhUkI sahamati Avazyaka hai / yaha kyoM samajhA jAya ki abhibhAvakoMkI sammatimeM vara-vadhUkI asahamati hogI ? vara-vadhUkI usameM asahamati tabhI ho sakatI hai, jaba koI bAharI kAraNa upasthita ho / bAharI kAraNa adhikAMza moha-rUpa hotA hai / yadi koI AMtarika bAdhA vara-vadhUkI orase usa vivAhameM ho, to vaha abhibhAvakoMpara prakaTa kI jA sakatI hai / isa taraha abhibhAvakoMkI asahamati lekara koI bhI vivAha kyoM ho ? mere vicArameM unakI sahamati lagabhaga anivArya hI karAra denI caahie| prazna--kAraNa AMtarika aura vAhya kisa prakArake ho sakate haiM ? uttara-bAhyase matalaba una kAraNoMse hai jinameM koI bAharI lagAvakI rukAvaTa hai / jaise vara kisI aura lar3akIko cAhatA hai athavA ki kanyA kisI aura yuvakake prati AkRSTa hai / yA ki donoM eka dUsareke rUpase, Arthika avasthAse, athavA aura aisI bAharI bAtose saMtuSTa nahIM haiM / inheM maiM bAharI lagAva ginatA huuN| 'AMtarika se matalaba kucha vaisI bAtoMse hai jo dUsarekI truTi athavA ayogyatAse nahIM, apanI truTi athavA ayogyatAse saMbaMdha rakhatI haiN| jaise ki vara yaha mAne ki amuka kanyAke yogya to na usameM zikSA hai na guNa haiM, athavA ki kanyA isI prakAra kisI vizeSa yuvakake saMbaMdhameM apaneko apAtra samajhe, to isa bAdhAko saccI bAdhA samajhanI cAhie / 'bAhya' aura 'AMtarika' zabdosa maiM yahI matalaba nikAlanA cAhatA huuN| prazna--lekina vara aura kanyA kaise jAne ki vaha usa saMbaMdhake lie ucita pAtra hai ki nahIM? . uttara-agara use yaha jAnanekA maukA nahIM hai, to koI burI bAta nahIM hai / yaha to balki aura acchI hI bAta hai| prazna-to kyA yaha jAnanA usakA kartavya hI nahIM hai ? uttara-kyA jAnanA usakA karttavya nahIM hai ? kyA yaha ki jisase merI zAdI ho rahI hai, vaha asalameM kyA hai ? to maiM kahatA hU~ ki agara yaha pUrI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha .. . . taraha vivAhase pahale jAna liyA jAyagA to vivAha nIrasa ho jAyagA / asalameM vivAhase pUrva kucha UparI vivaraNa hI jAna liye jA sakate haiN| vyaktikI bhItarI prakRti to parakhanepara hI khulatI hai / taba kyA vaha yaha jAne ki maiM usake yogya hU~ yA nahIM ? asala yogyatA to tabhI hai jaba vaha vivAha ke bAda bhI pramANita Tahare / isase maiM mAnatA hU~, ki jarUratase bahuta adhika jAnanekA Agraha vara-vadhUke lie isa mAmalemeM vizeSa arthakArI nahIM hogA / saca kahA jAya to vivAha samarpaNakA saMbaMdha hai / aura samarpaNakI bhAvanA usIke prati saMbhava hai jo sarvathA jJAta hI nahIM hai, balki jisameM ajJAta kAphI kucha hai / prazna-Apa mAnate haiM ki vara-vadhU svayaM apane vivAhake upayukta nirNAyaka nahIM haiM, kyoM ki ve UparI vAtoMse vahaka sakate haiM / lekina, bahudhA abhibhAvakoMke vAremeM kyA nahIM dekhA jAtA ki ve vivAha-saMbaMdha karate samaya una apane nijI Arthika evaM sAmAjika pratiSThA-AdikI dhAraNAoMsa (Considerations se) vahaka jAte haiM jinakA vara-vadhUke hitase koI saMbaMdha nahIM hotA ? uttara-agara abhibhAvakoMmeM aisI bahaka hai, to vayaHprApta yuvA aura yuvatI savinaya avajJAkA vyavahAra prayoga kara sakate haiN| ve taba abhibhAvakoMkA nirNaya radda kara sakate haiM aura svayaM apanA saMbaMdha cuna sakate haiN| lekina, yaha dhyAna rahe ki usa sambandhake cunAvameM vaisA bAharI moha na rahe / savinaya avajJAke prayogakA adhikAra usIko hai jo usa astrako dharma-bhAvase grahaNa karatA hai| usameM jarUrI taurapara apekSAkRta eka sAmAjika karttavyakA ullaMghana A jAtA hai| kintu, vaha ullaMghana apane lie nahIM hai, sAmAjikase bhI bar3e kisI kartavya, arthAt mAnavIya karttavyake pAlanake lie hai / apanI tRSNAkula AkAMkSAoMse lubdha hokara hama yadi mAtA-pitAkI icchAoMkA, cAhe phira ve icchAe~ arthalAlasAse vikRta hI hoM, virodha kareMge, to usase yaha kahanA kaThina hogA ki hamane burAIkA virodha acchAIse kiyA hai| dUsarekI burAIkA virodha apanI burAIse nahIM kiyA jA sktaa| isalie, yadi isa ( satyAgraha ) tatvakI maryAdAkA pAlana ho, to vara-kanyA abhibhAvakoMkI marjI ke virodha bhI pariNayameM ba~dha sakate haiN| prazna-uparyukta paristhitimeM avajJA (savinaya ) karanA kyA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 prastuta prazna kartavya honA cAhie? abhibhAvakake prati utsargakI bhAvanA rakhakara avajJA na bhI kI jAya, to kyA anucita hogA? uttara-savinaya avajJA usa samaya karttavya hai / utsarga karttavyakA nahIM kiyA jAtA / karttavyake lie mohakA utsarga kiyA jAtA hai / Atma-hatyA cAhe jisa avasthAmeM ho, pApa hI hai / koI yaha mAna kara ki maiM apaneko utsarga kara rahA hU~, apaneko mAra nahIM sakatA / aise udAharaNa milate avazya haiM / dharmake nAmapara, premake nAmapara, thor3A-bahuta garvake bhAvase loga Atma-ghAta kara lete haiN| lekina, hamArA jIvana hamArA hI nahIM hai / jisane vaha diyA, vahI jaba use lenA vicAre, taba dUsarI bAta hai / anyathA mRtyu Ane taka usa jIvanakI rakSA hI kartavya hai / Azaya yaha ki mAtAko, pitAko, sabhIko tajA jA sakatA hai, para apane svadharmako to nahIM chor3A jA sktaa| isalie, yadi Atma-moha nahIM hai to vara-kanyAko mAtA-pitAkI icchApara apaneko kurabAna kara denekA haka nahIM rahatA aura unake AdezakI (vinIta ) avajJA karake bhI svadharma-pAlana karanA ucita ho jAtA hai| prazna- abhibhAvakoM dvArA vivAha-sambandha nizcita honeke pUrva vara-kanyAkA eka dUsareko dekhanA kyA Avazyaka hai ? uttara-rivAjana to Avazyaka nahIM hai / saca yaha hai ki isake binA bhI kAma cala sakatA hai / lekina, ApasameM dekhA dekhI hone hI na pAve, aise AgrahameM kucha artha nahIM hai / matalaba yaha hai ki yadi taka ho saba kAma sahaja bhAvase honA cAhie jisase vAsanAko kamase kama guMjAyaza mile / paraspara paricaya niSiddha nahIM hai, balki upayogI hI hai / jahA~ dekhaneke mAnI sirpha eka dUsarekI AkRti aura rUpa dekhanA bhara hai, to vaisA dekhanA na dekhanA eka-sA hai| dekhanekI bAta to yahA~ taka bar3ha gaI hai ki vara-pakSake loga kapar3e utaravAkara aMga-pratyaMgakI jA~ca karate haiM / yaha lajAjanaka hai| isalie bAharI dekha-dAkhakI paddhatikA samarthana mere manase nahIM nikltaa| prazna- kyA abhibhAvakoMke lie vara-kanyAko dekhanA Avazyaka hai ? uttara- hA~, kataI Avazyaka hai| dekhanA kyoM, pUrI taraha jAnanA aura. samajhanA Avazyaka hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha prazna-yadi kisI kumAra aura kumArI meM prema itanA dRda ho gayA hai ki vivAha-saMbaMdha na honase unake jIvanake naSTa honekI saMbhAvanA ho, to kyA abhibhAvakoMko usakA vicAra karanA aura unakA vivAha kara denA anucita hogA? uttara-abhibhAvakoMko usapara vicAra karake avazya apane ko jhukA denA caahie| prazna-kintu, kyA isase usa pravRttiko protsAhana na milegA jisakA AdhAra Apake vicArAnusAra mAtra AkarSaNa hotA hai aura jo vivAhake siddhAntake viruddha bhI hai ? uttr-milegaa| lekina, jIvana eka korA siddhAMta hI nahIM hai / vaha Adarzake sAtha saMbhavakA samajhautA hai,-vyavahArakA Adarzake sAtha aikya sAdhana hai| vaha bAta vyavahArako chor3a denese nahIM siddha hogii| vyavahArako jaba ki AdarzasaMgata banAnA hai, taba Adarza bhI vyavahAra yukta honepara hI kucha mahattva rakha sakatA hai| prastuta udAharaNameM eka tarapha mauta hai to dUsarI ora kucha vaha karma hai jo sau phI-sadI sahI nahIM hai / kaha do ki vaha galata hai, lekina mauta usase bhI galata hai aura jIte rahanA mautase saba darje behatara hai| prazna-kintu, kyA samAjake AdhAra-bhUta usa siddhAMtakI rakSAke lie, jisapara itanA bar3A sAmAjika jIvana nirbhara hai, eka-do mauta bhI ho jAnA behatara nahIM hai ? uttara-mauta ho jAnA behatara ho sakatA hai, lekina mautakA kiyA jAnA behatara nahIM hai / Uparake udAharaNameM mauta agara sacamuca ho jAtI hai, to vaha mauta kI gaI hai / eka vyakti yadi sAmAjika karttavyakI bhAvanAko jvalaMta rUpase apane bhItara jagAkara apane premI athavA premikAkA bichoha saha letA hai, to kyA usakI vithA jiMdA mautakI vithAse kama hai ? aisI avasthAmeM maiM kahU~gA ki aisA jIvanadvArA apanAyA gayA maraNa sacamuca usakA aura samAjakA upakAra karatA hai, aura kregaa| prazna-jisa premAvasthAke lie Apane Upara siddhAMtakI bali denA bhI ucita batAyA hai. usako udAharaNa mAnakara yavaka-samAja aise Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prastuta prazna premakI ora prerita na hogA aura isase viveka-maya jIvanako hAni na pahu~cegI, kyA ApakA aisA vicAra hai ? uttara-siddhAMta kyA cIz2a hai ? kyA vaha apane hI ApameM kucha hai ? premase cyuta honA siddhAMta nahIM hai / aura premake bhArako uThAne ke bajAya mauta usase baca nikalanekA upAya hai / isI tarahase vaha bhI koI siddhAMta nahIM hai jisake pAlanameM apanI to nahIM, dUsarekI jAnapara A bIte / koI lar3ake-lar3akI haThapUrvaka eka dUsarese hI pariNaya karanA cAheM aura nahIM to jAna de deM, to maiM nahIM jAnatA ki vaha koI siddhAMta hogA jo unheM usa pariNayase rokakara mara jAneko bAdhya karatA hai / agara vaha kucha hai to siddhAta nahIM, haTha hai / yadyapi merA anumAna hai ki isa prakArakI zAdI kucha dUrataka hI saphala dIkhegI, Age to usameM niSphalatA hI dikhAI degI, phira bhI, Thokara khAkara sIkhanekA javAna AdamiyoMko haka hai| usa hakake prayogase unhe z2abaradastI nahIM rokA jA sakatA / samajha-bUjhakara rokA jA sake, to dUsarI bAta hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 -santati prazna - vivAhako Apa samAjake prati karttavya hI mAnate haiM, aisA maiM samajhatA huuN| to phira kyA saMtAnotpatti bhI usI karttavyakI rAhahImeM hai ? yadi hai to kaise ? uttara- - tAtkAlika karttavya, maiMne pahale bhI kahA, ki, do cIz2oM ke melase banatA hai; eka Adarza, dUsare saMbhava / kAma-vAsanA se chuTTI birale vyaktiko milatI hai | vivAha meM usa kAmavRttike lie roka bhI hai aura chUTa bhI hai / Ajake manuSyako dekhate hue vivAhako eka karttavya kahanA hI cAhie / birale vyakti pUrNa brahmacArI raha sakate haiM / brahmacarya Adarza bhale ho, kintu vaha niyama nahIM ho sakatA / vaha apavAda hI hai / brahmacaryako sAmane rakhakara vivAhakA Adeza hai / vivAha meM saMbhoga kI chUTa hai, kintu vahA~ saMbhoga lakSya rUpa nahIM hai / lakSya to saMbhoga - parimANa yA saMyama hI hai / isalie, saba dekhate hue kahA jA sakatA hai ki saMtatikA utpAdana eka sAmAjika RNa hai aura etadartha vivAha bhI karttavya karma hai / 1 prazna -saMtatikA utpAdana eka sAmAjika RNa hai, to kyA jo aMta taka brahmacArI rahakara jIvana bitA dete haiM, unapara samAjakA RNa raha jAtA hai ? uttara - jo kore brahmacArI rahate haiM, yAnI brahmacaryadvArA jo zakti saMgrahIta hotI hai usako phira samAjakI sevAmeM nahIM lagA dete, aise logoM para samAja - RNa zeSa raha jAtA ho, to mujhe acaraja na hogA / kintu, brahmacarya kA pAlana vyaktiko sArvajanika sevAke adhika yogya banA detA hai, yaha to nirvivAda hai / aise loga samAjako saMtatikA dAna avazya nahIM karate, para apaneko kulakA kula hI vizvake artha homa jAte haiM / isase bar3I uRNatA aura kyA hogI ? hA~ brahmacarya, yAnI avivAhita avasthA, apane ApameM koI kAranAmA ( achievement ) nahIM hai| prazna - brahmacaryadvArA saMgrahIta zaktiko yadi samAjake prati ve Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 prastuta prazna nahIM lagAte haiM, to ve una logoMkI apekSA Akhira samAjake prati kauna bar3A ahita karate haiM jo usI zaktise saMtAnotpAdana karate haiM ? kyA jIva-krama calanA aura calanA hI cAhie, aisI kucha anivAryatA aura AvazyakatA hai ? uttara-hA~, prakRtikI orase aisI hI kucha anivAryatA mAlUma to hotI hai| yadi jIvana hai to vaha abhivyakta bhI hogA / nahIM to, jIvana kyA hai ? jisako utpAdana kahate haiM, vaha phalakI dRSTise to utpAdana hai, para mUla preraNAkI dRSTise to use abhivyakti hI kahanA cAhie / jIvanake mAne hai nirantara pravAhazIla caitanya / caitanya caitanyako janma detA hai / aise mahApuruSa jinhoMne apaneko samUce taurapara caitanya-jAgRtimeM lagA diyA, ve sahaja rUpase brahmacArI bhI raha sake / para korI ThAna ThAnakara kauna brahmacArI raha pAyA hai ? koI agara rahA bhI ho, to vaha usa brahmacaryake pariNAmameM kucha akkhar3a aura asahiSNu bana gayA hogA / asahiSNutA aura akkhar3apana asAmAjika haiM / aisA brahmacarya bhI hitakara nahIM hai / vivAha mere khayAlameM svabhAva-pAlana aura svabhAva vikAsakI rAhameM A hI jAtA hai / mujhase pUchie to vivAhako maiM anivArya hI kaha sakatA huuN| jinake lie phira brahmacArI rahanA vaisA hI anivArya ho, unhIMko haka AtA hai ki ve avivAhita raheM / avivAhita-panako apane ApameM koI bar3o cIz2a mAnanA galata hai / maiM socatA hU~ ki jo brahmacArI samajhe jAneke mohake kAraNa vivAhase mu~ha mor3ate haiM, ve apanA yA samAjakA lAbha nahIM karate / prazna-saMtAnotpattimeM svabhAva athavA prakRti-rUpase mAnavazaktikI abhivyakti hotI hai| kintu, abhivyaktiko samAjake prati kartavyakI DorameM bA~dhakara bhI kyA hama saMbhavanIya samajha sakate haiM? yadi aisA nahIM, to vaha karttavya kyoM kara kahI jA sakatI hai ? dUsare, kyA svabhAva bhI karttavya-akartavyakI rekhAoMse ghira sakatA hai ? uttara-abhivyakti, saca to yaha hai ki, eka anivAryatA hI hai| isalie zuddha tAttvika dRSTise kahA jAya to kahanA hogA ki jo kucha ho rahA hai, vaha kisI tattvakI abhivyakti hI hai| kisIke kiye-dhere kucha nahIM ho rahA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santati 73 bhAgya hI apaneko niSpanna kara rahA hai yA vidhi apanI lIlA dikhA rahI hai / mUla sattA avaiyaktika hai | , 8 , 6 kintu, jaba hama vyaktikI paribhASA meM vicAra karate haiM, to ' honA karanA ho jAtA hai| agara hama apaneko mAtra bhavitavyatAkA AkheTa na mAnanA cAheM, to kahanA ucita hogA ki jo kucha ho rahA hai, vaha 'ho' hI nahIM rahA hai, balki hama usameM bahuta-kucha kara bhI rahe haiM / Being, thus, becomes doing karanA ' ' hone kI paribhASA hai / isa taraha dIkha par3egA ki pratyeka vyApAra doharI preraNA se saMbhava hotA hai / eka andarakI sphUrti, dUsarI bAharakI mA~ga / jo karma antaHpreraNA ke dRSTikoNa se mAtra abhivyakti pratIta hogA, vahI bAharI mA~ ke lihAz2a se upayogI, prayojanIya, evaM karttavya karma kahalAyegA / isa bhA~ti saMtati utpAdana apanI antastha vRttiyoM kI apekSA svAbhivyakti hI hai, phira bhI, sAmAjika kartavyakI bhAvanAko vahA~ pUre taurapara rahane kI guMjAyaza hai / yaha saccI bAta hai ki 'abhivyakti' zabdakI anAyAsatA aura 'karttavya' zabdameM vyApI huI niyaMtraNakI dhvani, ye donoM paraspara virodhI dIkha par3atI haiN| adhikAMza aura dUra taka vaha virodha haiM bhI sahI / phira bhI una donoMke mela meM siddhi hai | vaha mela saMbhava hai / sahaja prApta na ho, kintu sAdhya iSTa vahI hai / pariNAma nikalA ki pratyeka karmakI sacAI ke do bAharI lakSaNa haiM / pahalA, eka AnaMda bhAva jo ki isa bAtako pramANita karatA hai ki yaha karma vyaktike lie baMdhana-rUpa na hokara abhivyakti rUpa hai dUsarA hai hitAhita- vicAra athavA viveka, ki jisase pramANita hogA ki vaha karma mana-mAnA nahIM hai, kintu suvicArita aura lakSyayukta hai / saMyama jahA~ AnandakA nAzaka hai, vahIM mAno vaha apane mUlako khAtA hai / aura jahA~ Ananda-bhAva vivekahIna ho calatA hai, vahA~ mAno vaha apanI niSkalupatAko kho detA hai / maiM yaha mAnatA hU~ ki kartavya - bhAvanA ko sulA denA premake jAgaraNa ke lie Avazyaka nahIM hai / prema aMdhA hai, maiM isa ukti se asahamata nahIM hU~ / jo bastra cAmakI A~kha jitanI dUra taka dekhatA hai, vaha sacamuca prema nahIM hai / premako aMdhA isI artha meM svIkAra karanA maiM cAhatA hU~ ki vaha vaha dekhatA hai jo A~kha nahIM dekha sakatI hai / vaha 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 prastuta prazna domeM ekako dekhatA hai| usake lie dokI duIko sahanA muzkila hotA hai / isalie, prema aMdhA to huA hI, lekina, aisA aMdhApana zreyaskara hai| jisako sAmAjika kartavya-bhAvanA kaho, vaha kisI viSamatAmeM aikyako sAdhanakA ceSTAkA hI nAma hai / prema bhI usIkA nAma hai / taba antataH ye donoM virodhI kaise ho sakate haiM ? isIse to Age jAkara kahanA par3atA hai ki dharma prema hai| prazna-abhivyaktikA AnaMda do prakArakA ho sakatA hai, eka indriya-gata aura dUsarA indriyAtIta / aura indriyAtIta AnaMda yA to hamAre indriyagatakA prativimba-svarUpa hotA hai yA karttavya aura vivekake pAlana-svarUpa / kahanA yaha hai karttavya-viveka athavA saundarya-Adarzake vikAsake sAtha vaha indriyagata Ananda saMbhava nahIM hai / kintu, maiM samajhatA hU~ ki saMtati-utpAdana indriya-gata abhivyakti athavA Anandake vinA saMbhava nahIM haiN| aura vaha indriyagata Ananda hamAre vikAsake usa talakI cIja hai, jise chUTa jAnA hai / to kyA phira eka samaya mAnava vikAsakI aisI sthiti nahIM A sakatI ki jaba usakI svAbhAvika abhivyakti hI usa indriyagata AnaMdako pAra kara jAya jo saMtati-utpAdanake lie Avazyaka hai| taba kyA manuSya kisI akartavyakA bhAgI hogA? __ uttara-indriyoMkI abhivyakti koI vastu nahIM hai,-abhivyakti una indriyoMdvArA hotI hai / arthAt koI AnaMda aisA nahIM hai jisameM indriyA~ bhAga na letI hoN| isalie, jisako indriyAtIta kahA, usake artha yaha nahIM haiM ki indriyoMkA usa AnaMdameM asahayoga hogA, artha yaha hai ki vaha Ananda adhika vyApaka hogA aura adhika gaharA hogaa| vaha jaldI TUTegA nahIM aura pratikriyA bhI nahIM hogI / jo samaya athavA pAtrakI dRSTi se jitanA hI saMkIrNa (Exclusive) hai, use ( samajhAne ke lie ) utanA hI aindriyika kahanA hotA hai| yoM to mano-vijJAna batalAegA ki usakA mUla bhI indriya-viSayoMmeM na hokara kahIM gahare (Subconscious) meM hotA hai| ___ yaha ThIka hai ki saMtati-utpAdana anivAryarUpase vaiSayika karma hai| usameM pUrNa anAsakti asaMbhava hai| isalie, eka jagaha jAkara premI (mahApremadhArI), Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santati 75 puruSa viSaya-prasaMgake ayogya hI ho jAtA hai / aisI sthiti samAjake lie lAbhakara hI hogI, kyoMki usa vyaktikA prema sthUla saMbhogameM tanika bhI tRpti na pAegA aura isalie samAja-hitake prati vaha prema adhikAdhika vivaza bhAvase bhegaa| prazna-mAnava-vikAsake uparyukta sthiti taka pahu~canekA vicAra karake, mAnava-samAjake kisI samaya sarvathA hI lopa ho jAnekI saMbhAvanA hai, kyA yaha ThIka hai? uttara-saMbhAvanAko kyoM hama choTI kareM / usa saMbhAvanAse DaranekI jarUrata nahIM hai / mahAn vaijJAnika kahate haiM ki jAne kitane lAkha varSa bAda yaha hamArI pRthvI hI na rhegii| isaparakA jIvana ( prANI-jIvana ) to usase pahale hI nibaTa cukegaa| agara aisA honevAlA ho, to kyA usase Ajake hama mAnava-prANI Dare ? kauna cIz2a nAzavAn nahIM hai ? isalie kisIke samApta honekI AzaMkA, - cAhe phira vaha hamArA samAja hI ho, cAhe hamArA koI mAnya devatA ho, hameM kyoM vicalita kare ? aura muktimeM mRtyu garbhita hai| mokSakI bauddha-saMjJA nirvANa hai / samAja jisa kSaNa lupta hogA, usI kSaNa vaha apanI sArthakatA pA cukA hogA, yaha mAna lene meM hameM kyoM kucha kaSTa honA cAhie ? prazna-khaira, duniyA na rahe na sahI, kintu kyA sukha-dukhakA vicAra karate hue saMtatiko janma dekara manuSya eka nirA pApa athavA anyAya hI nahIM karatA hai ? use apanI aindriyika abhivyaktikA haka bhale hI hAsila ho, kintu, duniyAke prapaMcameM DAlaneke lie jIvoMko janma denekA usako kyA adhikAra hai ? aura isa taraha kyA hama nahIM kaha sakate ki saMtati na utpanna karaneke lie bhI vaha brahmacarya-vratakA pAlana kare, aura brahmacarya vratakA pAlana yadi na bhI kare, to kamase kama saMtati-utpAdana na kare ? uttara-saMtati utpanna na karane kI icchA maulika nahIM hai, vaha pratikriyA hai| AdamI apanI saMtatimeM jItA hai aura koI AdamI maranA nahIM caahtaa| yAnI manuSya-mAtra saMtatidvArA mAno apane jIvanako sadA kAyama rakhanA cAhatA hai / saMtati-utpAdana pApa hai, yaha zAyada isa lihAz2ase kahA yA samajhA jA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 prastuta prazna sakatA hai ki aba bhI kAphI AdamI haiM jinako bhara-peTa khAnA nahIM milatA aura jo mAnava-samAjake lie roga-rUpa haiM / jaba aba bhI manuSyoMkI paryAptate adhika saMkhyA hai, to saMtati-utpAdanadvArA usameM aura bar3havArI karanA kauna buddhimattA hai ? to jisa talakA yaha tarka hai, saMtati-utpAdanake praznakA usa talapara vivecana samIcIna na hogaa| hama manuSya-jAtikA gaNitake siddhAntoMse saMcAlana nahIM kara sakate / AMkika siddhAntoMse mAnava-kalyANakA nirmANa na hogA / yaha kaha kara ki bUr3heose hameM kAphI pratiphala prApta nahIM hotA hai, isalie una bUDhoMko eka sAtha yama-ghATase pAra utAra diyA jAya,-saMbhava hai ki prayojanako ( Utility ko ) dhyAnameM rakhakara koI zAstra gaMbhIratAse isI prakArakA upAya sujhAne cale / para jisa roja aisI bAta AcaraNIya ThaharAI jAyagI vaha dina pralayakA bhI hogaa| para maiM jAnatA hU~, vaha dina kabhI na hogaa| kyoM ki vikAsa avazyaMbhAvI hai aura manuSya pazu nahIM ho sakatA / aura bhaviSya ujAlekA nAma hai| ___ isalie, saMtati-utpAdana yadi sAmAjika dRSTise anupAdeya bhI ho jAve, to bhI hama usako kRtrima sAdhanose rokakara lAbha nahIM uThA sakeMge / saMyama hI saMtati-nirodhakA prathama aura aMtima kAragara upAya hai / ___ bhoga bhogakara aura phira bhI kisI caturAIse prajananako rokakara loga apane pairoM kulhAr3I hI mAreMge / manuSyako ekatrita bhAvameM rakhanevAlI vastu hai naitiktaa| kRtrima nirodha anaitika hai| __ lekina, prakRtike kAmoMke bAremeM hama bhramameM na raheM / barasAta hotI hai to cAroM ora kitanI hariyAlI dIkhatI hai ! jAne kitane prakArake paudhe dharatI phor3akara apanA sira Upara uThA uThate haiM ! lekina, kyA ve saba hI jIte haiM ? adhikAMza unameM ugate nahIM ki mara bhI jAte haiM / kucha birale hI unameM puSTa vRkSa bananekA avasara pAte haiM / kyA yahA~ hama yaha kaheM ki prakRtine una paudhoMko ugAkara pApa kiyA jinako Age jAkara vRkSa nahIM bananA thA ? yaha kahanA merI samajhameM koI vizeSa mahattvakI bAta na hogii| taba phira pApa-puNyakI kaisI vivecanA aura kaisA samAdhAna ! kAnUna banAkara prajanana nahIM rokA jA sakatA / jisa hada taka rokA jAyagA, usI anupAtameM anAcAra bhI phailegA / hama kAma-pravRttiko kucala kara naSTa nahIM kara sakate aura Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santati 77 na usake pariNAmako naSTa kara sakate haiM / hA~, usa vRttiko adhika caritArthatAke mArgapara DAlA jA sakatA hai, aura usake phalako bhI unnata kiyA jA sakatA hai / sRjanazIla kalA (Creative Art) vAsanAkA sAttvikarUpa (Sublimated passion ) hai / kyA yaha kahanA galata hogA ki jisako pratibhA kahA jAtA. hai, vaha bhI usI mUla ( kAma- ) zaktikA parivartita ( unnata ) prakAra hai / prazna-kintu, prazna hai ki acchese acche saMsArakI kalpanA karate hue bhI Apa manuSyako isa vAtakA adhikArI kaise mAnate haiM ki vaha apanI bahakI icchA-pUrtike lie, vaha icchA bhale hI vaMza calAnekI ho,-saMtatiko janma de? dUsare, jaba saMsAra rahane lAyaka nahIM hai, taba kyA yaha viveka-yukta nahIM kahA jA sakatA ki vaha saMtatiko janma na de ? uttara-kahA jA sakatA hai / lekina, isakA to yahI matalaba huA ki kyA brahmacaryakA upadeza nahIM diyA jA sakatA ? aura ki kyA viSaya-bhogoMke dukhada pariNAmoMkI yAda dilAkara usa brahmacaryake upadezakA poSaNa nahIM kiyA jA sakatA ? maiM samajhatA hU~ ki yaha saba kucha kiyA jA sakatA hai, kiyA jAtA hai, aura karanA ucita hai| kintu, prazna yaha zeSa rahatA hai ki saMbhogake pariNAmoMko ( jinako Apa burA karAra dete haiM ) Uparake prakArake upadeza-Adeza Adise Age aura alaga kyA aura bhI upAyose rokanekI ceSTA kI jA sakatI hai, aura kyA vaha ceSTA ucita hai ? to yahA~ merA uttara hai, 'nhiiN'| duniyA pahalehIse jIneke lie sukhakara jagaha nahIM hai, isalie, kisa adhikArase hama eka navIna prANIko yahA~ paidA karake use jIvanake dukha uThAneke lie lAcAra kareM ? aura vaha paidA isIlie ho na ki eka dina mare ! to maiM kahatA hU~, ki yaha aura bhI bar3A kAraNa hai ki hama viSaya-bhogoMse nivRtti pAe~ / lekina, isa tarkake sahAre kAma-vAsanAse nivRtti kahA~ prApta ho sakI hai ? kyA vaisI nivRtti aba taka kabhI kahIM ho pAI hai ? ataH kyA hama prajananako Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna nindita ThaharA kara use haTha-pUrvaka rokanekI ceSTA na kareM ? to merA uttara hai ki cAhe to aisI ceSTA kara dekheM, para vaha akAratha hogii| ___ saMbhogako jo uttarottara saMyamase bA~dhane kA prayAsa mAnava-jAti karatI calI AI hai, usake mAne hI yaha haiM ki anargala prajanana ruke / kiMtu, kRtrima saMtatinirodha agalI saMtatiko roke athavA na roke, para isa saMtatiko to vaha nirbala hI banAkara chor3egA / kahA jA sakatA hai ki usase doharA nukasAna hai| agara usa prakArake saMtati-nirodhako lAbha bhI kaha diyA jAya, jo ki asalameM vaha hai nahIM, to bhI usase honevAlI tAtkAlika hAni to spaSTa hI hai| maiM spaSTatayA saMyamake atirikta dUsare upAyoMse garbha-nirodhake pakSameM nahIM huuN| prazna--kyA Apa kisI aisI kAmAvasthAko mAnaneke lie taiyAra haiM jaba manuSyakA apaneko khAlI (purge) karanA jarUrI aura vAMchanIya hI ho? ___ uttara-hA~, jo bhoga tAtkAlika sAmAjika vidhAna ko binA tor3e bhogA jA sakatA hai vaha nAjAyaz2a nahIM hai| usase Age bar3hane kA haka manuSyako nahIM hai| ___ yadi prazna ho ki kyA aparAdhI ke lie aparAdha jarUrI hai, to isakA kyA uttara banegA? z2arUrI na bana gayA hotA to aparAdha hotA hI kyoM ? lekina, itanA kahakara bhI vaha aparAdha daMDanIya phira bhI ThaharatA hai / sAmAjika daMDa-vidhAnake (IPenal Codeke) dAyaremeM jA A jAya vaha aparAdha karma, cAhe vaha aparAdhIke dRSTi-koNase lAcArIkA pariNAma hI ho, kyA usa kAraNa dopa-hIna ho jAyagA ? eka vyakti apane baccoMkI bhUkha na saha sakane ke kAraNa corIkA aparAdha karatA hai / isa hAlatameM cArIko jarUrI kahA jAya yA nahIM ? zAyada hai ki adAlatI jaja bhI vaisI dAruNa bhUkhakI paristhiti meM corIke atirikta aura kucha na kara sktaa| phira bhI, corI corI samajhI jAyagI aura paristhitiyoM ke kAraNa vaha vyakti nidoSa na khlaaegaa| aparAdha-vijJAna adhikAdhika hamako yaha batalAtA jAtA hai ki usa aparAdha-vRttise chuTakArA pAneke lie yaha adhika saMgata hai ki hama usa aparAdhako aparAdhIke sthAnase dekheM, na ki jajake sthAnase / taba aparAdhIko daMDa deneke bajAya aparAdhake mUlako nirmUla karane kI preraNA adhika hogii| isIlie, Uparake udAharaNameM maiM yaha kahanA cAhU~gA ki kAma-vAsanAko niSedhaniyamose bA~dhanese adhika yadi kinhIM upayogI praNAliyoMmeM DhAla denekI ceSTA kI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santati jAve, to yaha adhika kAryakArI hogA / jisakA matalaba yaha hotA hai ki naitikatA kI vRddhikI dRSTise hama sAmAjika saMghaTana aura usake Arthika baeNTavAre kI viSamatAko nyUna se nyUnatama kare / jIvana samUcA eka tattva hai aura Arthika duzcintAse ghiranera naitika sthiratA aura uccatA durlabha hI banatI hai / prazna - saMbhogameM saMyama eka sAdhanA hai aura sAMskRtika vikAsadvArA hI vikasita honevAlI cIja hai / usakI siddhi honetaka kucha na kucha asaMyama ho hI jAtA hai / kintu, usa kamase kama evaM anivArya asaMyamako avAMchanIya saMtati- utpAdanakA kAraNa bhI kyoM canane diyA jAya, aura kRtrima upAyadvArA hI kyoM na usake duSpariNAmase rakSA kI jAya ? 1 uttara - kauna jAne jisa saMtatiko avAMchanIya kahakara hama kRtrima sAdhanoMse rokate haiM, vaha kisa hadataka avAMchanIya hai / kyA isa nirNaya meM hamArA moha bhI nahIM ho sakatA ? maiM dekhatA hU~ ki samartha daMpati, jinake pAsa sAmarthya hai aura zikSA haiM, ve apanI svacchaMdatA banAye rakhane ke lie aura saMbhoga nirvAdha rakhanekI icchAse kRtrima upAyoM se saMtati se bacate haiM / hamako apane karma-phalase bacanekA haqa nahIM hai / vaisA bacAva saMbhava bhI nahIM hai / svAbhAvika phalase baceMge I to asvAbhAvika pariNAma hamapara hAvI ho jAyeMge / jisako duSphala kahA ( athAt saMtati ) usako saMyamase bacAnekI kSamatA jaba taka nahIM hai, taba taka calo, apanI caturAI ke balase baca jAya~, yaha kahanA apaneko dhokhA denA hI hai / avvala to kauna jAne ki kauna baccA Age kyA kucha nikalegA / garIboMke baccAne itihAsa meM kyA kama camatkAra dikhAye haiM ? isalie, avvala to yahI saMdigdha hai ki saMtati-utpAdana duniyA kI dRSTise aniSTa hI hai / para, yaha mAna bhI leM, to maiM samajhatA hU~ ki usUla to yahI pakkA hai ki A~kha bhugatane para khulatI saMyamakI AvazyakatA bhI hai| saMtati bar3hatI jAyagI to mAtA-pitAoM ke nikaTa prakaTa hotI jAyagI / phira bhI, usake pAlana meM yadi ve zithila hoMge, to aura kleza uThAyeMge / Akhira unheM A~kheM kholanI hI hoMgIM / nahIM, A~kheM kholeMge to saMbhava hai ki bilakhate hI unake saba dina kareM / 79 aura bhAI, yaha samajhanA bhayaMkara hai ki duniyAko baccoMkI aura javAnoM kI jarUrata nahIM / ve sadA jarUrI haiM aura cU~ki Ajake bacce kala javAna aura kalake Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 prastuta prazna javAna parasoM adher3a ho jAte haiM, isalie, sadA navIna saMtati cAhie jo ki mauta para jIvana ke vijaya kI ghoSaNA ho / prazna -- saMtati utpAdanake prati prAyaH mahAn puruSoMkI aruci hotI dekhI gaI hai aura saMskRti vikAsake hetu vaisA honA svAbhAvika bhI hai / kintu, samAja yadi unakI saMtatiko dekhanA cAhatI hai, to kyA usakI yaha mA~ga anucita hogI aura usake pUrI kiye jAne kI koI guMjAyaza hai ? 1 uttara - jinako mahApuruSa kahA jAya, ve apane pUre svatvakA hI samAjako dAna kara jAte haiM / usase adhika bhI samAja unase kucha mA~ga sakatI hai, yaha merI samajha meM nahIM AtA / putra-dAna Atma-dAna se bar3A nahIM hai / jo eka putrako apanA banAtA hai, vaha mAno usI kAraNa anya bAlakoM ko parAyA bhI banA detA hai / kyA Apa cAhate haiM ki sabhI itane saMkIrNa hoM ? arthAt koI utane vyApaka vyaktitvakA puruSa na ho jo apanA Atmaja hue binA bhI sabhI bAlakoM ko apanA mAna sake / eka aura bhI bAta isI prasaMga meM yAda rakhane yogya hai / vaha yaha ki vicakSaNa puruSoMkI saMtAna adhikAMza ayogya hotI hai / aisA kyoM hotA hai, isakA javAba dene kI koziza maiM nahIM karanA cAhatA / akAraNa to kabhI kucha hotA nahIM / isalie, kauna jAne ki pratibhAvAn kI saMtAnake hIna hone meM koI kArya-kAraNa saMgati bhI ho| ataeva, isa mohakI AvazyakatA nahIM hai ki pratyeka pratibhAzAlI puruSako pitA dekhanekA samAja Agraha rakkhe / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 - santati, sTeTa aura dAmpatya prazna - saMtati- utpAdana rASTrake nirmANameM eka ahamiyata rakhatA hai / isalie vaha rASTrakA prazna bhI ho jAtA hai| to kyA saMtatiutpAdanameM rASTrakA hastakSepa ucita aura Avazyaka nahIM hai ? uttara - rASTrakA isa mAmalese kucha na kucha to saMbaMdha hai hI, kintu, saba vyaktiyoMko pitA bane hue dekhanekA jimmA rASTrakA ho, so nahIM / rASTra-karma vividha-rUpa hai / gRhastha usameM kAma AtA hai to saMnyAsI rASTrake usase bhI adhika kAma A sakatA hai / phira rASTra-hita saMnyAsIko girastI kyoM banAnA cAhegA ? isa saMbaMdha meM kahanA hogA ki sTeTa vahA~ to hastakSepa kara sakatI hai jahA~ koI vyakti asAmAjikatAko bar3hAtA ho athavA samAjako dUSita banAtA ho / yathA, sTeTa ke lie jarUrI hai ki vaha rogiyo aura vikSiptoMke ArAma aura ilAja ke lie aspatAloMkA prabaMdha kare / vahA~ rahakara apane rogase mukta hone kI ve saba suvidhA pAyeM aura usa rogakA samAja meM praviSTa karane kI suvidhA vahA~ unheM na ho | jaba taka ve eka khAsa hadataka roga mukta nahIM ho jAte, sTeTa unheM adhikAra-pUrvaka prajotpAdana se alaga rakha sakatI hai / isI taraha anya asAmAjika pravRttiyoM ko phailane se rokA jA sakatA hai / kintu yahA~ hama kucha maulika praznake kinAre pahu~ca gaye haiM / vaha prazna hai vyakti-dharma aura samudAya dharmakA saMbaMdha | pratibhA bhI thor3I-bahuta asAmAjika vastu hai / isalie zAyada hareka pratibhAvAn manuSyako samAjakI avajJA prApta hotI hai / samAja AraMbha meM usase bharasaka bacatA hai, usase AzaMkita rahatA hai aura maiM kaha sakatA hU~ ki pratibhAkA aura samAja vidhAnakA jarUra saMgharSa calatA hai / maiM isa haka meM nahIM hU~ ki sAmAjika vidhAna pahalese pratibhAke svacchaMda varttanake lie apanemeM chUTa rakkhe / pratibhA bhI eka prakArakA pAgalapana hI hai / maiM samajhatA hU~ ki pratibhAvAn manuSya ke lie lagabhaga vaisA hI prabaMdha honA cAhie jaisA ki sAdhAraNatayA eka viziSTa rAjanItika aparAdhI ke lie hotA hai / 1 1 6 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 prastuta prazna usakA bhAra sTeTako lenA cAhie / Azaya yaha ki usake sAmAjika saMparkake bArameM usapara pratibaMdha Avazyaka ho sakate haiN| Apa dekheMge ki pratibhAzAlI loga strI-premake viSayameM kucha durbhAgI hote haiM / jo nArI unheM prema kare, vaha pahalese apaneko abhAginI mAna le / isa lihAz2ase mujhe mAlUma hotA hai ki yadi pratibhAzAlI puruSoMke sAmAjika saMsargapara sTeTa pratibaMdha na bhI lagAye, to bhI ve svayaM apane andarase hI esI ar3acaneM khar3I kara lete haiM ki unake saMsargase samAja kAphI hada taka bacA rahatA hai / ve becAre nisargase kucha ekAta sevI-se hote haiN| unakA saMparka muzkilase jhalA jAtA hai / ve yA to ahaMkArI yA atizaya lajAzIla hote haiM yA - khaira, yaha viSaya ki samAja kisake mAmalemeM kahA~taka hastakSepa kara sakatA hai aura kahA~ nahIM kara sakatA, itanA vyAvahArika hai ki aina mokese pahale isa viSayameM koI phaisalA karanA ThIka na hogaa| ___ koI vajaha nahIM hai ki krAntikArIko eka sTeTa kyoM na jelameM baMda kara de, cAhe bhavitavya yahI ho ki vaha aparAdhI banakara jela pAnevAlA vyakti hI thor3e dinoM bAda zAsanAdhikArI bane / __ aise udAharaNa itihAsameM birale nahIM haiM / AjakA rAjA kala phA~sI pA gayA hai, usI taraha kalakA kaidI A~khoM Age presiDeNTa bana gayA hai / kintu usake presiDeNTa banane kA samaya Anese pahale koI samAja sarakAra use kyoM jelameM banda karanekA adhikAra nahIM rakhatI, yaha merI samajhameM nahIM AtA / isI taraha maiM yaha mAnatA hU~ ki rAjA jabataka rAjA hai tabataka samAjake lie mAnya hai, cAhe agale kSaNa vaha aparAdhI ThaharAyA jAkara sUlI hI car3hanevAlA ho / vyakti aura samudAyake dharmameM nirantara saMgharSa calatA hai aura usIkA phala pragati hai / IsAke manameM samudAyakI bhalAI hI thI, lekina tAtkAlika samAjane use sUlI de dI / sUlI deneke bAda usa samAjako ceta huA aura IsA eka mahAn dharmakA pravartaka huaa| bhaviSyameM cU~ki IsA eka dharma-pravartaka honevAlA thA, isa hetuse IsAkI samasAmAyika samAjakA use sUlI denekA adhikAra merI dRSTimeM tanika bhI kama nahIM hotaa| kintu, usake sAtha merA kahanA itanA hI hai, ki, samAjake hAthoM sUlI pAte hue bhI, usI samAjakI bhalAI cAhanekA aura usa bhalAIko apane tarIkese karate jAnekA IsAkA adhikAra bhI usI bhA~ti akSuNNa mAnanA hogA / vyakti aura samudAyake dharmomeM saMgharSa hokara bhI unameMse koI svadharma nahIM chor3a sakatA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santati, sTeTa aura dAmpatya kAnUna isalie hai ki vyaktiko roke, kintu vyakti isalie hai ki saba kAnUnoM ke Upara jo eka kAnUna hai aura jisakI jyoti usake bhItara hai, usakI tarafa calatA hI cale, kisIke roke na ruke / isa bhA~ti vyaktikI gati aura kAnUnakI sthitimeM Takkara upasthita hotI hai| kisIko inameM hArane kA adhikAra nahIM hai / sthiti bhI Avazyaka hai, gati bhI Avazyaka hai / phira bhI kriyA-pratikriyA hotI rahatI hai / isI yuddha meMse jIvana saMpanna hotA hai| isaliya kaba kyA ho, isakA javAba taba aura taba hI diyA sakatA hai;-yAnI isakA javAba judA kesameM judA hogA aura binA sAmane koI kesa hue vaha javAba na honA hI acchA hai| prazna-kintu saMtanike dAyitvase vacane-mAtrake hetuse jo loga usa ora nizceSTa ho gaye hoM, kyA sTeTa unheM aparAdhI samajhe aura bAdhya kare aisA na honeko ? uttara-koI karma asAmAjikatAkI lahara phailAye, tabhI vaha sTeTake lie vicAraNIya banatA hai, isase pahale nahIM / vivAha sAmAjika karma hai sahI, lekina vivAha hotA to vyaktiyoMkA hai / aura pahale kahA jA cukA hai ki sarakAra vaha utanI hI adhika saphala hai jise jitanI kama niyantraNakI AvazyakatA hai / isa lihAjase isa saMbaMdha sarakArI hastakSepake maiM vizeSa hakameM nahIM huuN| prazna - saMtatike lAlana, pAlana aura zikSaNakA adhikAra Apake vicArase mAtA-pitAkI marjIke anusAra honA cAhie athavA usapara sTeTakA adhikAra honA cAhie ? uttara-sTeTakI marjIkA kyA artha hotA hai ? 'sTeTa' zabdako hama aise vyavahArameM na lAyeM ki mAno sTeTa koI vyakti hai yA ki vaha jana-sAmAnyase alA koI sattA hai / 'zikSA'kA matalaba hai vyaktikA samAjopayogI vikAsa / vyaktikI upayogitA pahale apanese aura gharase AraMbha hotI hai, yadyapi vaha vahA~ samApta nahIM hotI / yAnI mAtA-pitA aura parivArase Age bar3hakara krama-kramase putrako nAgarika hokara samAja aura jAti ke lie bhI upayogI honA par3atA hai| isaliye kyoM na kahA jAya ki bAlakakI AgaMbhika zikSA to svabhAvataH mAtA-pitAke dvAra hI hotI hai / yaha nahIM samajhA jA sakatA ki janmake dinase hI baccA kucha sIkhanA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna aura pAnA AraMbha nahIM kara detA / jaba bAlaka auroMse milane julane lage, samAjhiye ki pA~case sAta vaSakI avasthAke madhya, taba vaha phira kucha sArvajanika rUpameM sIkhanekA pAtra ho jAtA hai / yAnI aba use parivArake sAtha sAtha eka bar3e samudAyake bIca meM rahanekA avasara milanA cAhiye / usIko kahie pAThazAlA athavA skUla / zAyada aisI zikSAkA vicAra karate samaya hamAre manameM do hI sattAokA vicAra rahatA hai : eka sTeTa, dUsarA bAlakakA abhibhAvaka / lekina mere khayAlameM sTeTasa idhara aura parivArase Age bar3hakara aura bhI sAMghika saMsthAe~ (=Publi: Tustitutions) hotI haiM / ve adhika Adarza-prANa hotI haiM, kyoMki zAsana-ciMtAse ve mukta hotI haiM / maiM samajhatA hU~, sabase acchI bAta to yaha ho ki aise sArvajAnika hitakA dhyAna rakhanevAle nispRha loga athavA unakA saMgha apane ApameM zikSaNa saMsthAoke kendra bana jAe / aisA honetaka spATa rUpameM sTeTakA kartavya hotA hI hai ki vaha baccoMkI prAthamika zikSA vyavasthA kare / vaha zikSA anivArya aura niHzulka honI caahiye| 'anivArya se yaha Azaya nahIM ki koI baccA sarakArI skulake atirikta aura kisI prakAra kucha sAkha na sake, athavA ki svAdhIna prayogakA avakAza na raha pAe / Azaya yahI ki koI bAlaka zikSAse vaMcita na rahane pAve / prazna-kinhIM abhibhAvakoMke aura rASTrake -sTeTake) jIvanasaMbaMdhI AdarzamaM vicAra bheda ho sakatA hai| usa samaya baccoMke jIvananirmANakA adhikAra abhibhAvakoMkA hai athavA sTeTako ? uttara-aka : vasthA taka abhibhAvakose baccAkI jimmedArI nahIM chInI jA sktii| kucha Age jAkara bezaka rASTra usa z2immedArIko ba~TAne lagatA hai| abhibhAvakoMkI orase yaha khatarA hai ki vaha vyaktigata athavA parivAra-gata svArthoM kI paribhASAmeM bAlakaka bhaviSyako dekhanA aura bA~dhanA cAhane lageM / taba rASTrakI Arase bhI yaha AzaMkA hai ki vaha apanI para-rASTra-nItikI vedIpara upayukta balipAtra bananekI AzA baccoMse rakkheM / donoM tarafa hI aniSTakA khatarA hai, isaliye lage hAtha yaha nahIM kahA jA sakatA ki bacce kisIkI milkiyata haiM, abhibhAvakoMkI athavA ki srkaarkii| asalameM to bacca milkiyata kisIkI nahIM haiM, kyoM ki ve caitanya prANI haiN| ataH unakI zikSAkA bandobasta kucha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santati, sTeTa aura dAmpatya 85 aisA honA cAhie jo ki unheM eka hI sAtha yogya putra aura yogya nAgarika banAe jisase ki pArivArikatA nivAhanameM nAgarikatAkA hanana na ho, aura sArvajanika sevAke vyavasAyameM gRhastha-dharmakA aMta na ho jAya / sarakAra apanI lar3AiyA~ lar3aneke lie sipAhI cAhatI hai, mA~-bApa pArivArika parigraha bar3hAne ke lie, jaise bhI ho, moTI kamAI cAhate haiM / zikSAkA uddezya na lar3AI meM maranA-mAranA hai aura na kamAIko moTA karane jAnA hai / isalie jaba jaba rASTra athavA abhibhAvaka apanI artha-spRhAkI tRpti saMtatise cAheM, taba ve zikSAke saMcAlanake adhikArake apAtra bhI ho jAte haiN| isIse to Upara kahA gayA hai ki acchA yaha hogA ki naitika niSThA aura brAhmaNa-vRttike loga athavA aisI sArvajanika saMgha saMsthAe~ apaneko zikSAkA kendra banA leN| vikAra-hIna zikSAkA mArga to yahI mAlUma hotA hai / prazna-eka svAdhIna dezakI, yAnI sTeTakI, sammati eka vyaktikI apekSA adhika mahattvapUrNa, anubhava prApta, mUlyavAn aura mAnanIya honI cAhie,-aisI zraddhA rakha kara yadi vyakti saMtatiko sTeTake hAtha sauMpa de, to kyA akarttavyakA bhAgI hogA ? uttara-vivekapUrvaka agara vaha aisA kare to isameM koI akarttavya jaisI bAta nahIM hai| prazna-pati-patnImeM mata-bheda ho to usa samaya una donoMkA kyA kartavya hogA? apane matakA utsarga athavA usapara Agraha ? uttara- jabardastakI jIta hogii| prazna--lekina kyA javardasta honeke lie apane apane matapara ar3e rahanA hogA? yadi aisA hai to nirNaya kisa prakAra hogA? uttara-jisase jo banegA karegA / ahiMsaka saMkalpa vijayI hogaa| prazna- Akhira pati-patnIke mata-bheda jaisI paristhitiyoM meM 'karane kA artha kyA liyA jAya? satyAgraha ? taba to paga-pagapara satyAgraha huA kregaa| isake bajAya kyoM na unameM se kisI ekake liye yaha niyama banA diyA jAya ki aise samaya usake lie jhukanA hI Avazyaka hogaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna utsara-banA lo niyama / lekina mukegA vahI jo kamajora hogaa| mAna lo, niyama pAsa ho gayA ki strI jhuke / acchA, niyamake mutAbika strIko jidase roka diyA gyaa| vaha ruka gii| lekina usakA mu~ha to khaTTA bana hI aayaa| usako to niyamase nahIM rokA jA sakatA na ? usa khaTTe bane mu~hako dekhakara puruSakA citta pAnI ho gayA, yA dahala AyA / basa, isapara usane apanA Agraha chor3a diyA / taba usa hAlatameM kyA ho ? isalie, saca mAnie, ki niyama cAhe eka na ho, vijaya ahiMsaka saMkalpakI hI hogii| aura kore athavA asthira mijAz2akI hAra hogii| isameM strI-puruSakA savAla nahIM hai / prazna--samAja-sevAke hetu Azrita parivArako kaSTa denekA haka kyA manuSyako ho sakatA hai ? uttara-haka karttavyamase AtA hai| yadi karttavya-bhAvanAse kiyA gayA karma kisIke lie thor3e-bahuta kaSTakA kAraNa hotA hai, to kyA bacAva hai ? . prazna-kintu, kyA una AzritoMke prati usakA kucha karttavya nahIM hotA? uttara- kiM karttavyamakarttavyaM kavayo'pyatra mohitAH', yaha gItAjIkA kathana hai / taba maiM kyA cIz2a hU~ ? Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 - saundarya prazna-- Apane pahile batAyA hai ki vivAha-saMyogakA nirNaya bAhya AkarSaNa se prerita nahIM honA cAhie / kintu, vivAha honepara kyA unheM zArIrika sauMdaryakI paravAha karanA pApa hogA / uttara--nahIM, zArIrika saundaryakI paravAha karanA na vivAhase pahile na vivAha ke bAda pApa hai | kintu, saundarya svAsthyase alaga aura kyA hai ? asvastha rahanekA yA svAsthyake bAremeM lAparavAha rahanekA haqa kisIko nahIM hai / prazna -- kintu, sauMdarya ke lie AkarSaNa Avazyaka hai, aura AkarSaNa hI usakI kasauTI hai / to kyA sauMdaryakI rakSA AkarSaNake liye kI jAya ? yadi kI jAya to kyA yaha aindriyaka viSayakI puSTi karanA na hogA ? uttara - saundaryameM AkarSaNa Avazyaka hai / zArIrika saundarya, kintu, zarIra kI amuka banAvaTake kAraNa nahIM hotA / saundaryakA saMbaMdha AkArase nahIM hai / saundarya bhAvAtmaka tattva hai | isaliye tAttvika dRSTise saundarya ke sAtha 'zArIrika' vizeSaNa lagAnA upayukta nahIM | kisI sundara kanyAko bijalI chuA dI jAya, to isase AkAra to nahIM bigar3egA, kevala andarakI jAna calI jAyagI / kintu, isa prakAra, kyA phira usa be-jAna deha ko bhI sundara kahA jA sakegA ? 1 ataH sauMdarya eka caitanya-bhAva hai / jo use zArIrika talapara dekhate aura grahaNa karate haiM, unakI cetanA pradhAnatA se zArIrika talapara hai, aisA samajhanA cAhie / asala meM to dIkhanevAle sauMdarya ke bhItara se sthUla dRSTise na dIkha sakane yogya hI kucha vyakta ho rahA hai / arthAt, rUpa bhItarase guNa hai / jo avyakta hai use guNa kahA, taba usIke vyakta bhAvako rUpa kaha diyA / guNa indriya grAhya hokara rUpa-maya ho jAtA hai / rUpako guNakI apekSA meM, arthAt use saMpUrNatA meM, dekhane se daihika mamatva nahIM jAgatA / rUpako guNa-bhAva meM dekhane kI kSamatA na honese sauMdarya daihika aura rUpaja ja~cane lagatA hai| sauMdaryakA isameM doSa nahIM hai / doSa mAnava-buddhikA hai jo daihika vikArase ga~sI rahatI hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna prazna-uparyukta vijalI chuAneke udAharaNameM yadi sAtha hI eka bhaddI zaklakI lar3akIko bhI vijalI chuAkara nirjIva kiyA jAya, to kyA taba usa bhaddI aura usa sundara lar3akIke rUpameM sauMdaryake kisI antarakA bhAna na ho sakegA? uttara -Apa dekheMge ki ucita umrapara Akara bhaddI laganevAlI zakla bhI bahuta kucha AkarSaka ho AtI hai / vaha kyoM ? yauvanAvasthA jo AkarSaNa hotA hai vaha aura avasthAmeM kyoM nahIM hotA ? maMgoliyana ceharA hameM zAyada ThIka na a~ce, para kyA isa kAraNa maMgoliyana jAtimeM paraspara AkarSaNa kA abhAva anubhava hotA hogA ? aise hI nIgro-sauMdaryakI bhI bAta samajhanI cAhie / isa sabase, saundarya ApekSika hai, yaha to mAna hI liyA jaaygaa| prazna-sauMdaryakI rekhAe~ bhAvoMse nirUpita hotI haiN| kintu, kyA rekhAe~ hI una bhAvoMko pradarzita karane ke lie saphalatA pUrvaka nahIM banAI jA sakatI ? citrakalA aura abhinaya kyA isakA pramANa nahIM haiM ? uttara-- mujhe mAlUma hotA hai ki sauMdarya antaraMga AkAMkSAkA prati-bimba hai| apane ApameM vaha bimba hai aura dIkhanevAlekI dRSTise vaha hI prati-bimba hai / mere bhItarakA bhAva, jo bhI vaha ho, mujhapara biMbita hue binA nahIM raha sakatA / vaha merI jhalaka hI hai merA sauMdarya / agara vaha jhalaka dUsaremeM kucha taraMga paidA kara detI hai, to vahI usake nikaTa hogI saundaryAnubhUti / ___ aba cAhe rekhAe~ ho, cAhe pattharakI mRrata ho, aura cAhe dhvani athavA zabda yA abhinaya hoM, sabhI meM yaha kasauTI kAma de sakatI hai| rekhAoM athavA anya upAdAnoM dvArA maiM jitanA dUsareke hRdayako taraMgita kara sakatA hU~, utanA hI maiM una rekhAoM athavA anya upAdAnoMko sauMdarya de sakA hU~, aisA kahA jA sakatA hai / merA mata hai ki rekhAe~ DrAiMgake sahAre nahIM, balki suMdara bana sakeMgI to merI apanI aMtaraMga AkAkSAko abhivyakta karane ke kAraNa hI sundara bana skeNgii| isase maiM kahU~gA ki sauMdarya AkAkSAkA pratibimba hai / prazna- eka nava-jAta bacce ke mukhapara darzakako apanI kisI AkAMkSAkA prati-bimba to milatA ho, kintu usa prati-bimbake pachei bhI kyA koI antaraMga AkAMkSA hotI hai ? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saundarya uttara-jarUra hotI hogii| baccemeM jagatke prati apAra vismayakA jo bhAva hai, vaha kyA kama vimohaka hai ? usI abodha ananya vismayakI jhalaka zizuke ceharepara jhalakakara hameM kyoM na moha le ? vaha bhAva bImArImeM maMda ho jAtA hai, taba usakA sauMdarya bhI hameM kama huA lagatA hai| prazna-sauMdarya, mAnA, antaraMgakA prati-vimba hai, kintu kyA 'meka apa' jaisI cIjase usameM parivartana nahIM kiyA jA sakatA? kiyA jA sakatA hai to kyoM aura kyA vaha ucita hai ? uttara-khAlI 'meka apa 'se mere qhayAlameM asundaratA bar3hatI hai / vaha 'meka apa' to sahAyaka bhI ho sakatA hai jo kinhIM vizeSa paristhitiyoM ke sAtha hamAre manakA tAdAtmya bddh'aaye| ___ mAna lIjie ki hama AThavIM zatAbdIke kisI dRzyakI avatAraNA karanA cAhate haiM / taba pRSTha-bhUmipara AThavIM zatAbdIkI kalpanAko rakhakara abhinetAoMkA tadanukUla kiyA huA 'meka apa' sundara mAlUma ho sakatA hai / lekina, mAna lIjie ki apane nitya-pratike vyavahArameM, yAnI bIsavIM zatAbdIke bIcameM, usI cAla-DhAla aura banAvaTako lekara ve abhinetA ghUmeM to isase sundaratA baDhI huI nahIM dIkhegI / kyoM ki taba unako lekara tAdAtmyakA bhAva to utpanna na hogA, kevala viSamatAkA ( = Dishurmony ) bodha hI khlegaa| _ 'meka apa' isalie vahIM taka ThIka hai jahA~ taka vaha apanI jagahapara hai| hamArA kapar3e pahinanA, hajAmata banAnA, sApha rahanA bhI kyA 'meka apa' nahIM hai ? lekina jabardastI lubhAne ke liye raMga potakara ghUmanA bhI yadi 'meka apa' meM AtA ho, to vaha jyAdatI hai| prazna--udAharaNArtha A~khAMkI sundaratAko leN| kabhI unake bar3e hone maiM saundarya samajhA jAtA hai, kabhI unake vizeSa AkAramaM aura kabhI unakI bhaavaatmktaameN| Akhira kisa bAtako saundaryakA mApa ( =criterion ) mAnA jAye ? parimANako, AkArako, yA bhAvAtmakatAko ? athavA ina sabakA kisI eka aura tattvameM samanvaya DhU~DhA jA sakatA hai ? vaha kyA hai ? uttara-yaha prazna to maiM khuda Apase kruuN| agara sauMdarya dekhanevAlekI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 prastuta prazna bhAvanAse alaga hokara sundara pratIta honevAlI vastumeM hI ho, to prazna karaneko mujhe ho jAyagA ki vaha saundarya amuka AkAra-prakArameM hai, athavA ki kisameM hai ? mere vicArameM dekhanevAleke manase alaga hokara saundarya apane ApameM kucha hai, yaha pratipAdita karanA kaThina hogaa| prazna - dekhanevAlA kisI vastuke saundaryakA nirNAyaka hai aura isalie vibhinna janoMke sAtha saundaryakA vibhinna mApa-daMDa ho sakatA hai, zAyada yaha ApakA abhiprAya hai / kintu phira bhI jIvanako satyatA bhI to koI eka cIz2a hai| isalie kyA unameM koI aisA eka tattva hI vyApta ( =peltaded ) nahIM hai| uttara-hA~, jarUra hai / para satya eka hai, isalie usakI abhivyakti aneka-vidhi kyoM nahIM ho sakatI ? eka Izvara hai / bAkI saba aneka haiM / satya mAnavI hokara aneka hai, kyoMki mAnava anaka haiM / saundaryakA astitva anubhUtikI apekSAse hai| 'saundarya' zabda hI guNavAcaka hai / kahA jAtA hai, sauMdaryakI pahacAna ke lie 'A~khe cAhie / ' isakA matalaba yahI to huA ki pahacAnavAlI A~khake abhAvameM sauMdarya nahIM-barAbara hai / AkAMkSAse alaga karake maiM sauMdaryakA astitva nahIM mAna pAtA / prazna--kintu phira bhI, saundaryake nirUpaNameM mAnava-anubhUti kyA bilakula akAraNa ( =rbitrary ) ho sakatI hai ? yadi nahIM, to sacamuca (=objective) vaha kaunasA tattva hai jisake adhIna use rahanA par3atA hai ? uttara-- zAyada vahI AkAMkSAkA pratibimbavAlA tattva ho / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 - AkAMkSA aura Adarza prazna -- hama dekhate haiM ki AkAMkSA uttarottara kisI eka dizAmeM pragatizIla hai, -- jaise vaha barAbara kucha adhika aura adhika khojane meM lagI hai / vaha kyA cIja hai ? I uttara--apanI AkAMkSAkA prApya viSaya hU~ maiM svayaM / maiM hU~ AtmA / AtmA hai eka | eka hai Izvara | isalie merI, tumhArI, sabakI saba kAmanA, sAdhanA aura ceSTAkA parama iSTa hai paramAtmA aura paramAtmasthiti / zAyada yaha bAta buddhihIna-sI mAlUma ho / kintu jo marmagata AkAMkSA hamArA svabhAva hai, usako apane se alaga karake paribhASA de sakanA saMbhava nahIM hai / aura yadi buddhi-prayogase saMbhava banAyA bhI jAve to usa paribhASAse prazna aura bar3ha hI uThege / maiM kisa lie jI rahA hU~, isakA javAba aMtameM do hI rUpoM meM ho sakegA : eka yaha ki kisIke ( mahAsattA ke ) jilAye maiM jI rahA hU~ / dUsarA yaha ki maiM apane lie ( apane ko pAne ke lie ) jI rahA hU~ / isake atirikta jo bhI tIsarI bAta kahI jAyagI, vaha kAma calAUbhara hogI, usameM tathya vizeSa na hogA / 1 prazna - yadi jInevAlA Izvarake lie jItA hai, to kyA Apa kaha sakate haiM ki saMsArameM pratyeka prANI IzvarahIko pAneke lie lAlAyita hokara hareka kArya karatA hai ? yadi aisA hai to pApa aura dharma, Astika aura nAstikakI paribhASA kyA hogI ? uttara - jAnakara Izvara ke lie jInA bahuta kaThina hai / lekina agara kahU~ ki jo bhI hamArA iSTa hai aura kAmya hai, vaha bhI aMtataH mahAsatyakA eka rUpa hI hai, to isameM kisIko kyA Apatti ho sakegI ? kaho Izvara kaha do bhAgya, bhaviSya, vidhAtA, vikAsa / kucha bhI kaho, lekina Akhira kucha to kahanA hogA / sRSTikA kyA uddezya hai ? tamAma jIvanako niruddezya mAno taba to saba jhagar3A hI samApta hai / lekina agara jIvana nirarthaka nahIM hai, aura usakA uddezya hai, to usa uddezyako kyA kahA jAya ? merA tanika bhI Agraha nahIM hai ki Izvara, athavA 'Izvara' nAmavAcI kisI pracalita saMjJAse Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 prastuta prazna hI nipaTArA ho sakatA hai / saMjJA dUsarI bhI ho sakatI hai / lekina, usakA bhAva vyaktise atIta hogA, kahanekA Azaya itanA hI hai / __koI acchA hai, koI burA hai| koI pApI hai, koI dharmAtmA hai / lekina, marate sabhI haiM / mauta ke lie pApI aura dharmAtmA eka haiM, ---kyA yaha kahanA jhUTha hogA ? lekina phira bhI, pApI pApI hai, dharmAtmA dharmAtmA hai / ___ isI taraha saba IzvarameM samAe hue hokara bhI agara apanemeM alaga alaga hoM to isameM koI ayathArthatA nahIM pratIta hogii| prazna-lekina jo jInevAle prANa haiM, unheM svadharma aura svabhAvahIse hamezA jIte rahanA hai| yadi unake jIvanakA koI uddezya huA, vaha kucha bhI ho, to uddezya prApta honepara kyA prANa nirjIva ho jAya~ge? kintu phira bhI hama dekhate haiM ki prANI eka na eka cIz2ake pIche rahatA hI hai, kyA Apa isa samasyAko sulajhAya~ge ? uttara-uddezyakA khiMcAva tabhI taka hai jabataka vaha aprApta hai| Izvara sadA aprApta hai, arthAt sadA prApta hone ko zeSa hai / Izvarako pAnakA matalaba apaneko usameM khonA hai / 'pAne' zabdameM hI pRthakatAkA bodha hai, yaha bhASAkI asamarthatA hai| hamArI bhASA pRthaka-bodhapara hI saMbhava banatI hai / jahA~ vaisA pArthakya nahIM, vahA~ dvitva na hone ke kAraNa bhASA athavA koI bhI mAnavIya vyApAra saMbhava nahIM / ataH tadviSayaka carcA na ho sakegI, kyoM ki vahA~ bhASA kAma nahIM degii| prazna-apekSAkRta jar3ase cetana aura cetanase aura adhika cetana evaM sundarakI ora vikAsa-krama dekhate hue kyA hama nahIM kaha sakate ki dhyeya (Izvara) kevala mAnavake AdarzIkRta saundaryakA pratIka-mAtra hai, alaga athavA vastutaH kucha nahIM hai ? uttara -kaha sakate haiM / lekina taba Izvara hamase bar3A nahIM, bar3e hue hama / agara galata hai, to vaha kathana basa isI khayAlase galata ho sakatA hai ki usameM mAnavakA ahaMkAra milA huA hai| nahIM to tattvataH usameM galatI nahIM hai| mAnavameM jo sUkSma tama hai,-zuddhatama hai, vaha IzvarIya hai, yaha to bilkula sahI bAta hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAMkSA aura Adarza 93 prazna-kyA Adarza bhAvanAmeM choTa-bar3ekA ahaMkAra-bhAva anivArya rUpase AtA hai ? yadi kevala apanI sattAke AgrahahIkA (=Assertion hIkA) bhAva ahaMkAra hai, to kyA koI bhI vastu sata-rUpa ( Existent ) hokara usase mukta ho sakatI hai? uttara-samarpaNameM ahaMkAra miTatA hai / anya vyApAroMmeM ahaMkAra rahatA hai| ahaMkAra bilkula miTa jAya to duI na rahe / taba zarIra hI na rahe / isalie pUrI taraha to ahaMkAra isa jIvanameM miTatA nhiiN| phira bhI jitanA vaha kama ho, utanA hI uttama hai| ___ yaha mAnanekA kAraNa nahIM hai ki ahaM-bhAvake abhAvameM nirbalatA A jaaygii| balki ahaM-bhAva AdamIko saMkIrNa banAtA hai, samaparNa vyApaka / aura vyApakatA hI prabalatA hai| prazna-choTe-bar3akA ahaMbhAva eka bAta hai, aura AdarzakA (jisameM samarpaNa A sakatA hai ) bhAva dUsarI bAta hai| kyA Apa ina donoMko tyAjya samajhate haiM ? uttara --basa, jisameM samarpaNa hai, vaha ThIka hai / tyAjya nahIM vaha vidheya hai / Uparase vaha ahaMkAra-sA bhI dikhalAI de, to bhI vipatti nahIM / nirbalatA dharmabhAvakA lakSaNa nahIM hai; kintu dharmabala, cUMki usameM vinayakI lacaka hai, sAmAnya balase adhika yadyapi bhinnarUpase prabala hotA hai / patthara majabUta hai, lekina hathor3ese TUTa jAtA hai / kintu isa balase balI AdamI gAlIse athavA golIse bhI nahIM TUTatA / vaha dveSakA javAba premase detA hai| dveSameM ahaMkAra karanevAlA AdamI usapara apane prahArakA asara na dekhakara apanI viphalatAmeM kSubdha hokara kaha sakatA hai ki yaha AdamI bar3A mAnI hai, kintu, vaisA mAna burA kyoM hai ? usameM burAIkI burAI hI hai, zeSa sabakI to usameM bhalAI hI hotI hai| prazna-jIvanake AdarzIkRta sauMdaryameM manuSya jisa Izvarako dekhatA AyA hai, aura dekhatA hai, kyA kabhI bhI vaha sarvadA prApta ho sakegA? dUsare zabdoMmeM, kyA kabhI bhI prANIke bhItara Adarza, sauMdarya athavA svapna ( =Vision) kA bananA baMda ho sakegA? yadi aisA hai, to kyA aise Izvarako sarvathA prApta kara lenekI AkAMkSA mAnavakA bhrama hI nahIM hai ? Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna uttara-bhrama nahIM hai / bhrama vaha hotA hai jo TUTe / lekina IzvarakI khoja kabhI nahIM TUTatI / hA~, jo AstikatA TUTa jAtI hai, vaha AstikatA hI nahIM hai| yaha bhI kahanemeM harja nahIM ki usa AstikatAkA Izvara anIzvara hai / jo sAmAnyatayA a-prApya hai, AdarzakI bhAvanA usIke prati hotI hai / Adarza to aprApya hI hai, phira bhI usake prati ArAdhakakI lagana use jvalaMta rakhatI hai, mithyA nahIM hone detI / svapna aura satyameM aMtara Akhira isase adhika kyA hai ki satyaka prati vyaktikA nAtA AsthA-svIkRtikA hai, usase vaha preraNA pAtA hai, jaba ki svapnako vyakti hI svayaM mithyA kahakara niSedha-pUrvaka TAla detA hai| isa liye, vyaki agara saccA hai, to usakA Adarza jhUThA nahIM ThaharAyA jA sakatA / yo merA vizvAsa merese anyake nikaTa bhrama hai hI / para merA hokara vaha vizvAsa mere liye bhrama nahIM, pratyuta dharma hai| prazna--kintu dekhA jAtA hai ki kala jise hama prApya banAye the, Aja vaha prApta ho jAtA hai aura prApya kucha aura bana jAtA hai, mAno vaha Age saraka jAtA hai / isa prakAra, hamAre AdarzameM bhI vikAsa aura parivartana huA hI karatA hai| vaha na eka rahA hai, na raha sakatA hai aura kevala isIlie aprApya hai| to kyA dhyeya Izvara bhI vAstavamai usI prakAra hamAre jIvana-vikAsake sAtha sAtha bimba prativimba-rUpase vikAsazIla aura parivartanazIla nahIM hai ? uttara --z2arUra / IzvarakI dhAraNAoMmeM barAbara vikAma hotA jA rahA hai| vaha vikAsa kyA kabhI eka kSaNako bhI rukatA hai ? jAne-anajAne sthUlase sUkSmakI ora hamArI gati hai / jaMgalI AdamIkI IzvarasaMbaMdhI dhAraNA aura atyAdhunika vijJAnAcAryakI tatsaMbaMdhI dhAraNAmeM kAphI antara pratIta hogaa| yaha dUsarI bAta hai ki kAfI sAmya bhI unameM pratIta ho / usI taraha maiM mAnatA hU~ ki mahA medhAvI puruSakI paramAtma-dhAraNAse Age bhI vikAsakI anaMta guMjAiza hai / Izvara to nirguNa nirAkAra hai, isase dhAraNA mAtra usase ochI raha jAtI hai / sahasra hI nAma Izvarake nahIM haiM; ve to asaMkhya haiM / asalameM saba nAma usIke haiM / merA 'maiM-pana' tumhArA 'tuma pana' mIThekI miThAsa, namakakI namakInI vaha hai / isIse to kahA jAtA hai ki Izvara buddhikA viSaya nahIM hai, zraddhAkA viSaya hai / isalie IzvarasambandhI hamArI eka mAnyatA Aja aparyApta ho bhI jAve, to dUsarI koI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAMkSA aura Adarza mAnyatA usakA sthAna le legI / paramAtmA meM kyA kucha nahIM samA sakatA ? anaMtakAlataka usameM to aprApya hamAre lie kucha na kucha zeSa rahe hI calA jAyagA / bU~da jaba samandara meM mila jAyagI, taba vaha bezaka samandara ho jAyagI aura tatra savAla hI kucha nahIM rahegA / para yoM vaha bU~da cAhe kitanI hI phaile, kitanI hI phUle, samudratA usake lie aprApya hI banI rahegI / isalie samajhadvArA Izvarako pAnA phailane kI koziza karake bU~dake samudra honeke prayAsa karane jaisA hai / bU~da apaneko miTA deM, taba vaha isa kSaNa bhI samudra hI hai / isake artha yaha haiM ki samagita Izvarako buddhi-prayAsadvArA pAyA na jAyagA / apaneko ( vyaSTiko ) usameM ( samaSTimeM ) kho dene se hI, yAnI premake mArga se hI, usako samaSTiko ) Atmagata kiyA jAya to kiyA jA sakatA hai / 95 prazna - - kintu isa vAremeM eka bAta pUchanA cAhU~gA / vaha yaha ki Izvara hamAre Adarza kI pratimA honeke kAraNa kyA hamArI dhAraNAke atirikta kucha aura bhI raha jAtA hai ? aura dhAraNA hamArI buddhise nahIM to hamAre vyaktitva ( = Being ) se nirmita tattva hai / to phira hamArI hI sattA (=Bring ) se alaga vaha Izvara kauna sI cIz2a raha jAtI hai jisakI upamA samudra se dI gaI ? uttara - dhAraNA buddhi kI upaja hai / buddhi hamArA ( = Being kA ) eka bhAga hai | buddhi saba nahIM hai / vaha kula nahIM hai / IzvarakI dhAraNA hama banAne kA nizcaya karake nahIM banAte / jaba hamArI cetanA mAno kisI virAT spazaMse abhibhUta ho jAtI hai, taba lAcAra hama use mAna uThate haiM / buddhi bhI taba virATakI anupreraNA se karma-zIla hokara usa saMbaMdha meM apanI zakti ke anusAra eka dhAraNA raca calatI hai / isa taraha hama dekheMge ki manuSya apane AdarzakA nirmAtA honese adhika, mAno Adarzake hAthoM apaneko sauMpakara, usIko apanA nirmAtA banAnA cAhatA hai / isI artha meM kavikI kavitA kavise bar3I hai | manuSyakA Adarza manuSyase bar3A hai / kisI Izvara-vizvAsIse pUchakara dekhie athavA ki kisI bhI prakArake sacce vizvAsIse pUchie / vaha yaha na kaha sakegA ki usane svayaM apane vizvAsako banAyA hai, balki vaha to yahI kahegA ki use yaha vizvAsa 'prApta' ( = Revealed) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna ho gayA hai| mujhe aisA mAlUma hotA hai ki saccA jJAna sadA 'prApta hotA hai, vaha 'baTorA' athavA 'banAyA' nahIM jaataa| jo kisI kSaNa hamapara prakAzita ho gayA hai, usake nirmAtA hama haiM,--aise ahaMkArake liye sthAna nahIM hai / IzvarakI pratIti aisI hI pratIti hai / vaha apauruSeya hai / vaha puNya-yogase prApta hotI hai / prazna-kintu AkAzako bhI manuSya nizcaya karake nahIM banAtA hai, eka prakArase vaha bhI prApta ( = recalcal) hI hotA hai| phira bhI kyA manupyakI cetanA-dhAraNAke vinA vaha kucha vastutaH raha jAtA hai ? uttara- kyoM nahIM raha jAtA ? vyaktise AkAza bar3A hai / hA~, yaha jarUra hai ki jo AkAzameM hai, vaha vyaktimeM bhI hai / isalie yaha kahanemeM vizeSa artha nahIM rahatA ki koI bar3A yA choTA hai| sAtha hI yaha kahanameM bhI vizeSa artha nahIM hai ki mAnava cetanAke abhAvameM AkAza raha bhI nahIM sakatA / aisI nakti dArzanika vivecanameM prayukta ho bhI jAva, kintu phira bhI usake zabdArthameM sAra nahIM haiM / mAnava-cetanAke abhAvameM AkAza-rUpI mAnava-dhAraNA bhI asaMbhava ho jAyagI, yahA~ taka to bAta TIka hai| kintu usase Aga usa kathanakI satyatAko nahIM khIMcA jA sakatA / aba jase AkAza hai aura usako banAnevAlA manuSya nahIM hai, vaise hI vaha mahAsattA bhI hai jisake bodhako manuSya pAtA hai, lekina usa bodhako banA nahIM sktaa| prazna-vyaktise Izvarako var3A Apa batalAte hI haiM; aura usI vyaktise AkAza arthAt zUnyako bhI bar3A batAte haiN| kintu Izvara aura AkAzameM kauna bar3A hai ? uttara-- AkANa kyA Apako dIkhatA hai ? agara dIkhatA hai, to isI kAraNa vaha Izvarase kama ho gayA / kyoki Izvara dIkhatA taka nahIM / AkAza zUnya hai na ? kintu zUnyakI zUnyatA kyA hai ? vahI Izvara / AkAza AkAzase bhI adhika Izvara hai / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-dhyeya prazna-vyakti jo kucha bhI karatA hai svake lie hI karatA hai| svako para evaM zUnyake sAtha ThIkase ThIka taurapara biThAnehImeM usakA jIvana aura usImeM usake jIvanakI kalA rahatI hai| kintu taba Izvarako mAnanekI anivAryatA kahA~ AtI hai ? aura kyA use mAne binA vyakti jIvanake prati saphala kalAkAra nahIM bana sakatA? uttara-sva aura para kisameM eka aura abhinna hai ? vahI to Izvara hai / isa lie sva-parake sAmaMjasyakI jahA~ sampUrNa siddhi hai usa sthitiko mere zabdomeM IzvaratA kaho / use dhyAnameM lAnA kisI bhI kalAke lie sAdhaka hI ho sakatA hai / para vaha koI hauA to nahIM hai / usakI koI eka paribhASA nahIM hai / jo jisako mAne, vahI usakA Izvara / asalI va nissaMga samarpaNa hai / koI upalakSya usake lie kAma de sakatA hai / kyA jarI hai ki Izvara zabda binA koI 'sva' paronmukha ho hI na sake ? isa lie Izvara ( zabda ) bezaka hamAre vyApAroke lie saMgata saMjJA nahIM hai / vaha to maunapUrvaka ArAdhanIya hai / maunapUrvaka / zabdajAladvArA nahIM / lekina jaba ki zabda jarUrI nahIM hai, taba vizvAsa to kalAkArake lie bilkula hI jarUrI hai| vaha vizvAsa phira cAhe kisIko bhI lekara ho / usake bAda yaha dUsarI bAta hai ki jaise saba nadiyA~ samudrameM jAtI hai, vaise hI saba vizvAsa nAnA devI devatAoMkI rAhase IzvarameM hI arpita hote haiN| nadI vinA samudrako jAne bahatI raha sakatI hai ki nahIM? mere khayAlameM bahatI raha sakatI hai / apanI carama sthiti yAnI samudra meM samAhita honekA ajJAna usake pravAhameM bAdhA upasthita nahIM karatA / aisA hI kalA Adi mAnava-vyApAroMke viSayameM samajhanA caahie| prazna-vyakti apane jIvanakA kalAkAra hai / usako kalAvyApAra svake prati sukha aura AnandakI apekSAse prerita karatA hai. athavA parake prati upayogitA aura AkarSaNakI AvazyakatAse ? uttara-zAyada pahale bhI yaha bAta AgaI hai ki merA koI bhI kAma merI dRSTise Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 prastuta prazna jaba ki antaHprerita hogA - arthAta vyaktigata hetuse hogA, -taba naimittika dRSTise kucha upayogitAkA bhAva bhI usameM honA Avazyaka hai / koI bhI gati do khiMcAvoM ke kAraNa hotI hai - eka antaraMga, dUsarA bahiraMga | jaise bijalI do virodhoM ( dhana aura RNa dhArAoM ) ke kAraNa calatI hai / isI taraha vyaktikA antaHkaraNa aura samAjakI AvazyakatA, ina doke paraspara saMyoga-viyogase mAnavavyApAra saMbhava hote haiM / - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 - samAja vikAsa aura parivAra saMsthA prazna -sva aura parake samanvaya meM parivArika saMsthAe~ Apake vicArase vAdhaka haiM ki sahAyaka ? uttara - parivAra meM koI vyakti pUrA svataMtra nahIM hai / vahA~ z2arUrI hai ki vaha apanI svataMtratAko dUsaroMkI svataMtratA ke sAtha nibAhe / isa taraha parivAra vyakti meM sva-para-samanvayakI AvazyakatAkA bodha jagAne meM sahAyaka hotA hai / aura parivAra AraMbha bhI kaise hotA hai ? lar3ake lar3akI yuvA honepara pAte haiM ki ve apane lie nahIM raha sakate / ekako dUsarekI jarUrata ho AtI hai / cAha ho AtI hai ki koI ho jisake lie ve raheM, jisake prati ve apaneko de DAleM | isa avasthAke Anepara vivAha hotA hai aura parivArakA bIja par3atA hai / saMtati strI-puruSa ke parasparArpaNakA phala hai / isa taraha parivArake mUla meM sva-para-saMmilana aura sAmaMjasyakA bhAva vidyamAna hai / para vaha sAmaMjasya yadi sajIva hai, to vikAsa-zIla bhI hai / vaha eka jagaha Akara Thahara nahIM sakatA / use bar3hate rahanA caahie| apane kuTumbase Age vasudhAko bhI to apanA kuTumba banAnA hai / isa prayAsa meM pratIta ho sakatA hai ki parivAra eka ar3acana bana gayA hai| agara parivAra ke prati vaphAdArI hamAre sAmAjika, rASTrIya athavA mAnavIya karttavya se virodhI bana jAtI ho, to vaha vaphAdArI nibAhane yogya nahIM hai / vyavahAra meM aisA virodha aksara upasthita hotA hai, yadyapi tAttvika dRSTise samanvaya saba kAla saMbhava hai / jaise vyakti rahakara bhI eka AdamI ekakA pitA, kisI anyakA bhAI aura kisI tIsarekA putra eka hI sAtha raha sakatA hai aura ye tInoM cAroM haisiyateM Apasa meM jhagar3atI bhI nahIM haiM, vaise hI aura anya haisiyatoM kA bhI samanvaya ho sakatA hai / lekina parivAra meM jo ekakI dUsareke sAtha prayojanajanya pratyAzAe~ ba~dha jAtI haiM, ve vikAsameM bAdhA bhI pahu~cAne lagatI haiN| adhikAMza ve bAdhA hI pahu~cAtI haiM / kuTumbavAloMko pratyAzA hotI hai ki bAlaka bIsa barasakA ho gayA hai so jaise ho sATha sattara rupaye hara mahIne kahIMse lAkara de / vaha apanI AtmAko mAratA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 prastuta prazna hai aura utanA kamA kara detA hai / nahIM detA to gar3abaDa upasthita hotI hai aura detA hai to ho sakatA hai ki usakA mana usa kamAIko nyAyocita na mAnatA ho / phira bhI, vaha aisA karaneko bAdhya hai / to isa udAharaNameM kahA jA sakegA ki usane parivArase apane vikAsako sImita banA liyA hai / agara parivAra itara janoMse mujhe pRthak aura viruddha DAla detA hai, to vaha bAdhA hai / aisA nahIM, to parivAra Atma-vikAsameM sahAyaka hai hii| prazna-kyA parivArake prati apane panakI bhAvanA mUlataH dUsareko gaira samajhanehIkI bhAvanAsa udbhUta nahIM hotI hai aura isa prakAra parivArakI zubha kAmanAmeM dUsaroMke prati sadbhAvanA kama nahIM ho jAtI hai ? ___ uttara-mUlataH nahIM / maiM pahale apaneko hI apanA samajhanA AraMbha karatA hU~, parivAra merA isa saMkIrNatAse uddhAra karatA hai / AraMbhameM to vaha merA bhalA hI karatA hai, Age jAkara usake kAraNa maiM apanA alAbha karane lagUM to bAta dUsarI hai / yaha to akalyANakara hI hai ki maiM parivArameM apanA svatva-bhAva itanA mAnane lagUM ki dharmAdharmakA viveka bhUla jAU~ / prazna- vAlaka mAtA pitA Adi kahanA-samajhanA sIkhatA hai, to kyA dharmAdharmake vicArase ? kyA isa prakAra parivArako apanA samajhanemeM ahaMkArakI vRtti kamajora par3aneke bajAya dRda hI nahIM hotI hai ? uttara--ahaMkArakI dRr3hatAko aura kSINatAko samajhanA cAhie / mamatva jitanA saMkIrNa hai, utanA hI tIkSNa hai| agara vaha vyApaka hai, to usakI takSNitA kama ho jAyagI / rAgAtmaka vRttiko apane meMse nirmUla nahIM kiyA jA sakatA / usako kucalanA hI upAya ho, aisA nahIM hai / kucalakara use miTAyA nahIM jA sakatA / una vRttiyoMko vyApaka banAnese hI unakI dhAra mArI jAtI hai / maiM agara sabako prema karane lagU, to kisI vizeSake prati usa premake khoTe honekI saMbhAvanA bhI nahIM rhegii| mamatA khoTI tabhI hotI hai jaba vaha kisI dusareke prati avahelanAke balapara poSaNa pAtI hai / anyathA, guNake prati mamatA arthAt vyApaka mamatA durguNa nahIM hai| ahaMkArake viSayameM bhI yahI bAta hai| ahaMbhAva mujhameM jitanA simaTatA. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-vikAsa aura parivAra-saMsthA 101 jAyagA utanA vaha painA hogA / jitanA phailatA jAyagA, utanI hI usakI viSamatA kama hogI / cAroM dizAe~ jisakI jAgIra haiM aisA AdamI sarvathA aparigrahI hI ho sakatA hai / baToranekA Agraha usIko hai jo manameM dIna hai| kabIra sAhabane gAyA to hai, 'hAthameM kuMDI bagalameM soTA, cAroM dimi jaagiiriimeN'| isa bhA~ti ' ahaM' kI bhAvanA vyApaka banAte jAnese usakI dhAra bhI lupta hotI jAyagI aura ahaMkAra taba, yadi hogA bhI, to sAttvika hogA / ahaMkArase pUrA chuTakArA to isa janmameM saMbhava hai nhiiN| isase, apane ahaMko samarpita yAnI vyApaka banAte jAnA hI, ahaMkArase mukti pAnekI ora bar3hanA hai / prazna--eka parivArake loga alaga alaga kamAyeM-khAyeM athavA eka jagaha milakara ? ina donoMmeM Apa kyA racita samajhate haiM ? uttara-eka parivAra yA ki aneka parivAra, jitane adhika loga aikyabhAvase ikaTThe raha sakeM, utanA acchA hai / prazna--kintu, kyA aisA ho sakegA? kyA vyakti apane vyaktitvako vilkula kho denA gavArA karegA? uttara-jo akelA rahakara puSTa banatA hai, usa vyaktitvameM truTi bhI raha jAtI hai| Akhira vyaktitvakA bala isImeM to hai ki loga usakI ora AkRSTa ho ? jo eka samudAyakA kendra nahIM bana gayA hai, usa vyaktitvako baliSTha bhI nahIM kaha skte| prazna-jo vyakti mukhya parivArase TUTakara alaga parivAra basAtA hai, kyA yaha usakI anadhikAra ceSTA hai ? uttara-agara kisI jidameM vaha aisA karatA hai, to jarUra vaha ceSTA anadhikRta hai / anyathA to vRkSakI paudha yA kalama dUra jAkara ropanese aura bhI adhika phala lAtI hai| prazna-kyA vaise parivArika jIvanameM vyaktikI svAvalambakI zaktikA hrAsa honekA khatarA nahIM hai ? uttara-jarUrI taurapara to vaha khatarA nahIM hai / jaba vaisI bAta sAmane upasthita ho jAya, taba vyakti apaneko kisI saMsthA athavA parivArase avazya tor3a sakatA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prastuta prazna prazna - jisa vyakti meM kisI parivArake dvArA dUsaroMpara gujArA qaranekA vyasana ho gayA hai aura jitanA vaha kara sakatA hai udyama ( Contribute ) nahIM karatA hai, to usake prati parivArakA kyA karttavya hogA ? uttara- - usa vyaktiko dhIme dhIme samajhA-bujhAkara, nahIM to phira anuzAsana se, apanI z2immedAriyoMko pahacAnane ke nikaTa lAnA hogA / prazna - vaha anuzAsana kisa prakArakA ho sakatA hai, kyA Apa batAyeMge ? uttara- - yaha to vaha parivAra hI jAne aura samajhe / prazna - kintu, phira bhI maiM jAnanA cAhatA hU~ ki kyA anuzAsanadvArA usake lie daMDa athavA koI aura aisI vyavasthA kareMge jisase vaha majabUra ho jAya ? 1 uttara - majabUra karane kI AvazyakatA hai, tabhI to prazna bhI uThatA hai / mere qhyAla meM aisA upAya kAmameM nahIM lAnA cAhie jisase vyaktikI naitika bhAvanAko uttejana milane ke bajAya vaha ulTI pasta ho | jisako daMDa kahA jAtA hai, vaha manuSyakI naitikatAko aksara maMda karatA hai / prazna - to phira anuzAsana rakhanekA kyA dUsarA upAya ho sakatA hai, misAla ke taurapara Apa batalAyeMge na ? - uttara - misAla ke taurapara bahuta kucha batalAyA jA sakatA hai, lekina yaha dhyAna rahe ki vaha misAla hai / mAnie ki bAlaka skUla nahIM jA rahA hai / cAhA jAtA hai ki vaha skUla jAya / taba bAlakake mAmale meM yahI pahale vicAraNIya banatA hai ki usake skUla jAnekI aruci kAraNa kyA ho sakatA hai ? usa kAraNako dUra kiyA jAya / bAlakake mAmalemeM anuzAsana z2arUrI nahIM hogA, kyoM ki parivArake aura logoM kI acchI athavA burI sammatikA usapara kAphI prabhAva hotA hai / vaha sahasA apane saMbaMdhakI acchI sammatiko kho nahIM sakatA / karanA sirpha itanA hogA ki mA~-bApa lAr3a lar3Ane ke apane akasmAt uThanevAle cAvako rokeM aura lar3akekI usa Adata ke bAremeM apanI asammati pUrI taraha prakaTa ho jAne deM / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-vikAsa aura parivAra-saMsthA 103 lekina vayaHprAptako kaise sudhArA jAya, jo apekSAkRta dUsarekI sammatike prati cunautIkI bhAvanA rakhane lagatA hai ? to maiM kahU~ ki asahayogase yaha kAma kiyA jA sakatA hai / asahayoga bhI eka anuzAsana hI hai| aura daMDake lihAjase bhI choTA nahIM hai / parivAra kaha sakatA hai ki parivArakA Azraya usa vyaktiko anukula AcaraNa na karanepara prApta na rahegA / agara parivArameM usa vyaktike prati prema hai aura parivArake prati usa AdamImeM AsthA hai, to vaha sahaja usa Azrayase vaMcita apaneko nahIM kregaa| prazna-parivArameM yadi kisI mata-bhedase do bhAga ho jAya, to kyA bar3e bhAgako adhikAra hai ki vaha choTeko apane matAnusAra calAneko anuzAsanakA prayoga kare ? vaha kyoM na usa choTe bhAgako apanA alaga eka parivAra banAnekI svAdhInatA de de? uttara-vaisI svAdhInatA to hai / anuzAsana bhI tabhItaka lAgU hai jabataka ki bar3e bhAgake aMga banakara rahanekI icchA choTe bhAgameM zeSa hai / agara vaisI icchA zeSataka nahIM raha gaI hai, to donoM bhAga alaga ho hI jaayeNge| koI anuzAsana taba kAma na degaa| prazna-parivArake loga yathAzakti kAma to kareMge hI, kintu, AyakI mada sImita honepara, khAne-kharcaneke lie kauna-sA siddhAnta kAma karegA? vaha barAvarIkA hogA, athavA koI anya ? uttara-koI eka siddhAnta kahIM kAma nahIM krtaa| jisa parivArameM svAsthya hai, vaha aisI sthitiyoMmeM apaneko nibAha lenA jaanegaa| agara Aya kama hai to usI hisAbase choTe bAlakakA dUdha kama kiyA jAya jisa hisAbase bar3e AdamiyoMkI AvazyakatAoMmeM kaTautI kI jAya, aise siddhAntoM meM kucha sAra nahIM hai| dekhane meM yaha sAmya (vAda ) kA siddhAnta mAlUma hogA, lekina vaisA nahIM hai / isa mAmale meM ekameM dUsareke lie utsargakI bhAvanA jitanA sahaja samAdhAna sujhA sakegI, utanI hisAbabInI nahIM sujhA skegii| prazna--parivArakI sammilita saMpatti se eka vyAktiko parivArase atiriktake lie dAna denekA kyA koI adhikAra raha sakatA hai aura kahA~ taka ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prastuta prazna uttara- yaha to parivArake usake prati vizvAsaka Upara nirbhara hai| jitanA vizvAsa utanA adhikAra / prazna--kintu, kyA vaha svayaM etadartha apanA adhikAra samajhakara usake lie parivArapara z2ora nahIM DAla sakatA? uttara-naitika jora DAla sakatA hai| prazna-naitika masalana kisa prakAra ? uttara-'naitika se matalaba va upAya jinameM dUsaroMkI anicchAko apanI vedanAke jorase mulAyama karake jItA jAtA hai| apanI lagana aura premakI takalIphake jorase dUsareke matakA parivartana kiyA jAtA hai| isameM lihAja yA vizvAsa A jAtA hai| prazna-kyA parivArameM kisI vyaktiko apanI pratibhAke anusAra svayaM apane kAryakA nirNaya karanekA adhikAra hogA? uttara-kyoM nahIM? prazna--kintu, isa bAremeM parivArakI saMyukta sammati vyaktikI rAyase Upara kyoM na mAnI jAya? kyA parivArako yaha haka nahIM ki vaha usa vyaktikI samarpita zaktikA apane matAnusAra upayoga kare? uttara-Uparake udAharaNameM usa pratibhAzAlI vyaktikI zakti parivArake prati samarpita nahIM ho rahI hai, tabhI to prazna sambhava banA hai / samarpita ho, taba parivAra usase lAbha uThAyegA hii| prazna--parivArake pratyeka vyaktikI zaktiyA~ to parivArake prati samarpita pahale hI samajhI jAnI caahie| isalie pUchanA yaha hai ki vaha amuka kAma kare aura amuka nahIM,--kyA apanI AvazyakatAnusAra aisA Adeza karanekA adhikAra parivArako rahanA cAhie ki nahIM? athavA vyakti hI isa bAtakA nirNAyaka rahegA ki vaha kauna-sA kArya karaneke lie adhika upayukta hai aura kisakI parivArako sabase adhika AvazyakatA hai ? uttara-parivAra-gatase agara koI bar3I preraNA vyaktise kucha aura karAye, to parivAra use kaise roka sakatA hai ? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-vikAsa aura parivAra-saMsthA 105 prazna--yadi parivArakA koI vyakti aise rogase grasita hai ki usake dvArA parivArako qhatarA hai, to parivAra usake saMbaMdha kyA karegA? uttara-khatarese apaneko aura apane usa bImAra aMgako bacAnekA prayatna karegA / hamArA hAtha kharAba ho jAya, to hama kyA kareMge ? spaSTa hai ki koziza kareMge ki vaha acchA ho jAya / jarA kharAbI hote hI use adbhuta nahIM mAna leNge| agara usase samUce jIvanapara hI A bane, to use, hA~, kaTA deNge| prazna--to kaTA denese ApakA kyA matalaba ? usa vyaktike jIvanAMtase hai athavA kevala parivArase alaga kara denese ? uttara-jIvana to jisane diyA hai, vahI legaa| parivAra jitanA jo detA hai, utanA hI usase le sakatA hai / lekina parivArakI jimmedArI usa rugNAGgako alahadA karake samApta kahA~ hotI hai ? gharakA kUr3A kyA dUsare gharake Age DAla denese kAma khatma ho jAtA hai ? vaha kAma to tabhI khatma hogA, jaba kUr3e kA kUr3Apana khatma karake hama use kaMcana banAnA sIkhege / jo mailA hai, vaha khAda banakara upayogI hotA hai ki nahIM ?-arthAt jo dUSita hai, usakA doSa phaile nahIM, isakA dhyAna rakhanA to jarUrI hai hii| lekina svayaM dUSita bhI doSase mukta ho jAya, yaha bhI to dekhanA hai / isa taraha parivArakA dharma AtmarakSApara hI samApta nahIM ho jAtA, Age bhI jAtA hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-strI aura puruSa prazna--strI aura puruSa donoM hI saMsArake kisI bhI kArya-vyavahArake lie varAvara upayukta ho sakate haiM, kyA Apa aisA nahIM mAnate haiM ? uttara-nahIM / puruSa mAtA nahIM bana sakatA hai / isIke anukUla una donokI sAmAjika haisiyatoMmeM bhI vibheda rahegA / karttavyoMkA aMtara phira thor3Abahuta adhikAroMmeM bhI antara ddaalegaa| prazna-mAtRtvako choDakara, kyA koI dUsarA uttaradAyitva strIkA aisA nahIM raha jAtA, jo puruSakA nahIM hai? uttara -mAtRtva strItvakA hI eka rUpa hai / mAtA na bhI bana, to bhI strI strI hai / esI hAlatameM bhI puruSase to vaha bhinna hI hai / taba ( mAtA athavA amAtA ) strI aura purupake sthAna meM kucha bheda honA asaMgata nahIM / prazna-vicAroMkI udAratA aura kalA aura AviSkArakI pratibhA striyoMkI apekSA purupoMmeM adhika rahatI hai, kyA Apa aisA mAnate haiM ? yadi mAnate haiM, to isakA kAraNa kyA ho sakatA hai ? uttara--mAna sakatA hU~ / kAraNa, strIkI lagana sthUlakI ora vizeSa rahatI hai / sUkSmakI lagana pratibhA kahalAtI hai / lekina ye saba hamAre hI to zabda haiN| yaha na samajhanA cAhie ki sthUla kama upayogI hai, athavA ki gairajarUrI hai / manuSya U~cI kalpanA daur3AtA hai, so tabhI jaba use sthUla cintAoMse strIkI sevAke AdhArapara apekSAkRta chuTTI mila jAtI hai| prazna-kintu, purupa jo ki parivArakA saMrakSaka hotA hai, kyA kama sthUla ciMtAoMse grasta rahatA AyA hai, kyA saMgharpakI coTa sIdhe vahI nahIM letA hai ? uttara-saMgharSakI coTa to letA hai, phira bhI yaha bAta ki Aja kyA dAla bane aura Aja kyA sAga bane, isa orase vaha bahuta kucha chUTA huA rahatA hai / nitya pratikI yaha chATI choTI bAteM strI apane Upara or3ha letI hai, tabhI puruSa bar3I bAtoMmeM morcA lenemeM samartha hotA hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI aura puruSa 107 prazna-strIko abalA kahA gayA hai| kyA use aisA zArIrika balake abhAvase hI kahanA ucita hai, athavA Atma-calakI kamIpara bhI? uttara - korI zArIrika balakI dRSTi isa vizeSaNameM mujhe mAlUma hotI hai / prazna-unake usa avalapanakA kAraNa bhI unake Upara puruSoMkI saMrakSakatA hI hai, kyA Apa aisA mAneMge ? uttara-mAna bhI lU~, to phira yaha prazna uThegA ki vaha saMrakSaNa banane meM kaise AyA ? isalie yaha savAla ki saMrakSaNa abalatAkA kAraNa huA athavA ki abalatA hI saMrakSaNameM kAraNIbhUta ho gaI cakarIlA bana jAtA hai / vaisA cakara paidA karanA upayogI nahIM hai| prazna--prAyaH jAnavaroMmeM, aura khAsa taurase khUkhvAra jAnavaroMmeM, dekhane meM AtA hai ki mAdA narase kisI bhI taraha kama zArIrika bala nahIM rkhtii| kisI kisI jAtimeM to ve adhika hI jabaradasta haiN| para hA~, phira bhI, unameM narakA-sA sAhasa-vega (yo !1:(s) nahIM hai jo svabhAva calase saMbaMdha rakhatA hai| isakA samAdhAna kyA ApakA uparyukta kathana karatA hai? uttara-mujhe nahIM mAlUma ki pazuoMmeM kisa jAtikI mAdA narase adhika prabala hotI hai| phira bhI, jantu-jagatameM mAdA kaI jAtiyoM meM narase kahIM adhika bar3I aura zaktizAlinI avazya hotI hai| vaha antara mere khayAlameM utpAdanake nimitta prakRti karatI hai / AraMbhameM mAdA hI pAI jAtI hai, nara to pIchese banatA hai / kahIM to nara bilkula hI aprAsaMgika hai, kahIM vaha itanA hIna hai ki mAdAke lie kevala dayAkA pAtra rahatA hai / jantu-jagatameM aisA utpAdanake hetuse hI hotA hogA, yaha samajhanA yukti-saMgata pratIta hotA hai; kyoM ki, prakRtikA mukAbilA karanekI zakti jaMtu ati kSINa hotI hai| phira bhI, utpAdana to prakRtikA niyama hai / isIlie jAna par3atA hai ki prAraMbhika avasthAmeM mAdAke prati prakRtikA pakSapAta hai / utpAdanakI dRSTise mAdA hI prakRtirUpA hai| lekina saca yaha hai ki prakRtike asala bhedakA kiMcita bodha bhI hameM nahIM hai / yaha jo Upara kahA hai, vaijJAnikoMkA maMtavya hai / yAnI mAnava-buddhikI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prastuta prazna khojakA pariNAma hai | aura cU~ki mAnava-buddhi vikAsa-zIla aura pariNamana-zIla hai, isase vaha maMtavya badala bhI sakatA hai / - prazna - strI-puruSa-viSayaka mAnasika evama zArIrika balakI viSamatA kabhI dUra ho jAyagI, kyA Apa yaha vizvAsa karate haiM ? uttara - mujhe usakI jarUrata nahIM mAlUma hotI / prazna- to kyA striyoM meM udAratA, pratibhA aura zArIrika valakI vahI kSINatA banI rahe, aisA Apa cAhate haiM ? uttara--zArIrika balakI nyUnAdhikatA phira ina guNoM meM bhI hInAdhikya paidA karatI hai, aisA to maiM nahI mAnatA / karmakI viSamatA strI aura puruSameM kucha na kucha rahegI hI / unake guNoM meM bhI tadanukUla kucha bheda rahe, isameM koI hAni nahIM hai| balki aisA honA anivArya hai / 1 prazna - strI - jagatameM jo eka AMdolana puruSoMke pratyeka kSetrameM samakakSa honekA cala rahA hai, kyA vaha ve mAnI hai ? yA kucha usameM iTa bhI hai ? uttara- - samakakSatA zAbdika artha meM khIMcane para bemAnI ho jAtI hai / yoM, strI puruSase hIna hai, yaha bAta to galata hai hI / isa hInatA kI bhAvanAko puruSoM aura striyoM donoM cittameMse nikAlane meM jahA~ taka yaha AMdolana sahAyaka hotA hai vahA~ taka to koI bhI burAI kI bAta nahIM hai / usase Age bar3hane para melakI jagaha tanAva bar3hatA hai aura usa jagaha pahu~cakara usa AMdolanakA samarthana nahIM ho sakatA / prazna - puruSoMkI manovRtti striyoMse kAma nikAlanekI ( Exploitation kI ) rahI hai, kyA sAdhAraNatayA aisA kahA jA sakatA hai ? sAdhAraNatayA kaha dIjie, lekina yaha kahane kI ijAjata meM isI lie le sakatA hU~ ki maiM svayaM puruSa hU~ / strI hokara mujhe yaha kahanA zobhA nahIM degA | strI hokara puruSako doSa denA mujhe apane lie lAbhakArI na hogA / mujhe Alocaka bananA hai, to maiM apanA hI Alocaka banU~ / ataH puruSa hone ke nAte hI maiM yaha kahane ko taiyAra hU~ ki puruSane strIke prati durvyavahAra kiyA hai aura use isakA prAyazcitta karanA cAhie / -- Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI aura puruSa 109 prazna-strI-jagatameM eka lahara purupa hI jaise khataranAka aura sAhasika kArya kara dikhalAnekI uThI hai, kahIM to vaha AkAMkSA aura phaizana bhI banatI jA rahI hai| kyA aisI ceSTAe~ koI vAstavika sArthakatA rakhatI haiM ? uttara-kyA mujhase phaisalA mA~gA jAtA hai ? jo karma kisI bhItarI preraNAse nahIM, bAhya AkAMkSAse prerita hai, vaha kadAcit hI hitakara hotA hai / prazna-sArvajanika kAryAke prati striyoMkA karttavya kyA vaisA hI hai jaisA purupoMkA ? athavA kucha bheda-yukta ? / uttara-sArvajanika hitameM usakA samAna bhAga hai| lekina, jinako sArvajanika kArya kahA jAtA hai, aise kAryameM strI aura purupake bhAgameM maiM bheda mAnatA huuN| prazna-vaha bheda kyA hai ? uttara-strImeM komala guNoMkI vizeSatA hai / vaha una dvArA apanA dAna samAjako degii| yAnI daur3a-dhUpa, vyavasthA-saMgaThana aura cunAvI lar3AiyoM kA kSetra usake anukula kSetra nahIM hai| prazna-kintu, una kSetroMke kArya-saMpAdanake sAdhanakA kyA komalatAke viruddha honA anivArya hI hai ? kyA ve karma striyoMkI komalatAse aura bhI sahaja-saMpAdya nahIM ho sakate? uttara-saba kAmoM meM strIkA hissA lenA anivArya nahIM hai| agara vakAlata mIThI bolIse jyAdA bhI cala sakatI ho, to isa kAraNa strIko vakAlata karanA jarUrI hai, - aisA maiM nahIM maantaa| kucha kAma aise haiM, aura sAmAjika sArvajanika kAma adhikAMza isI prakRtike hote haiM. jinameM utsargase adhika Agraha aura vigrahakI vRtti jarUrI hotI hai / isameM koI artha nahIM ki strIse cAhA jAya, athavA ki strI svayaM cAhe, ki vaha una kAmoM meM hAtha ba~TAe hI ba~TAe / prazna-lekina vakAlata sAmAjika athavA sArvajanika kArya to nahIM hai| vahA~ bhale hI strIkI komalatAkA sadupayoga na ho sake, para samAja-sevAmeM vaha kyoM gaira munAsiba hai ? uttara-ThIka / vaha sArvajanika athavA sAmAjika nahIM, vyAvasAyika kArya hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prastuta prazna maiMne kahA ki sArvajanika hitameM usakA kama bhAga nahIM hai / vaha parivArake baccoMko sa~bhAlatI hai, annako bhojanake rUpameM prastuta karatI hai, gharake aura dasa kAma saMbhAlatI hai| yaha saba bhI kyA sArvajanika aura sAmAjika hitakA kAma nahIM hai ? athavA ki yaha kAma kyoM kara. mahattvakA hai ? sArvajanika kArya kahanese jisa eka vizeSa prakArake vyavasthApaka aura kolAhalAtmaka kAmoMkA bodha hone lagA hai, usake lie kyA na puruSase mAMga kI jAya ki vaha usa bhArako sabhAle / mere khyAloM purupakI kaToratA bhI isa bhA~ti caritArtha aura sadupayukta hotI hai| prazna- sArvajanika kAryake lie yadi kisI vAstavika yogyatAkI AvazyakatA hai aura vaha kisI strImeM pAI jAtI hai, to kyA Apa use utsAhita na kareMge ? uttara-jaise ? prazna-jarane ki kisI, aMdolana, sabhA-sosAyaTI yA kauMsilaasemblImeM netRtva karanekI kSamatA? uttara-hA~, usake lie maiM strIko utsAhita nahIM karU~gA / isake mAna kSamatAkA apamAna nahIM hai / lekina kSamatAkA lakSaNa hI yaha hai ki vaha bhUkhI nahIM hotI / bAla baca aura ar3osa-par3osameM kyA vaha kSamatA kSamatA hokara kAphI kAma aura saMtoSa nahIM pA sakatI ? agara nahIM to kaisI vaha kSamatA hai ? pAsa. par3osameM karaneko kAma kama nahIM hai, balki jitanI kSamatA adhika sakSama ho, utanI hI vaha AsapAsakI sthitiko sudhArane aura badalane meM adhika samartha hogii| phira yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki apavAda niyamako siddha karatA hai| apavAda sadA hoMge aura hone dene cAhie / prazna-kyA kabhI kabhI aisA samaya deza, jAti yA parivArake lie nahIM AtA hai jaba ki striyoMko binA kisI bhedake purupoMkI taraha vAhara Akara sArvajanika kAryameM bhAga lenA cAhie? uttara- 'binA kisI bheda ' para kyoM z2ida ho ? hA~, aise samaya jarUra Ate haiM jaba unheM sAdhAraNa girastIke kAmose bAhara Akara kucha aura karanA pdd'e| rASTrIya saMkaTake samaya athavA aura anahonI ghaTanAoMke samaya aisA hotA hai| usameM anucita kucha nahIM hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 prazna - girastIke kAmoMko chor3akara kyA anya kisI bhI kAryake liye strI anadhikArI aura anupayukta hai ? uttara- - kyoM nahIM / girastI se matalaba yaha thor3A hI hai ki apane nAtedAroM se Age vaha aura kisIse sambandha rakhakhe hI nhiiN| baccoMse usakA saMbaMdha prAkRtika hai, aura aisA mAlUma hotA hai ki choTe baccoM kI zikSA ke lie mAtAe~ aura mAtR-jAti vizeSa upayogI ho sakatI hai / strI aura puruSa prazna -kintu skUla, aspatAla, mizanarI saMsthA, nyAyAlaya, pulisa vibhAga, jala ityAdi mahakamoMmeM bataura peze ke bhI koI sthAna le sakatI haiM ki nahIM ? uttara - jela - pulisa meM nahIM / nyAyAlaya meM kathaMcit / aura Apake batAye anya vibhAgoM meM strIkA upayoga viziSTatara mAlUma hotA hai / prazna - ve jaba una mahakamoMmeM mulAz2ima hoMgI, to girastIkA kArya unake yahA~ kauna calAyegA ? uttara - girastIkA kAma, agara vaha bahuta bar3I girastI na ho to, kyA samUcekA samUcA strIko bhara letA hai ? phira girastiyoM meM bhI to Apasa meM sahayoga aura milanA-julanA hogA / isase sAmudAyika AvazyakatAe~ bhI utpanna hoMgIM / jaise zikSA yA Arogya, rogI -zuzrUSA Adi / ve gharelUse adhika nAgarika viSaya ho jAyeMge | paraspara ke sahayoga se hI saba kAma pUre hoMge aura koI strI kisI ora, to dUsarI dUsarI ora vizeSa manoyoga de skegii| phira striyoM meM avivAhita, vidhavA, nissaMtati, sevAvratI, nizcinta, athavA gRhasthina Adi sabhI prakArakI sthitiyoMkI striyA~ hoMgIM / ve alaga alaga kama-adhika ina una kAmoMko nibAhane yogya kyoM na ho sakeMgIM ? prazna - jIvanake kAryoMko zAyada Apa do bhAgoM meM bA~Tate haiM / kucha striyoMke lie, kucha puruSoMke lie / kyA isakA yaha artha liyA jA sakatA hai ki strI-puruSa ke apane apane guNa haiM aura vyaktirUpase donoMmeM koI guNa sAmya nahIM hai ? uttara- mAnava to donoM haiM, strI bhI, puruSa bhI / mAnavatAke sAmAnya guNa donoMhI meM jarUrI haiM | usake Age bar3hane para strI aura puruSakA karttavya-bheda AtA hai / usa dRSTise unameM antara bhI hai / I Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prastuta prazna prazna--kyA strI komalatA Adi kucha aise guNa pradhAna haiM, jo puruSoMmeM kama milate haiM ? to kyA ye guNa (komalatA Adi) puruSatvake viruddha haiM? uttara--viruddha nahIM kahanA hogaa| asalameM AdarzakA rUpaka jaba bA~dhA gayA hai, to usako 'ardhanArIzvara' vizeSaNa bhI diyA gayA hai / isalie puruSatva aura nArItvameM kiMcit virodha mAnakara bhI antameM to donoM hI samanvita hoMge, aisA mAnanA hogA / dAmpatya aura parivAra aisI hI sammilita saMsthAe~ haiM, jinameM ekake sahayogase dUsarA saMpUrNa hotA hai / prazna-kyA puruSatvameM strItvakI apekSA kucha na kucha kaThoratAkA honA anivArya hai ? uttara - nahIM to kyA ? prazna-to kyA vaha kaThoratA strIke mukAvile puruSakI eka-mAtra vizeSatA hai ? uttara - eka-mAya kyoM ? aura mRdutA agara kucha bhI kaThora bananA na jAna sake to kyA vaha nikammI hI cIja na ho jAyagI? isI bhA~ti purupakI kaThoratA bhI strIkI komalatAkI ora premase umar3akara kaThora kama yadyapi tejasvI adhika ho jAtI hai / phira ye to zabda haiM / yo kyoM na kaho ki strIkI vizeSatA yaha hai ki vaha strI hai, aura puruSa apanI hI vizeSatAse purupa hai| unakI vizeSatAoMko alaga kisI aura zabdameM bA~dhaneke AgrahakI AvazyakatA nahIM hai / prazna--puruSa apanI kaThoratAse jisa sagharpase nivaTatA hai, usase kyA strIkI komalatAse bhI nivaTA jA sakatA hai ? uttara-kaThoratAkA Adarza kaThoratA nahIM hai / komalatAse vaha apanA sambandha jor3a sake, kaThoratA yugapat bhItarase komalatA ho, yaha usakA Adarza hai| ITase makAna banatA hai| kyA miTTIse kAma nahIM bana sakatA ? lekina miTTI aura IMTameM prakRtike lihAz2a itanA hI to pharka hai ki IMTa pakI huI miTTI hai / miTTI paka jAya to ITa ho jAya / patthara bhI kyA miTTIkA hI nahIM hotA ? isalie yaha pUchanA ki strI-sulabha komalatAse kyA jIvana-saMgharSako pAra nahIM kiyA jA sakatA, vizeSa arthakArI nahIM hai / kyoM ki jo strI apekSAkRta nissahAya aura Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI aura puruSa 113 ekAkI hokara jIvana-yApana karatI hai, kahA jA sakatA hai ki vaha purupocita guNoMse bhI kAma letI hai| kyA Apa yaha samajhate haiM ki puruSa eka miTTIkA banatA hai aura strI dUsarI miTTIkI banAI jAtI hai ? nahIM, donoMke guNa bIja-rUpase donoM meM vidyamAna hote haiM / prAdhAnya jinakA hotA hai, vahI phira antataH sva-bhAva-nirNAyaka ho jAte haiM / prazna-nijI vizeSatAoMse strI strI aura puruSa puruSa hai,-yAnI strI komalatAse aura puruSa saMgharpopayukta kaThoratAse,--to kyA strIkA Adarza adhikase adhika komala aura puruSakA adhikase adhika vaisA hI kaThora honA nahIM hai ? uttara-so kaise ho sakatA hai ? Adarza ardhanArIzvara hai / Azaya yaha nahIM ki vyakti saMkara ho jAve / napuMsaka bhI strI athavA puruSa nahIM hotaa| para napuMsaka Adarza nahIM hai / Adarza niSedhAtmaka nahIM, samagrAtmaka hotA hai / strItva aura pauruSakA jIvita samanvaya Adarza-rUpa hai| vahA~ hogI vyaktitvakI pUrNatA / sabhI guNa jahA~ pUrNatAko prApta hote haiM,--zaurya bhI aura mArdava bhI, teja bhI aura Ajava bhI,-vaha nirguNatAkI sthiti siddhi hai / 'nirguNa'se Azaya guNahInatA nahIM, para guNoMkI yathAvasthitatA hai / jaise saba raMga milakara niraMga sapheda ho jAte haiN| dhavalatA vaha raMgahInatA hai jo prakAzakI bhA~ti kevala ujjvala hai aura jisameM saba raMga samAhita haiM / __ prazna-kyA isakA yahI artha huA ki pUrNa vyaktitvako paha~ca kara strI strI nahIM rahegI aura puruSa puruSa nahIM, balki donoM eka hI samAna kisI tIsarI avasthAmaM hoMge? kintu phira usa samaya jIvanake kArya vyApArameM bhI kyA una strI-puruSakA bheda rahanA Avazyaka hogA? uttara- hA~, bahuta kucha yaha artha huaa| bahuta kucha huA, pUrI taraha nahIM / jisa aMzameM strI-puruSa apanI apanI maryAdAoMse vikAsa kramase U~ce uThate jAyeMge, vaise hI vaise unameM karttavya-bhedakI maryAdAe~ kama hotI jAya~gI / masalana saMnyAsa avasthAmeM gRhasthIkI maryAdA kyA strIpara lAgU hotI hai ? prazna-to phira nirguNAvasthAke prApta honekI bhI koI saMbhAvanA hai? Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prastuta prazna .. . ........... uttara-jabataka deha hai tabataka guNakA baMdhana bhI hai / zuddha nirguNAvasthA dehAtIta hai| prazna-kyA ApakA vizvAsa hai ki mAnava-jIvanakA vikAsa nirguNAvasthAkI ora hai ? uttr-haaN| prazna-kintu, kyA Apa nahIM mAneMge ki jahA~ eka ora bhautika jaTilatA bar3ha rahI hai, vahA~ usIke sAtha sAtha hamAre saMskAra bhI jaTila aura bahumukhI hote jA rahe haiM ? uttara - yaha bhI mAnatA huuN| prazna-to phira una saMskAroM aura bhAvoMke sAtha sAtha Apa kaise kaheMge ki hama nirguNAvasthAkI ora jA rahe haiM? uttara-jaTilatA aMtameM apaneko khA legI aura guNoMkA paraspara virodha naSTa ho jAyagA / vahI avasthA guNAtIta athavA nirguNa hogii| jo niguNa, vaha nirAkAra / nirAkAra arthAta sarvavyApI / isalie nirguNa-nirAkArakI sthitimeM astitvakA nAza nahIM hai / vahA~ astitvakI sarvAtmakatA hai| vahA~ bAdhA-rUpa deha bhI nahIM hai| para aise Adarzake bhajanase haTakara usakA byorA pAnepara hama kyoM A tule haiM ? yaha upAdeya nahIM hai| prazna-kintu nirguNAvasthAke bhajanase ApakA kyA artha hai ? uttara- bhajana se artha hai bhajanA, dhyAnameM lAnA, Adi / prazna-to kyA Apa sIdhe sAde zabdoMmeM samAjako usake saba duHkhoMkA nusakhA yaha kahakara hI de sakeMge ki nirguNAvasthAkA dhyAna karo? kyA yaha kahanA ApakA kisI bhI kadara sArthaka ho sakatA hai ? uttara--nuskhA agara koI ho, to vaha samAjako nahIM diyA jA rahA / samAjake vyaktiyoMko diyA jA rahA hai| ___ vyaktimeM dhyAnakI zakti hai / vyaktimeM Adarzake binA gati hI nahIM hai / nizcaya usa AdarzakA Adarza-rUpa nirguNa-nirAkAramaya hai / vaisA yadi nahIM hai to AdarzakI AdarzatA kabhI na kabhI lupta ho jAyagI / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI aura puruSa 115 dhyAna, bhajana, manana, sAdhana athavA anya vidhiyoMdvArA vyakti usI Adarzako saguNa-sAkAra rUpa detA hai / saguNa ArAdhanAse vaha zakti prApta karatA aura pragati karatA hai| isameM nuskhekA prazna nahIM / yaha to dharma hai, yAnI vastu-svabhAva hai / hotA hI yaha hai / hara mAmale meM, hara vyaktike sAtha, aisA hotA hai| ___ 'nirguNake bhajanase una ADambara-pUrNa kRtyoMkA artha to kahIM nahIM samajha liyA gayA hai jo dhArmika kahe jAte haiM, aura jinakI hindustAnameM aura anya dezoMmeM bhI bahulatA dIkhatI hai ? vaha matalaba nahIM hai| jisako sampUrNa vyaktitvake jorase upalabdha karane ke nimitta hama jI rahe haiM, usako zabdoMdvArA aisA yA vaisA AkAra denA kahA~taka ucita hai, kahA~ taka vaha saMbhava bhI hai, yaha samajhanekI,-anubhava karanekI, bAta hai| aura phira una bhinna bhinna AkAra-dhAraNAoMpara vivAda aura vigraha bhI hote haiN| ve vigraha isIlie saMbhava hote haiM ki yaha bhulA diyA jAtA hai ki ve dhAraNAe~ yadi satya haiM to isIliye satya haiM ki ve kisI amUrtakI mUrta pratIka haiM / amUrttase vimukhatA dhAraNa kI ki mUrta jhUTha huaa| maiM nahIM jAnatA ki mAnavopayogI kauna-sA sAmAjika prayatna mUrttadvArA amUrta bhajanake viruddha par3atA hai / kyoM na samajhA jAya ki AdamIkI saba ceSTAe~, saba prayatna, aMtameM usI eka upalabdhikI ora unmukha haiN| jisako sAmAjika krAnti kaho vaha bhI, aura jise sAmAjika kramodaya kaho yaha bhI, saba usI mukti-mArgameM apane apane kramase upasthita hote haiM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17-artha aura paramArtha prazna-usa Adarzake bhajana aura dhyAnakI bAta Aja ekadama kitanoMko sUjhatI hai,--yaha to maiM nahIM kaha sktaa| kintu, mukhya prazna kyA Ajakalake vyaktiyoMke sAmane kevala roTIke pAne aura usake sAjhe bA~TekA nahIM hai ? usa samasyAkA nirNaya kyoMkara ho sakatA hai? uttara-ukti hai 'kou kAUmeM magana kou kAUmeM mgn'| yaha bAta mamatAke viSayameM hI nahIM, usase udhara bhI saca hai / kisIkI samasyA roTIkI hai, to dusarekI samasyA roTIse Age baDhakara cupar3I roTIkI hai| tIsarekI moTarakI, cauthekI makAnakI, pA~caveMkI karja bhugatAnakI, vagairaha / hama ekadama sIdhe taurapara jaba yaha kaha dete haiM ki samAjakI samasyA roTIkI hai, taba apane sAtha pUrA nyAya nahIM karate / asalameM samasyA samasyA hai aura agara vaha sacamuca parezAna kara rahI hai, to usa samasyAko jIvita samasyA, arthAt jIvanakI samasyA, kahanA cAhie / ___zabda cala par3e haiM: Arthika samasyA, rAjanItika samasyA / una zabdoMko vyavahArameM lAnA galata nahIM hai / lokana, kahIM unakA matalaba yaha na samajha liyA jAya ki jIvanameM vaise khAne bane hue haiN| adhyAtmakA eka khAnA, samAjakA dUsarA khAnA, arthakA tIsarA khAnA ! na na, aisA bilkula nahIM hai / samUcA jIvana eka tattva hai / prazna dRSTikoNakA hai / agara hama arthakI orase mUla samasyAkA grahaNa karate haiM to vaha Arthika jAna par3atI hai, nItikI orase use pAnA aura sulajhAnA cAhate haiM to vaha naitika jAna par3atI hai / ___ isIliye merA Agraha hai ki hama jo bhI ulajhana hai, usako kisI zAstrake ( arthazAstra athavA nItizAstrake ) bharose na TAla deN| vaha zAstroMse khulanevAlI nahIM / pahalI jarUrI bAta yaha hai ki vaha samasyA hamAre nikaTa saccI bane, yAnI jIvanameM ghulI-milI dikhAI de / isase pahale usako sulajhAnekA koI prayatna saccA nahIM ho sakatA / jaba vaha jIvanake sAtha ekama-eka ho jAyagI taba hama use cAroM orase hI sulajhAnekI ceSTAmeM lgeNge| pUre jIvanake jorase hama Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha aura paramArtha use kholeMge aura sulajhAe~ge / aura vaha agara sulajha gaI aura khulI to aise hI khulegI, anyathA nhiiN| ___ Upara jo arUpa-amUrtake bhajanakI bAta kahI gaI, vaha isI samUce jIvanakI apekSAko yAda rakhakara kahI gaI / sAmayika-karmake progrAmakI dhvani usake AsapAsa nahIM hai / vaha korI AdhyAtmika-sI bAta mAlUma hotI hai / kintu aisA isa kAraNa hai ki sAmayika karmakA progrAma denA na yahA~ merA lakSya hai na ApakA hii| vaha progrAma mA~gane kA abhiprAya hogaa| vaisA progrAma vyakti apanI zakti aura apanI sthitike sAmaMjasyase svayaM prApta karegA / vaha sabako andarase milegaa| bAharase vaha Aropita ho nahIM sakatA hai aura maiM svIkAra karatA hU~ ki usa dRSTise Adarza carcA, jo ki amUrta-carcA hI ho jAtI hai, atyanta AvazyakIya viSaya hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - majUra aura mAlika prazna - to yaha Apa mAnate hI haiM ki roTIkI, usake sAjhebA~TekI, samasyA hamAre samUce jIvanakI samasyAkA eka bhAga hai / lekina isake sAtha kyA Apa yaha bhI mAneMge ki isa samasyAkA mUla kAraNa hamAre mazIna - yugake kAraNa bana gaI huI pU~jIpati aura majadUra ye do zreNiyA~ haiM ? uttara - nahIM, yaha nahIM maantaa| mazIna yuga svayaM vyAdhikA cihna aura phala hai, kAraNa nahIM / use kAraNa mAnanA bAtakA apane hAthase bAhara pheMka denA hai / prazna - pUMjIpati apanI pU~jIke valase majadUroMse manamAnA kAma karatA hai aura kamase evaja kama detA hai, isakI saMbhAvanA mazInayugase pahile nahIM thI, kyA Apa isase iMkAra karate haiM ? uttara - mazIna - yuga se pahile mazIna nahIM thI, isaliye mAlika eka sAtha bahuta se maz2adUroMkI jAnako isa bhA~ti apanI muTThI meM bhI nahIM rakhatA thA / lekina taba gulAmIkI pratyakSa parokSa kaI anya prathAe~ thIM / kyA ve majadUrIprathA se kama aniSTa thIM ? prazna -- gulAmI prathA isase kahIM bar3hakara aniSTa thI / lekina sabhyatAkI ora agrasara mAnava-jAtine usakA pratIkAra bhI kiyA / to kyA isa maz2adUrI- prathAko bhI usI prakArakA aniSTa mAnakara usakA pratIkAra karanA nahIM cAhie ? uttara--kyoM nahIM karanA cAhie ? kisIko kyA haka hai ki dUsare manuSya ke riztemeM vaha apaneko mAlika mAne yA ki apaneko usakA Azrita majUra mAne ? donoM taraha se yaha mAnavatAkA apamAna hai aura isameM AtmaghAta hai / do AdamiyoMke bIca mAlika naukarakA riztA sAmAjika pApa hai / isalie eka lihAz2a se yaha vyaktigata pApase bhI adhika cintanIya hai / prazna - taba yaha majUra - mAlikakI samasyA isa yugakI honemeM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majUra aura mAlika .--.-.narnavar Apako koI Apatti nahIM jAna par3atI hai ? kintu isake nirAkaraNakA upAya bhI kabhI Apane socA hai ? socA hai, to kyA? uttara-sAfa to hai ki maiM na anicchApUrvaka majUra bane , na anicchApUrvaka kisIko majara bnaauuN| eka eka karaka lokamata bhI aisA banatA jAyagA aura payApta lokamata banane ke bAda AIna-kAnUnase bhI isake pakSameM sahAyatA milanI caahie| jo galata hai usako varjanIya ThaharAkara maiM Ajasa hI apanA AcaraNa tadanukUla calAnA AraMbha kara dU~ , aura jinapara merA prabhAva ho unako bhI usa ora preraNA duuN| yaha spaSTa upAya hai aura yaha upAya amAgha bhI hai| prazna-majUra apaneko majUra na samajhe aura mAlika apaneko mAlika nhiiN| kintu phira bhI koI na koI kAma karanevAlA aura koI na koI paisA lagAnevAlA to rahegA hI aura paisA lagAnevAleko apane paisekI surakSA aura vRddhike liye dUsaroMke 'kaoNmpiTIzanakA' bhI khyAla karanA hogaa| to phira vaha majUroMse adhikase adhika kAma lenese kaise vaca sakatA hai ? uttara - paisevAlA paiseko apanA na samajhe, kAmakA pesA samajhe, taba paisese hara hAlatameM naphA uThAnekI tRSNA maMda ho jaaygii| aba bhI to sTeTa zikSAke madameM kAphI kharca karatA hai| kyA usa madase paisake arthameM munAphA hotA hai ? audyogika spardhA meM ghuTakara vyAvasAyika manovRtti ho jAne ke kAraNa hI aisA jAna par3atA hai ki paimeko hAthase chor3anemeM eka hI artha ho sakatA hai, aura vaha artha hogA usapara munAphA uThAnA / parantu, yadi gaharI dRSTise dekheM to yaha bAta saca hai nahIM / Aja bhI maMdira, sadAvrata, dharmazAlA, aspatAla aura anya sArvajanika saMsthAoMkA honA kyA yaha sAbita nahIM karatA hai ki paisA vyAktigata Arthika pratyAzAke abhAvameM bhI kharca ho sakatA hai ? Apa dekheMge ki bar3Ise bar3I imArateM agara kahIM haiM to ve vyaktikI nahIM haiM, ve sArvajanika haiM / isakA yahI artha hotA hai ki vyaktike bhItara hI sAmAjika aura sArvajanika preraNA haiN| usa preraNAko puSTa aura baliSTa kiyA jAya to koI kAraNa nahIM ki AdamI binA saMkIrNa pratiphalakI bhAvanAke apane saMrakSaNameM Aye hue rupayeko kharca na kare / aura agara paiseparase apane svatvAdhikArakI bhAvanAko dhanADhaya vyakti kama Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prastuta prazna nahIM kara sakegA to usakI dhanADhyatA khatare meM hai, yaha use pakkI taurapara samajha lenA cAhie | kyoMki bhUkha to bhUkhI nahIM rahegI aura phira eka hadase adhika bhUkhI hokara vaha dhanADhyatA ke garvako kharvva kie binA dama na legI | isaliye agara mAlika sIdhI taraha apaneko mAlika samajhanA nahIM chor3a degA, to bhAgya to sIdhe Ter3he kA dhyAna nahIM rakhatA hai / aura vaha bhAgya phira Ter3he rAstese hI bhUle hueko usakI bhUla sujhA degA / prazna- yaha to Apane batalAyA ki mAlika ucita rUpase kyA samajheM aura kreN| kintu, jo aisA samajhane aura karaneke pAsa nahIM phaTakanA cAhate, unakA kyA ilAja hai ? uttara -- ilAja hai unakA durbhAgya / dharma zAstroMne karma-phalako anivArya batalAyA hai / pApakA phala narka aura puNyakA svarga batAyA hai / jo jaisA karegA vaisA bharegA, isameM mujhe raMca mAtra saMzaya nahIM hai / prazna --- pApa-puNyakA phala denevAle bhAgyake hAtha-paira bhI, maiM samajhatA hU~, varttamAnake logoM meM hI rahate haiM kyoMki unhIMmeM ucita-anucitake sAtha varatanekI sUjha paidA hotI hai / to maiM yaha pUchatA hU~ ki Apako bhI koI aisI bAta sUjhatI hai ki ina adharmiyoMke sAtha kyA kiyA jAya ? uttara - nahIM, pApakA phala denevAle hama-tuma nahIM / hamAre tumhAre dvArA agara phala diyA jAtA ho, to vaha bAta dUsarI hai / adharmIko daMDa milegA, yaha to usa adharmI vyaktiko yAda rakhanA hI cAhie / para daMDa denekA jimmA kauna hai jo apane Upara le sake ? hai koI jo bilakula adharmI nahIM hai ? phira bhI, sAmAjika vyavahAra ke lie taraha-taraha ke dAyitva samAjadvArA logoM para DAle jAte haiM aura usa dAyitva - pUrti ke vAste z2arUrI adhikAra bhI unheM die jAte haiM | yaha nahIM samajhanA cAhie ki hama una dAyitvoM ko chor3akara bhAga sakate haiM / isIliye, samAjameM eka aparAdhI hai to eka jaja bhI hai / vaha sAmAjika kArya nibAhe to jAya~ge hI, phira bhI, vyaktiyoM meM jahA~taka ho vahA~taka bhAvanA sAmyakI hI rahanI cAhie / jaja kahIM yaha na samajha baiTheM ki aparAdhI pazu Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majUra aura mAlika 121 haiM aura vaha svayaM dUdha-dhoe haiN| kyoM ki, yaha to antaryAmI hI jAnatA hai ki adharmI kyoM aura kitanA aparAdhI hai aura dharmAbhimAnIkA bhI puNyakarma kisa hadataka dharma hai / hamArA sAmAjika lekhA-jokhA isakI taha taka nahIM pahu~ca sakatA / isIliye parama dharma to kSamA hI hai, daMDakI bAta basa sAmAjikatAko dekhate hue ho sakatI hai / jo kRtya jisa kAlameM sAmAjika aikyake liye jitanA vighAtaka samajhA gayA vaha utanA hI daMDanIya ThaharA, cAhe phira bhItarase vaha kRtya kitanA hI dharma-bhAvanAse prerita kyoM na rahA ho / IsAmasIhakI sUlI usIkA udAharaNa hai / adharmI prati kisakA kyA vyavahAra ho, yaha to eka vyaktike Upara A gaye hue sAmAjika uttaradAyitva kI apekSA meM nizcita hogA / sAdhAraNatayA yaha kahA jA sakatA hai ki adharma ke prati asahayoga aura svadharma ke prati niSThA, yaha dhArmika janakA karttavya hai / isI meM saba kucha A jAtA hai / prazna - to kyA ApakA matalaba hai ki majUra loga vaise mAlikoMkA kAma karanA chor3a deM ? uttara--ve majUra bane hI kyoM ? unheM apane zramakA mAlika rahanA cAhiye / hareka svAdhIna bhAvase udyamI kyoM na ho ? prazna - kintu zramakA mAlika bananekA bhI to yahI artha hai na ki ve zramakI kImata ke liye mAlikoMke adhIna na raheM, jaise ardhAna ki vaha haiM ? phira isake liye asahayoga kareM, yAnI har3atAla kareM, yahI na ? uttara-- nahIM, zramakI kImata ke liye nahIM, zramake dAnake liye ve kisIke adhIna na raheM | kImatakA jahA~ taka saMbaMdha hai vahA~ taka to pratyeka AdamI kucha na kucha parAdhIna hai / qImata sadA ApekSika ( = Relative ) hotI hai / usake nirdhAraNa meM bahuta-sI bAharI bAtoM (= factors) kA bhI saMbaMdha hotA hai / isaliye karma-phalake bAremeM jaba ki vyakti svAdhIna nahIM hai, taba svayaM karmake saMbaMdha meM avazya vaha svAdhIna hotA hai / isaliye maz2adUrakA apane parizrama ke saMbaMdha meM svAdhIna honA, arthAt usakA svAdhIna-cetA honA, kAphI hai / svAdhIna cetA vyakti svecchApUrvaka 'sevA karatA hai aura vivekapUrvaka karma karatA hai / vaha apane karmakA karttA hotA hai aura apanI maz2adUrIkA mAlika hotA hai / isa kAraNa vaha dayanIya nahIM hotA, anukaraNIya ho jAtA hai / 1 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 prazna - karma-phalako bilkula apane adhIna nahIM bhI samajhA jA sake, to bhI apane zrama aura yuktike balapara kucha na kucha use adhIna jarUra hI samajhanA hotA hai aura use aisA banAnehIke liye zrama hotA hai / nahIM to kyoM aura kisake liye ceSTA kI jAya ? to pUchanA yahI thA ki majadUra bhI apanI maz2adUrIke prati nyAya prApta karane ke liye usa adharmI mAlikake sAtha vyavahAra-rUpa meM asahayoga kisa prakAra kare ? prastuta prazna xxx uttara--vyavahAra-rUpa meM koI kyA kare, yaha usakI sthiti aura usakI zaktipara nirbhara karatA hai / lekina, jo majadUra hai usako yaha samajha lenA cAhiye ki jana-zakti dhana-zakti se hIna nahIM hai / vaha sadA hI usase prabala hai / dhanameM yadi zakti hai, to isI kAraNa ki usase jana-zakti bhI bahuta kucha hAthameM A jAtI hai | agara jana-zakti svAdhIna -caMtA ho jAye to pUMjI aura parizramake saMgharSa kA savAla bhI bahuta kucha hala ho jAya / kyoM majadUra yaha bardAzta karate haiM ki pazuoM kI bhA~ti unase vyavahAra ho ? unakI isa jhUTI sahanazakti meM hI roga kITANu haiN| kyA ve manuSya nahIM haiM ? pahalI AvazyakatA to yaha hai ki ve manuSya baneM / mAnavocita vyavahAra kareM aura vaisA hI vyavahAra svIkArya kareM / apanA karttavya pAlana karane ke rAste apane adhikAroM ke adhikArI bane / unake aisA banane ke bAda pU~jIpatiyoM meM yadi kucha durvyavahArakI lata zeSa bhI rahI hogI to jAgrata lokamata usase mulajha legA / majUra loga yaha kyoM nahIM anubhava karate ki lokamatakI zakti bar3I hotI hai aura usake dvArA zAsana paddhati taka badalI jA sakatI hai ? ve to sadA hI saMkhyA meM adhika hote haiM, taba unheM jJAta honA cAhie ki lokamata pUMjI - pati se adhika zrama pati ke nikaTa aura vaza meM hotA hai / aisA ve samajha jAyeM, taba phira pUMjI kI ( = Capital kI ) orase zrama ke prati ( = Labour ke prati ) nAsamajhIkA vyavahAra saMbhava nahIM rahegA / 1 prazna - majadUra jo majadUrI pAte haiM vaha kama hai yA adhika, isakA nirNaya to una jarUratoMke khyAlase ho sakatA hai jinakA anubhava ve svayaM karate haiM / kintu vaha majadUrI zramake anusAra unakA ThIka pArizramika hai ki nahIM, isakA nirNaya ve kaise kareM ? Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majUra aura mAlika 123 uttara - apanI jarUratoM ke lihAja ke atirikta koI nirNayakA paimAnA unake pAsa nahIM ho sakatA / na honekI jarUrata hai / hareka prANIko jarUrI dhUpa aura jarUrI havA aura jarUrI jamIna pAnekA haka hai, isake bAda peTabhara khAnA aura Avazyaka AcchAdAna bhI use milanA cAhie / usake Age AtmasaMpAdana aura AtmadAna karane yogya kSamatA aura suvidhA use milanI cAhie | jIvana jyoM jyoM jaTila hotA jAtA hai, vaise hI vaise kisI prakArakI dastakArI athavA vyavasAya kI ( = handicraft or profession kI ) zikSA bhI nirvAha karane aura samAjopayogI hone ke lie jarUrI hotI jAtI hai / vaha zikSA bhI pratyekako milanI cAhie / zramIke zramakA bAjAra mUlya Aja cAhe kucha ho, lekina usako ( bAjAra darako ) Upara batAI dizAkI ora hI bar3hanA caahie| misAla ke taurapara Aja eka milakA mAlika bAjArakI kaThinAiyA~ batAkara yaha kahatA hai ki majadUrako dina meM do Ane se jyAdA denese mAla maha~gA par3atA hai aura bAjAra meM bika nahIM sakatA / to usakA yaha kahanA bAjAra ke lihAja se kitanA hI saca ho, phira bhI, mehanata karanevAlekI majUrI, jaba ki jindA rahane ke lie bAraha Ane prati dina jarUrI ho, do Ane kisI hAlata meM nahIM kI jA sakatI / yAnI, AdamIkI maulika AvazyakatAoMke bAre meM kinhIM Arthika aMkoM ke AdhArapara vicAra karanA kAphI nahIM hai / AdamIkA karttavya hai ki vaha apanI zaktiyoMkA dAna karaneko udyata rahe / isake bAda usakA haka ho jAtA hai ki jindagIkI jarUriyAta usakI mehanata ke evaja meM use mila jAe~ / lekina mehanatakI bAjAra dara niyata karane meM aura aura bAtoM kA bhI asara par3atA hai / usIkA pariNAma hai ki kabhI jI tor3a mehanata se bhara peTa khAnA nahIM mila pAtA hai aura ThAlI rahakara binA mehanata Dhera kI Dhera kamAI kI jA sakatI hai / isalie bAjArakA mUlya nirdhAraNa jina sAmAjika evaM Arthika saMghaTanAoM para nirbhara karatA hai, zramIke zramakA mUlya nizcita karane meM unako hI aMtima mApa nahIM banAyA jA sakatA, kamase kama zramIko bAdhya nahIM kiyA jA sakatA ki vaha apane zramadAna meM vahI dRSTi rakkhe | Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 prastuta prazna IzvarIya nyAya hai ki manuSya pasInekI kamAI roTI khAyagA / jo pasInA bahAtA hai usakI roTI nahIM chInI jA skegii| isa nyAyameM jo bAdhA hai vaha ttuuttegii| koI artha-zAstra agara usa anyAyakA poSaNa kare, to use galata ThaharAnA hogaa| ___ 'sabako unakI AvazyakatAke anusAra aura sabase unakI sAmarthya ke anusAra' niyama yaha honA cAhie / peTa sabake hai| aba kisI meM baddhi adhika hai, kisI meM kama / jisake baddhi adhika hai, usakI samAjake nikaTa upayogitA bhI adhika ho sakatI hai| lekina isakA yaha Azaya nahIM hai ki vaha pA~ca sau AdamiyoMke lAyaka roTI ( = vetana ) athavA dhana pAnekI havisa rakkhe / jaise auroMke eka peTa hai, vaise hI usake bhI eka hI peTa hai / samAjakA saMgaThana aisA honA hogA ki buddhizAlI AdamIko bhI jarUratase adhika khAnA baToraneko na mile / nahIM to, vaha buddhizAlI AdamI apaneko bigAr3a baiThegA / mile use usakI AvazyakatAke anusAra, phira bhI usakI buddhikA upayoga pUrAkA pUrA samAjake lie ho jAnA caahie| 'sabako jarUratake mutAbika aura sabase kSamatAke anusAra' yaha sUtra hamAre sAmAjika saMghaTanameM caritArtha ho nikale, usa ora hamako bar3hanA hai| jo ( artha-zAstrakA ) tarka isase ulTI ora khIMcatA hai vaha pU~jIkA tarka hai, aura svArthakA tarka hai / aura usako lA~gha jAnA hamArA pharja hotA hai| Aja bhI to Apa dekhate haiM ki sarakArakI orase majUrIkI eka hada banI rahatI hai / usase kama majUrI nahIM dI jA sakatI / arthAt Aja bhI AdamIke zramako ekadama 'saplAi' aura 'DimAMDa' ke siddhAntake AdhIna nahIM rahane diyA gayA hai| isake yaha artha nahIM hai ki 'saplAi' aura 'DimAMDa ' vAle maMtavyameM koI sacAI nahIM hai / abhiprAya yahI hai ki mAnavI sacAI usase bar3I hai aura vaha kisI arthazAstrakI -- thiyarI' para samApta nahIM hai| prazna-pAnI aura havA usa mAtrAmeM maujUda haiM ki hamArI AvazyakatAoMse bhI jyAdA / isaliye, unake baTavAre tathA adhikArakA prazna bhI nahIM utthtaa| vaha prazna to kevala una cIjoMke prati uThatA hai jo itanI sImita haiM ki saba jana-samAjake liye kAfI ho bhI sakatI haiM aura nahIM bhii| ora isaliye hamArI AvazyakatAe~ havA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majUra aura mAlika 125 aura pAnIkI AvazyakatAoMkI taraha svAbhAvika na hokara una sImita vastuoMkI (khAnA-kapar3A ityAdikI) sImitatAse nirdhArita hotI hai| to phira zramI kaise kaha sakatA hai ki vaha bhale kitanA hI kAma kare, kintu usakI AvazyakatAe~ pUrI honI cAhie? uttara-nahIM, nahIM Apa bhUla karate hai| vastusthiti yaha nahIM hai ki dhUpa, havA, pAnIkA savAla koI savAla hI nahIM ho / savAla nahIM honA cAhie yaha to ThIka hai, lekina yaha savAla adhikAdhika hotA jA rahA hai, yaha aura bhI ThIka hai / yaha dillI hai; ganImata hai ki dillI hI hai, nyUyArka nahIM hai / lekina dillI hokara bhI havA-pAnIkA savAla kyA yahA~ sacamuca nahIM hai ? pAnIke eka nalapara yahA~ kaisI lar3AiyA~ ho jAtI haiM, kyA kabhI Apane nahIM dekhA yA sunA ? sira phUTa gaye haiM aura jAnoMpara A banI hai / usake bAda kyA Apane ve a~dherI koThariyA~ nahIM dakhIM jahA~ cahe nahIM rahate AdamI rahate haiM ? ve kaise rahate haiM, yaha maiM nahIM jAnatA, lekina karizmA dekhie ki AdamI sacamuca unameM raha raheM haiM ! kahA yahI jA sakatA hai ki ve AdamI cUhese badatara haiN| lekina kyA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ve sacamuca dhUpa aura havA nahIM cAhate ? aura AdamIkI jAna unameM nahIM hai ? aba prazna yaha hai ki khaira, havA-pAnIkI bAta to hala ho jAyagI / kyoMki havA khUba hai, pAnI khUba hai, aura sabako mana-bhara ye cIjeM mila sakatI haiM / yaha bAta samajhameM AtI hai| aura isakA honA muzkila nahIM mAlUma hotaa| [ agarne mujhe bahuta sandeha hai ki isa bAta ko itanA AsAna hama logoMne rahane diyA hai !] lekina kapar3A, khAnA aura anya AvazyakatAoMkA nirNaya kaise kiyA jAya ? ye cIjeM to AdamIkI mehanatase banatI haiM aura inakA banA banAyA koI khajAnA bhI aTUTa nahIM hai / isaliye isakA nipaTArA kaise hogA ? mAnie ki mujhe jarUrata hai eka sAlameM sirpha pahananeke kapar3eke lie pacAsa sUTakI / [ merI yaha jarUrata kama hai, kyoMki haz2AroM sUTa rakhanevAle strI aura puruSa birale nahIM haiN| ] taba kyA mujhe yaha saba kapar3A milegA ? nahIM milegA, to maiM kyoM na asantuSTa rahU~ aura usa samAja-vidhAnake khilAfa kyoM na dveSa rakhU aura Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 prastuta prazna phailAU~ jo mujhe pacAsa sUTa cupa-cApa nahIM de detA hai / aba kahie, kyA kahiegA ? lekina yaha kaThinAI utpanna hI isalie huI hai ki jIvanakI atyanta sAmAnya AvazyakatAoMke bArameM hamane sAmAjika viSamatAko Azraya dekara abhAva aura anizcayakI saMbhAvanA paidA kara dI hai / ekake pAsa Aja jAr3ese bacane lAyaka bhI kapar3A nahIM hai / vaha jyoM tyoM ThiThurakara rAta bitAtA hai / pAsameM dhana hote hI kyA Apa saMbhava samajhate haiM ki eka bAra to kapar3e ke mAmale meM vaha apanI havasa pUrI taraha nahIM nikAla lenA cAhegA? phira bhaviSya-saMbaMdhI anizcaya bhI AdamI saMgrahakI tRSNA bar3hAtA hai| tisapara ina sAmAnya AvazyakatAoMsaMbaMdhI padArthoM kI ginatIsa vyAktiko choTA athavA bar3A bhI samajha liyA jAtA hai / isIse taraha tarahake rAgacakra ( =Complexes ) aura mada-matsara Adi paidA hote haiM / agara ye bAteM haTa jAya~, vAtAvaraNameM spardhA na rahe, to kyA mujhe pacAsa adada sUTa bojha aura bevakUfI hI nahIM mAlUma hone lageMga ? jitanese merA kAma calegA, utanese adhika phira maiM cAha~gA hI kyoM ? Aja bhI cAra roTIse merA peTa bharatA hai, to kala jAne kyA ho, isa khayAlase pA~cavI roTI to maiM peTameM ThUsane kI koziza nahIM karatA / ataH, samAjameM svAsthya ho cale aura viSamatA kama hA to dhana-sampattike mAmalemeM bhI vyaktikI lobha-vRtti eka roga samajhI jAne lage / aura loga usa saMgraha-satRSNa vyaktipara IrSyA karaneke bajAya karuNA kreN| Apa dekheM ki jIvanake jarUrI upAdAnoM ke baTavArekA savAla utanA pecIdA usa avasthAmeM nahIM rahatA hai| merI jarUrateM merA baMdhana haiM / jarUrateM bar3hegI to Az2AdI ghttegii| jarUrateM ghaTeMgI to bojha bhI kama hogA / bojha kama huA ki phira maiM pragatike nimitta khulA aura halakA ho jaauuNgaa|| Aja to dhanakA nahIM dhUpake baTavArekA bhI savAla hai / loga rupayA dekara z2amInake bAr3eke bAr3e ghera lete haiM jisakA phala yaha hotA hai ki dUsarA AdamI sIladAra bhiTameM rahaneko lAcAra hotA hai / jisa paddhatIse dhUpa, havA, pAnIkI samasyAkA hala sAfa aura AsAna mAlUma hotA hai, ThIka vahI paddhatI aura tarahake baTavAremeM bhI kAma degI / usa paddhatIse vaha baTavArA bhI sarala ho jAyagA / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majUra aura mAlika 627 dhUpa IzvarakI hai aura sabakI hai| havA IzvarakI hai aura sabakI hai / bhUmi IzvarakI hai aura sabakI hai / dravya IzvarakA hai aura sabakA hai / jo vastu sabakI hai vaha sabako mile, isake subhIte ke liye hama cAheM to kisIko rAjA mAna leMge, kisIko maMtrI, kisIko mahAjana, kisIko caukIdAra, kisIko kisAna, kisIko mehanatI / yaha saba to hamAre apane banAye hue ohade ( bheda ) haiM aura ve isIlie haiM ki sabakI cIz2a sabako pahu~ce / ina ohadoMpara baiThe hue loga agara sabakI cIz2ako saba taka pahu~cAne meM madada nahIM dete haiM, apane svArtha paidA karake unheM bIca-bIca meM aTakA kara roka lete haiM, to yaha corI hai, IzvarakI anAmata meM khayAnata hai aura pApa hai / prazna - jo cIz2a sabakI hai, use sabake pAsa pahu~cAne ke liye Apane Upara rAjA aura maMtrIkI bAta jo kahI, kyA isakA yaha matalaba hai ki samAjakI samasta sampattikA vitaraNa kArya sTeTake hAthameM rahe aura usake utpAdakoM yA utpAdanameM sahAyaka honevAloMkA koI adhikAra usapara na rahe ? 1 uttara--nahIM, yaha matalaba nahIM hai / kisI vastukA utpAdaka usake utpAdanameM zrama to apanI orase DAlatA hai, paraMtu, sAdhana pahale se maujUda pAtA hai / isakA matalaba yaha hai ki vaha vastukA pUrNa aura eka mAtra svatvAdhikArI nahIM hai / lekina sTeTako usakA svatvAdhikArI mAnanA phira antataH kucheka vyaktiyoM ke samUhako svayaM utpAdakakI apekSA adhika svatvAdhikArI mAna lenA hai / sTeTa hara avasthA meM IzvarakI pratinidhi nahIM hai / vaha saccI janatAkI pratinidhi virala hI kabhI hotI hai / phira sTeTa apane ApameM vyaktiyoM se bhinna koI sattA nahIM hai / sTeTa agara kisIpara apanA adhikAra rakha sakatI hai to kisI vyaktihIkI mArphata / isa lihAjase mAdhyamake ( =Distributing agency ) taurapara cAhe sTeTase kAma le liyA jAve, aura tadanukUla usake adhikAra bhI mAna liye jAveM, para usase adhika apane ApameM hI una svatvoMko svIkArA nahIM jA sakatA / jaise samajhiye paMcAyata / paMcAyatakA matalaba hai ki vaha pradhAnataH parasparake adhikAroM ko jhagar3ane nahIM detI, una sabako milAe rahatI hai / aise hI sTeTa / agara vyaktigata vikArakI bhAvanA sImAkA atikramaNa kara jAyagI to sTeTa use roka degI / sImAkA atikramaNa nahIM hogA to sTeTa bhI niSkriya rahegI / arthAt sTeTa Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 prastuta prazna sarvesarvA nahIM hai, vaha viziSTa sAmAjika upayogakI eka saMsthA mAtra hai / isaliye svatvAdhikAra saba padArthoMpara sTeTakA mAnanA vizeSa artha nahIM rakhatA / balki vaha eka viziSTa prakArakA pU~jIvAda ( = State Capitalism ) ho jA sakatA hai, jo ki aniSTa hai / prazna - adhikAra athavA svatvAdhikArakI vAtako jAne dIjie / jAnanA to maiM yaha cAhatA thA ki jo kucha bhI kamase kama hareka vyaktikI apanI AvazyakatAe~ hoMgI, unako isa prakAra pUrA karanekA kAma ( =Function ) kauna-sI eka aikyakAraka ( = Unifying ) sattAkA hogA ki jisameM samaTikA svAsthya banA rahe ? uttara - pArasparika sahayoga - bhAvanAse vaha kAma hogA / sattAse kyA matalaba ? sainika zaktisa sannaddha sattA ? vaisI sattAko hama kyoM na eka dina anAvazyaka banA deM / parasparakA sahayoga hI taba eka jIvita tattva hogA / aura yadi Apa cAheM to vaha ApasI sahayoga hI Avazyaka honepara yathAnukula saMsthAkA svarUpa sujhA degA aura svayaM usa svarUpako svIkAra kara legA / prazna - kintu, usa sahayoga ke liye kyA kisI bhI prakArakI saMsthA honA anivArya nahIM hai, aura usa saMsthAko Apa sTeTa na kahakara kyA kaheMge ? uttara - sahayoga AvazyatAnusAra saMsthA-rUpa ho hI jAyagA / parivAra bhI kyA eka saMsthA nahIM hai ? dApaya bhI eka saMsthA hai / nagara bhI eka saMsthA hI hai agara usameM koI bhI ekatrita sAMskRtika sAmAnyatA ho / isaliye saMsthA athavA saMsthAe~ to hoMgI hI / lekina unakA vidhAna isI samaya peza nahIM kiyA jA sktaa| usa saMsthAkA nAma 'sTeTa' hogA bhI, to isameM mujhe yahI kahane yogya jAna par3atA hai ki 'sTeTa' zabda meM hI zAsana-saMbaMdhI bAhya upAdAna, yathA pulisaphauja AdikI AvazyakatAkI dhvani AtI hai / maiM samajhatA hU~ ki mAnava-jIvana ke vikAsa ke sAtha zanaiH zanaiH ye saMgaThita hiMsA ke upakaraNa kama aura lupta hote jAya~ge / una hiMsopakaraNoM ke saMgaThana ke binA bhI sTeTakI agara Apa dhAraNA kara sakate haiM, to aisI avasthA meM use 'sTeTa' kahane meM mujhe koI Apatti nahIM hai / prazna - vaisI sTeTa lAneke liye kyA AjakI sAmAjika vyavasthA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majUra aura mAlika 129 maukA de sakegI? athavA ki use bilkula tor3a-phor3akara usa naI vyavasthAkI nIMva DAlanI hogI? uttara-nIMva tor3ane-phor3anese nahIM par3egI / ataH tor3ane-phor3anekI vRtti hitakara nahIM hai| lekina dharatI se ugatA huA nayA killA bhI yadi dharatIko phor3atA huA ugatA hai to kyA yaha kahA jA sakatA hai ki vaha dharatIko phor3anA cAhatA hai ? aisA jAna par3atA hai ki mAnA dharatI svayaM usa killeke jIvanako saMbhava banAne ke lie avakAza de detI hai / vaha killA hI phira vRkSa ho jAtA hai / isa bhAMti jAna-bUjhakara kisIko bhI tor3ane ke lie pravRtti karane kI AvazyakatA nahIM hai| sacAI para jInA hI jhuThako kAphI cunautI hai| isalie yadi Age kabhI sosAyaTImeM hama isa prakArakI ahiMsA-pUrNa zAsana-vyavasthAko saMbhava banA huA dekhanA cAhate haiM, to upAya hai ki hama svayaM apane saMbaMdhoMmeM ahiMsAkA vyavahAra Arambha kara deM / hiMsAke aura AtaMkake AdhArapara khar3I saMsthAe~ isa taraha svayaM niSprANa hokara mujhA jAya~gI aura samAja-vyavasthAmeM koI bhaMga bhI na pratIta hogA; kyoMki taba taka ahiMsAtmaka saMsthAeM unakI jagaha leneko bana cukI hoNgii| Adhunika bhASAmeM kahie ki zaktikA hastAMtarita honA ( = transierence Of pow:1' ) sahaja bhAvasa ghaTita ho jaaygaa| prazna-lekina jo hiMsAkI saMsthAe~ kisI eka varga athavA dalakI sattAke lie prANa-svarUpa haiM, kyA hama ummeda kareM ki ve unheM murajhA jAne deMge? uttara-kyA hama cAroM ora nahIM dekhate ki AjakA saprANa AdamI kala niSprANa bhI ho jAtA hai, yAnI mara jAtA hai ? kyA koI svayaM maranA cAhatA hai ? isalie hiMsA-samarthaka saMsthAoM ke samarthaka apanI icchAse unheM marane deMge, yaha kauna kahatA hai ? phira bhI, eka dina unheM naSTa honA hogaa| una saMsthAoMkA nAza to isI meM pramANita huA rakhA hai ki ve svayaM nAza karanemeM, yAnI hiMsAmeM, vizvAsa rakhatI haiN| vijaya satyakI hotI hai, hiMsAkI vijaya nahIM hotI / para yaha to ThIka hI hai ki anAyAsa hamAre sAmAjika jIvana-vyApArameMse hiMsA lupta ho jAnevAlI nahIM hai| isalie nirantara dharma-yuddhakI jarUrata hai| 'dharma'ke sAtha 'yuddha' lagAyA hai,--isake mAne hI haiM ki bahuta virodha hogA jisase dharmako mArecA lenA hogaa| maiM mAnatA hU~ ki dharmakI yaha vijaya yo sahaja hI nahIM ho jaaygii| vaha bahuta kucha bali legii| lekina, bali kisI dUsarekI nahIM, hamArI hI / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti H hiMsA-ahiMsA 131 . ... .. nisbata khUna kama bahA, lekina yaha dekhanA zeSa hai ki unakA phala kyA vaha ho sakA jo cAhA jAtA thaa| asalameM rAja-krAnti bAharI uthala-puthalase saMbaMdha rakhatI hai / vaha saccI krAnti hI nahIM hai kyoM ki usase vyaktikI mUla sthitimeM koI parivartana nahIM hotaa| zAsana kevala isa hAthase usa hAthameM calA jAtA hai / kaha do ki kamaz2ora hAthoMse majabUta hAthoM meM calA jAtA hai; purAnoMkI jagaha naye AdamI Ate haiM, aura basa / zAsanakA, yAnI zAsakakA, hRdaya-parivartana nahIM hotaa| arthAt rAjakrAntiyA~, jo hiMsAke sAtha hotI haiM, DhA~ceko badalatI haiM, aMtaH pravRttiko nahIM chatI; zAsana-vidhAnako badalatI haiM, jIvana-paddhati aura jIvanavicArake mUlako nahIM bdltiiN| isalie unheM krAnti bhI kyA kahanA / jo saccI hai aura saMpUrNa hai, vaha krAnti to hRdayameM janma legI / vaha sarvAMgINa hogI aura isIlie vaha krAntikA ghoSa nahIM zAntikI iSTatA caahegii| bAharI kolAhala use abhISTa na hogaa| phira bhI dekhate dekhate vastuoMke mUlyoMmeM aisA kucha maulika aMtara par3a jAyagA ki hama usakI kalpanA bhI nahIM kara sakate the / Upara jisa parivartanakI AvazyakatA kahI, vaha aisI hI zAntimaya krAntise saMpanna hogaa| usameM samAja-vidhAnake bhaMgakI saMbhAvanA, jaisI ki rAjakrAntimeM huA karatI hai, nahIM hogI; kyoMki, vaha rAjakrAMti nahIM jIvana-krAnti hogii| kaThinAI yahI hai ki zAsana-vidhAnako hama mUla mAnavIya ( =jIvanakI) paribhASAmeM nahIM dekhate haiM, use rAjanItizAstrake ( = Science of Political Economy ke ) kAnUnoMkI paribhASAmeM dekhate haiM aura isalie rAjya-vidhAna to badalanA cAhate haiM, samUce jIvanameM tadanukUla hera-phera nahIM karanA cAhate / isa bhA~ti rAjakrAnti to zAyada ho bhI par3e, para saccA sudhAra koI nahIM hotA / isa lie AvazyakatA hai ki krAntiko hama saMkucita sImita rAjanItika arthameM na leM, balki vyApaka jIvanake arthA meM le / taba zAyada binA 'krAnti' zabdakI AvazyakatA par3e zAntise hI vaha krAnti ho jAyagI / prazna-samUce samAjake hitameM yadi kuchekako bAdhaka samajhA jAtA hai aura samAjakI rakSAke lie vaidha upAyoMdvArA (=Lawfully) binA kisI vyaktigata rAga-dveSakI bhAvanAke una kuchekako qhatma kara diyA jAtA hai, to kyA ise Apa hiMsAtmaka kaheMge? Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 prastuta prazna uttara-samAjane kyA unheM paidA bhI kiyA thA ? hA~, maiM use hiMsA khuuNgaa| phA~sIkI saz2Ake maiM hakameM nahIM huuN| lekina zera agara bakarIko khA jAtA hai, to yaha kahanese kyA phAyadA ki zerake usa prakAra apane zikArako khA jAneke meM hakameM nahIM huuN| phAyadA nahIM, phira bhI maiM yaha kahatA huuN| kyoM ki maiM nahIM mAnU~gA ki AdamI jAnavara hI hai| jAnavara rahane ke lie AdamI AdamI nahIM hai / maiM samajhatA hU~ ki samAjakI yaha badalA nikAlanakI bhAvanA (=Revenge ) hai jo aparAdhIko phA~sI taka bhejatI hai / lekina aba isa tattvako adhikAdhika pahacAnA jA rahA hai ki samAjameM aparAdha aura aparAdhIke prati badalekI nahIM sudhArakI bhAvanA cAhie / jelakA nAma 'repharamezana kempa' hotA jA rahA hai, so kyoM ? yAnI jo vyakti asAmAjika vyavahAra karatA hai samAja usa asAmAjikatAko niSiddha ThaharA sakatI hai aura use miTAnekA Agraha kara sakatI hai, kintu vyaktiko hI miTA DAlanekA dAvA usakA nahIM ho sakatA, kyoM ki yaha nirvivAda hai ki manuSya mUlataH sAmAjika prANI hai / aisA hokara bhI yadi vaha asAmAjika vartana ( =aparAdha) karatA hai, to yaha vikAra akAraNa nahIM ho sakatA / AvazyakatA hai ki bAhya paristhiti aura usa vyaktikI cittavRttimese usa asAmAjikatAkA 'krimineliTI'kA, nidAna khojA jAya / mautakI sajA samAjake hakameM usakI hArakA pramANa hai / vaha dIvAliyApana hai / prazna-Apane kahA ki jise inkAca yA krAnti kahA jAtA hai vaha bhI vikAsahIkI kriyA hai| to kyA usa krAnti athavA inlAbako vikAsakI kriyA mAnate hue use Apa abhISTa samajhate haiM, aura kyA isa taraha krAntivAdiyoMse ApakA mata-bheda abhidhA-saMjJAke (Nomenclature ke ) sivA aura kucha nahIM hai? uttara-abhISTa yA kucha samajhanekI use guMjAyaza nahIM hai| bhUcAlako abhISTa samajhA jAya, athavA kyA samajhA jAya ? hamAre apane hATa-bATake jIvanakI dRSTise bhUcAla iSTa nahIM hai / lekina yaha kahanA kisake hAthameM hai ki vaha bhUcAla bhI kinhIM anivArya kAraNoM kA pariNAma nahIM hotA hogA ? phira bhI hama prArthanApUrvaka aura yatnapUrvaka bhUcAlako nahIM bulA sakate / ___ isalie saMkSepameM yaha kahA jA sakatA hai ki krAMti, kyoM ki vaha apane meM iSTa nahIM hai, isalie kabhI kI jAnI nahIM cAhie / krAnti jise hama kahate haiM, vaha Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAMti : hiMsA-ahiMsA 133 prAkRtika niyamoMko ulaMghana karate rahanekA ekatrita pariNAma hai / vaha dabI huI sacAIkA phUTa par3anA hai| upayukta yaha hai ki vaha sacAI hamAre vyaktigata aura sAmAjika jIvanameM adhikAdhika vyakta hotI rahe / vaha kucalI to jA nahIM sakatI / isalie jaba jaba aisA hotA hai, usako dabAyA aura kucalA jAtA hai, taba taba mAno krAMtike bhI bIja boye jAte haiN| jaise damanake ( Repression ke) pariNAmameM jaba visphoTa ( = Explosion ) hogA hI, to usa visphoTako abhISTa yA anabhISTa kyA kahA jAve ? hA~, abhISTa yaha avazya hai ki jIvana meM ( satyakA ) damana kamase kama ho aura abhivyakti uttarottara adhika ho / krAnti sAmAjika sthUla arthame cAhI nahIM jA sakatI, cAhI to zAnti hI jA sakatI hai / lekina usa krAntise ma~ha bhI nahIM mor3A jA sakatA, kyoM ki vaha to karmaparaMparAkA eka bhAga hai| prazna-davI huI sacAIkA jo phUTa nikalanA vikAsake lie anivArya hai, Apa usameM sahAyaka honA cAheMge athavA nahIM? uttara-usa sacAIke dabAnameM sahAyaka nahIM honA cAhU~gA / isalie sacAIko phor3ekI bhA~ti phUTakara nikalanA par3e, isa saMbhAvanAko maiM kama cAhU~gA / lekina nizcaya hI phor3A jaba phUTe, to usa dRzyase ghabarAnA nahIM cAhU~gA aura mu~ha nahIM modUMgA, balki marahama-paTTI lekara pAsa rahanA cAhU~gA / prazna-lekina vaha phoDA java phoDA hai, usa samaya, usake prati ApakA kyA karttavya hogA ? uttara-jo honA cAhie / yAnI use pakane denA aura naztarake lAyaka ho to vaisA karanA / lekina isa upamAko hama bahuta Age na khiiNceN| isameM khatarA yaha hai ki hara koI apaneko DAkTara mAna sakatA hai, aura jo bAta use pasaMda na Aye use phor3A kaha sakatA hai / isIlie krAntikI bAta karate samaya, yA koI bAta karate samaya, AhiMsA-tattvakA sadA dhyAna rakhanA par3egA / ' ahiMsA meM yaha garbhita hai ki bhaviSya bhaviSyake hAtha meM hai| phala vidhAtAke vaza hai| isase bhaviSyako banAneke irAdese, yAnI phala-AkAkSAmeM, koI aisA karma nahIM kiyA jA sakatA jo anaitika ho / jaba anaitika karma kiyA jAtA hai, to usake bhItara pariNAmakA moha rahatA hai / pariNAma jisake hAtha hai, usake hAtha hai / ataH karanA to satkarma hI hogaa| vaisA karake phalakI cintAse nizcinta rahA jA sakatA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 prastuta prazna prazna-samAjakI bAbata usa phor3eke pake honese ApakA kyA matalava hai ? Apa use kaba pakA samajheMge aura usa samaya naztara lagAnekA ApakA kyA abhiprAya hai ? aura naztara lagAnekA adhi' kArI hareka apaneko na samajha le, isake lie Apa kyA roka rakhate haiM? uttara-isake lie nirNAyaka nIti mere vicArameM yaha honI cAhie ki maiM svayaM apane AcaraNakA dhyAna rakkhU / apanese dUsarekA nirNAyaka bananekI jaldI mujhe nahIM karanI caahie| isI nItiko samAja-vyApI karanese yaha rUpa ho jAyagA ki kisI burAIko kAnUnase roke jAnese pahale usa sambandhameM janamatako pakA lenA cAhie / janamata hI janatAkA astra hai / janamatako aprabuddha rahane dekara kinhIM bAharI upAyoMse usa janatAkI burAiyoM ko nirmUla nahIM kiyA jA sakatA / arthAt , kaba phor3A kisa hAlatameM hai aura naztara kauna lagAye ?-ina praznAkA samAdhAna isImeM hai ki sabako Atma-niNAyaka bananekI sthiti taka pahu~cAyA jAya / vyakti apanA, aura apane sAtha unakA bhI nirNAyaka bana sakatA hai jinakA vizvAsa aura dAyitva usa prApta huA hai / maiM apanako aura apanoMko daMDita kara sakatA hU~ / anyako nahIM / matalaba ki rASTrakA jinapara bharosA hai ve rASTrakI nItikA nirNaya kreN| ahammAnameM yaha kAma nahIM ho sakatA hai| ___ 'naztara lagAne se ThIka kisI painI dhAravAle astrako (=kAnUnako) istaimAla karanekA abhiprAya nahIM hai / vaha kAnUna, usakI sUjha, usakI AvazyakatA to asalameM lokamatameMse uganI caahie| apane samayase pUrva acchA vidhAna bhI burAIko kama na kara sakegA / abhiprAya yaha hai ki jisake phor3A hai, vaha pahale usase chuTTI pAneko Atura ho jAya, yaha bahuta Avazyaka hai / isake anaMtara jo sAdhana upalabdha hoMge, unheM apane Upara prayukta hone deneko vaha svayaM udyata hogaa| phira to astra jitanA painA ho utanA acchA / kyoM ki rogI svecchAsa apane Upara hI usakA prayoga karatA hai, isalie 'naztara' aura 'paine' Adi zabdoMke istaimAlase bhI hiMsAkA bhaya vahA~ nahIM hai / kyoM ki apaneko isa prakAra sAdhate ( mArate ) rahanA to saba bhalAiyoMkA mArga hai / para dhyAna rahe, upamAkI bhASA upamAkI hai, vaha hatyAkI nahIM hai / prazra-zAsana-vidhAna. kaTa-nIti aura pAzavika balake dvArA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti H hiMsA-ahiMsA bholI janatA prAyaH kuchekake hAthakA khilaunA hI rahI aura rahatI hai|jb janatA kuchekake hAthakA khilaunA hai aura use prabuddha karanekA to kyA usa taka pahu~canekA bhI maukA nahIM hai, vaisI avasthAmeM kyA usake pravuddha honetakakI pratIkSA kI jAya ? athavA anya sAdhanoMke dvArA, kRTa-nIti aura pAzavika valakA prayoga karake bhI, una kucheka vyaktiyoMhIko apane mArgase pahale sAfa kiyA jAya? uttara-janatA taka pahu~canekA maukA nahIM hai, isakA kyA matalaba ? kyA isakA yaha matalaba hai ki bAharI pratibandha aise lagA diye gaye haiM ? taba to savAla yaha ho jAtA hai ki hamameM lagana kitanI hai ? kucha ho, svadharmako nahIM chor3A jA sakatA / hamAre bhItara agara utkaTa lagana hai aura janatA taka pahu~ce binA mAno jIvana hI hamAre lie bhAra-svarUpa jAna par3atA hai, to spaSTa hai ki ve kRtrima pratibaMdha hameM roka na skeNge| rokeMge bhI to pAzavika balase aura kevala zArIrika arthameM roka skeNge| yaha satyAgrahakA rUpa huA / pAzavika balakA javAba usI balase satyAgrahI nahIM de sakatA, lekina khullamakhullA vaha usa balakI asatyatA svIkAra karatA hai aura savinaya bhAvase una kRtrima pratibaMdhoMkI avajJA karatA hai / yaha svayaMmeM janatAke lie Atma-prabodhaka bAta hogI / jaba yaha ( satyAgrahakA ) mArga sadA khulA hai, taba kisI prakArake pAzavika aura kUTa-nItike upAyoMse kAma lenekA prazna hI kahA~ uThatA hai ? vaha sthiti asaMbhava hai jahA~ saccI laganavAle puruSake lie mArgakA abhAva ho / lagana hI mArga nikAla detI hai / yaha kahanA ki mAnavatAke mArga to saba orase banda haiM aura paristhitiyoMkA dabAva behada hai, isalie calo, isa pazutAke mArgapara hI cale caleM, hIna-vizvAsakA dyotaka hai| mAmUlI taurapara burAIkA mukAbalA muzkila mAlUma hotA hai / isIlie buddhi usa mukAbalese taraha tarahase bacaneke mArga sujhAtI hai / hiMsaka nItiyoM vaise hI eka prakArase burAIse yuddha karaneke bajAya usase baca nikalanekI rItiyA~ haiM / gupta (='ecret ) saMgaThana AdikI sUjha bhI bahuta kucha isI bacanekI vRtti se prApta hotI hai / isalie upAya sacAIkI tarafa sIdha calane aura isa prakAra burAIko sIdhI cunautI denekA hai / sIdhI cunautI,-yAnI usakA sIdhA vAra apanI chAtIpara lenekI himmata / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 prastuta prazna prazna - jo hiMsaka hai, usake sAmane kabhI aura kitane hI ahiMsaka bana kara jAyeM, kyA vaha sabako khA hI na legA ? yaha vizvAsa Apa kaise kara sakate haiM ki kabhI vaha hiMsAse vAz2a bhI AyegA ? uttara- - vaha kyA apanI mA~ko bhI khA letA hai, yA khA gayA hai ? agara hiMsaka AdamI aisA nahIM kara sakA, to maiM apanA ahiMsAkA vizvAsa kisa bhA~ti tor3a dU~ ? ho sakatA hai ki vaha mujhe khA jAya, lekina isase kyA mujhe DaranA cAhie ? agara vaha mujhe khA jAtA hai, to isakA yahI to matalaba hai ki mA~ke jitanA vaha mujhe apanA nahIM samajhatA / merI koziza honI cAhie ki maiM adhikAdhika usakA hotA jAU~, yahA~ taka ki usakI mA~se bhI adhika maiM usakA ho jAU~ / tatra nizcaya hI vaha mujhe nahIM khA sakegA / taba vaha merI bAta sunegA aura mAnegA / Apa pUchate haiM, kaba aisA hone meM AyegA ? maiM kahatA hU~ ki cAhe to agalI ghar3I hI aisA hone meM A jAye, aura cAhe to janma-janmAMtarameM bhI vaha hRdaya - parivartana na dIkhe; lekina, usase kucha banatA bigar3atA nahIM hai / zahAdata isalie zreSTha nahIM hai ki vaha tatkAla camatkAra dikhA detI hai / vaha zahAdata hai, yahI bar3I bAta hai / isalie phala na bhI dIkhatA ho aura cAhe sAmane mauta hI dIkhatI ho ( aura hamArI ye sthUla A~kheM dekhatI bhalA kitanI dUra taka haiM ? ) yaha nizcaya mAnanA cAhie ki vidheya ahiMsA hI hai / dUsarI ora phala bRhat bhI samakSa dIkhatA pratIta hotA ho, phira bhI pakkI pratIti rakhanI cAhie ki hiMsA mAnava-dharma nahIM hai / prazna - lekina agara Apa eka aise jaMgalameM rahate haiM, jahA~ zerakA AtaMka hai, to kyA Apa usake dvArA khAyA jAnA zahAdata samajheMge ? aisI ahiMsA kyA Atma-hiMsAhIke nikaTa nahIM hai ? uttara - maiM jo karU~, kyA sacAI usapara maukUpha hai ? zerase Dara lagatA ho to manase to maiM usa Darake samaya hI usa zerakA badhika vana gayA / taba Uparase ahiMsAkA DhoMga nibhAnA to doharA pApa huA / isalie agara mujhameM bhaya vidyamAna hai, tatra yahI yogya hai ki apane ko bacAne ke lie maiM bane to usako mAra bhI dU~ | lekina agara vaisA bhaya nahIM hai, to zerako apaneko khA jAne bhI dU~, to isameM mujhe koI anIti nahIM mAlUma hotI / yaha zreSThatara ho sakatA hai / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti : hiMsA-ahiMsA 137 para aise kAlpanika udAharaNako lekara hama aTakeM kyoM ? phira sAmAjika praznako lete samaya dhyAna rakhanA hogA ki yahA~ AdamI aura zerakA savAla nahIM hai, yahA~ to AdamI aura AdamIkA hI savAla hai / zerake sAtha vyavahAra karanemeM jo chUTa AdamIko milatI hai, vaha manuSya ke sAtha vyavahAra karane meM nahIM mila sktii| yoM to itihAsameM aise udAharaNa bhI mile haiM jahA~ sacamuca AdamiyoMkA zikAra kiyA jAtA thaa| purAne itihAsameM hI kyoM, adala-badalakara vaha zikArakI vRtti aba bhI hamAre bIca se anupasthita nahIM hai| lekina usako niMdya ThaharAnA hogA / aura agara pragati karanI hai to usase viparIta niyamako, arthAt premake niyamako, vivekapUrvaka svIkAra karanA hogaa| prazna- yadi kabhI aisI sthiti ho ki kucheka bahu-saMkhyaka kucheka thor3e logoMke zikAra honeko haiM, aura unheM bacAneke lie samayakA takAjA kRTa-nIti aura pAzavika valahIke lie ho,-baranA ahiMsaka rahane meM unakA nAza nizcita ho, tava Apa kyA kareMge? uttara-aisA ho, tabhI pA sakU~gA ki maiM kyA karatA huuN| lekina yaha to maiM mAnatA hU~ ki manuSyake lie koI sthiti aisI nahIM ho sakatI jaba pazutAkA mArga hI eka mArga raha jAve / aisA hai to vaha manuSya kisa lie hai ? kUTanItike rAstese prArambhameM bacAva dIkhatA , lekina vaha bhrama hai| khatarA agara aise TalatA hai to Talaneke sAtha vaha bar3ha bhI jAtA hai / isalie agara kUTatA aura pazutAkA upAya upAya ho bhI, to bhI vaha dUra-darzitAkA upAya nahIM hai| Uparake udAharaNameM zikAra honevAle logoMkI saMkhyA Apa adhika batAte haiM / taba to sthUla bala bhI una logoMke pAsa adhika huaa| aisI hAlatameM merI samajhameM nahIM AtA ki vaha sthala bala, jo ki unake pAsa pahalehIse maujUda hai para jisake rahate hue bhI ve parAbhUta haiM, Akhira phira kyoM kara mahattvapUrNa ThaharAyA jA sakatA hai ? agara kUTanIti unheM vinAzase bacA sakatI hai, to isalie nahIM ki vaha kUTa hai, balki isalie ki vaha nIti hai| merA kahanA yahI hai ki khulakara dekhA jAya to saMkaTake samaya sthUla bala nahIM, nItikA bala hI adhika upayogI hotA hai / aura yaha bhI AsAnIse dekhA jA sakatA hai ki jo nIti jitanI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 prastuta prazna saccI hai, utanI hI baladAyaka hai / isIse pazutAke virodha nItimattA aura naitikatAkA samarthana kiye binA upAya nahIM hai| prazna-uparyukta udAharaNake anusAra kaha sakate haiM ki samAjameM eka zreNI kucha aise logoMkI hai jinakI vRtti hiMsra pazu jaisI hai aura jo anya logoMkA zikAra karanemeM lage haiN| to kyA unake sAtha vahI vartAva kiyA jAya jaisA ki Apane Upara zerake lie batalAyA ki use mAra DAlA jA sakatA hai ? uttara-zera jaba khAneko Aye taba agara hameM Dara lagatA hai aura anyathA hama apaneko bacA nahIM sakate, use mAra ddaaleNge| lekina yaha bAta yAda rakhane kI hai ki AdamI zera nahIM hai, vaha AdamI hai| vaha jaMgalameM nahIM, samAjameM rahatA hai| usake sAtha mana-cAha tarIkese vyavahAra karanekI hameM chaTa nahIM hai / vaha chuTa ho nahIM sktii| AdamIke nijake durguNa aura aparAdhakA saMbaMdha samAjase bhI hai / zerakI mAninda sirpha peTa bharane ke lie AdamI AdamIpara nahIM TUTatA / jisako 'sAmAjika zoSaNa' kahA jAya vaha asalameM samAjavyApI doSa hai| AdamI vyaktigata rUpameM kahA jA sakatA hai ki usa samAjavyApI rogakA zikAra hotA hai / isI taraha anya aparAdhI bhI jaMgalI pazu haiM, aisA mAnakara nahIM calA jA sktaa| balki unakI aparAdha. vRttikA nidAna khojanA aura pAnA jarUrI hai, isalie, AdamiyoMke mAmalemeM jAnavaroMvAlA taka nahIM lagAnA caahie| jo nIti pazujAtipara lAgU hai, vaha kucha hA, vaha cAha lAThI-bhaiMsa (=-might is right ) vAlI hI nIti ho,para isalie vaha mAnava jAtikI bhI nIti ho sakegI, so kadApi nhiiN| prazna-AdamI pazu nahIM hai, lekina usameM pazutA hai: aura samAja vilkula jaMgala nahIM hai, lekina usameM kucha jaMgalapana hai| kyA Apa aisA nahIM svIkAra karate ? aura phira kyA usa pazutA aura jaMgalapanake lie vahI (sazastra ) upAya Avazyaka nahIM ho sakatA ? uttara-manuSyameM jo pazutA aura samAjameM jo jaMgalakI samAnatA zeSa hai, vaha hai to isalie hai ki mAnavake prayatnoMse vaha uttarottara aura bhI kama ho / isalie vaha nahIM hai ki vikAsakI ghar3Iko ulaTA calAne ke lie samarthanake taurapara hama usa apanI pazutulyatAkA prayoga karane laga jaaveN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti : hiMsA-ahiMsA 139 prazna-kintu mAnava-samAjakA vaha varga jisakI rahI-sahI pazutA ugra hokara siMhakI hiMsakatAkA rUpa dhAraNa kara dUsaroMko khAne meM lagI hai, aura mAnavatA jinheM apIla hI nahIM kara sakatI, unase bacaneke lie sazastra zaktisa kAma lenA kyA anucita hogA? uttara-maiM aise kisI AdamIke honemeM vizvAsa nahIM karatA jo vidhAtAkI bhUlase manuSya bana gayA hai para asalameM hai vaha korA pazu / jaba aise AdamImeM hI vizvAsa nahIM karatA, taba aise vargameM to vizvAsa kara hI kaise sakatA hU~? asalameM pazutA hama sabameM hI thor3I-bahUta hai| kyA amIra kyA garIba, jaba pazutA jAgatI hai to hama sabhI nikRSTa vyavahAra karate haiM / jaba maiM kisI AvazameM nikRSTa vyavahAra kara rahA hoU~ taba kyA yaha pasaMda karU~gA ki mujhe mAra diyA jAya ? maiM to khaira apanA maranA kyoM pasaMda karane lagA, lekina kyA Apa yaha pasaMda kareMge? isI tarIkese maiM kahanA cAhatA hU~ ki jo nikRSTa karma karatA dIkhatA hai, usake bhItara saMbhAvanA hai ki vaha utkRSTa karma bhI kara sake / maiM manuSyatAke bAremeM nirAzA aura avizvAsakA rukha pakar3akara calanekA samarthana nahIM kara sakatA / maiM pUchanA cAhU~gA ki jo pAgala hai, jo cora hai, jo DAkU hai, vaha kyoM aisA hai ? kyA hama aklakA divAlA nikAla baiThe aura yaha socanekA prayatna na kareM ? isameM kucha nahIM lagatA ki kisIko duSTa kahA aura use mautake ghATa jA utArA / lekina, isa nItiko khullamakhullA istemAla karanA manuSyatAke lie apanI hAra mAnanase kama nahIM hogaa| ___ yaha vivekase aura vijJAnase hAtha dho lenA hogA / maiM kaha sakatA hU~ ki aparAdhI akAraNa aparAdhI nahIM hotA aura aparAdhake sAtha vyavahAra karanekA upAya daMDa denA hI nahIM hai / jaisa rogiyoke lie, vaise aparAdhiyoM ke lie bhI aspatAla ho sakate haiM / aparAdha-cikitsAke mAne haiM ki hama pratyeka vyaktikI mUla mAnavatAmeM vizvAsa rakhate haiM aura usake svabhAvameM jo vikAra A gaye haiM, prayatnadvArA usakA pratIkAra karanemeM vizvAsa rakhate haiN| badalA lene aura badalemeM jAna taka lenekI nItikA samarthana karanA mAnavatAke aba takake ina prayatnoMko niHsAra mAna baiThanA hogA / kyA Apa mujhe itanA avizvAsI banA huA dekhanA cAhate haiM ? prazna-kyA Apa mAnate haiM ki samAjameM eka aisA varga hai jo ki Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prastuta prazna svabhAvataH ( =essentially ) aise sAdhanoMse susajjita hai ki jinase vaha zeSa jana-samAjakA zoSaNa kara sakatA hai aura karatA hai aura yahA~ taka ki jAnate-bUjhate ( =Consciously ) aisA karanemeM apanA iSTa samajhatA hai ? aura sAtha hI kyA Apa mAnate haiM ki jo loga use aisA karanese rokate haiM unase vaha moracA letA hai aura leneko taiyAra rahatA hai ? yadi aisA hai, to phira usake dilameM kisa orase parivartanakI guMjAyaza raha jAtI hai ? uttara-koI vizeSa varga hI dUsarekA ahita karake apanA hita sAdhanekI icchAkA zikAra ho, aisA mujhe nahIM mAlUma hotA / isake bIja lagabhaga sabhImeM haiM, aura jo isa prabhAvase kama-adhika mukta haiM, aise loga bhI thor3e-bahuta sabhI vargoM meM pAye jA sakate haiN| ____ jo Aja paisevAlA hai usake pAsa paisake kAraNa zopaNake sAdhana haiM, aisA samajhA jAtA hai / yaha samajhanA galata nahIM hai| lekina jo Aja paise-vAlA nahIM hai, vaha vyakti isI kAraNa bhinna prakRtikA hai, aura maukA par3anepara vaha zoSaka na hogA, aisA samajhanA ThIka nahIM hai / amIra aura garIbameM, mAnava-prakRtikI dRSTise, usa amIrI garIbI ke kAraNa antara nahIM mAnA jA sakatA / ekako rAkSasa aura dUsareko devatA rUpameM dekhane kI AvazyakatA nahIM hai / jisako 'zoSaNa' kahA jAtA hai, usakI jar3ameM saMkIrNa svArthakI vRtti hai / jahA~ jahA~ vaisA saMkIrNa svArtha hai, vahA~ zoSaNa avazyaMbhAvI hai, cAhe lAkha use kAnUnoMse rokA jAve / vaidhAnika sudhAroMse niHsvArthatAke upayukta paristhiti paidA karanemeM madada lI jA sakatI hai, lekina yaha dhyAna rakhanA hogA ki mukhya vastu ni:svArthatA hai| ___ akiMcana vyakti (=The hast-not) yA aisA varga (=The proletariat) agara manameM bala-saMcaya aura adhikArAharaNa ke ( =Capture of Power ke) manasUbe rakhatA hai to zopaNa-hIna samAja-vyavasthA kAyama karanemeM vaha vizeSa sahAyaka na hogA / akiMcanatA to bhItara taka paiThI honI cAhie, tabhI usake jorase zopaNakI bhAvanAko samAjamese nirmUla kiyA jA sakatA hai / ___ isa dRSTise zopaka (=Exploiter) aura zoSita (=Exploited) vargAmeM maiM sthAna-bhedake atirikta koI aura maulika bheda nahIM dekhtaa| ekako DhamarekI jagaha baiThA dIjie. taba bhI vizeSa antara nahIM mAlama hogaa| jo Aja Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnti : hiMsA-ahiMsA zoSita dIkhatA hai, kisI aghaTa ghaTanAke yogase vaha yadi adhikAra prApta ho jAve to vaha kisI zoSakasa kama dIkhegA, aisI saMbhAvanA nahIM hai / ataH yahI kahA jA sakatA hai ki zoSaka varga adhika prabuddha hai, sagaThita hai aura catura hai, isase zoSaka hai; aura dUsarA aprabuddha hai, isase nirbala hai aura zApita hai| kisI vargake svArthako U~cA uThAkara usImeM trANa mAnane laganeme zoSaNa banda nahIM hogA, isa bhA~ti vaha aura gaharA hogaa| yadi zoSaNa banda honA hai to vaha tabhI hogA jaba ki pratyeka varga aura pratyeka vyakti yaha jAne ki usakA apanA alaga aura bhinna svArtha koI nahIM hai| jo parAthase avirodhI hai vahI svArtha saccA svArtha hai| jinheM saMkIrNa bhAvase apane svArthoko dekhane aura sAdhanekI Adata ho gaI hai, ve svabhAvataH aise prayatnameM bAdhA banakara sAmane AyeMge jo sarva-hita sAdhana karanA cAhatA hai / yaha to manuSyakA svabhAva hai / lekina isameM nirAza hone-jaisI koI bAta nahIM hai| agara hama samAjakI viSamatAko dUra karanA cAhate haiM to vaha tabhI dUra hogI jaba hama usa viSamatAkI cetanAsa svayaM haTega aura bAhara bhI use kama karane meM prayatnazIla hoMge / varga-vigraha hI to zikAyata hai, vahI to roga hai / varga-vigrahakI cetanAko gaharA karanekA upAya to rogameM gahare pha~sanekA hI hai / isasa vyaktimAtrako, cAhe phira vaha rAjA ho yA raMka ho, eka dharAtalapara rakhakara vicAra karane yA vyavahAra karanese hI sAmAjika samasyAkA kucha samAdhAna ho sake to ho sake, anyathA to vaha ulajhatI hI jaaygii| varga-vigrahakI ( =Class struggle kI) jagaha varga-saMgrahakI (=Class Collaboration kI) bhAvanA cetAnI hogii| AdamI AdamI hai| jo bheda hai vaha kRtrima hai / usa kRtrima bhadake nIce AdamI AdamIkI sahaja sAmAnyatA hama nahIM pahacAneMge aura usIko nahIM yAda rakkheMge to hamArA paidA kiyA huA samAjavyApI vaiSamya kisake sahAre phira dUra ho sakegA? isIse merI dhAraNA hai ki Arthika lar3AIko pAramArthika dRSTi-koNase dekhakara hI nipaTAyA jA skegaa| pracalita arthazAstrameM pracalita Arthika saMkaToMkA ilAja milegA hI kahA~se, kyoM ki vahI to usa saMkaTake mUlameM hai| prazna-kyoMkara vizvAsa kiyA jAya ki vaha zoSaka jisakA zoSaNameM abhyudaya huA hai aura usa zoSaNakI kSamatA honese hI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 prastuta prazna jo usa abhyudayakA apaneko adhikArI samajhatA hai, kabhI apane isa vyavahArako svayaM hI anucita samajhane lagegA? uttara-yaha vizvAsa isalie kiyA jA sakatA hai ki koI bhI zoSaka korA zoSaka hI nahIM hai, vaha AdamI bhI hai / usake mA~-bApa hoMge, bhAI-bahina hoMge, bAla-bacce hoMge, bandhu-bAndhava hoNge| vaha samAjakA bhAga hogA / agara samAjake antaHkaraNameM vastuoMke vividha mUlyoMkI dhAraNA badala jAve, lakhapatIkA AjakI tarahase dabadabA na rahe aura vaha apane lakhapatitvake lie sAmAnyase kisI kadara hIna hI vyakti samajhA jAya to lakhapatI honekI lAlasA aura lakhapatI ho jAnepara garvakI bhAvanA phira kisake sahAre usameM paidA hogI aura kisake sahAre TikegI? mere abhimAnako tuSTi tabhI milatI hai jaba dUsarA mere samakSa kucha jhukatA huA dIkhatA hai / paise se vaha zakti jaba khiMca rahegI taba paisekA Dhera peTake nIce rakhanekA Agraha bhI manda ho jAyagA / __ Aja jo hameM pU~jI-patike pU~jI-mohase ubarane kI saMbhAvanA asaMbhava dikhAI detI hai, to kyA isakA kAraNa yaha bhI nahIM ho sakatA ki usa pU~jI-mohake zikAra thor3e-bahuta hama bhI haiM ? Aja bhI kyoM mai pU~jI, pU~jIpati aura pU~jI-vAdIke ataMkako asvIkAra nahIM kara sakatA? aura agara saca-muca hI usa AtaMka-bodhase maiM chuTakArA pA jAtA hU~ to mujhe nizcaya hai ki kamase kama mujhe lekara to apanI pUjIke adhipatitvameM usa AdamIko svAda anubhava nahIM ho pAyagA / kyA yaha avizvasanIya mAlUma hotA hai ki gautama buddhake samakSa hokara eka lakSAdhipa athavA narAdhipa apaneko nimna hI anubhava kara AtA hogA? vahA~ usakA daMbha,--usakI zoSakatAko kyA ho jAtA hai, aura vaha mAno dayanIya kyoM ho AtA hai ? maiM pUchatA hU~, kyoM ? isake javAbameM hI asalI javAba hai| mujhe mAlUma hotA hai ki pU~jIpati lokamatakA (=Public opinionkA) dAsa hI hotA hai / lokamatase vaha behada ghabarAtA hai aura usakI anukUlatA aura dAsAnudAsatAdvArA hI vaha-dhana kamA pAtA hai| usake vyaktitvameM kucha asalI tarIkekI himmata hotI to vaha dhana nahIM balki samAjameM saccI naitika niSThAkA arjana krtaa| isa lihAjase mujhe zaMkA nahIM hai ki khUba paisA kamAkara jhopar3iyoMke bIcameM apanA mahala banAkara baiThanevAlA sAhUkAra kamajora AdamI hotA hai| jhopar3iyoMkA use Dara rahatA hai| usake vizvAsa puSTa nahIM hote aura vaha Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAntiH hiMsA-ahiMsA 143 pracalita sAmAjika mAnyatAoMke Tekanapara Tikakara hI jItA hai / vaha Tekana haTe ki usakI sArI U~cAI dhUlameM milI huI dikhAI de Ae ! aura maiM nahIM samajha pAtA ki rupaeke mola AtmAkA saudA karane meM kauna bar3appana hai ? prazna-kintu usa lokamata athavA sAmAjika mAnyatAoMkI Tekanake haTanese usake topaka-galIcA, gAr3I-moTara mahala Adi ArAmakA sAmAna aura bhaviSyake lie vAla baccoMkI surakSA bhI kyA haTa jAyagI? aura kyA inake lie usameM pU~jI-moha vanA hI na rahegA? uttara-hA, vaha haTa bhI sakate haiM / rUsakA jAra girA / usake bAla-bacce, moTara-vaibhava kyA hue ? mAna lIjie, use mArA na jAtA, jindA rahane diyA jAtA, to bhI kyA usakA jIvana kisI prakAra spRhaNIya samajhA jAtA ? kalake bar3e bar3e amIra-umarAva rAje-navAba paristhitiyoMke pratikula ho jAnepara apanI thor3I-bahuta sampatti ke bAvajUda kisa konemeM kaise nirvAha kara rahe haiM, koI Aja isa bAtako jAnanekI bhI parvAha karatA hai ! agara unheM koI dekhatA bhI hai to aise jaise prekSaka kisI aitihAsika khaMDaharako dekhatA hai| __isalie U~ce mahala aura saMpattikI bahulatAko hama z2arUratase adhika na gine / kisIkA jIvana kevala inapara nahIM bItatA / paisevAlekA to aura bhI nahIM / agara bAhara samAjameM kisIke nAmakI thUthU ho rahI ho, to lAkha paisA usako jarA ArAma nahIM de sakatA / yahA~ 'ArAma se kevala mAnasika ArAmakA matalaba nahIM hai, UparI aura dahika ArAmakI bAta bhI usameM garbhita hai / bahiSkArako (=Social Boycott ko ) Apa choTA daMDa na mAnie / zAyada isase bar3A daMDa koI ho nahIM sakatA / isalie yaha kahanA ki pU~jIvAleko, jabataka usake pAsa pU~jI hai, aMhakArase nivRtti mila nahIM sakatI, ThIka nahIM hai| yoM to IsAne kahA hI hai, 'suIke nakuve se U~Ta cAhe nikala bhI jAya, para svarga rAjyameM dhanikakA praveza usase bhI kaThina hai|' prazna-yadi ApakA yaha vizvAsa ThIka hai to phira samAja isa dazAko pahu~cA hI kyoM ki pU~jIpati usake sarvesarvA bana gaye ? kyA ApakA vizvAsa Aja takake itihAsakI kasauTIpara saccA utaratA hai ? Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prastuta prazna uttara--kAraNa usakA kyA kahA jAya ? kaha sakate haiM ki hama Adise mAyAmeM grasta haiN| ___ hA~, itihAsase mujhe to apanI UparakI sthApanAke lie puSTi milatI hai| pahale bAhUbalakI jitanI kImata thI kyA Aja bhI utanI hai ? pahale phaujI nAyakake hAthameM jyAdA zakti rahatI thI, Aja phojI nAyakake Upara vyavasthApikA sabhA hai / isI taraha aura bhI parivartana hue haiN| maiM mAnatA hU~ ki jyoM jyoM hama Age bar3heMge, caritrabalakI prabhutA bar3hatI jAyagI, pazubala aura dhanabalakI mahattA ghaTatI jaaygii| mujhe vaha avasthA akalpanIya nahIM mAlUma hotI jahA~ brahmajJAnIko koSAdhyakSase aura senApatise adhika sAmAjika zreSThatA prApta hogii| sUkSma-bhAvameM dekha to vaha avasthA Aja bhI hai| prazna-bhUkhe naMge majadara jaise asaMskRta prANiyoMvAle janasAdhAraNameM peTakI Aga kyoMkara dhanikoMke mukAvalemeM unakI hanitA sujhAnese vAja AyegI aura kyoMkara ghRNA aura dvepake sthAnameM prema aura samatAkA bhAva paidA hone degI ? kyA aisA sahaja niyamake veruddha aura asaMbhava hI nahIM pratIta hotA ? samRddhimeM to vaha virakta bibI dekhI gaI hai, kintu bhUkhe marate manuSyoMkI akiMcanatAmeMse hota kyA vahI virakti uga sakegI ? ApakA gautama buddhakA bhINa to isakA sahI pramANa nahIM hai| udAhara-yaha bilkula ThIka hai| jo bhUkhA hai aura bhUkhame trasta hai, vaha bhojya uttarAdhAraNase adhika hI mahattva degA / usakI vRttimeM samatA durlabha hai| padArthako aimA upAya karanA cAhie ki jisasa lAcArIke kAraNa koI bhUkhA na isalidhecchApUrvaka kiyA gayA upavAsa to bhUkhA rahanA hai hI nahIM / isalie, raha / kahA jA sakatA hai ki bhUkhA rahanA pApa hai| yA itanA kahanake bAda yaha mAnanA mere lie kaThina hai ki bhUkheko yadi bhUkha miTAnI hai to usa dhanADhayakA dvepI hI honA cAhie / yaha to ThIka hai ki bhUkhakI avasthA prItikI avasthA nahIM hai, aura usa hAlatameM manuSya-mAtra lie prItikA upadeza prAsaMgika bhI nahIM hai / lekina, maiM yaha to kahanA cAhatA hI hU~ ki agara bhUkhA vyakti IvkI jalanase aura bhI jalanA AraMbha karegA to isase bhUkhakI jalana kama honekI saMbhAvanA nahIM hogI, balki isa prakAra vaha saMbhAvanA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti : hiMsA-ahiMsA kucha dUra hI httegii| agara sacce taurapara bhUkhakI bhUkha miTAneke sAdhana paidA karanA hai to usake dveSako gaharA nahIM karanA hogA, balki use svAdhIna bhAvase udyamI bananA batAnA hogaa| varga-vigraha kAma na AyagA, vivekapUrvaka hRdaya, buddhi aura zarIrakA upayoga hI usake kucha kAma A skegaa| vaisA koI udyoga hI una akiMcanoMke saMgaThanakA madhya-bindu bananA cAhie / anyathA unakA korA saMgaThana,-yAnI pU~jIvAloke virodhakI vAsanAke AdhArapara kiyA gayA vAgbahula saMgaThana, antataH viSa-phala hI utpanna kregaa| prazna--usa saMgaThanakA uddezya mAlika-maz2adarake bhedako haTAnA hI ho sakatA hai| kintu isa samasyAkA hala to Apane bhAvanAtmaka batalAyA hai : yAnI majadUroM aura mAlikoMke diloMmeM parivartana / taba phira usake lie majadUroMke saMgaThita honekI hI kauna-sI AvazyakatA raha jAtI hai ? uttara-saMsthA aura saMgha to sadA hI Avazyaka haiN| per3oMke jaMgala aura manuSyoMke samAjameM antara hai, to kyA ? antara hai manuSyakI yahI saMgha-vRtti / vyaktitvako vyApaka honA hai ki nahIM ? yA vyaktikI paridhi vyakti hI rahe ! sammilita, ekatrita vyaktitvakA nAma 'saMsthA' hai / saMsthAmeM saMgaThana A hI jAtA hai| zAyada Apako zaMkA hai ki jahA~ saMgaThana AyA vahA~ virodha to AyA hI rakkhA hai / hA~, saMgaThanameM aMzoMkI svAdhIna sattA avazya garbhita hai, lekina una aMzoMkI orase svecchApUrvaka usa svAdhInatAkA AMzika samarpaNa bhI garbhita hai / vahA~ virodhakI bhAvanA bezaka nahIM cAhie / vaisA virodha anivArya hai, yaha maiM nahIM maantaa| prazna--kyA ApakA matalaba yaha hai ki maz2adUra apanA ucita sthAna pAneke lie eka vizvavyApI saMsthA saMgaThita kareM aura phira kisI eka samaya saMgaThita aura saMpUrNa asahayogadvArA mAlikoMko majabUra kareM ki ve apane una adhikAroMko chor3eM jinake ki ve AdhikArI nahIM haiM? uttara-asalameM jo maiM cAhatA hU~ usake lie adhikAroM kI cetanA aura ciMtA kucha videzI hai / majadUra bhI AdamI, pU~jIpati bhI AdamI hai / donoMkA kartavya hai ki paraspara manuSyakI bhA~ti rheN| usake bAda donoMkA adhikAra hai ki ve Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna manuSyocita hI bartAva dUsarese svIkAra kareM / mAnavocitake atirikta pU~jI athavA zramakA ekakA dUsareke prati, athavA donoMkA tIsareke prati, koI adhikAra nahIM hai / saMgaThana bhI isI eka siddhAntake adhIna hone cAhie aura ho sakate haiN| jisase isa siddhAntakA ulaMghana ho vaisA karma, vyaktigata ho athavA sAMghika, samAja vikSobha paidA karatA hai aura jana-zakti aura jana-kalyANakA hrAsa karatA hai| prazna-mAna liyA jAya ki majadUroMkI eka bar3I saMgaThita jamAta koI sabhA yA sammelana karatI hai aura unheM titara-bitara karaneke lie mAlikoMkI orase unapara sazastra prahAra hone lagatA hai| usa samaya majadUroMkA yA kisI satyAgrahIkA kyA kartavya honA cAhie ? vadalA lenA to khaira ho hI kyoM sakatA hai, kintu kyA bacane bacAnekA bhI prayatna karanA hogA, athavA cupa-cApa khar3e rahanA hogA? uttara-agara AMdolana kI koI SaDyaMtra nahIM kara rahe haiM to mArake Darase ve kyoM titara-bitara ho jAveM ? para isa bAtapara vizvAsa honA cAhie ki ve mila-baiThakara kisIkI burAIkI bAta nahIM socate haiM,-apanI bhalAIkI bAta hI socaneke lie jamA hue haiM / nahIM to, satyAgrahake nAmapara durAgraha ho jAyagA / prazna--Darase nahIM to kyA buddhimattAhIkA lihAz2a kara vahA~se haTa jAnA cAhie ? mAna liyA jAya ki hamAre kArya-sthAnapara kisIkI golI to nahIM para AsmAnase ole hI barasane lage haiN| to kyA una oloMkI vAdhAko asvIkAra na karanA hogA ? kyA unake nIce dabakara mara jAnA hogA? uttara-hA~, buddhimattAke lihAz2ase baca jAnA bhI ThIka ho sakatA hai / matalaba to yaha hai ki mAnavI hiMsAke AtaMkase dabakara koI kAma karanA ucita nahIM hai / prazna-yadi bacanekA sthAna na milatA ho aura mu~hapara lAThI par3a rahI ho, to kyA usa lAThIko pakar3a lenA anucita hogA? uttr-nhiiN| prazna-aura use chInakara pheMka denA? uttara-vaha bhI nhiiN| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti : hiMsA-ahiMsA 147 prazna-kyA isa chIna-jhapaTameM pAzavika balakA prayoga na hogA? uttara--'chIna-jhapaTa' Apane kahA ? kintu isameM dUsarI orase 'jhapaTa kahA~ hai ? aura jo akelI 'chIna' hai vaha bhI dIkhane-bharakI hai, lAThI prahAra kartAke hAtha se alaga ho ( yA kI) gaI hai| yahA~ prahAra sahanevAlekI orase pAzavika balakA prayoga kisa jagaha hai ? prahAra na khAnA to pAzavika balake prayogakA kAphI sabUtana hI hai| prazna--vikAsa aura krAntimeM Apa kyA antara mAnate haiM ? uttara- 'vikAsa meM balAt parivartana aura uthala-puthalakA bhAva nahIM hai jo ki 'krAnti' meM hai| prazna--uthala-puthalase kyA matalava ? kyA manupyakA koI karma thor3e-bahuta aMzameM uthala-puthala hI nahIM hai ? aura kyA usa karmake binA koI vikAsa saMbhava hai ? uttara--' uthala-puthala se matalaba hai ki jahA~ pUrvake sAtha pazcAtkA mela na dekhA jAya, virodha hI dekhA jAya / atItake khaMDanapara vartamAna aura vartamAnake khaMDanapara bhaviSya bane, yaha abhiprAya ' krAnti' meM hai / una atIta-vartamAna evaM bhaviSyameM kisI dhArAgata ekatAkI svIkRtikA Azaya -- vikAsa meM hai| prazna-to kyA atIta yA vartamAnako manuSya vilkula ThIka hI samajhe? uttara-bilkula ThIka to samajha nahIM sakatA, kyoMki isa prakAra bhaviSya usake lie naSTa ho jAyagA / lekina, ina donoMko ekadama inkAra karanekA bhI to maukA nahIM hai, kyoM ki aise bhaviSya phira khar3A kisapara hogA ?- usakA AdhAra naSTa ho jAyagA / iMkArapara to koI kucha Tika nahIM sktaa| prazna-Apane vikAsake lie atIta yA vartamAnakA khaMDana varjanIya kahA thA / to maiM pUchatA hU~ ki kyA atIta yA vartamAnakA koI bhI aMza aisA nahIM ho sakatA jisakA khaMDana kiyA jAnA anivArya ho? uttara-jarUra honA par3egA / para khaMDana iSTa nahIM hai, khaMDana garbhita hai / bhaviSya kyA vartamAnako lalakAratA huA AtA hai ? vaha AtA hai to be-mAlUma bhAvase / isIse khaMDanake manasUboMmeM kucha artha nahIM hai / jInA apane ApameM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prastuta prazna mautakA khaMDana hI to hai / jInA mauta ko jItanA hai / jIne ke atirikta to koI tarIkA mRtyuse lar3anekA hai nahIM / jInA apane ApameM mautakA iMkAra jo hai / isa bhA~ti dekhanese mautakA bhaya jAtA rahatA hai aura usa takase bhela ho sakatA hai / isalie karttavya karma to mela hI hai, aura kisI prakArakI ThAna ThAna kara khaMDanapara utArU honA bhalA nahIM hai / mela bar3hAne meM ghRNA Apa khaMDita hotI jAyagI / prazna - jInA apane ApameM mautakA khaMDana hai, lekina usa jInemeM Akhira sA~sa lenA, khAnA-pInA Adi kucha to karma hai hI / usa karmameM vinA kucha halacala kiye Apa raha sakate haiM ? khAte, pIte aura sA~sa lete kyA jarUra Apa kisIkA khaMDana nahIM karate aura usa khaMDanako kyA Apa iTa nahIM samajhate ? 1 uttara--maiMne kahA ki khaMDana binA kiye bhI hotA hai aura vaisA hI khaMDana jAyaz2a hai | lekina 'khaMDana' ke zAbdika AdhAra se Age jAie ki hiMsAkA bhAva A jAtA hai / hiMsA binA ' kiye' nahIM hotI; arthAt, hiMsAkA saMbaMdha bhAvanAse hai / bhAvanA-hIna karma meM hiMsA - ahiMsAkA prazna hI nahIM hai / jIne mAtra meM kucha na kucha hiMsA A jAtI hai / lekina jIne meM hI jo hiMsA binA mere jAne ho jAtI hogI, usake lie mujhe aparAdhI nahIM ThaharAyA jA sakatA / hiMsAkA savAla uThatA hI vahA~ hai jahA~ hiMsA ' kI ' jAtI hai / to yaha 'kI' jAnavAlI hiMsA kabhI karttavya nahIM hai, yaha nirvivAda rUpameM kahA jA sakatA hai / Apake prazna meM 'khaMDana' zabda se bhAvako sAfa karane meM kucha vizeSa sahAyatA nahIM milatI hai / kyoM ki khaMDana vAsanA ke binA bhI saMbhava mAlUma hotA hai, isalie khaMDanako sahasA anucita kahate nahIM banatA / lekina 'khaMDita karane kI icchA' meM vAsanA A jAtI hai, hiMsA A jAtI hai / isIlie kahanA hotA hai ki khaMDana maiM kara nahIM sakatA, vaise yoM merA samUcA jIvana hI eka yuddha aura khaMDana kI prakriyA hai / karttavya-karma pAne kI jahA~ buddhi hai vahA~ asaMdigdha rUpameM iSTa prema hI hai, aprema aniSTa hai| khaMDanakA samarthana, lIjie, maiM karatA hU~, lekina vaha premadvArA apremakA khaMDana hai / usase alaga kisI prakAra kI sthUla khaMDanecchAkA maiM hAmI nahIM hU~ / prazna - jIne- mAtrameM kucha na kucha hiMsAtmaka khaMDana hotA hai jisakI zAyada Apa chUTa dete haiM / kintu kabhI liye khaMDana karatA dekhA gayA hai ? kyA bar3ese bar3e , 1 koI khaMDana ke khaMDanameM jIne Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti : hiMsA-ahiMsA 149 mAtrahIkI kisI na kisI rUpameM apekSA nahIM rahatI hai ? krAntivAlA khaMDana bhI khaMDanake lie nahIM hai, vaha bhI sAmAjika paimAnepara jIne-mAtrake AgrahameMse hI nikalatA hai ? uttara-to isakA matalaba hai ki premase khaMDana kiyA gayA,-zAntise krAti kI gaI / to, usakA to maiM pUrA kAyala hU~ hii| prazna-premapUrvaka khaMDana kiyA jA sakatA hai| kintu jise khaMDita kiyA jAyagA usase AvAz2a paidA na hogI, isakI gAraMTI kauna le sakatA hai ? uttara-koI nahIM, aura usa gAraMTIkI mA~ga merI orase hai bhI nahIM / prazna-lekina Upara jo Apane krAntiko zAMtise kiye jAnekI zarta rakkhI hai, usakA kyA matalaba hai ? uttara- isakA matalaba hai ki bhAvanA, lagana aura vicAra sadA zAMtike hone caahie| prazna-to mArksadvArA pratipAdita krAntike prati ApakA kyA vicAra hai ? kyA usameM bhAvanA, lagana aura vicArakI zAMtikI zarta nahIM nibhatI, yA nibha sakatI hai? uttara-mere khayAlameM zAtimaya bhAvanAkI zarta vahA~ nahIM nibhatI / zreNIyuddhakA siddhAnta zAMtimaya nahIM hai| yaha maiM nahIM kahU~gA ki mArsameM athavA mArksavAdameM zAtikI icchA nahIM thI, yA nahIM ho sakatI; lekina icchA hI to kAfI nahIM hai / svapna zAMtikA ho, taba vyavahAra bhI usIkA honA cAhie / nahIM to kore svapnase aura sAtha vyavahArAnukUlatA na honese svabhAvameM becainI aura adhIratA paidA hotI hai; aura svapna aura vyavahArakA aMtara itanA bar3ha jAtA hai ki virodha dIkhane lagatA hai| zAMtikI cAhameM kiye jAnevAle hiMsaka prayatna isI prakArakI mano-dazAko vyakta karate haiM / __ mujhe aisA mAlUma hotA hai ki agara mArksake vicAroMse preraNA prApta karanevAlA koI vyakti sacamuca zAti-karmI ho bhI jAya, to samAjavAdI saMpradAyake loga aise vyaktikA 'samAjavAdI' kahA jAnA nahIMgavArA kreNge| mujhase pUcho to saccA samAja-vAdI dhArmika vyakti hI ho sakatA hai, kyoM ki samAjakA aMga banakara rahanA aura apane svArthako alaga kaTA huA na rakhanA aise vyAktikA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prastuta prazna to dharma hI ho jAtA hai / lekina samAja-vAdI dala aura usa vAdake zAstrIloga kyA isa bAtako kisIke mu~ha se nikalane taka deMge ? isaliye maiM mAnatA hU~ ki mArksake anugamanameM zAMti kI rakSA aura puSTi nahIM hai / prazna -- lekina aisA to zAyada Apa bhI mAnate haiM ki pU~jIpati aura majadUra donoMke svArtho meM (= Interests meM) paraspara virodha hai ? uttara -- pU~jIpati aura majadUra donoM ekasAtha bhUcAla meM mara sakate haiM / donoM kA svArtha isameM hai ki bhUcAla na Ave / yahA~ unake svArtho meM virodha nahIM dIkhatA / AdamIkI haisiyata se donoM ke svArthoM meM virodha nahIM hai / sAmAjika haisiyata se virodha hai / eka rakamakA adhika bhAga agara mAlikako pahu~cegA to majadUra ke lie kama bhAga raha jAyagA / majadUrako adhika bhAga pahu~ce, isake lie jarUrI hai ki mAlikakA bhAga kama ho / yaha virodha hai, aura jarUra hai / prazna - aisA hI matalaba kyA mArksavAdI bhI zreNI-yuddhakA nahIM lagAte ? uttara - hA~, ve zAyada pU~jIpati aura majadUra donoM meM sama-sAmAnya mAnavatAko kAfI dRSTimeM nahIM rakhate haiM, jahA~ ki svArthoM kI pRthaktA dUra ho jAtI hai aura unameM abheda dIkhatA AtA hai / prazna- pU~jIpati apane svArthase abhinna hote haiM aura usI taraha maz2adUra bhI / unameM sama-sAmAnya mAnavatAkI guMjAyaza kahA~ raha jAtI haiM jisakA ve hisAva lagAyeM ? uttara- - kyA sacamuca nahIM rahatI ? ve eka nagara meM rahate haiM, eka prAMta aura dezameM rahate haiM, isa bAtakA anubhava kyA una donoM ko paga-pagapara nahIM hotA ? mulkapara hamalA ho to kyA donoM nahIM ceteMge ? zahara meM kyA myunisipailiTIkA kAnUna donoMpara hI ekasA lAgU nahIM hotA ? nadImeM bAr3ha A jAye, to kyA vaha jhoMpar3I aura mahalako dekhegI ? isalie A~kha kholate hue maiM kaise kaha dU~ ki una donoMkA hita kahIM bhI jAkara eka nahIM hai ? kArakhAneko chor3akara zeSa duniyA meM unakA virodha luptaprAya ho jAtA hai / prazna -- yadi vaha kahIM bhI eka haiM yA ho sakate haiM to kevala eka dUsarese lAbha uThAne ke lie aura zoSaNa ( = Exploit) karane ke Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krAnti : hiMsA-ahiMsA lie: aura isa prakArakA eka jagaha rahanA kevala saMgharSa hI hai| yAnI, basa cale to eka dUsareko har3apanekI bhAvanA hI dina dina unameM majabUta hotI jA rahI hai| kyA isa eka jagaha rahane meM koI vAstavika sahayoga yA mela hai, yA mela uganekA vIja hai ? jAna to aisA par3atA hai ki ve eka dUsarese nivaTa kara hI rheNge| uttara--melakA bIja jarUra hai aura mujhe nahIM jAna par3atA ki unameMse koI saphalatApUrvaka kisIko khAkara pacA jA skegaa| phira bhI ApasameM ve khAU~khAU~ karate haiM, yaha maiM jAnatA huuN| lekina isase kahA yahI jA sakatA hai ki ve apaneko nahIM jAnate / are, maiMne eka bAr3hameM bahe Ate hue chapparapara sA~pa aura AdamIko nirvighna bhAvame pAsapAsa baiThe Ate hue dekhA hai / aura to aura, aisI avasthAmeM zera-bakarI taka virodha bhUla jAte haiM / yaha jhUThI bAta hai ki mila-majadUra aura mila-mAlika kabhI apanA virodha nahIM bhUlate / aura agara usa prakArakA virodha unakI boTI-boTImeM, raga-ragameM, samAtA jA hI rahA hai to maiM kaha sakatA hU~ ki yaha acchI bAta nahIM hai, ekadama burI bAta hai / aisA hI hai, to donoM dekha na leM eka bAra eka-dUsareko khAnekI koziza karake / aisI kozizase kisIkA peTa nahIM bharegA, apaca ho jAyagA, aura pIche bhArI musIbata uThAnI pdd'egii| Apa samajhate haiM prAlitAriyata vargane rUsake prayogameM ucca vargako (%DCapital ko ) khA liyA aura khAkara pacA liyA ? zAyada ekAeka to muMha phAr3akara usa kepiTalako har3apa liyA bhI gayA ho, lekina vaha khAyA paca nahIM sakA aura raha-rahakara vahA~ jIkI ubakAIke dRzya dIkhane meM Ate haiM aura nigalA huA krama kramase ugalA bhI A rahA hai / maiM kahatA hU~ ki nahIM hai ghRNA mAnavatAkA bhojana / jo use khAyagA, vaha pchtaaygaa| bhakhe ho to bhUkha saha lA; para jahara na khAo / bhUkhameM jaharako hI z2yAdA khAkara ekAeka peTa bharA-sA laga A sakatA hai, lekina yaha tarIkA bhUkha to bhUkha, peTase hI hAtha dho baiThanekA hai| asala bAta yaha hai ki mAnavIya zrama aura pU~jI-prApya sAdhana donoM se kisI bhI eka akelese kAma nahIM calatA / sAdhanahIna udyama kore sapanekI kAravAI jaisA ho jAtA hai aura udyamakA tiraskAra karake sAdhana svayaM to jar3a haiM hI / isalie zrama aura pU~jImeM sahayoga honA hogA / yoM ApasI bana anabana kahA~ nahIM lagI hai ? do bhI hoM to bAsana khaTaka par3ate haiM / pati-patnI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prastuta prazna hara kahIM jhagar3ate haiM / lekina kauna bhalA AdamI hai jo isalie doke ikaTepanako ekadama asaMbhava khegaa| isase ragar3a-bigar3a to hotI raha sakatI hai, kyoM ki usakA nipaTArA bhI hotA raha sakatA hai| lekina mAmalA agara hiMsAtaka pahu~cA, -eka dUsareko noMca khAnekI pravRtti hI ho AI, taba to Izvara hI bacAye / aura hama vizvAsa rakkheM ki Izvara hai to rakSA bhI hai hI / usa IzvarakI tarafase yaha vidhAna hai ki koI kisIko khAkara khatma nahIM kara sakatA / mu~ha agara pUchako khAtA hai to usase bhayakI AzaMkA nahIM / usase kisIko kucha nukasAna nahIM hogA : kyoM ki yaha to korA tamAzA hai, mAyA hai / vaisA apane aMgako khAnA kaba taka calegA ? koI aisA durAgrahI huA bhI, to usImeM sApha usakI mauta bhI baiThI hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-vyakti aura paristhiti prazna-manuSya bhalA yA burA apanI paristhitiyoMke anusAra banatA hai| paristhitiyoMse vaha DikTeTa kiyA jAtA hai : kyA aisA Apa svIkAra karate haiM ? uttara-yAnI, kyA paristhitiyoMkA vyaktipara pUrA kAbU svIkAra karatA hU~ ? nahIM, vyaktipara kAbU paristhitiyoMkA ho, yaha maiM nahIM mAna pAtA / TIka jaise ki dehakA AtmApara akATya baMdhana maiM nahIM svIkAra kara pAtA / phira bhI AtmAkI abhivyakti dehadvArA hI hotI hai, aura daihika svAsthya athavA asvAsthya hamArI antaraMga dazApara bhI prabhAva DAlatA hai| vaise hI yahA~ samajhanA cAhie / paristhitiyA~ badalatI rahatI haiM !-kyA nahIM ? una hote rahanevAle parivartanoMko samajheM to jAna par3egA ki unakA AraMbha kisI eka pratibhA-saMpanna vyaktitvase hotA hai / karma-svAtaMtrya aura 'inIzIeTivha' Adi zabdoMmeM nahIM to phira kucha artha hI na raha jAyagA / bhAvanA-saMkalpako karmake mUlameM mAnanA hI hogA aura ve bhAvanA-saMkalpa vyakti meM janma lete haiM / isase agara kahanA hI ho to yaha kahanA adhika upayukta mAlUma hotA hai ki bAhya-sthitikI apekSA vyakti pradhAna hai| prazna-yadi paristhitiyA~ pradhAna nahIM haiM to phira kyoM adhikAMza mAnava-samAja satkarmako jAnate hue bhI usake viparIta kAma karate dekha jAte haiM ? uttara-zAyada isIlie ki unheM apane balakA patA nahIM hai| prazna-to kyA isakA matalaba yaha hai ki jIvana Adise paristhiti pradhAna hai, aura phira vaha dhIre-dhIre vyaktittva-pradhAna ho rahA hai? uttara-hA~, yaha kaha sakate haiM / prazna-to kyA paristhitiyA~ AtmAke prati videzIya ( =Foreign ) haiM, aisA Apa mAnate haiM ? uttara-agara caritra nirmANa aura karma-niSThAkI apekSA, arthAt vyavahArakI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prastuta prazna apekSA, dekheM to yahI kahanA ucita hogA / anyathA zuddha nizcayAtmaka dRSTise unameM sarvathA dvitva nahIM mAnA jA sktaa| nizcayameM to saba kahIM eka hI lIlA hai / aura jar3a-cetanakA mela anAdi-anaMta hai, dvitva mAyAmeM hI hai| prazna-to kyA vyavahAra dRSTise hama yaha bhI mAna sakate haiM ki hama aura hamAre Adarzake vIcameM paristhitiyA~ eka phAsalA DAlatI hai ? uttara-hA~ / prazna-to kyA yoM kaheM ki mAnavakA kArya-vyApAra kevala una paristhitiyoMke pratIkArake lie hai ? paristhitiyA~ haTIM ki Adarza phira prApta hai ? uttara-nahIM, yaha kahanA ThIka nahIM / thor3I derake lie yo samajhie ki maiM dillI meM rahatA hU~, aura mujhe kalakatte pahu~canA hai / kalakattA pahu~cane ke lihAjase merA dillI chor3anA ucita hai / dillI meM rahanekA moha kalakattA pahu~cane meM bAdhA hai / para dillIke apane jIvanakI paristhitiko ekAeka maiM gAlI dene lageM, isase kalakattA pahu~canemeM koI sahAyatA nahIM prApta hogI / maiM kaha sakatA hU~ ki dillIkI paristhiti isa aMzameM merI sahAyaka huI hai ki vaha mujhe kAyama rakkhe hue hai / kalakattekI yAtrAke lie sambala mujhe dillIkI sthitimese hI juttegaa| usa sthitise ekadama alaga hokara merI saMbhAvanA hI naSTa ho jAtI hai / artha nikalA ki hareka sthitikI apanI kucha maryAdAe~ haiM / ve maryAdAe~ isa lihAjase atyanta Avazyaka aura upAdeya hai ki maryAdAoMke nitAMta abhAvameM koI sthiti saMbhava hI nahIM ho sktii| kintu jIvana sthitikA nahIM, nirantara gatikA nAma hai / isalie koI sthiti yadi gatikA abhinaMdana karaneko taiyAra nahIM hai, to vaha jIvana-virodhI Ara bAdhA-svarUpa ho jAtI hai| __ aba yahA~ dillIse vahA~ kalakattA taka sar3aka bhI banI huI hai| dillI-kalakattemeM kitanA phAsalA hai ? kahA jAyagA ki ThIka utanA hI jitanI lambI vaha sar3aka hai / to yaha kahanA kyA ekadama jhUTa hai ki vaha sar3aka dillIse kalakatteko utanI ( kahie haz2Ara mIla) dUra banAye hue hai ? bhASAke prayogake lihAjase yaha kathana azuddha nahIM hai / lekina yaha bhI utanA hI saca hai ki vaha hI sar3aka dillI aura kalakatteke usa phAsaleko milAye bhI hue hai / agara sacamuca kalakattA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura paristhiti pahu~canA hai, to phAsaleko nApanevAlI sar3akase bahuta kucha lAbha uThAyA jA sakatA hai / vaha sar3aka hI hamArA mArga hai, agarce yathArtha iSTa hamAre lie sar3aka nahIM hai balki yaha hai ki kaba vaha sar3aka khatma ho aura hama kalakattA pahu~ce / paristhitiyoMko bhI isI nigAhase dekhanese kAma sadhegA / ekadama paristhiti-hInake artha to ho jAya~ge sthiti-hIna, yAnI sattAse hI hIna / yaha avasthA muktikI nahIM hai, yaha to vinAza hai / sthitimeM rahakara usase Abaddha na rahanA aura bar3hate calanA, bar3hate hI calanA, yaha vikAsakA lakSaNa hai / jIvana eka yAtrA hai| usakA aMta vahA~ hai jahA~ usakA Adi bhI hai| prazna-Upara Apane eka sthitikA jikra aura kiyA hai| isalie maiM jAnanA cAhatA hU~ ki Apa, ApakI sthiti aura paristhiti, ina tInoMko kahA~ taka Apa alaga alaga mAnate haiM? uttara--maiM' kA abhiprAya spaSTa hI hai / 'maiM' aura cahu~orakI paristhiti', ina donoMke vartamAna pariNAmako 'merI sthiti' kahanA cAhie / usameMse maiM apaneko ghaTA lU~ to bAhya jo kucha zeSa rahegA usako 'paristhiti' zabdase nirdiSTa kiyA gayA hai / yo kahie ki vastugata sthiti hai, 'paristhiti' / 'maiM' hai jIvatattva / ina donoMko parasparApekSAmeM rakhanese 'merI sthiti' prApta hotI hai / lekina kyA ina zabdoMke vyavahArase Upara kucha Apako vibhrama yA galataphahamI hotI hai ? yaha vibhrama kyA hai ? prazna--aisA kevala maiMne nizcaya karaneke vicArase pUchA / hA~, to aba maiM pUchanA cAhatA hU~ ki jIva-tattvake (satke ) atirikta zeSa sthiti yA paristhiti kyA vAstavameM koI sat vastu haiM? kyA ve zUnya yAnI asatmeM (=VacuummeM ) banI asatkI rekhA yA usakI chAyA hI nahIM haiM aura usako bA~dhane hI vAlI nahIM hai ? taba ApakA yaha kahanA kyoM kara samajhameM Aye ki mere lie merI sthiti sahAyaka hI hotI hai ? uttara- yaha to sUkSmatAmeM khIMcA jA rahA hai / vahA~ Dara yaha hai koI kathana bAz2IgarIkA-sA na mAlUma hone lage / anirvacanIyako vacanameM lAnekI kozizase bhASAke svarUpapara bahuta bojha A par3atA hai| bhASA vahA~ TUTa jaaygii| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 prastuta prazna khaira yoM samajhie / mai hU~ ki nahIM ? 'maiM' ke bodha se bacanA saMbhava nahIM / jaba hU~, taba anya bhI kucha hai / 'maiM' ke hone meM, nahIM to, kucha artha hI nahIM / isa prakAra hamAre saba vyApAra dvitvase saMbhava banate haiM / maiM jJAtA, anya jJeya / maiM jIva, anya jar3a / maiM AtmA, anya vastu / paristhiti jisako kahA usase Azaya isI anya anya ke yogase hai / sthiti mere hone kI zarta hai| sthitihInatAkA artha astitvahInatA hI ho jAyagA / kintu sthiti hI satkA lakSaNa nahIM hai, gati bhI usameM hai / sthiti gatidvArA pratikSaNa badalatI-bar3hatI rahe, isIko kaheMge jIvana / yahI caitanyakA lakSaNa hai / isa lihAz2a se pratyeka sthiti, yadyapi vaha kSaNa-sthAyI hI hai aura apane kSaNase Age baMdhanarUpa ho jAtI hai, lekina, ThIka apane samaya aura apane sthAnapara vaha jIvana vikAsa meM sahAyaka hI hotI hai / prazna--dharma aura dhyeya meM kyA antara hai ? uttara--dhyeyake prati unmukhatA dharma hai / dharmakI koI vastugata ( = Objective ) sattA nahIM hai / khaMDakA samagra ke prati nivedana dharma hai / dhyeya bhI antameM dhyAtAse alaga nahIM rahatA / dhyAtA aura dhyeya ke bIca ananya-dhyAnakA jo saMbaMdha hai, mAnavI anubhUti meM usIko sukha, Ananda, siddhi yA sAdhanA yA jo cAhe kaha sakate haiM / antameM jAkara bhakta aura ArAdhya eka ho jAte haiM | Law and Law giver are One, vahA~ niyama hI niyantA hai / prazna - saMsAra ( Universe ) kyA vikAsazIla hai ? 1 uttara - vikAsazIla mAnakara hI hama gatiko saha sakate haiM / jahA~ gatikA AbhAsa nahIM hai, vahA~ 'vikAsa' zabdako prayoga meM lAne takakA avakAza nahIM hai / yadi kAla ( Time ) hai, to vikAsa hI usakA abhiprAya ho sakatA hai / prazna - kisI eka khUMTeke cAroM ora cakkara lagAye jAnemeM gatiko to sahA jA sakatA hai, kiMtu kyA usameM koI vikAsa bhI AbhAsita hotA hai ? -- uttara - kauna aisI gatiko sahatA hai ? kolhUkA baila jarUra sahatA hai, lekina kyA koI baila taka bhI kolhUkA bana kara rahanA cAhatA hai ? aura Apa dekheM ki bailako kolhUkA banAne ke lie usakI A~khoMko paTTI DAlakara lagabhaga aMdhA kara Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura paristhiti 157 diyA jAtA hai / nahIM to vaise kyA vaha apaneko kolhameM jutane de ? yaha bailakI bAta huii| taba AdamIkI to kyA pUchie ! prazna-kolhUkI misAla chor3ie / mAna lIjie maiM geMdase khelatA hU~,-maiM use uchAlatA hU~ aura hAthameM lapaka letA huuN| maiM isa krIDAmeM lIna ho jAtA huuN| kyA isa bIca merA koI vikAsa ho rahA hai ? aura kyA isI taraha hamArA daur3anA-bhAganA aura phira so jAnA, pAnA aura phira kharca kara DAlanA, Adi hameM eka cakarahImeM nahIM phirA rahe haiM? uttara-manake AhlAdako bhramita gati hama nahIM kaha sakate / cintA-sandeha jarUra isa taraha ke bharamIle bha~vara haiN| unase pravAhakI gati maMda hotI hai| ataH ve vikAsameM bAdhaka haiM / hama paidA hote, dukha uThAte aura mara jAte haiM / zAyada phira bhI paidA hote hoN| agara phira bhI paidA hote hoMge, to aMtameM marate bhI hoNge| isa sabakA kyA artha hai:-yaha to maiM kaise jAnU~ ? ThIka vaise hI jaise ki uchAlI jAnevAlI geMda apane uchalane, uThane aura giranekA artha nahIM jAnatI hogii| lekina usa saba vyApArameM kucha bhI artha nahIM hai, yaha kahane kI himmata bhI mujhe kisa balapara ho ? jAna par3atA hai ki maiM dhRSThatA aura haThake sAtha kucha derake lie saba kuchako vyartha mAna bhI sakU~, to utanI hI derameM zAyada maiM mara bhI jAU~ / sarvathA inkArapara jInA kase ho sakegA? isase maiM mAnatA hU~ ki hama jAne athavA nahIM jAne, hamAre dvArA eka nitya dharma hI niSpanna ho rahA hai| prazna--Apane Upara kahA hai ki yadi kAla hai to vikAsa hI usakA abhiprAya hai| lekina vikAsako kAlakA AbhiprAya kyoM kahA jAya? kAla to jise hama vikAsa kahate haiM, usakA gatirUpase bhAna yA AbhAsa-mAtra hai| svayaMmeM to vaha kucha nahIM hai jisakA ki abhiprAya hU~DhA jAya / yadi vikAsa khojanepara eka bhrama sAbita hotA hai, to kAla bhI kyA usIke sAtha sAtha khatma ho jAtA hai ? uttara-'kAla' saMjJAmeM kisI mAnavI prayojanakA bhAva nahIM hai| vaha mAno eka vaijJAnika ( =pAribhASika ) saMjJA hai / 'vikAsa' zabda kucha adhika mAnavasApekSa hai / kAla kyA karatA hai, yadi yaha prazna ho, to uttara diyA jA sakatA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 prastuta prazna hai ki kAlakA kAma vikAsa karanA hai| yahI ina zabdoMmeM bheda samajhanA caahie| yadi koI aisI sthiti hai, athavA usakI kalpanA kI jA sakatI hai, ki jahA~ kAla nahIM hai, to vahA~ vikAsako mAnanese bhI chuTTI mila jaaygii| prazna--vikAsameM jo parivartana anivArya hai, kyA usa parivartanase alaga bhI kisI kAlakA bhAna ho sakatA hai ? uttara-zabdoMkI pakar3a meM na Aie / kAla hamArI cetanAkI zarta ( = category of consciousness) hai / aba usa kAlameM hamane eka sArthakatA dekhanI cAhI / kAlakI usa mAnavAviSkRta sArthakatAko hI nAma diyA gayA 'vikaas'| prazna--lekina yaha Apane kaise mAna liyA ki satke sAtha jo kAlakI cetanA hai vaha ThIka ThIka samajhanepara vyarthakA bhrama hI nahIM haiM ? kAla aura vikAsa, jise Apa sArthaka kahate haiM, ina donoMse kyA satkI apUrNatAkA hI bhAna nahIM hotA hai ? aura yadi koI vikAsa hai to kyA vaha kevala usa pUrNatAke pA lenetaka hI nahIM hai jahA~ hamArA vikAsa khatma hI ho jAtA hai ? / uttara-jahA~ vaha khatma ho jAya, vahA~kI bAta to maiM kyA jAnatA hU~ / isa lie, ho sakatA hai ki jo Aja mere lie sahI hai, vaha vahA~kI dRSTi se vyarthakA bhrama hI ho / para Ajake dina usako bhrama mAnakara maiM kaise cala sakatA hU~? antameM jAkara kAla kyA hai aura kyA raha jAyagA, isakI kalpanAmeM ur3akara Aja jo vaha mere lie banA huA hai usase niSedha kaise kara sakatA hU~ ? apanI sasImatAse nArAz2a hokara, yA usase iMkAra karake, kyA maiM apanI sImAko lA~gha sakU~gA ? asImakA meM bhAga hU~, svayaM asIma hU~, yaha niSThA rakhakara bhI apanA sImita svarUpa nibAha sakU~ tabhI ThIka hai| nahIM to jIvana asaMbhava ho rhegaa| sImAko, apUrNatAko, nirA abhizApa meM na mAna luuN| sImA-baddha hokara mujhe maukA rahatA hai ki maiM asImake prati kRtajJa ho skuuN| isalie kAlakI maryAdAse bhI cir3hanekI AvazyakatA nahIM / tri-kAla tri-lokakA jo adhIzvara hai vaha kisI lokame (ghirA) nahIM hai / arthAt usake dhyAnameM, usakI godameM, kAla bhI apanA svatva kho rahatA hai / lekina vahA~kI bAta hama Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura paristhiti 159 Apa kaise kareM / hama to kAlameM hI haiM na ? hamArI cetanA kAlakI parighi pAkara hI jI pAtI hai / anyathA, kyA vaha sahamakara mUJchita aura mRta-prAya hI na ho jAya ? prazna-yadi vikAsa hara samaya hai, to saMsAra yA saMsArakI AdhArabhUta sattAkA kabhI kyA koI apanA svarUpa nirdhArita (Tric() kiyA jA sakatA hai ? yA to hama kaheM ki vikAsa kisI eka avasthAse Arambha hotA hai, aura Age Age bar3hatA jaaygaa|yaa ki vaha svayaMmeM eka cakkara lagAtA hai aura unhIM avasthAoMse bAra bAra saMsAra gujaratA hai| kintu pahalI bAtase to vikAsakA sarvakAlIna honA asiddha rahatA hai kyoMki usakA Arambha mAna liyA jAtA hai| aura dUsarI avasthAmeM bhI vikAsa sarvakAlIna nahIM rahatA kyoMki usameM punarAvRtti A jAtI hai| uttara-vikAsa mAnava-sApekSa zabda hai / mUlatattva kAla hai / kAla arthAt gati aura parivartanakA Adheya / cAroM ora hara ghar3I saba kucha badalatA huA hameM dIkhatA hai / isa badalane aura calanemeM buddhi phira kucha abhiprAya bhI dekhanA cAhatI hai / vividhatAko eka rUpameM dekha sakanekI zakti hI buddhikI sAdhanA kahalAtI hai / 'vikAsa' zabda manuSyakI usI bauddhika sAdhanAkA pariNAma hai| hama vattamAnameM rahate haiM, para itihAsadvArA atItama bhI paiThate aura usakA rasa lete haiN| usa bIte atIta aura Ajake vartamAnameM hama saMgati baiThAte haiM / anantara usake AdhArapara bhaviSyakI dhAraNAko bhI hama khar3A karate haiM / para hama hI kahate haiM ki atIta vyatIta huA, aura vartamAna A gyaa| bhASAkA yaha prayoga eka lihAjase ThIka bhI ho, para isa bIcakA itihAsa vyartha hI nahIM gyaa| vaha sArthaka hai| usI sAthakatAkA nAma manuSyane rakkhA hai 'vikaas'| vikAsa isa bhA~ti eka siddhAMta hai / AsthA-buddhise kaheM, tabhI use 'sattA' kaha sakate haiM / para agara Apa usa zabdase Age bar3hanA cAheM to vaha bhI ho sakatA hai / Age bar3hakara to kaha sakate haiM ki kaisA vikAsa aura kaisA kucha aura,--yaha saba to lIlA hai, kisI eka avyaktakA khela hai| asalameM jisako 'kAla' kaho, jisako 'vikAsa' kaho,-ve saba hamArI hI parimita cetanAke gar3he hue zabda haiM / ve mAyAse bAhara kahA~ haiM ? mAyAhIna satyameM jAkara phira sacamuca vikAsa kahA~ ThaharatA hai ? Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prastuta prazna samudrameM bUMda kahA~ hai ? nityatA ( =Eternity) meM samaya (=Time) kahA~ hai ? 'vikAsa' zabda bhI usa pala-china-rUpa samaya-vibhAgakI apekSAmeM hI saMbhava banatA hai| kyoMki sahasra-lakSa koTi varSa zAzvatameM ( =Eternal ) meM vaise hI nagaNya haiM, jaise rekhAmeM bindu nagaNya hai| isalie agara Apa bahuta Age bar3hakara pUchanA cAhoge to mujhe yaha kahane meM kaThinAI nahIM hogI ki vikAsa bhI vahA~ jhUTha hai jahA~ kahanevAlA maiM svayaM hI jhUTa ho jAtA huuN| lekina yaha to bhAI, jhamelA hai / buddhiko isase bacAye rakhanA cAhie / buddhi isameM girI ki aise DUba jAyagI jaise pAnI meM nonakI DalI / phira usakA patA nahIM clegaa| prazna-vikAsa jisase saMbhava hotA hai, vaha preraNA Antarika hai athavA vAhya ? uttara-kAlakI dhAraNA dvitva binA saMbhava nahIM hai, isalie vikAsa bhI dvitvake abhAvameM nahIM hai / jaise cane meM do dala hote haiM vaise hI pratyeka astitvameM do pahaluoMkI kalpanA hai : antaH aura bAhya / aura jaise nadI do taToMke bIca calatI hai aura vastu mAtrake ( kamase kama) kinora ( =Fronts) do hote haiM, usI prakAra vikAsa antara-bAhyako nibAhatA huA saMpanna hotA hai| unameM kriyApratikriyA barAbara calatI hai| lekina yaha vivecana tAtvika kahA jaaygaa| karmakI sphUrti zAyada isameMse prApta na ho| isalie agara karmakI apekSA, vyavahArakI apekSA aura bhaviSyakI apekSA vikAsako nidhArita hama kiyA cAheM to aMtaraMgako mukhya aura bAhyako apekSAkRta AnupaMgika TaharAnA upayogI hogaa| ___ yo kahie ki mUla preraNAkA srota to hai vaha jahA~ antara-bAhya bheda nahIM hai / use hI paramAtmA kahA / parama AtmA kahA, parama zarIra nahIM khaa| yAnI jo aMtima (athavA ki, Adi) satya hai usako Atma-rUpameM hI hamane dekhA, padArtha ( objective ) rUpameM nhiiN| usa advaitase utarakara dvitvake talapara Ate haiM, to zarIra dharma aura Atma-dharma do ho jAte haiM aura unameM saMgharSa upasthita ho jAtA hai / aise sthalapara kahanA hogA ki vahA~ Atma-dharmako pradhAnatA dekara hI calanA ucita hai, yadyapi binA zarIra AtmA bhI nirarthaka hai / sthUlase sUkSmakI ora vikAsakI yAtrA hai| isa lihAjase jaba ki yaha sarvAMzataH ThIka hI hai ki antarbAhya sAmaMjasya siddhi hai, taba yaha bhI samajha lenA cAhie ki bAhyako AMtarikake anukUla banAnA hI iSTa hai / anukUlatAko siddhi Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura paristhiti - -now mAnakara bAhya paristhitike nIce jhuka jAnA ucita nahIM hai, kyoMki yadi saccA samanvaya hai to sUkSmameM hI hai, sthUlameM to pRthak bhAvakI hI pradhAnatA ho AtI hai| prazna-Apane kahA ki bAhyako antaraMgake anukUla banAnA iSTa hai| lekina dekhanemeM to aisA AyA hai ki carAcarakA vikAsa bAhyake hI anukUla huA hai| kisI bhI prANI, samAja, saMskRti yA sabhyatAse kyA yaha pratIta nahIM hotA hai ki ve usa deza-kAlahIke lie haiM aura bane the? uttara-deza-kAlakI anukUlatA to jarUrI hai / lekina usa anukUlatAke dvArA jIvana abhivyakta honA cAhie, vaisI anukUlatA svayaMmeM sAdhyAnta nahIM hai / jahA~ pragati hai vahA~ yahI kahanA adhika yathArtha hogA ki deza aura kAlameMse jIvana-anukulatA prApta kara lI gaI hai, na ki jIvana dezakAlAdhIna ho gayA hai / jIvana nirantara gatimAna aura varddhamAna tattva hai / deza-kAlake anukUla honA hI nahIM, pratyuta dezakAlAtItake anurUpa honA siddhi hai| kyoMki vartamAnameM to bhaviSya baMda nahIM hai aura na kisI viziSTa sthitimeM saba saMbhAvanAe~ samApta haiM, isalie saccA jIvana deza-kAlase parisImita nahIM hotaa| hA~, deza-kAlakI anukUlatAdvArA, mAno usa citrapaTapara vaha abhivyakta z2arUra hotA hai| lekina isa bahasakA chora na milegaa| aise hI caloge to isa praznapara jA pahu~canA hogA ki 'sva' pahale hai yA 'para' pahale hai / kintu 'sva' zabdake uccArameM hI 'para'kI svIkRti hai| ina donoM meM pahale-pIchekA nirNaya bekAra hai| ___ yaha spaSTa hai ki yadi hameM dharma-jijJAsA aura karttavya-karmake dRSTi-koNase bAta karanI hai, to 'sva' kI hI paribhASAmeM karanI hogii| kevala vaijJAnika, arthAt bhAvanA aura tatkAlase asambaddha, dRSTikoNa vyaktikI tulanAmeM paristhitiko pradhAna dikhA sakatA hai| use ayathArtha kahanekA bhI abhiprAya merA nahIM hai| lekina karmaNyatAke vicArase vaha dRSTikoNa paryApta nahIM hai| usa lihAjase to paristhitipara vyaktikI vijayahIkI bAta kI jAyagI / pratibhA isI prakArake saMgharSa-phala aura vijayakA nAma hai| prazna--taba kyA vyaktikI Adarza-bhAvanA yaha ho ki vaha zeSa sASTake sAmane apaneko na jhukane de, balki khuda use jhukaneko majabUra kare ? taba to samaparNApekSa prema aura mela-milApake Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prastuta prazna sthAnapara ciraMtana yuddhakI hI saMbhAvanA hai kyoM ki sabhI vyakti eka dUsarepara vijayI honekI koziza kreNge| uttara-AtmAkI rakSAke artha 'para' se aura paristhitise yuddha karate rahanekA nAma hI jIvana hai| kintu yahA~ 'yuddha' zabdase DaranekI AvazyakatA isa lie nahIM hai ki AtmA to sarvavyApI hai aura eka hai / isalie apanI AtmAkI rakSAmeM sabake hI sacce hitakI rakSA A jAtI hai| aisA yuddha premakA yuddha hotA hai / vaha kisI vyaktike khilApha nahIM hotA, basa apremake khilApha hotA hai / usase aMtameM hArdika aikya hI bar3hatA hai| prazna-AtmA sarvavyApI hai, yaha usa vakta kaise samajhA jAya aura anubhava kiyA jAya, yA usake mutAbika karma kiyA jAya, jaba ki yaha saba jAnate haiM ki sabake peTa aura mu~ha alaga alaga haiM ? aisI hAlatameM do hI bAta ho sakatI haiM ki usa roTIko jo mere aura dUsareke bIca hai yA to maiM svayaM hI khA lU~ aura dUsareko bhUkhA rakkhU , aura yA usIko de dUM aura khuda bhUkhA rhuuN| uttara- kauna akelA roTI khAtA hai ? maiM eka bhI aise AdamIko nahIM jaantaa| koI bhI AdamI aisA nahIM hai, nahIM ho sakatA, jisake lie koI dUsarA aisA pyArA na ho ki jise pahale khilAkara vaha khuda pIche khAnA cAhe / maiM pRlUMgA ki aisA kyoM hai ? bApa khuda bhUkhA rahakara bacceko kyoM khilAtA hai ? cora corI karanekA pApa kyoM uThAtA hai ? khuda dukha uThAkara vaha kunabeko ArAma kyoM denA cAhatA hai ? bar3ese bar3A duSTa kisI priyake lie sarvasva tyAga karaneko udyata rahatA hai, so kyoM ? aparAdhI bananA kisIko priya nahIM hai, phira bhI koI apriya kAma karatA hai to kisake qhAtira ? maiM dAvese kahatA hU~ ki apane lie nahIM, apanese kisI dUsareke lie hI vaha apane Upara pApakA bojha letA hai| aba pUchA jA sakatA hai ki aisA kyoM hai ? isakA eka hI javAba hai| vaha yaha ki peTa to sabake alaga alaga haiM aura ve sabako alaga alaga rakhate haiM, lekina kucha aisA bhI hai jo doko aura kaIko pAsa lAtA hai aura unheM milAtA hai aura jo una anekoMmeM svayaM eka hokara vyApta hai| jo saba anekatAko Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura paristhiti 163 eka banAye hue hai, vahI parama tattva hai AtmA / hama usako nahIM bhI dekha sakeM, lekina eka kaNako, kisI tucchAtituccha ghaTanAko bhI uThAkara use gaurase dekheM to usameM bhI usa parama tatvakI AbhA milegI / aikya nahIM, to aura kisI bhI AdhArapara isa jagad-vyApArako nahIM samajhA jA sakatA / AdamI peTa nahIM hai, aura peTako saba kucha mAnakara thor3I bhI ulajhana nahIM sulajha skegii| saba alaga alaga mu~hase khAte haiM, lekina usa dharatImeM to alahadagIkA pharka nahIM hai jisameM anna hotA hai / kyoM ki alaga mu~ha hai, isalie manakI ekatA saMbhava nahIM hai, yaha kona-sA nyAya hai ? kyoM ki alaga peTa haiM, isalie sahayoga kyA asaMbhava hI mAna leM ? Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-jIvana-yuddha aura vikAsa-vAda prazna-Survival of the fittest arthAt yogyatama hI jindA raha sakate haiM, isa siddhAntameM kyA ApakA vizvAsa hai ? aura 'yogyatama'kA Apa kyA artha lagAte haiM ? uttara-yaha to mere pUchanekI bAta hai ki maiM use kyA samajhU ? mAmUlI taura para jisa arthameM vaha zabda prayukta kiyA jAtA hai, usameM mujhe koI mahattva nahIM dikhAI detA / Aja isa duniyAmeM kIr3A hai, cIMTI hai, hAthI hai, AdamI hai, mazIna hai,-kyA ina sabakI yogyatA ( fitness ) eka-sI hai ? mAna lIjie ki AdamI yogyatama ( fittest ) hai, taba kyA aisI duniyAkI kalpanA kI jA sakatI hai jaba AdamI hI AdamI raha jAyage ? hIna samajhA jAnevAlA koI bhI aura prANI nahIM rahegA ? avvala to aisI kalpanA kI nahIM jA sakatI, para agara yaha saMbhava bhI ho, to vaisI sapATa vaicitrya-hIna duniyAko kauna pasaMda karegA ? isalie agara bhinna yogyatAvAle bahuta tarahake prANI Aja eka hI sAtha isa dharatIpara jI rahe haiM, to Apa hI batAie ki Survival of the Fittest kA mujhe kyA matalaba samajhanA cAhie ? prazna-yaha to Apa mAnate hI haiM ki vibhinna yogyatAvAle prANI jI rahe haiN| kyA Apa nahIM dekhate ki unakI yogyatAkI mApa bhI pArasparika saMgharSa meM (=struggle meM ) unakI TikanekI kSamatAke anupAtake mutAbika huI hai ? jisameM jitanI kSamatA hai, utanA hI jIvanameM usako sthAna prApta hai| kama yogya apanese adhika yogyakI adhInatAmeM hai, yahA~taka ki kahIM kahIM vaha kevala sAdhana-mAtra hai| sAtha hI aise prANI bhI haiM jo sarvathA akSama honese ghaTate aura miTate jA rahe haiM / usa Survival of the fittest ke siddhAMtako mAnate hue bhI vaicitrya saMbhava hI nahIM anivArya bhI dikhAyA jA sakatA hai| uttara-vaha to ThIka hai| lekina, Survival se kyA matalaba ? jaba zAyada manuSyakI utpatti nahIM huI thI, taba pAnImeM machalI thii| vaha pAnIkI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-yuddha aura vikAsavAda 165 machalI Aja bIsavIM sadI meM bhI hai / vaha isa sAre bIcake kAlako Survive karatI A rahI hai ki nahIM ? isa pRthivIke Adima yuga meM kahA jAtA hai ki bahuta bar3e bar3e jantu the| itane bar3e ki unake sAmane AjakA hAthI to koI cIz2a nahIM / ve durdAnta jantu behada DIla-Daulake the aura bahuta zakti rakhate the / para ve Aja nahIM haiM / ve isa bIcake kAlako survive nahIM kara pAye / aba pAnIkI choTI-sI machalI aura una bhImakAya prANiyoMmeM yogyatA ke balake ( =fitness ke ) lihAz2a se kyA tulanA kI jAyagI ? aura manuSyakI kahAnI lIjie / vaha, jaisA ki prakRti-vijJAna batalAtA hai, hara lihAz2a se hIna prANI thA / Darake mAre khoha meM chipakara rahatA thA / bAhara rahatA thA, to bhayabhIta rahatA thA / dehakI zakti usameM kama thI / bhAgadaur3ameM vaha anya banacaroMkI tulanA meM kahIMkA na Thahara sakatA thA / usakI deha vAra saha sakane yogya sakhta na thI, na dA~ta vaise paine the / kyA yaha kahanA galata hogA ki isa hInatAke uttara meM hI usameM buddhi phalIbhUta huI ? Aja vahI AdamI bar3I AsAnIse apaneko sabase bar3A mAna sakatA hai / apanese kaI gune bar3e aura z2abardasta jAnavaroM ko usane vaza meM kara liyA hai| mazIneM aisI banA lI haiM ki unakI vajahase AdamIkI tAkatakA pUchanA hI kyA hai ! ataH yaha bAta vicAraNIya ho AtI hai ki survive karane yogya yogyatAkA ( fitnesskA ) kyA matalaba hai ? sAdhAraNatayA usakA matalaba dIkhanevAlI tAqata liyA jAtA hai / lekina kyA usakA yaha matalaba ho sakatA hai ? mujhe pratIta hotA hai ki vaha matalaba to ekadama nahIM ho sakatA / taba ApakA prazna kyA raha jAtA hai ? prazna - jahA~ hama dekhate haiM ki bhImakAya prANI lupta ho gaye aura choTe choTe jIva kAyama haiM, vahA~ bhI dara asala koI eka tAkata hI vijayI huI hai / vaha jismAnI tAkata nahIM varan buddhi aura yuktikI tAkata thI / isalie bala hI survive karatA hai, yaha siddhAnta kyA badastUra vahA~ lAgU nahIM hotA ? uttara - to yoM kahie ki bala satya nahIM hai, balki satya bala hai / isa tarahase hama kaha sakate haiM ki jo sacAI ke anukUla nahIM hai, vaha abala hI hai / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 prastuta prazna kitanA bhI z2abardasta daihika bala tanika mAnasika balake Age tuccha hai, yadi. yaha bAta vikAsa-dhArAko bArIkIse samajhanese pramANita ho jAtI hai, to dIkhanevAle balameM vizvAsa karanA hamAre lie anucita ho jAtA hai| 'vikAsa' zabdase jo abhiprAya sAdhAraNatayA liyA jAtA hai, usameM sthUla balapara hI jyAdA jora hai / aMgrejIke zabda Natural Selection aura Survival of the fittest AdimeM kucha isI arthakI dhvani bhara gaI hai| maiM usa arthako ayathArtha mAnatA huuN| vaha avaijJAnika hai| ___ yaha nahIM ki vikAsameM abalatAkI jIta hotI hai / balki matalaba yaha hai ki uttarottara U~ce prakArakA bala, arthAt satya-bala vijayI hotA hai aura sthUlatara bala parAjita hotA hai / jo uccatara hai, vaha sUkSmatara bhI hai / isa bhA~ti kahA jA sakatA hai ki itihAsa-gata vikAsadvArA naitika balako hI puSTi mila rahI hai aura hiMsA-balakI sattA kSINa par3atI jA rahI hai / itihAsako agara ThIka DhaMgase par3hA jAya to yahI dIkhanA cAhie / prazna-dahika balake viruddha mAnasika vala uttarottara prabala ho rahA hai, yAnI kaise hI bar3e sthUla baladhArI prANIko eka dubalA patalA jIva apanI yukti aura cAlAkI adise vazameM kara letA hai| to kyA usake isa balameM naitikatAkA honA anivArya yA sahaja saMbhava kaheMge? uttara-hiMsra bhAvakI jahA~ jitanI kamI hai, vahA~ utanI hI naitikatA hai / jo hiMsAse kiMcit bhI bacatA hai, usI aMzameM jAne-anajAne vaha naitika bana jAtA hai / Apa dekheM ki yaha zabda-prayoga ApekSika hI ho sakatA hai| prakhara sUrya-tejake Age dIpaka a~dherA dIkhatA hai, lekina aMdheremeM to vahI ujAlA detA hai| isI bhA~ti hiMsA-vRttise zUnya na hote hue bhI mAnava nIti-zUnya prANI nahIM hai / kyoM ki mAnavameM kitanI hI hiMsA ho, usa hiMsAke bhI jar3ameM ahiMsA hI hai / isalie maiM be-khaTake kaha sakatA hU~ ki dAnavI krUratAse catura vyaktikI caturatA, cAhe vaha chala-chadmake saMyogake kAraNa nindanIya hI ho, nItike mAnameM U~cI hai / tabhI to hama pazuse pApI AdamIko U~cA darjA deneko taiyAra ho jAte haiM / murdA AdamI duSTatAke doSase mukta hai; lekina kyA isa kAraNa vaha murdA vyakti eka daSTa jIvita vyaktise U~cA hai ? Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-yuddha aura vikAsa-bAda 167 prazna-Survive karanemeM saMgharSa, bala aura vijayakA bhAva apekSita hai| aura jahA~ sthUlake viruddha sUkSmako prabala dekhate haiM, vahA~ bala (=Power) aura vijayakA (=ControlkA) bhAva to vaisA hI banA rahatA hai, use Apa kisI taraha bhI kama kyoM mAna leM ? isalie usa sthalase sUkSmakI orake vikAsako Apa hiMsratAse ahiMsratAkI ora, cAhe vaha sApekSika hI sahI, kaise mAna rahe haiM ? taba kyA Apa mAnate haiM ki eka sarala sIdhe grAmINa maz2adUrase eka cAlAka chalI baniyA adhika naitika hai ? yadi do cAlAka baniyoMmeM hI virodha ho jAya, to kyA unameMse adhika cAlAka hokara jItanevAle baniyako Apa adhika naitika kaheMge? uttara-ApakA Survive zabda cakkara meM DAla sakatA hai / per3akI Ayu z2yAdA hai, manuSyakI Ayu thor3I hai| kaha sakate haiM ki vRkSa manuSyako Survive karatA hai / lekina kyA vRkSako manuSyase U~cA ThaharAyA jA sakatA hai ? __ Apake dUsare udAharaNako thor3A aura sthUla banAkara pakar3eM / samajhie ki patthara hai aura sA~pa hai ! pattharameM hiMsra-bhAvanA nahIM hai / mAnA jAtA hai ki sA~pameM hiMsra bhAvanA hai / to kyA patthara naitika hai aura sA~pa anaitika ? __ asala aura mukhya bAta caitanya hai / vijJAnaka ( athavA buddhike ) AraMbhameM hI jo pahalA dvaita upasthita hotA hai vaha hai jar3a aura cetana / cetanAko zartake taura para svIkAra karaneke bAda hI naitika athavA anaitikakA prazna uThatA hai / jahA~ caitanya hI hIna hai, vahA~ nIti athavA anItikI saMbhAvanA bhI hIna ho jAtI hai| jar3a vastumeM na nIti hai, na anIti hai / kyoMki vaha vyakti nahIM vastu hai / ApakI kaThinAI yaha mAlUma hotI hai ki vikAsako jaba Apa sthUlase sUkSmakI ora svIkAra kara sakate haiM, taba use Avazyaka rUpameM hiMsAse ahiMsAkI ora mAnanekA kAraNa Apa nahIM dekhate / yahI na ? sthUlase sUkSmakI ora vikAsa-krama hai, yaha to ThIka hI hai na ? lekina yaha kathana mAnava-bhAvanAkI apekSAse utanA nahIM hai jitanA vastugata aura tathyAtmaka hai| ___ usI bAtako yadi bhAvanA-sApekSa banAkara kahA jAve, to kahA jAyagA ki vaha vikAsa anaikyase aikyakI ora hai / aikya-vistAra hI hai vikAsakA lakSya / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prastuta prazna 'aura kisI rUpa meM 'vikAsa' zabda ke mUlAbhiprAyako vyakti sApekSa banAkara kahA nahIM jA sakatA / ' anaikyase aikyakI ora', isIkA anvayArtha aura caritArtha bana jAtA hai : hiMsAse ahiMsA kI ora / sthUlase sUkSma : yaha vikAsakI tAttvika gati hai / hiMsAse ahiMsA : yaha vikAsakI sAmAjika athavA mAnavIya gati hai / prazna- kyA prANimAtrakI prema-bhAvanA bhI vikAsake kramase Abaddha hai ? yadi hai, to sthUlase sUkSmakI athavA hiMsAse ahiMsAkI rAhameM kisa prakAra kahA~ aura kaba hama prema vikasita hote dekhate haiM ? uttara--jahA~ krama-kramase khulane kI bAta hai vahA~ AbaddhatA kaiMsa A sakatI hai ? vikAsa kisIko bA~dha nahIM sakatA, vikasita hI kara sakatA hai / vikAsa imapara ghaTita ho jAtA hai, itanA hI nahIM, vikAsa hama ghaTita karate bhI haiM / arthAt vikAsa eka vaha kriyA hai, vaha dharma hai, jisameM hama vivekapUrvaka sakriya sahayogI hone ke lie haiM / premakA AraMbha kisa IsvI athavA IsvI pUrva zatAbdI meM hai, yaha kahanA kaThina hai / kaha sakate haiM ki jahA~ jIva aura jar3akI pRthaktA hai, vahA~ hI premakI AvazyakatA hai / AraMbha meM, vijJAna batAtA hai ki, pRthivI agni-khaMDa thI / phira Aga galakara jama AI, usane sthUlatA pakar3I, maTTI banI, pAnI banA... Adi / I kAphI kAla bAda pAnI meM vanaspati ugane meM A gaI / usake bAda usa vanaspatike irda girda hI jIva jantu bana Aye, jo calate phirate the / usake anaMtara thalacara prANI aura pakSI bane / premako agara hama do lagabhaga samaprakRti ( jaise nara aura mAdA ) jIvoMke milanakI paribhASAmeM leveM to kahA jA sakatA hai ki jaba liMga kI utpatti huI, vahIMse prema pahacAnane yogya arthAt bhAvanAtmaka huA / usase pahale binA narakI sahAyatA ke kevala mAdAse hI vaMza-vRddhi ho jAtI thI / eka hI (jIvANu) apaneko guNAnuguNita karatA jAtA thA / taba jyAmiti kramase sRSTi hotI thii| para usa prakriyAko hama premakA nAma nahIM dete, kucha aura nAma dete haiM / lekina agara pUchA jAya ki sUraja aura dharatI meM kyA sambandha hai ? dharatI kyoM usake cAroM ora cakarAtI hai ? vaha svayaM kisapara TikI hai ? prakRtike upAdAnoM meM, jala aura thala meM, vAyu aura AkAzameM kriyA-pratikriyA paraspara kyoM hotI rahatI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-yuddha aura vikAsavAda 169 hai ? to isa sabakA uttara kyA hogA ? uttara de dIjiegA : kudarata, kAnUna, sRSTi-niyama Adi / zAyada vijJAna kahe : AkarSaNa / lekina jo ekadama gharelU zabda hai aura jo subodha hai, mujhe to vahI pyArA aura saccA lagatA hai / vahI mujhe hArdika uttara bhI mAlUma hotA hai / aura vaha hai, prema / vyaSTi aura samaSTikI pRthaktAko paraspara sahya banAnevAlA hai prema / usa dussaha bichohako yatkiMcit pUrNatAse aura vAstavikatAse aura rasase bhara denevAlA tatva hai prema / 1 vaha prema kahA~se AraMbha huA, yaha prazna hI taba kaisA ? vaha to anAdi hai / hama saba nahIM haiM, khaMDa kula nahIM hai / isalie prema hI hai / khaMDakA saMpUrNatA se bichoha premako anivArya banAtA hai / 1 sthUlase sUkSma, hiMsA se ahiMsA, -- yaha gati premake ghane aura vyApaka hote jAne meM svayameva garbhita ho jAtI hai| deza aura kAlakI saMkIrNatAse jo prema jitanA abAdhita hotA jAyagA, vaha utanA hI sUkSma aura ahiMsaka hogA / aura jo jitanA saMkIrNa hogA, vaha utanA hI sthUla aura hiMsAyukta hogA / aikyopalabdhikI ceSTA meM isa taraha bar3hate bar3hate prema eka jagaha Avazyaka rUpa meM liMgAtIta ho jAyagA / vaha prema brahmacaryamaya hogA / brahmacarya aprema nahIM hai / vaha dehAtItakA prema hai / isI lihAz2ase sacce premakA nAma hai ahiMsA / hiMsA meM bhI merI sthApanA ke anusAra to preraNAke taurapara jo tattva kAma karatA hotA hai vaha bhI prema hI hai / lekina vaha vikAsazIla nahIM hai, vaha to maraNazIla hai aura kSaNika hai / vikAsazIla prema sadA ahiMsonmukha hogA / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-pratibhA prazna-manuSyakI pratibhA bahumukhI hote hue bhI kisI eka. dizAmeM vizeSataH pravRtta hotI hai| kyA usI eka dizAmeM adhikAdhika vizeSatA prApta karaneko vikAsakA vaijJAnika DhaMga kahane meM Apako koI Apatti hai ? uttara-vikAsa vaijJAnika honeke lie ekAMgI honA cAhie, aisA mujhe nahIM mAlUma hotA / iSTa saMpUrNatA hai / eka dizAkI vizeSajJatA kabhI, balki aksara, sampUrNatA-lAbhameM bAdhA ho jAtI hai / bar3A dArzanika kaccA vyavahArajJa hotA hai / catura duniyAdAra tanika akelepanase ghabarA jAtA hai / isa bhA~ti ekadezIya dakSatA vyaktipara baMdhana-svarUpa hotI dekhI jAtI hai| pratibhA adhikAMza ekAMgI hotI hai| maiM pratibhAkA kAyala nahIM huuN| pratibhA dvandvaja hai / pratibhA nahIM, mujhe sAdhanA cAhie / 'pratibhA' zabdameM yaha garbhita hai ki koI vyakti janmase pratibhA-hIna bhI ho sakatA hai| maiM yaha nahIM mAnanA cAhatA / yaha to Izvarake prati pakSapAtakA abhiyoga lagAnA hI huA ki hama mAne ki amukako to pratibhAvAn paidA kiyA gayA hai aura hameM pratibhAhIna hI rakkhA gayA hai| maiM bharosA sAdhanAmeM rakhatA huuN| kisIko yaha samajhanekA maukA nahIM hai ki usakA uddhAra asaMbhava hai| 'pratibhA' zabda aisI hIna-buddhi (Sense of Inferiority) paidA karanemeM madada detA hai / abhyAsa aura sAdhanA dUsarI ora sabake lie mAno AzAkA dvAra kholate haiM / sAdhanA sarvAMgINa vikAsameM sahAyaka hotI hai| mere khayAlameM vikAsa usIko kahanA cAhie jo sarvAMgINa hai| dehapara paDhe khUba ubhara Aya aura mana-buddhi nisteja raha jAya~, athavA ki naiyyAyika buddhi prakhara hI rahe aura zarIra sadA rogI banA rahe, to ina avasthAoMko unnata avasthA mujhase na kahA jAyagA / mai pahalavAnako samajhadAra aura paMDitako svastha dekhanA cAhatA huuN| nirbuddhi pahalavAna aura rugNa-kAya vidvAn vikAsa-prApta mAnavatAkA sUcaka nahIM haiM / puruSa svastha aura sakSama aura sAdhAraNa honA cAhie / sAdhAraNa hokara bhI asAdhAraNa / janmajAta vilakSaNa mAnava (=Prodigies ) vikRtike lakSaNa haiM, saMskRtike nahIM / ve prakRtike khilavAr3a ( =Freaks of Nature) haiM, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA 171 usake vikAsake pramANa nahIM / itihAsake mahApuruSoM ke bhI mahApuruSa ve samajhe gaye haiM aura samajhe jAyeMge jinameM pratibhAkA camatkAra utanA nahIM jitanA ki akhaMDa sAdhanAkA prakAza prakaTa hotA hai| prazna-lekina kyA Apa nyUTana, kAlidAsa aura mahAtmA buddhako unake alaga alaga vyaktitvameM bar3A mAnaneko taiyAra haiM ? yadi haiM, to kyoM kara ve saba bar3e hote hue bhI vizeSatAoMmeM vibhakta haiM ? kyA una vizeSatAoMmeM hama pratibhAhIko vikasita huA nahIM kaha sakate? uttara-kAma calAne ke lie jisako Apa cAheM usako mujhe bar3A mAnanemeM Apatti nahIM hai / Aja maiM cappala sInekA kAma sIkhanA cAha~ to niHsaMkoca eka camAra bhAIko maiM bar3A mAna lU~gA / udAharaNa yaha jarA atiraMjita hai, phira bhI kevala yaha darasAneke lie hai ki yahA~ prayojanavAle bar3epanakI bAta nahIM hai, yahA~ to usa jIvana-tattvakI zodhakA prazna hai jisake anusAra mAnavanIti aura samAja-nIti nirdhAraNa karanA hogA / taba to yahI kahanA hogA ki Apake ginAye gaye ina nAmoMmeM buddhake jIvanakI vizeSatA aisI hai ki usameM koI raMgInI na thI / usameM kisI prakArakI prakharatA na thii| usakA mahattva adhikAdhika naitika thA aura prema usakA svarUpa thaa| isase buddhakI vizeSatAko maiM aisA mAnatA hU~ jo prayojanake kAraNa AdaraNIya nahIM hai, pratyuta svabhAvameM hI vaha spRhaNIya hai| vaha sadA sabako anukaraNIya ho sakI hai| arthAt vaha saba kAla aura saba dezake lie hai aura kisI vizeSa prakArake vyavasAya Adise saMbaMdhita nahIM hai / kAlidAsa kavi the, nyUTana vaijJAnika the| kavitva aura vaijJAnika honemeM thor3e-bahuta dhandhekA bhI mela hai| unameM svakIya bhI kucha hai, jaba ki buddha meM to apanA kucha hai hI nahIM, saba samarpita hai / saba sabakA hai / buddha niHsva ho rahe, isase vaha mAnavatAke sarvasva ho gye| unakI pratibhA yadi hai to zuddha mAnavatA hai / vikAsako maiM pUre taurapara isI mAnavIya paribhASAmeM samajhanA cAhatA huuN| yadi koI sAhitya-rasika na ho to kAlidAsakI vizeSatAse vaha aprabhAvita raha sakatA hai / isI taraha tattva-jJAnakI AraMbhika jAnakArI na rakhanevAlA nyUTanake mahattvase achUtA raha sakatA hai / lekina buddhase prabhAvita honeke lie to AdamIkA AdamI honA hI kAphI hai| prazna-naitikatA aura premakA jo baTappana buddhako prApta huA, Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 prastuta prazna rram kyA vaha nyUTanako vaijJAnika aura kAlidAsako kavi kAlidAsa rahate hue alabhya thA? yadi nahIM to buddhakI mahAnatAke mArgameM nyUTana aura kAlidAsake jaisApratibhAvAna honA kyoMkara rukAvaTa hai ? uttara-isa praznakA to yaha artha ho jAtA hai ki buddha kyoM kAlidAsa aura nyUTana nahIM hue aura kyoM kAlidAsa buddha nahIM bana gaye ? meM isakA javAba nahIM de sakU~gA / phira bhI, mujhe aisA mAlUma hotA hai ki vaha vyakti jisake prati jagat aura itihAsa adhikAdhika RNI hogA, koI aisA hI vyakti hogA jo akiMcana ho / sampattikI orase akiMcana, usI taraha jJAna athavA kalA samajhI jAnevAlI anya vibhUtiyoMkI orase akiMcana / vaha to prakAzarUpa aura sevAmaya hogA / bhItara Aga, bAhara sneha / jJAnI athavA lekhaka hone kI phursata use hogI hI kahA~ ? yA agara jJAnI aura lekhaka vaha hogA bhI to isa bhA~ti ki jaise rAha calatekI ye upAdhiyA~ ho / ve ( tattva-jJAna aura kAvya jJAna) bilkula usake Atma vyaktIkaraNake sAdhanake rUpameM hoMge, usameM samAye hue hoNge| isa lihAjase zAyada vaha na nAmI kavi aura na nAmI vaijJAnika ho sakegA, kyo ki vaha kAvya aura darzanakA srota hI jo hogaa| prazna-hamArA jIvana do bhinna rUpoMmeM vyakta hotA dIkhatA hai| eka pArasparika saMbaMdha jo nItike aMtargata hai aura dUsare anya kArya-kalApa jinheM upayogI athavA lalitakalAoMke ( Useful or Fine Arts ke ) dAiremeM rakha sakate haiN| nIti ekarUpa hai aura sabake prati usakI eka-sI mA~ga hai| kintu kalAe~ vividha-rUpa haiM aura vaha saba rUpoMmeM nahIM, kisI eka hI rUpameM kisI eka vyaktike lie sulabha haiN| isIlie hama dekhate haiM ki pahalemeM pratibhAkA prazna hI nahIM uThatA aura dUsare meM mAnavakI sahaja manovRtti aura unake anusAra amukake cunAvakA (Selection kA) prazna hotA hai jise hama pratibhAkA nAma de dete haiN| isa taraha jIvanake naitika rUpake sAtha sAtha mAnavakI usa manovRtti aura usake anusAra usa viziTAMgI cunAvakI pravRttiko Apa kyA ucita nahIM samajhate ? uttara-kisI kAmake cunAvako aura usa kAmako karanekI dakSatAko maiM anucita kyoM samajhUgA ? agara usIkA nAma pratibhA hai, to bahuta acchI bAta hai| lekina maiM apanI bAta spaSTa kara duuN| hareka saMbhavatAke do pahalU hote haiM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA 173 eka avyakta, dUsarA vyakta / avyakta bhAvanAtmaka hai, vyakta kRtya-rUpa hai / avyakta kAraNa, vyakta kArya / kRtya-karmameM to bhinnatA aura vividhatA hai hii| usameM zreNiyA~ haiN| usImeM lalita kalA aura upayogI kalA Adike bheda haiM / isIse svadharma judA-judA haiM / ___ merA kahanA yaha nahIM hai ki Adarza vyakti upayogitA, lAlitya athavA karmase hIna hogA, yA vaha kevala bhAvanAtmaka hI hogA / vaha vaividhya zUnya hogA, yaha bhI nahIM / kahanekA Azaya yaha hai ki usake jIvanakA pratyeka zvAsa aura pratyeka karma jisa bhAvanAse anuprANita hogA, vaha adhikAdhika Adarzase tatsama hogii| yaza, nAmavarI, dUsareko nIcA dikhAnekI vRtti, mahattvAkAMkSAkI bhAvanA Adi taraha-tarahakI preraNAe~ ho sakatI haiM jinako lekara vyakti bAharI kisI amuka sthUla karmake saMpAdanameM asAdhAraNa cAturya dikhA utthe| vaha dekhane meM pratibhA jAna par3egI, lekina maiM usa pratibhAkA kAyala nahIM ho pAtA huuN| prazna-acchA kaho yA burA, lekina hama dekhate haiM ki kucha vyaktiyoMmeM kucha na kucha asAdhAraNa kara gujaranekI zakti hotI hai| aura kuchameM itanI kama ki muzkilase koI unheM jAna pAtA hai| aise do prakArake logoMmeM jisa vastukA antara hai, kyA vaha koI vAstavika (=positive) cIz2a nahIM hai? use Apa kyA nAma deMge? uttara--usako maiM nAma dUMgA ' vyaktitvakI ekatA' / zakti sabameM hai aura jo zaktihIna hai, dopI vaha svayaM hai / vidhAtA doSI nahIM hai| prazna-vyaktitvakI ekatA, zakti aura pratibhA, ina tInoMmeM Apa kyA bheda mAnate haiM? uttara--yathArthameM maiM bheda nahIM mAnanA cAhatA / pracalita zabdArthameM to bheda hai hii| usa bhedake lie kyA Apa cAhate haiM ki maiM paribhASA banAkara dU~ ? prazna-vyaktikI ekatAko Apa spRhaNIya mAnate haiM ? uttara--jarUra / prazna-lekina uparyuktake anusAra jo loga aspRhaNIya kArya karake asAdhAraNa ho jAte haiM, unameM vyaktitvakI ekatAko Apa kyoM spRhaNIya mAneMge? uttara-asAdhAraNa kArya karaneke lie sadA niSThAkI AvazyakatA hai / vaha kArya yadi aspRhaNIya hai to isI kAraNa ki usakI niSThAke mUlameM aikya bhAvanA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prastuta prazna nahIM rahI hogI / yoM bhI kaha sakate haiM ki niSThAkI paripUrNatAmeM hI kucha kamI raha gaI hogI / tisapara kArya koI aspRhaNIya ho sakatA hai, para niSThA to kisI bhI hAlatameM anucita nahIM kahI jA sakatI / zaktikA upayoga yadi galata kiyA jAtA hai, to vaha zaktike viruddha pramANa nahIM hai| bijalI chanese AdamI mara jAtA hai, to kyA bijalIko phA~sIkI sajA dI jA sakatI hai ? merI mAnyatA hai ki apane bhItarakI mana-buddhikI ekatA hI uttarottara vyaktitvakI zaktike rUpa meM vyakta hotI hai| prazna-vaha zakti jIvanake vibhinna upayogoMmeM prayukta kI jA sakatI hai, lekina kyA Apa usake viziSTa rUpase eka hI orase prayoga kiye jAneke pakSameM haiM ? __uttara-prayogakA rUpa do bAtopara Azrita hai : (1) usa aMtaraMga zaktikI ghanatA aura parimANa, (2) paristhitikI mA~ga / usa prayogameM phira jo iSTa aura aniSTakA bheda hotA hai, vaha adhikAMza usake sAmAjika phalakI dRSTise cInhA jAtA hai / ataH vaha ApekSika hai / tatkAlakA nirNaya kucha ho sakatA hai, itihAsakA kucha aura / prazna -maiM jo jAnanA cAhatA hU~ vaha yaha hai ki vyaktitvakI pUrNatAkI rakSAkA vicAra rakhate hue aura udhara samAjake hitakA bhI, kyA vaha jise hama vizeSajJatA (Specialization) kahate haiM iSTa hai ? uttara-eka hada taka / jaise ki kala hI hameM gharameM bImAra bacce ke lie DaoNkTarane batAyA hai ki usameM kailziyamakI kamI hai / ilAjake lie isalie aise pathya aura oSadhikI tajabIja kI gaI hai, jisameM kailziyamakA bhAga jyAdA ho / anumAna kIjie ki AjakI bhA~ti usake svastha ho jAne ke bAda bhI kailziyamavAlI khUrAka jArI rakhI jAtI hai| to kyA yaha saMbhAvanA nahIM ho sakatI ki usase hitake bajAya anahita hone lage? 'vizeSatA' ( Specialization ) meM bhI aisA hotA dekhA jAtA hai / AraMbhameM to vizeSatAvAlA jJAna upayogI hotA hai, usase dRSTi prazasta hotI hai| lekina phira vaha eka baMdhana aura parigraha hone lagatA hai| dRSTikoNa usase sImita ho rahatA hai| yAda rakhanA cAhie ki jIvana eka prabAha hai| vaha nirantara vikAsa hai / mUlya kahIM bhI koI ba~dhe hue nahIM haiM / vizeSajJoM ativAda Ane lagatA hai aura yathAvazyakatAkI samajha maMda par3a jAtI hai| buddhi usakI jaise vizrAmake lie sahArA pA letI hai aura vaha ruka jAtI hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA 175 AdamI samajhane lagatA hai ki usane pA liyA hai, aura pAte rahanekA usakA prayatna zithila par3a jAtA hai / usakI prANa-zaktikI becainI mUrcchita ho jAtI hai / vaha vidvAn itanA ho jAtA hai ki zodhaka kama raha jAtA hai, aisA jJAnI jo jijJAsu nahIM hai / aba mAno vaha yAtrI hI nahIM, rukA- ghirA gRhasthI hai| lekina yAda rahanA cAhie ki ghara kahIM koI baMda nahIM ho sakatA / calA calI lagI hai aura pahu~canA dUra dIvAreM jhUTha haiM aura eka dina vistRti kA sAmanA karanA hI hogA / prazna- - kyA Apa mAnate haiM ki khAsa AdamiyoMmeM khAsa kArya kArya karanekA zurU se hI kucha guna hotA hai ? kyA yaha samAjake hita meM na hogA ki una una vyaktiyoMko vaha kArya hI ekAMtataH diyA jAya jo unheM rakhA hai aura jisameM unheM rasa hai ? uttara--mAnatA hU~ | lekina 'ekAMtataH ' para kAphI se z2yAdA jora par3A ki artha bhI hone lagegA / Aja kala-kArakhAnoM meM eka choTI-sI cIz2ake taiyAra karanekI prakriyA vividha aMga vividha kArIgaroM meM ba~Ta jAte haiM / eka zreNIke majUroMke jimme usakA bahuta thor3A-sA aMza AtA hai / jaise ki lIjie, roz2a kAma I AnevAlI Alapina ko hI le liijie| ho sakatA hai ki kucha loga pinoM ke Upara ke siroko banAte banAte usa kAma meM vizeSa catura ho gaye hoM / lekina taba pinakI nokako ve nahIM jAneMge, usake banAnekI kalpanA hI uname nahIM hogI / na samUce pinase unheM vizeSa sarokAra jAna par3egA / basa, unakI nigAha pinake siroM meM hI aTakI rahegI | barasoM barasa usI eka kAmako karate rahanekA pariNAma yaha to ho sakatA hai ki ve Alapino ke siroMke vizeSajJa ho jAyeM, lekina isa prakAra kyA ve unnata nAgarika bhI ho sakate haiM ? isIlie Apake 'ekAMtataH ' zabda ke lie mere mana meM utsAha nahIM hai / prazna - lekina vizeSajJatAke sAtha, jise hama upayogI mAnate haiM, ekAMtatA na Aye, yaha kaise ho sakatA hai ? uttara- - agara nahIM ho sakatA to mujhe vizeSajJatA hAsila karane kI z2ida bhI nahIM ho sakatI / lekina Upara bImAra bacce aura kailziyamakI bAta kahI / isI taraha vizeSajJatAkI bhI z2arUrata rahegI aura vizeSajJa bhI raheMge / unako anAvazyaka batAnekA merA abhiprAya nahIM hai / yahA~ hama jIvanakI paripUrNatAkA tattva jAnanA cAha rahe the na ? so vizejJatA paripUrNatA nahIM hai, vaha to khaMDakI abhijJatA hai, - yaha hamako vismaraNa na karanA cAhie / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 prastuta prazna prazna-jIvanakI paripUrNatAse ApakA kyA abhiprAya hai ? uttara-maiM dvandva-hInatAko vyaktitvakI ekatA mAnatA huuN| vaisI ekatAmeM phira vyaktikI pUrNatA bhI hai / prazna--vizeSajJatAse ekAMtatA AnekA Dara Apane batAyA hai aura sAtha hI use Avazyaka bhii| to kyA Apa kisI udAharaNase batalAyeMge ki kisa hAlatameM vizeSajJatAkI usa ekAMtatAke sAtha hama jIvanakI paripUrNatAko hAsila kara sakate haiM? uttara-eka AdamI vahI cAhatA hai, jisakA apane meM abhAva pAtA hai / svapna atRptike pratIka haiN| ___ jaba taka hamameM cAha zeSa hai, hama apUrNa haiN| kiMtu cAha jIvanakA lakSaNa bhI hai / To aspire is too live | isakA artha yaha bhI ho jAtA hai ki jaba taka hamArA ( vyaktigata ) jIvana saMbhava hai, taba taka hama saMpUrNa bhI nahIM haiN| ___ isalie vizeSajJatAke lie vaiyaktika aura sAmUhika jIvanameM pUrA avakAza hai| phira bhI vizeSajJatA to saMpUrNatA ho hI nahIM sakatI kyoMki usake zabdArthameM hI garmita hai ki kucha hai jo aise vizeSajJake nikaTa a-vizeSatA ataH parAyA (ajJAta) bhI hai / vizeSajJatA isalie z2arUrI taurapara paribaddha (=Exclusive) bhI ho jAtI hai / isI bhAvameM maiMne kahanA cAhA hai ki vizeSajJatA saMpUrNatAkI rAhameM bAdhA hai| abhI kamajora bAlakake lie kailziyamakI khUrAka denekA udAharaNa diyA gayA hai / usa bAlakake rogakA jahA~ taka saMbaMdha hai, kailziyama-yukta padArthoMkA vizeSajJa usa bAlakake lie sabase jyAdA upayogI parAmarzadAtA samajhA jAyagA / baccekI tAtkAlika avasthAkI dRSTise vaha vizeSajJa vizvakA sabase mahattvapUrNa vyakti ho sakatA hai| para yaha AMzika dRSTi hI hai| isI bhA~ti vizeSajJatA vibhakta jIvanakI vividhase eka eka khaMDake upayogakI dRSTise saMbhava aura upayogI banatI hai| samagra aura akhaMDa jIvana-tattvake vicArase dekheM to vaha cIz2a, yAnI vaisI vizeSajJatA, utanI mahattvapUrNa nahIM raha jaatii| maiMne nahIM kahA ki amuka vastukA vizeSa jJAna zeSa vastuoMke jJAnameM bAdhAsvarUpa hai / lekina usa eka vastukA jJAna sarvAtma-svarUpa akhaMDa-tattvake prati vyaktike nAtekI cetanAko maMda kara de to vaha hitakArI nahIM hai / laukika dakSatA aura vizeSajJatA isI kAraNa eka sthalapara jAkara ahitakArI mAlUma hone lagatI hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa praznakarttA zrIgajAnana potadAra Page #194 -------------------------------------------------------------------------- Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-hamArI samasyAe~ aura dharma prazna-itane dharma Adi hote hue bhI Aja mAnava-samAjameM itanI viSamatA aura asaMtoSa kyoM hai ? dharma-pravartakoMkA prayatna to yahI thA na ki mAnava-jAtiko sukha zAnti prApta ho? uttara-yaha to AsAnIse kahA jA sakatA hai ki dharma-pravartakoMne jo dharma calAyA, anuyAyiyoMne AcaraNa tadanukUla nahIM kiyaa| unhoMne dharmako apane saMpradAyake lie eka nArA hI mAna liyA / yaha jaba ki eka kAraNa kahA jA sakatA hai taba saccI bAta to yaha hai ki azAMtikA aura viSamatAkA bilkula aMta to muktimeM hI honevAlA hai| agara vartamAnase hameM pUrA saMtoSa ho to bhaviSyake lie hama zeSa kyoM raheM ? isalie jaba taka kAla hai, jaba taka gati hai, taba taka hamArI duniyAmeM asaMtoSake lie kAraNa bhI vartamAna haiM / jIvanakI bhI aura koI paribhASA nahIM hai, gatike arthameM hI hama use samajha sakate haiM / hA~, usa gatimeM saMgati avazya hai / usIko vikAsa kaha liijie| prazna-kyA isa uttarameM nirAzA nahIM hai aura kyA isase nirAzAvAdakA janma nahIM ho sakatA ? uttara-lekina marIcikA (=utopia) aura moha (=Romance) para Azrita AzAvAditA bhI to koI bahuta acchI cIz2a nahIM hai / jo usa prakArakI AMtima svIkRti, jisako ki bhAgya athavA kisI mahAsattAkI svIkRti kahanI cAhie, usake iMkArapara apaneko kAyama rakhatI hai vaha AzAvAditA adhika preraka nahIM ho pAtI / vaha antataH eka chala sAbita hotI hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prastuta prazna kauna hamameMse nahIM jAnatA ki eka dina sabako maranA hogA ? yaha jAnakara bhI hama karmase na cUkeM, yahI to jIvanakI sArthakatA hai / nahIM to mauta kI tarapha se apaneko bhulAvemeM rakhakara hama jIyeMge to aMta samaya pachatAvA hI hAtha lagegA aura ghora pratikriyA hogI / para hama khudako itanA mahattva kyoM deM ki yaha dhyAna karate hI hamArA dila baiThane-sA lage ki kabhI hama nahIM raheMge ? samayakA pravAha ananta hai / vaha calatA hI rahatA hai, calatA hI rahegA / lAkhoM Aye, lAkhoM gaye / una sabane hI kintu apanA jIvana jIyA aura karma kiyA / samayake ananta pravAha meM vaha karma-phala nagaNya - sA cAhe lage, phira bhI una sabakA jIvana nirarthaka nahIM thA / vaisI nirarthakatAkA bodha hameM kabhI Dasane ko AtA hai hI / para usa nirarthakatA ke bodhase uddhAra hameM jhUTha athavA chalake balase nahIM milegA / zraddhA ke bala hI hama usase ubara sakeMge / prazna - Upara bhAgya athavA mahAsattAkI bAta kahI hai / aise zabdoMko mAnava vyApArake bIca lAkara kyA bahuta kucha jar3atA aura viSamatA nahIM phailAI gaI hai ? - uttara- - una zabdoM ke pIche jo sacAI iMgita hai usase apanI cetanAko tor3akara alaga kara lene aura phira una nirjIva raha gaye hue zabdoMkA avivekapUrvaka upayoga karane se hI vaha duSpariNAma hotA hai / 1 zraddhA kabhI bhI burI cIz2a nahIM hai / lekina zraddhAkA lakSaNa hI yaha hai ki vaha zraddheya aura zraddhAluka aMtarako barAbara kama karatI hai / jo unheM uttarottara abhinna na kare vaha zraddhA hI nahIM hai / jo ajJeya hai vaha isI kAraNa kyA hamase bhinna hai ? yoM kyA hamAre bhI bhItara kucha ajJeya nahIM hai ? ajJeyakA AtaGka mAnakara bhI yadi hama isI bhA~ti usake samIpa Aye to kucha harja nahIM / harja to pArthakya meM hai| cAhe vaha pArthakya azraddhAkA na hokara mAtra udAsInatAkA hI ho| isalie satya sadA sadA ajJeya banA rahegA; yaha jAnakara bhI maiM mAnatA hU~ ki vaha sadA adhikAdhika jAnate rahane aura pAte rahane ke lie hai / vaha suprApya nahIM hai, isIlie to khoja aura bhI aTUTa honI cAhie / yahA~ 'ajJeya' kA artha bhI spaSTa kareM / kyA bU~da samudrako jAna sakatI hai ? vRkSa Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI samasyAe~ aura dharma 181 jaMgalako samajha sakatA hai ? bU~da ke lie samudra aura vRkSake lie vana kyA ananta kAla taka ajJeya nahIM bane raheMge ? yAnI bauddhika jJAna (=Rational Knowledge) do prathak astitvoM ke bIca meM hI saMbhava hai / jJAtA aura jJeyake bIca ke saMbaMdhakA nAma yadi jJAna hai, to vahI ina donoM ke bIca ke antarakA nAma bhI hai / vRkSake lie vana isIlie ajJeya hai ki ve bhinna sattAe~ hI nahIM haiM / isalie jahA~ taka jAnanekA saMbaMdha hai, vahA~ taka vRkSa lAcAra hai ki jaMgalako na jAne / kyoM ki asala bAta to yaha hai ki jisa samaya vaha apaneko vRkSa jAna rahA hai ThIka usI vakta vaha apane ApameM jaMgala bhI to hai, kyoMki jaMgalakA bhAga hai / isalie 'ajJeya' zabdako vijJAnakA tanika bhI bAdhaka nahIM samajhanA cAhie / ajJeyako svIkAra karake vijJAnakI hI apanI sArthakatA bar3ha jAtI hai / prazna - 'ajJeya' kA artha batalAte hue Upara vRkSa aura bU~dakI upamA dI gaI hai parantu ina cIz2oMmeM aura manuSyameM yaha aMtara hai ki manuSya meM vicAra-zakti hai / phira yaha upamAe~ use kyoM kara lAgU ho sakatI haiM ? uttara -- lAgU na hoM aura na honI cAhie, isIlie ye upamAyeM dI gaI haiM / matalaba hai ki agara vyakti bhI apaneko mahAsattAkA aMza na mAna sake to pAnIkI bU~da aura jaMgalameM khar3e jar3a vRkSakI bhA~ti hI vaha huA na ? manuSya kalpanAzIla prANI hai, to isalie nahIM ki vaha apanese U~cA na uTha sake, yAnI apane ko itanA mAne ki bar3I sattAko bhUla jAya / hamArI buddhi hamArA ahaMkAra hai, lekina vahI buddhi yaha bhI batalAye binA nahIM rahatI ki ahaMkAra vyarthatA hai aura kSudratA hai / usa buddhikI bAta nahIM suneM to upamA to upamA, hama sacamuca meM jar3a vRkSakI bhA~ti samajhe jA sakate haiM prazna - to phira mAnava-jAtikI viSamatAko dUra karaneke lie kyA prayatna kiye jA sakate haiM aura kaise ? uttara - yahA~ ' viSamatA' kA matalaba vividhatA to nahIM hai na ? arthAt jo vaicitrya hai, bhinnatA hai, anekatA hai, vaha apane ApameM samasyA nahIM hai / kyoMki vaha koI burI cIz2a nahIM hai / do na hoM, to 'aikya' kA artha kyA raha jAya ? vinA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prastuta prazna anekatAke koI bhI sattA, koI bhI vyApAra, saMbhava nahIM hai / isalie prazna bAharI sthUla viSamatAko miTAnekA nahIM raha jAtA / athavA yadi vaha prazna hai bhI to isalie hai ki vaha aMtaraMga viSamatAkA prakaTa phala hai aura phira usIko uttejita karatA hai| aba savAla hai ki antaraMga viSamatA kyA hai ? vaha viSamatA hai hamAre manake vikAra / vaha viSamatA kaise dUra ho ? vaha dUra aise ho ki maiM apane vikAroMko yathAzakya apane kAbUmeM lAU~ aura dUsaroMko usIke lie prerita karU~ / vyaktigata rUpameM saccI buddhise AraMbha kiyA gayA aisA prayatna akelA nahIM raha sakatA hai / vaha guNAnuguNita hotA jAyagA aura usakA sAmAjika svarUpa aura sAmAjika prabhAva hue binA na rhegaa| duniyAko sudhAranekA mArga apaneko sudhAraneke alAvA aura nahIM hai / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 - aitihAsika bhautikavAda prazna- aitihAsika bhautikavAdake viSayameM Apake vicAra kyA haiM ? uttara--usake bAremeM merA adhyayana jitanA cAhie utanA nahIM hai / aisA to mujhako mAlUma hotA hai ki vicAra karanekI usa paddhati meM kucha adhUrApana bhI hai / jo merI usa saMbaMdha meM dhAraNA bana sakI hai, usase cittako samAdhAna jaisA nahIM mAlUma hotA / saca bAta yaha hai ki usa zabda ke bhAva ko hI maiM pUrI taraha grahaNa nahIM kara pAtA hU~ / 1 prazna - kyA yaha saca nahIM hai ki pratyeka vyakti aura paryAyataH samAjako bhautika lAbha aura aihika sukhakI hI sabase pahale cintA hotI hai ? aura isI usUlapara Aja taka kA itihAsa banatA AyA hai / aisI dazA meM dhArmika Adarza-vAdako mAnava samAja ke pratyakSa jIvanameM kauna-sA sthAna hai ? kyA bhautika dRSTise hI isakI ora dekhanA adhika ucita na hogA ? uttara- - agara yaha mAna bhI liyA jAya ki vyakti bhautika abhilASAoMko lekara calatA hai, to bhI yaha maiM nahIM svIkAra kara sakU~gA ki aitihAsika tattvakI kuMjI una abhilASAoM kI bhautikatA meM chipI huI hai / vyakti vyaktigata jIvana meM kinhIM bhI preraNAoMko lekara jIe, duHkhase mare athavA sukhase mare, yaha asaMdigdha hai ki usake jIvana-maraNa-dvArA jAtikA athavA itihAsakA hI koI uddezya apane ko pUrA kara rahA hai / vyaktikI icchAe~ bhautika dIkhatI hoM sahI; para itihAsakA uddezya bhautika hai yaha mAnanA dhRSTatAkA kAma hogA / vikAsavAdake anusAra vanaspati- jIvana bar3hate bar3hate Aja mAnavacetanA taka A gayA hai to kyA isako bhautika lAbha kaheM ? mAnavatAkA vikAsa kyA usakI naitika saMskRti meM hI hamako nahIM dikhAI detA hai ? agara vikAsakA abhiprAya sAMskRtika hai to phira Adarza kisI prakAra bhI anupayogI nahIM ThaharatA, kyoMki saMskRtikI preraNA AdarzAnubhUti hai / isake bAda mujhe to isameM sandeha hai ki sacAIke sAtha yaha mAnA jA sakatA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prastuta prazna 1 hai yA nahIM ki mAnava-vyakti bhautika tRSNAoM para hI calatA hai / mA~ beTe ko kyoM pAlatI hai ? mitra mitrako mitra kyoM mAnatA hai ? zahIda kyoM zahIda ho jAtA hai ? utsarga aura tyAgake udAharaNa kyoM dekhane meM Ate haiM ? maiM aura Apa kyoM eka dUsare se isa samaya jhagar3a nahIM rahe haiM ? Adi Adi bahutase aise prazna haiM jo mere lie yaha maukA nahIM chor3ate ki maiM bhautikatAko jIvanakI pahalI aura antima preraNA mAna lU~ | balki prati-kSaNa mujhako yaha mAlUma hotA hai ki manuSya aura manuSya-samAja jAne-anajAne anivAryatayA bhautikatA ke kAbUse U~cA uThatA jAtA hai aura vaha jitanA hI U~cA uThatA hai utanA hI apanI manuSyatAko sArthaka karatA hai / pazutAkA kAnUna hI jisake lie kAnUna hai, vaha manuSya bhI kaisA hai ? vaha nirA pazu hai aura nirA pazu koI manuSya ho nahIM sakatA / mAnava-samAjakI samasyAoMko bhautika AdhArapara samajhanA aura kholanA mere khayAla meM isI hetuse aparyApta samajhA jA sakatA hai ki manuSya kevala bhautika nahIM haiM / usameM AtmA bhI hai / usameM prema dene aura prema pAnekI mA~ga bhI hai| vaha vicAra dhArA, jo mAnavatAke usa mUla guNako binA dhyAna meM lAye mAnava-duHkhoM kA nipaTArA karanA cAhatI hai, kevala apaneko bhulAvA de rahI hai / mAnava bhautikatAmeM baMda nahIM hai, isase usakI samasyAe~ bhI bhautika buddhidvArA nahIM khuleMgIM / vaha kevala vijJAnase nahIM khuleMgIM, - usa vijJAna meM sacce jIvanakA yoga bhI denA hogA / - saccA jIvana yAnI niHsva samarpaNakA jIvana / prazna- 'pazutAke kAnUna' se ApakA kyA matalaba hai ? usameM aura manuSyake kAnUnameM mUla antara kyA hai ? , uttara - yoM to pazu aura manuSya meM bahuta aMtara nahIM hai; phira bhI jo antara hai vaha eka bAta ko spaSTa kara detA hai / vaha bAta yaha ki pazu apane samUha - gata vyaktitvako nahIM samajhatA dIkhatA / manuSya apane sAtha-sAtha parivArako, jAtiko, samAjako bhI mAnatA hai / isa lie pazu-bartAvakI nItiko 'pazu-balakI nIti kahA jA sakatA hai / jisameM tAqata hai vaha vijayI hogA, jo kamaz2ora hai use khA DAlA jAyagA / vahA~ ekakA apanApana hI usake lie pahalA aura aMtima vicAraNIya viSaya hai | manuSya aise AcaraNa nahIM kara sakatA, kyoMki vaha lAcAra hai ki apane se bar3I kisI sattAko mAne | isalie usake vartanakI nIti Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika bhautikavAda tAkatakI nIti nahIM rahatI, vaha kucha aura ho jAtI hai| kyA hama usako ahiMsA kaheM ? vijJAnake sAtha jo sacce jIvanake yogakI bAta kahI usakA bhAvArtha yahI ahiMsA yAnI prema-bhAvanAkA yoga hai / pUrNa ahiMsaka pUrNa manuSya hai| prazna-'ahiMsA' zabdakA Aja khUva upayoga kiyA jA rahA hai aura isake artha bhI nAnA prakArake lagAye jA rahe haiN| pariNAma yaha huA hai ki isake kAraNa hamArI asalI samasyAe~ aura ulajhI-sI dikhAI dene lagI haiN| isase Age, isa zabdake arthakA ThIka mApa bhI samajhameM nahIM aataa| to kyoM usa zabdako vacAkara sAdI bolacAlakI bhASAse hama kAma na calA leM ? Apa hI batAie usa zabdase yahA~ ApakA kyA bhAvArtha hai ? uttara-kliSTatA lAne kI icchAse vaha zabda prayukta nahIM kiyA gyaa| vaha vaise to calate sikke kI taraha pracalita ho gayA dikhatA hai| usameM kaThinAI kahA~ hai ? lekina hA~, loga usase alaga alaga bhAva lete haiM / bhAvavAcaka sabhI zabdoMke sAtha aisA hotA hai; padArtha vAcaka zabdoke sAtha aisA jhagar3A nahIM utthtaa| jo vaise sthUla padArthake bodhaka nahIM haiM una sabhI zabdoMke bAremeM galataphahamI milegI / isakA upAya una zabdoMkA bahiSkAra nahIM hai / upAya yahI hai ki una zabdoMmeM kucha AcaraNIya tattva hama dekheM aura kucha apanI anubhUtikA tathya unameM DAla ske| vaisA na ho, una zabdoMke uccArake pIche koI vAstavikatA na dIkhatI ho, to sunakara bhI aise zabdako anasunA kara denA cAhie / aura anubhUtihIna zabda to apane muMhase nikAlanA hI nahIM cAhie / ___ 'ahiMsA' zabdakI bhinna loga bhinna paribhASA dete hoM to koI bAdhA nahIM hai| bAdhA tabhI upasthita hotI hai jaba aise loga apane arthoko lekara ApasameM jhagar3A macAnepara tula jAte haiN| ahiMsaka puruSa, yAnI premI puruSa / jo cIMTiyoMko cInI khilAtA hai aura par3ausIkI khabara nahIM rakhatA vaha ahiMsaka nahIM hai| jo apane sukhako dUsareke sAtha bA~TatA hai aura dUsareke dukhako svayaM bA~Ta lenA cAhatA hai, ahiMsaka vaha hai| hiMsA nahIM karatA : isakA matalaba hai ki prema karatA hai| karmahInatA jhuThI ahiMsAkA lakSaNa hai / jaba karma na hogA taba hiMsA hI kahA~se hogI ? aisI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 prastuta prazna dhAraNA ahiMsA nahIM nirjIvatA paidA karatI hai| jaise apaneko mAra lenA mukta ho jAnA nahIM hai, vaise hI karmase bacanA hiMsAse bacanA nahIM hai| ahiMsA to bAharI rUpa hai, bhItara to usake premakI Aga jalatI rahanI caahie| usa Agake tejase hI karmakA baMdhana kSAra hotA hai| aura vaisA ahiMsaka karma akarma kahAtA hai| prazna-AjakI sthitiko dekhate hue kyA Apako yaha AzA karaneke lie guMjAiza dikhAI detI hai ki yaha ahiMsaka vRtti mAnavajAtike jIvanameM itanI kAphI bar3ha jAyagI ki usase hamArI samasyAeM sulajha sakeM ? uttara-AzA na karane kA haka hI maiM apanA nahIM mAnatA / nirAzA mujhe nahI / lekina AzA-nirAzAkA prazna hI kahA~ uThatA hai jaba ki merA vizvAsa hai ki ahiMsaka vRttise hI mAnavatAkA kAma calegA ? kyA maiM yaha mAna lU~ ki mAnavajAti eka roja mara-miTa kara samApta hogI aura pazutA hI khula khelaneko raha jAyagI ? aisA maiM kabhI, kabhI, kabhI nahIM mAna sktaa| lekina atizaya AzAkI adhIratA hI kyoM ? maiM to mAnatA hU~ ki vyaktigata hiMsA aba bahata hI kama ho gaI hai, yAnI vaha logoMkI tabIyatase adhikAdhika haTatI jAtI hai| hA, sarakArI hiMsAkA abhI bhI phaizana hai| rASTra lar3ate hue zaramAte nahIM balki garva mAnate haiN| lekina yaha bhI kyA apane ApameM unnati nahIM hai ki vyaktigata mAmaloMmeM hiMsA ekadama nikRSTa samajhI jAtI hai ? kucha hI pahale ijjatake nAmapara vilAyatoMmeM DayUela lar3anekA bhadrajanocita rivAja thaa| bhAratameM bhI ApasI gharelU mAmaloM meM ijatake nAmapara bhayaMkara tanAje chir3a jAyA karate the| aisI bAteM aba purAnI lagatI haiN| kyoM na AzA kI jAya ki eka dina sarakArI hiMsA bhI ana-phaizanebila ho jAyagI ? Aja to bezaka vaisA nahIM dIkhatA / para eka pracaMDa mahAyuddha kyA duniyAkI A~khoMko ima sacAIkI tarapha khola deneke lie kAphI nahIM hogA ? maiM to mAnatA hU~ ki agAmI mahAyuddhakA yahI kAma hogaa| prazna-isa uttarameM Apane ahiMsAke kevala eka pahalU taka, yAnI zArIrika hiMsAtaka, hI apanA uttara sImita rakhA hai| mere praznakA tAtparya kucha aura bhI hai| maiM ahiMsAke una saba pahaluoMke viSayameM uttara cAhatA hU~ jinakA Apa ahiMsAkI vyAkhyAmeM samAveza karate haiN| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika bhautikavAda 187 uttara-yaha to bahuta bar3A savAla hai aura jitanA yaha bar3A hai utanA hI choTA usakA uttara honA ucita hai / maiM yoM kahU~gA___ saMpUrNatAko paramAtmA kaho / usakA ajJeya bhAga satya hai / prApta satya ahiMsA hai / mAnava cUMki apUrNa hai, isase usakA sAmAjika dharma ahiMsA hI hai| ___ Uparake zabdoMmeM ahiMsA-sambaMdhI merI pUrI sthiti A jAtI hai / para kyoM ki ahiMsA bar3I cIja hai, isase choTI bAtoMmeM hameM ojhala ho jAnekI AvazyakatA nahIM hai / hiMsA rokanA hai to usake sthUla rUpase hI AraMbha karanA hogaa| aura yahA~ ahiMsA dharmakA pratipAdana bhI to abhiprAya nahIM hai / prazna-to isakA tAtparya yaha huA ki mAnava-samAjakI viSamatA tathA usake asaMtoSako yathAsaMbhava kama karanekA eka mAtra upAya ahiMsaka vRtti hai / jaba taka yaha na ho taba taka anya koI prayatna saphala nahIM ho sktaa| yahI na? / uttara-bezaka maiM ise svIkAra karatA huuN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - audyogika vikAsa : majUra aura mAlika prazna - varttamAna audyogika vikAsa aura usake sAtha paidA honevAlI zreNI -yuddha Adi ahiMsA - virodhI bhAvanAoMkI bAdako dekhate hue to Aja yaha ummIda nahIM dikhAI detI ki mAnava samAjameM ahiMsA vRtti sthira ho skegii| sAtha hI yaha bhI spaSTa hai ki isa vRttike sivA mAnava samAjako zAnti yA sukha nahIM mila sakatA / to phira, ahiMsA-vRtti aura audyogika vikAsakA mela kisa prakAra jama sakatA hai ? uttara - nahIM jama sakatA hai aura isalie vartamAna audyogika vikAsako hI apanI zakla badalanI par3egI, kyoMki yaha to maiM asaMbhava mAnatA hU~ ki hiMsA AdamIkA svabhAva bana jAya / vaha audyogika vikAsa, jisameM ki parasparakI spardhAke kAraNa bala AtA hai, mAnavatAko sukha-cainakI ora nahIM le jA sakatA / isase eka jAti athavA eka deza samRddha hotA bhale hI dIkhe, para usI jAti yA usI dezako thor3e dinoM bAda yaha patA cale binA na rahegA ki usa samRddhi meM usakA vinAza bhI hai / sAmrAjya - vistAra, jaba taka vaha vistAra hotA rahe, acchA lagatA hai; lekina vahI sAmrAjya eka roz2a bojha ho AyagA, yaha nizcaya hai / jisameM mAla taiyAra karanevAleko usakI khapata ke lie maMDiyA~ khojanI par3atI haiM, arthAt jahA~ utpAdana utpAdana ke nimitta, athavA dUsare zabdoM meM pU~jIke hita meM kiyA jAtA hai, aisA audyogika vikAsa vinAza bhI hai / kyoM ki, jo loga aise audyogika vikAsa meM agrasara hote haiM ve kisI dUsare dezoM ke logoMko pramAdI aura parAvalaMbI bhI banAye rakhate haiM / mAla to taiyAra hote rahanA hI cAhie, kyoM ki mazIna meM paisA jo kharca huA hai / cAhe usa mAlakI aba jarUrata ho yA na ho, mazIna meM lagI pU~jIkA pUrA munAphA vasUla honA hI cAhie / ' isa nItikA pariNAma yaha hotA hai ki kRtrima sAdhanoM se usa mAlakI mA~ga paidA kI jAtI hai aura phailAI jAtI hai / phalasvarUpa dekhane meM AtA hai ki jIvanakI jarUrI AvazyakatAe~ adhUrI raha gaI haiM, phira bhI, bAjAra AsAizakI anAvazyaka cIjoMse paTA par3A hai / jisako a~grejI meM 'lakz2arIz2a' kahate haiM, yAnI I Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : majUra aura mAlika 182 mauja vilAsakI cIjeM, unakI ora jabaradastI ruci paidA kI jAtI hai| tabhI to aise loga bhI hone lage haiM jinheM cAhe khAnako na mile paraMtu jinakA sAja-sa~vArakI kucha vastuoMke binA phira bhI kAma nahIM cala sakatA / taba prazna hogA ki audyogika vikAsakA ucita rUpa kyA ho ? maiM samajhatA hU~, udyogameM aba vikIraNa (=Decentralization ) zurU honA cAhie / isakA matalaba hai ki pratyeka vyakti apanese udyoga AraMbha kara de; yAnI, jahA~ taka mujhase bane maiM apanI pArthiva z2arUratoMkA bojha dUrake logoMpara na ddaaluu| isase par3osI-prema paidA hogA aura zoSaNa ghaTegA / udyogakA yaha saccA vikAsa hai / eka jagaha ikaDe hokara jo pA~ca hajAra loga eka jaisA kAma karake jitanA utpAdana kara sakate haiM, ve pA~coM hajAra AdamI agara utanA hI zrama apanI jagaha rahakara karanA AraMbha kareM to bhI mazani na honepara bhI, maiM samajhatA hU~, utpAdana kama nahIM kareMge / isa taraha utpAdana, kucha bar3ha hI jAyagA kamegA nahIM / aura agara taulameM vaha utpAdana kucha kama bhI ho, to bhI samAjakA sukha caina to usase bar3hegA / yaha bhI dhyAnameM rakhanA cAhie ki majadUra svAdhIna bhAvase udyamI hokara majadUra nahIM rahatA, yAnI vaise apanI buddhi kA vikAsa bhI karatA hai / sAtha hI usake parivArake choTe-bar3e sabhI sadasya usake kAmameM hAtha ba~TA sakate haiM,-utpAdana meM bhI aura udyogake vikAsameM bhI usake sahAyaka ho sakate haiN| unakI utpAdana-zakti anyathA bekAra jAtI hai / prazna yaha jarUra hai ki kyA majadUra apane gharapara karane ke lie kucha kAma pA bhI sakatA hai ? vartamAna paristhiti bezaka ulajhI aura pecIdA hai / Aja to udyamase na ghabarAnevAlA AdamI bhI apane gA~vako ujAr3a kara milameM majUra bananeko lAcAra hotA hai / kintu isakA matalaba yahI hai ki roga gaharA hai aura upAya bhI tIkhA hogaa| ___ sacce audyogika vikAsAraMbhakA upAya yahI hai ki hama jIvanakI sthUla AvazyakatAoMke bAremeM adhikAdhika svAvalambI bananekI koziza kareM / gharelU aura dehAtake udyogoMko, jo aba luptaprAya hote jA rahe haiM, bala paha~cAe~ aura una udyogoMko saMgaThita kareM / yAnI zaharase tor3akara gA~vakI ora hama apaneko le jAya~ / isakA yaha matalaba nahIM ki gA~vameM zahariyatako le jAya~ / nahIM, zaharIpanako ekadama zaharameM hI chor3a deM aura dehAtI banakara dehAtameM hI apanA samUcA jIvana milA deM / maiM nahIM mAnatA ki dehAtameM sAMskRtika vRttiyA~ bhUkhI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prazna rheNgii| hA~, sAMskRtikatAke nAmapara jo ADambara raca DAlA gayA hai, aura jisako apane cAroM ora baTore rakhanA saMskAritAkA lakSaNa mAna liyA gayA hai, usakA subhItA bezaka dehAtameM nahIM hai| lekina yaha to acchI hI bAta hai ki dehAtameM jAkara vaise ijjatake sAja-bAjase sahaja chuTTI mila jAtI hai| saMkSepameM vyavayAsa aura arthake kSetrameM vikIraNakI nIti ( =Industrial and Economic Decentralization ) aura saMskRtike AdhArapara kendrIkaraNakI nIti(=Cultural Centralization)vyavahArameM AnI caahie| prazna-~-Apane sAMskRtika ekatratA ( =Cultural Centralization ) aura Arthika svAvalaMbanakI ( =Economic Decentralization kI) bAta kahI, vaha vastutaH Avazyaka hote hue bhI, kisI ekAdhipatike anuzAsanake ( =Totalitarian State ke) sivA asaMbhava jAna par3atI hai| yAnI aisI sthiti hiMsAke balapara hI lAI jA sakatI hai| agara ahiMsAke siddhAMtapara sthira rahA jAya to yaha sthiti kabhI na aaygii| uttara - Arthika svAvalaMba-vistAra (=Progre-sive Economic Decentralization ) aura ekataMtrazAhI ( =DikTeTarazipa ) ye donoM virodhI vastue~ haiM / DikTeTarazipake mAne hI hai eka kendrameM simaTI huI bhautika tAkata / agara Arthika dRSTise parivAra athavA nagara athavA prAnta svAvalaMbI hone laga jAve to unameM viveka-saMgata svAbhimAna bhI jaga jAyagA / aura aisI avasthAmeM koI unake Upara DikTeTarI sattA to asaMbhava hI ho jAtI hai / hA~, kendra eka aisA to honA hI cAhie jahA~sa tamAma dezako aikya prApta ho : jaise zarIrameM hRdaya / usIko sAMskRtika ekatAkA AdhAra (=cultural centralization) kahA / __vaha avasthA, jaba ki Arthika aura pArthiva dRSTise vyaktimAtra parAdhInatAse chUTa jAya aura svAdhInacetA ho jAya, lAnA AsAna nahIM hai / para iSTa vahI hai / aura usako saMbhava banAne ke mArgameM saMsthAgata zAsanAdhikAroMse bhI lAbha le lenA hogA / jisako kahate haiM ' lejislecarsa ' yAnI kauMsileM unakA upayoga bhI karanA hogaa| aura usameM lejislezanako kAryarUpameM pariNata karane ke lie vidyamAn zAsana Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : majUra aura mAlika 191 taMtrase bhI sahAyatA lI jAyagI / kintu vaha saba kiyA jAya, usase pahale kucha vyaktiyoM ko isa saMbaMdha AcaraNArUr3ha hokara apanI sadAzayatAko pramANita karanA hogaa| ve lekhanase aura vANIse lokamatako isa viSayameM cetAyeMge / lokamata zanaiH zanaiH bana calegA, taba zAsana-taMtrake upayogakA samaya AyagA / kyoM ki zAsana-tatra svayaM aMtameM saMgaThita lokamatake hAthakI vastu hai| ___ isa prakriyAmeM khatarA eka vahI hai : DikTeTarazipa / lekina agara nItinirmAtAoMkA dhyAna sacce taurapara Arthika Atma-nirbharatAke uddezakI ora hai taba DikTeTarazipakI AzaMkA ekadama dUra ho jAtI hai| lekina agara aisA nahIM hai, Arthika kendrIkaraNa hone diyA jA rahA hai aura bar3e-bar3e kala kArakhAnevAle udyogoMkA moha hai, to DikTeTarazipa Aye binA nahIM raha sakatI / nAma cAhe kucha ho,--phAsijma ho, kamyUnijma ho, yahA~ taka ki cAhe praNAlI pArlemeNTeriyana ho, phira bhI vastutaH DikTeTarazipa hI hogI jo ki Arthika kendrIkaraNakA aMtima phala hogI / aura jahA~ DikTeTarazipa hai, vahA~ hara ghar3I lar3AIkI taiyArI hai hii| prazna-taba Apa yAMtrika udyogoMke vikAsa aura DikTeTarazipameM kyA abhinna saMbaMdha mAnate haiM ? DikTeTarazipako agara hama nahIM cAhate to yAntrika udyogoMkA, yAnI yaMtroMkA, hameM bahiSkAra kara denA cAhie / isake sivA Arthika svAvalamba-vistAra yA 'DIseNTralAijezana' kaise ho sakatA hai ? kyoM ki yAMtrika udyogoMkA vikAsa aura 'DiseNTralAijezana' paraspara virodhI hai| uttara-yaMtra aura yAMtrika udyoga apane ApameM pApa nahIM haiM / hAthase kAmameM AnevAlI cIz2a kyA yaMtra nahIM hai ? carkhA yaMtra kyoM nahIM hai ? kumhArakA cAka bhI yaMtra hI hai| isa bhA~ti carkhe aura cAkako upayogameM lAnA eka prakArase yAMtrika udyoga bhI ThaharatA hai| isalie yaMtra, aura udyogameM yaMtrakA upayoga, yaha dAnoM niSiddha nahIM haiN| niSiddha isalie nahIM haiM ki donoM hI manuSyakI manuSyatAke vikAsameM sahAyaka hue haiM, aura ho sakate haiN| lekina yAMtrika jIvana-nIti jo ki yaMtrake lie manuSyako kAmameM lAtI hai, manuSyake lie yaMtrako nahIM, usa nIti aura sabhyatAkA samarthana nahIM ho skegaa| aba prazna hai ki kyA koI aisA mApa hai jo eka yaMtrako vidhAyaka aura Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prastuta prazna dUsareko vighAtaka batalA de sake ? to maiM samajhatA hU~ ki isa praznakA uttara yaha bana sakatA hai ki jisake kAraNa mAnava-saMbaMdha bigar3eM, jisase do vyaktiyoM ke bIca mAlika aura majadUrakA saMbaMdha banatA ho, vahI niSiddha hai / eka mAlika ho dUsarA maja dUra ho, yaha sthiti samAjake lie viSama hai aura isameM visphoTakA bIja hai| kahA jA sakegA ki udyogoMparase vyaktigata prabhutvako uThA denese, yAnI unako rASTragata ( nationalize) yA samAjagata ( =socialize) kara denese to yaha AzaMkA miTa jAtI hai| kintu esA Uparase hotA dIkhatA ho, phira bhI pUrI taurase aura asala meM vaha viSamatA isase nahIM miTatI / kyA ki udyogAMke rASTragata (=nationalize ) kara denepara bhI dUsarA koI mulka to jarUra rahegA jisake logoMko isa udyogakA dAsa banAyA jAyagA / jahA~se kaccA mAla AyagA, aura jahA~ pakkA mAla khapegA, ina udyogoMke saMbaMdha una dezoMkI sthiti to zASitakI hI hogI na ? phira jaisA Upara kahA, udyogoMke eka jagaha kendrita ho jAnese bhautika adhikAra kendrita ho jAtA hai aura vaisI kendrita prabhutAkA nAma hI DikTeTarazipa hai / jahA~ mazIna logoMko majadUra banAneke kAmameM lAI jAtI hai vahA~ vaha kisI dUsareko mAlika bhI banAtI hai / saikar3oM dAsoke pIche ekAdha mAlika hotA hai / isIkA tarka-zuddha bar3hA-car3hA rUpa hai ki lAkhoM-karor3oM anugata hoM aura eka DikTeTara ho / kinhIM bhI doke bIcameM agara dAsatA aura prabhutAkA saMbaMdha rahane diyA jAtA hai, to usa rogakA utkarSa svabhAvataH DikTeTara-zAhImeM sampUrNa hotA hai / isa arthameM kahA jA sakatA hai ki pU~jIvAda DikTeTarazAhIko janma detA hai| ___ jahA~ mazInake upayogakA pariNAma yaha huA ki usa mazInameM lagI pU~jIke munAphekI ( returnkI) lagana pradhAna ho gaI, vahA~ hI vaha mazIna aura vaha udyoga dAnavI ho gayA / kyoM ki taba mazInake peTa bharanekI cintA AdamIko khAne lagatI hai, aura taba usa mazInake peTako bharaneke lie AdamiyoMke peToko kATanA par3e to kyA acaraja ? ___ mazInameM AkarSaNa hai, isalie mazIna gharameM AI nahIM ki vahI gharakI svAminI bana jAyagI aura gharake loga usa svAminIke cAkara ho raheMge / isa tarahake DarakI Apa bAta kahate haiM aura isalie sujhAte haiM ki mazIna mAtrako Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : majUra aura mAlika 193 ghara meM na ghusane dene kI bAta mujhako kahanI caahie| nahIM, maiM vaha bAta nahIM kaha sakatA / hA~, mazIna meM jise vaisA AkarSaNa hai vaha usakA tyAga kara de / lekina vaise AkarSaNakI jarUrata nahIM hai, isalie usase ghabarAne kI bhI z2arUrata nahIM hai 1 ataH mazInamAtra meM niSedha bhAva rakhanekA maiM samarthaka nahIM hU~ / Akhira kyA mAnavabuddhi aura pratibhAkA camatkAra yaMtra - nirmANa meM nahIM dIkhatA ? tyAjya ahaMkAra hai, mAnava-buddhikA phala to tyAjya nahIM hai / ataH jahA~ ahaMkAra phUlA huA baiThA hai aura apaneko mahAyaMtroMse gherakara surakSita banAye hue hai, vahA~ to nirbhayatA ke sAtha bar3hanA hogA aura usa jhUThe darpako cunautI de denI hogI / para mAnava - medhAkA phala to amara hai na usa phalake prati hamArI Adara bhAvanA hI rahegI / prazna -- Apane kahA ki jina udyogoMmeM maz2adUra aura mAlikakA saMbaMdha A jAtA hai, ve niSiddha haiM / kyA kucha udyoga aise na hoMge jo vyaktigata rUpase cala hI nahIM sakate, lekina jinakA calanA yadi ucita nahIM to jarUrI to hai hI / udAharaNArtha bijalIkA udyoga / aise udyogoM meM to mAlika maz2adUrakA saMbaMdha jarUra AyagA / agara yaha saMbaMdha niSiddha hai to ina udyogoMko baMda kaise kiyA jAya ? aura agara aise udyoga calate raheM to yaha niSiddha saMbaMdha nibhAyA kaise jAya ? kyA isa tattvakI upasthiti aMtameM ghAtaka na hogI ? uttara- isa vakta agara saba nahIM to adhikatara udyoga aise haiM jinameM mAlika majadUra-saMbaMdha ke binA kAma nahIM calatA / paristhitiko dekhate hue yaha anivArya mAlUma hotA hai ki ve udyoga caleM / bezaka kaha dene bhara se ve udyoga sudhara yA gira nahIM sakate / bhI saMdigdha hai ki Aja una sabako eka coTameM girAnA sambhava bhI ho, to ucita hogA yA nahIM / kapar3e kI miloM ko girA dene se turanta to yahI pariNAma hogA na ki kapar3e kI kabhI par3a jAyagI aura aparAdhavRttiko uttejanA milane kI sambhAvanA usase bar3hegI / yA videzI logoMkI A banegI | isalie upAya yaha nahIM hai ki Adarzako eka saiddhAntika ghoSa banAkara inkalAbase kucha kamakI bAta hI na kI jAya / yaha adhairyakA paricAyaka hogA / kucha bhI karane ke lie dhIraja rakhanA jarUrI hai / phira kyA kiyA jAya, yaha prazna hai / to yaha to kiyA hI jA sakatA hai ki 1 93 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 prastuta prazna maiM apane vizvAsoMkA apane jIvana meM pAlana kruuN| jo niSiddha hai usakA nivAraNa nahIM kara sakatA to usake sAtha asahayoga to kara hI sakatA hU~ / mithyAke prati asahayogakA matalaba hai, jo maiM satya mAnatA hU~ usake prati kaTibaddhatA / isase maiM udyoga vikAsakI jo dizA ThIka samajhU usa ora bar3ha calU~, jisakA yahA~ artha hai ki maiM hAthakA udyoga Arambha kara dU~ / jaba svayaM aisA karU~ taba oroM ko bhI usake lie prerita karU~ / jisako sarvodaya =Decentralization of Power ) kahA jAya, vaha kAnUna ke jorase nahIM honevAlA / vaha to zikSAsaMskAra ke balapara dhIre dhIre hogA / saca bAta yaha hai ki zraddhA aDiga cAhie aura sAtha karma-tatparatA bhI ho / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 - audyogika vikAsa : zAsana-yaMtra prazna - kyA rASTrIya artha -taMtra ( = Economic Nationalism ) anargala audyogika vikAsake pariNAmoMko kisI hadataka kama kara sakatA hai ? uttara - rASTrAdhIna pUMjI - taMtra yA Apake Economic Nationalism meM jo bhAva AtA hai vaha pU~jIvAdake AdhArapara bar3hAye gaye audyogika vikAsakA virodhI nahIM hai / iTalI aura jarmanI, yahA~ taka ki Ajake rUsakI, yA phira iMglaiMDakI athavA anya dezoMkI bhI, nIti meM kyA ekAnamika nezanilaz2makI ( =Economic Nationalism kI ) bhAvanA nahIM hai ? lekina usase to kaThinAiyA~ bar3hatI hI dikhAI de rahIM haiM / isalie yaha mAnanekA avakAza nahIM hai ki usa prakArakI bhAvanA Upara jisa vikIraNakI (= DecentralizationkI) bAta kahI usameM madadagAra ho sakegI | balki hAlAta dekhate hue to vaha bAdhA hI hai| prazna-audyogika vikAsake sAtha hI sAtha kaloMkA upayoga kRSikArya AdimeM bhI kiyA jAne lagA hai| kyA ise protsAhana denA ucita hogA ? uttara- - kalakA upayoga vahA~ taka ThIka hai jahA~ taka kisAnako jarUrata se adhika usapara nirbhara nahIM bana jAnA par3atA / lekina agara mazInakA matalaba yaha hai ki kisAna hara kisI choTe-bar3e kAmake maukepara eka spezalisTakI kRpAkA prArthI ho rahatA hai, to burAI hai / taba anAyAsa kisAna kI mehanata se khetameM utpanna honevAle annakA svAmitva unake hAthameM jA rahegA jo kala kArakhAnoMke mAlika haiN| ve phira bar3e svArthoMke pratinidhi hote haiM / pariNAma yaha hogA ki anna bhUkheke paTake lie nahIM balki rASTroMke rAgadveSa kI Agako catAe rakhanevAle IMdhana ke kAma meM Ane lagegA | bahuta bar3e paimAneke phArma mere khayAla meM to mAnava-saMbaMdhoM ko zuddha banAne kI dRSTise Aja hiMdustAnakI hAlata meM upAdeya nahIM haiM / vaise phArma cinA khUba custa aura jaTila mazInoMke cala hI nahIM sakate / sAtha hI jahA~ aisI beDhaba I 1 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 prastuta prazna mazIna AI, vahA~ thor3I jamInase kAma bhI nahIM cltaa| isa taraha, kisIke pAsa bahuta adhika jamIna honese use Avazyaka rUpameM mazIna sUjhatI hai aura jo mazIna pA letA hai use bahuta jamIna hathiyAnekI suujhegii| isase rAgadveSakA cakkara tIvra hogA aura samAjameM viSamatA bddhegii| isaliye yaMtra bhI vaisA hI upakArI hai jisake calAnemeM kisIko mAlika aura kisIko dAsa na bananA par3e, arthAt jise eka AdamI sa~bhAla sake aura eka parivAra jisakA peTa bhara sake / prazna-agara yaMtrake upayogake isa baMdhanako maMjUra kara liyA jAya, to avazya hI khetImeM hameM prakRtikI meharabAnIpara nirbhara rahanA par3egA aura hara varSa kismatako aura bhagavAnako rijhAne yA kosaneke sivA koI mArga khulA nahIM rhegaa| java ki hama yaha jAnate haiM ki yaMtroMkI sahAyatAse hama paristhiti para kAphI niyaMtraNa rakha sakate haiM, to aisI sthiti meM, hameM yA to prakRtike sahAre naiyA chor3a denI cAhie yA yaMtrAtmaka kRSise AnevAlI ina burAiyoMko maMjUra karanA cAhie / inameMse kauna-sA mArga Apa zreyaskara samajhate haiM ? uttara-nahIM, kisAnake hAthameM yA to bar3e TraikTara hI deM, yA nahIM to use bhAgyavAdI banA deM ki saMkaTa Anepara vaha hAthapara hAtha dhare baiThA raha jAya : ye hI do mArga haiM, aisA maiM nahIM mAnatA / merA matalaba yaha nahIM hai ki hama sArvajanika sahayogase kucha kAma kara hI na pAe~ / maiM to yaha mAnatA hU~ ki sArvajanika AvazyakatAoMke lie sArvajanika prayoga (=measures ) hoMge aura sammilita bhAvase prakRtikI akRpAse lar3aneke lie udyoga bhI bharapUra hogaa| Upara mahA yaMtrakA jo virodha hai, usakA Azaya kevala yaha hai ki use manuSya aura manuSyake bIca bAdhA banakara ghusane na diyA jAya / kisAna aura kisAnake parizramake bIca jaba koI bahuta bar3A yaMtra A jAtA hai, to vaha kisAna apane zramakA mAlika nahIM rahatA, vaha lagabhaga apane hI parizramakA majadUra bana jAtA hai| aura aisA hote hI nAnA prakArake zoSaNakI saMbhAvanAe~ samAjameM paidA ho jAtI haiM / merA Azaya hai ki zramI apane zramakA mAlika ho / jo mazIna vaha calAe usakA bhI vaha mAlika ho| jaba mazIna AdamIkI mAlika hone laga jAtI hai, aura adhikatara mahAyaMtroMke vyaktigata prayogameM aisI hI sthiti ho jAtI hai.taba mazIna mAnavI na hokara dAnavI ho jAtI hai| maiM yaha nahIM samajha pAtA ki Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana-yaMtra 197 zramI aura usake zrama ke bIca kisI bhImAkRti yaMtrako na lAnese prAkRtika asuvidhAoMkA mukAbalA karane kI AdamIkI sAmarthya kisa taraha kama ho jAtI hai ? balki isa taraha to vaha sAmarthya bar3ha hI jAyagI / pAnIko svaccha karanevAlI mazInakA kauna virodha karatA hai ? aise hI nahareM bhI banAI jAya~gI, aura bhI isa tarahake sArvajanika hita ke saba kAma hoMge jinameM bar3e yaMtra jarUrI hoMge / kintu zramIkA zrama usase na china pAyagA / prazna - sArvajanika sahayogakI bAta Apane kahI / lekina isa bAta kI saphalatA meM mujhe bahuta saMdeha hai / kyA yaha acchA na hogA ki z2amIna hara eka kisAnakI ho, jo yaMtra vaha svayaM calA sake aura jinase use lAbha ho sakatA hai unakA vaha upayoga kare aura jo sArvajanika hitakI yojanAe~ hoM ve saba sarakAradvArA saMcAlita kI jAya~ / isameM phira naukara aura mAlikakA saMbaMdha AyagA; lekina, rAjyakA naukara honA to burI bAta nahIM hai / aura agara mAlikanaukarakA saMbaMdha anya sava kSetroMse nikala bhI jAya, to bhI rAjyake naukara to jarUra hI hoMge / ve to na nikAle jA sakeMge ? uttara- sTeTa apane ApameM to koI svataMtra sattA nahIM hai na ? vaha sabakI hai aura kisIkI nahIM hai / isalie yaha to A hI jAtA hai ki jabataka logoM meM sArvajanika hitako apanA hita mAnane aura tadartha paraspara sahayoga bhAvase milane kI sahaja vRtti na ho jAya, tabataka sTeTa nAmaka saMsthAko vaisA sahayoga saMgaThita karanA hogA / yaha bAta ThIka hai ki sArvajanika sevaka rAjyakarmacArI hI ho sakatA hai| usase bhI z2yAdaha yaha ThIka hai ki asala meM pratyeka rAjyakarmacArI prajA-sevaka hI hai / rAjyakA paisA prajAhIkA paisA hai / isalie sTeTakA naukara hone kA artha to, saca pUchA jAya, janasevaka honA hI hai / isalie vaha g2alata bhI nahIM hai / para aisA hotA nahIM hai, athavA bahuta kama hotA hai / rAjyakarmacArI apaneko aphasarakA naukara aura prajAkA afasara mAnate haiM, jaise prajAse bhinna bhI rAjya kI koI sattA ho ! asala meM to sTeTa, jo zAsana sabake aMdara honA cAhie kintu nahIM hai, usIkA bAharI rUpa hai / bhItarakA zAsana jyoM jyoM jAgatA jAyagA, tyoM tyoM hI bAharakA taMtrIya zAsana, yAnI sTeTa, vyartha par3akara nizzeSa hotA jAyagA / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prastuta prazna prazna-rAjyake naukara honemeM Apa koI galatI nahIM maante| aphasarI manovRtti jo naukarazAhImeM hotI hai usIko Apa anucita' mAnate haiN| phira kyA nAgarika zikSAkA ThIka ThIka pracAra honese eka rASTrameM aise rAjyake naukara nahIM bana sakate jo apaneko janasevaka mAneM ? uttara- kyoM nahIM bana sakate ? z2arUra bana sakate haiM / aura vaisI koziza ' hotI rahanI caahie| . prazna-phira rAjyake hAtha saba udyogoMkA svAmitva honemeM Apako kyA Apatti hai ? uttara-usameM kharAbI yahI mujhako dIkhatI hai ki udyoga kendrita honekI ora jhukeMge / kedrita na ho to sTeTake hAthameM udyogoMke rahane kA koI artha hI nahIM hai / udyoga kendrita ho jAyeMge to unakI upaja aura khapatameM phAsalA bar3hegA jisako bharaneke lie bica-bhaiyoMkI (middle men kI ) jamAta khar3I hogii| miDilamainakA zrama utpAdaka zrama nahIM hotA, phira bhI, vastuke mUlyapara usa vyApArIke munApheke hissekA kAphI bojha par3atA hai / sAtha hI utpAdana aura khapatameM jaba phAsalA bar3hane lagatA hai taba aura prakArake zoSaNa bhI zurU hone lagate haiM / mila-mAlikoMkA sArvajanika hitase alaga kucha viziSTa hI svArtha hone laga jAtA hai| jarUrata-maMdakI jarUrateM pUrI karanemeM nahIM, balki unako bar3hAnemeM unheM apanA svArtha dIkhane lagatA hai / ve janatAkA hita nahIM dekhate, pU~jIkA hita dekhate haiM / keMdrita udyogase mAnava aura mAnavake bIcake zoSaNake sambandhako majabUta hI banAyA jA sakatA hai / sTeTake hAthameM udyoga de danese yaha samasyA kahA~ hala hotI hai ? tisapara duniyA abhI rASTroMmeM vibhakta hai / vaha samUcI eka sTeTa to hai nahIM / isa taraha mazInase bahuta mAla taiyAra karanevAlI sTeTa jarUrI taurapara usa mAlako khapAne ke lie maMDIkI jarUratameM ho rhegii| dUsare zabdoMmeM vaha Arthika dAsatA utpanna karegI / use upanivezakI mA~ga hogI jahA~se kaccA mAla unhe mile aura jisake sirapara pakkA mAla thopA jA sake / aura yahI kyA sAmrAjyazAhIkA ( =Imperialism kA) AraMbha nahIM hai ? . prazna-agara udyoga sTeTake hAthameM nahIM, to ve kucha inegine pU~jIpatiyoMke hAthameM hoMge jo apane pU~jIke valapara sTeTako hamezA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana-yaMtra 199 dabAye rakkheMge aura rASTrako unake izArepara nAcanA hogA / kyA yaha sTeTake hAthameM udyogoMke keMdrIkaraNase bhI adhika jokhimakI sthiti nahIM hai ? - uttara - hA~, agara mazIna ke mohako na chor3A gayA to aisA hogA hI / pU~jI vAdakA agalA pariNAma hai sTeTavAda | vaha samAjavAdake (Socialism) nAmapara ho, kamyUnavAda ke nAmapara yA phAsijmake nAmapara sTeTa-vAda AtaMkavAda hI hai / AtaMka vahA~ avyavasthita aura bacAvakA sAdhana ( = Defensive ) na rahakara siddhAntagata evam suvyavasthita ho jAtA hai / sTeTakA deva ( = Diety ) yuddhakI pUjA mA~gatA hai / upAya mujhe eka hI mAlUma hotA hai / vaha hai Economic Decentralization athavA gharelU udyogoM kA uddhAra / - prazna - icchAse ho jAnevAlI bAta zraddhA aura dUsarI ora pU~jIkI tAkata zraddhA Thahara sakatI hai ? to yaha hai nahIM / eka ora isa vipama mukAbale meM kyA uttara--kyoM nahIM Thahara sakatI ? pU~jIkI tAkata jaba bahuta bar3I dIkhatI hai taba usa tAqatakI kamajorI bhI sAmane A jAtI rahI hai / Aja kyA duniyA samasyAoM se parezAna nahIM hai ? kyA vaha yuddhake kinArepara hI nahIM khar3I hai ? yuddha kI bhISaNatA kisase chipI hai ? hA~, yaha ThIka hai ki coTa khAne se pahale sabaka sIkha lenA muzkila hai / TUTane se pahale moha mohaka hI hotA hai / Aja hAthI AdamIke kAma AtA hai / unameM pahale yuddha kyA nahIM huA hogA aura kyA AdamI usa yuddha meM nahIM jItA hogA ? AdamI jisa balase hAthIse jIta sakA aura hAthI jisa balake rahate hue bhI hAra sakA, aMta meM unhIM donoM baloMkA aMtara hI vahA~ bhI pallI - zilpakA sahArA hogA / mazInakA apanA z2ora hI use dhvaMsataka le jAyagA / isake mAne yaha nahIM ki kevala vizvAsakI raTase kAma calanevAlA hai / abhiprAya yahI hai ki zraddhAyukta svalpAraMbha choTI cIz2a nahIM hai / bIja gar3a calanA cAhie aura usako siMcana milanA cAhie / phira to darakhta ke bar3e hone meM koI acarajakI bAta nahIM hai / yaha AkSepa ki bIja choTA hai vRkSakI vizAlatAko roka nahIM sakatA / isalie dUsare ko to adhikAra bhI ho ki vaha bIjako choTA mAne, svayaM bIjako yaha adhikAra nahIM hai ki vaha apaneko kSudra mAne / use mu~ha dAbakara dharatI meM paiTha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prastuta prazna jAnA cAhie, Upara Upara rahakara to bilkula saMbhava hai ki vaha apaneko choTA anubhava kara uThe, aura isI soca meM sUkha jAya / lekina vizvAsapUrvaka apane Apako gAr3a lene para vaha agara eka dina naSTa bhI hogA, to vRkSake mUlako to upajA cukA hogA / daityAkAra mazIna ke bhedako jo samajhatA hai vaha usase DaratA nahIM hai / hara mazIna kI eka kala rahatI hai, vahIM vaha kamaz2ora hai / jisane usako samajhA vaha mazInakA svayaM cAlaka ho jAtA hai / AkAra ke lihAz2a se to mazIna daitya hai hI, aura haz2AroMko belAga pIsa DAla sakatI hai / para jinhoMne usakA bheda pakar3A hai unake Age vaha nirI bebasa ho rahatI hai / isalie mazIna ke bhedako pAkara usake AkAraka mohako chor3a denA cAhie / gharelU udyoga meM mazIna ke tattvakA upayoga niSiddha nahIM hai / sirpha daityAkAratAkA ( =Mass production kA ) hI virodha kiyA jAtA hai / prazna - zraddhA aura pU~jI kI tAkatake bIca dvaMdvako Apane manuSya aura hAthI ke yuddhakI upamA dI hai / to kyA yaha spaSTa nahIM hai ki manuSya hAthIse hiMsAke balapara hI jIta pAtA hai ? hA~, yaha ho sakatA hai ki usakI hiMsA meM kuzalatA bhI hotI hai, jo kyA aura bhI adhika khataranAka nahIM kahI jAnI cAhie ? uttara--hiMsAke balapara AdamI hAthIse vijaya pA jAtA hai, yaha kahanA ThIka nahIM hogA kyoM ki basa cale to kyA hAthI AdamIko binA cIre chor3a degA ? hiMsA ke lihAz2a se hAthIko hIna nahIM kahA jA sakatA hai| agara vaha kama hai to hiMsAkI zakti meM kama nahIM hai / mere khyAla meM hAthIkI hAra aura AdamIkI 1 jIta isameM hai ki hAthIkA bala sthUla hai, AdamIkA bala vaisA sthUla nahIM hai | maiM yaha mAnatA hU~ ki mazInakA ( arthAt pU~jIkA ) bala sthUla hai / isase premake balake Age vaha hArA hI rakhA hai / premake mAne haiM sahayoga | gharelU udyoga sahayogadvArA bar3I se bar3I mazInako mAta kara sakate haiM / jApAnakI audyogika saphalatAkA eka rAz2a yaha bhI hai ki mazInase to usane kAma liyA, lekina usameM gharelUpanako nibAhA / isase zramakI kImata ( = Labour ) vahA~ maha~gI nahIM huI aura usa zramakI samasyA bhI utanI viSama nahIM huI / isIlie sastepanameM vaha saba dezoMko mAta kara sakA / gharelU udyogameM jisa balakA bIja maiM 1 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana-yaMtra 201 dekhatA hU~ vaha yahI hai / usameM sabakA pArasparika saMparka banA rahatA hai aura bar3hatA hai, aura parasparake hita virodhI na banakara bahuta kucha ekatrita hote jAte haiM / yaha bala bRhadAkAra mazInameM ( =Large Scale Production meM ) nahIM hai| usase parasparakA sadbhAva kama hotA hai aura spardhAke bIja boye jAte haiN| usameM vinAza (=Disintegration) chipA huA hai / mazIna kA vaha bala bhI abala hai, jaise ki hAbIkI dehakA DIla hI usakA abala ho jAtA hai| __ mazInakI saphalatA bhI to tabhI dIkhatI hai ki jaba saikar3oM haz2AroM AdamI ekatrita bhAvase vahA~ kAma karate haiM / maiM yahI kahanA cAhatA hU~ ki vaha hajAroM AdamiyoMkA ekatrita bhAva vahA~ sajIva nahIM ho pAtA / ve rahate to pAsa pAsa haiM, para mana unake ApasameM phaTe rahate haiM / itanA hI nahIM, ve bhItarase eka dUsarekI kATameM rahate haiM / merA kahanA yaha hai ki manuSyoMmeM vaisI sthUla ekatratA ho cAhe na ho, para unameM sajIva aikya honA cAhie / kRtrima ekatratAke balase hArdika aikyakA bala hara lihAz2ase prabala dikhalAI degA, isameM mujhe raMcamAtra zaMkA nahIM hai / isa bhA~ti gharelu udyogase utpAdanake kama ho jAne kI AzaMkA bhI nahIM rhtii| aura saca yaha hai ki vyartha utpAdana agara kama ho jAye to isase saMskRti aura sabhyatA aura jJAna-vijJAnakA bhalA hI hogA / kyoM ki mAnavatAkI vyartha utpAdanake kAmase bacI huI zakti jJAna aura vijJAnakI sAdhanAmeM lgegii| samasyAe~ hamArI kama hoMgI aura mAlUmAta bddh'egii| prazna-agara keMdrita thoka utpAdanako (=Centralised mass protluction ko ) Apa tyAjya mAnate haiM to vijJAnake lie kyA avasara (='cope ) raha jAtA hai ? uttara -vijJAna pU~jIke jUese khula jAnepara nikammA aura AvArA ho jAyagA, aisI AzaMkA karanA vijJAnakA apamAna karanA hai| AzA karanI cAhie ki vijJAna apaneko isase jyAdaha jAnatA hai / vaijJAnika apane yogya karaneke kAmako pU~jIpatiyoMse aura DikTeTarose pAyeMge nahIM to ve bekAra raheMge, aisA samajhanA mAno vaizyako brAhmaNake brahmajJAnakA mAlika banA denA hai| isa bhayakA koI kAraNa nahIM hai / aura agara Aja vidyAguru brAhmaNa vaizyakA Azrita banA huA hai to yaha sthiti aprAkRtika hai / jJAna-vijJAna rASTroMkI lar3AIko adhikAdhika bIbhatsa banAneke alAvA aura kisI dUsare kAmameM A Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 prastuta prazna nahIM sakate, yaha mAnA nahIM jA sakatA / abhI ve svArtha-sAdhanake kAma meM Ate haiM, taba ve satyakI sevA aura sarvodayake lie yukta hoNge| mujhe to mAlUma hotA hai ki satyakI ora manuSya jAtikI pragati audyogika samasyAoMke nipaTArepara aura bhI baMdhana-mukta hogI aura vaijJAnikatA pU~jIgata vyavasAyakI cerI na hokara kalAkI bhA~ti svAdhIna hogii| prazna--merA matalaba yaha thA ki vaijJAnikoMkA yaha karttavya hai ki apane zodha-kAryase vaha adhika logoMkI sevA kreN| arthAt vijJAnakA upayoga yadi mAnava-jAtiko denA hai to use svayaM thoka utpAdanake ( =mass production ke ) tarIkekI hI zaraNa lenI hogii| agara yaha na huA to vaijJAnika jo kArya kareMge unase kisIko koI lAbha na hogA aura aMtameM unake sAmane Arthika dRSTise saMkaTa A jAnese unakA kArya asaMbhava ho jaaygaa| kyA yaha eka viSama-cakra ( =Vicious circle ) hI nahIM hai ? uttara-jisa thoka utpAdanako (=mass production ko ) rokanekI bAta kahI vaha vahI hai jisake nimittase do samUhoM, vargoM athavA dezoM meM zoSaNakA saMbaMdha banatA hai / arthAt jisake lie bAjAra pAnekA savAla hotA hai aura phira tanAtanI cala nikalatI hai / yAnI jina bar3e udyogoMkA hetu vyavasAya hai, pU~jIkA bar3hAnA hai, UparakI bAta una udyogoMke arthAt vyavasAya-vAdake viruddha hai / kalpanA yaha nahIM hai ki eka akelA AdamI hI khurdabIna (=micro-cope) banAe aura vaha kisI kArakhAne meM na bane / merA khyAla hai ki mAikroskopa itane baneM ki vaha hara choTI-bar3I zikSA-saMsthAke lie sulabha ho jAye to acchI hI bAta hogii| isa taraha jJAna-vijJAnake upAdAnoke utpAdanapara koI pratibaMdha nahoM laganA cAhie / pratyuta unakA to aura protsAhana hI milanA caahie| unake thoka utpAdanakI jarUrata to aura adhika hI hogii| prazna to Industrial lurge scale production arthAt vyAvasAyika udyogoMkA hai / usakA to vistRtIkaraNa ( =Decentralization) hI eka upAya hai / prazna-Apa keMdrahInatAko ( Decentralization ko) isakA eka hI upAya mAnate haiN| sAtha hI Apa yaha bhI cAhate haiM ki sAMskRtika keMdrIyatA bhI Ave / maiM ina bAtoMko paraspara virodhI Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana yaMtra 203 samajhatA huuN| kyA yaha saca nahIM hai ki vyAvasAyika keMdrIkaraNake abhAvameM, saMskRtikI bhI Aja jo keMdrIyatAkI ora pravRtti hai vaha bhI jAtI rahegI? uttara-maiM vaisA nahIM samajhatA / balki usase ulTA samajhatA huuN| bar3e udyogoMke kAraNa jo ekatratA AI hai, vaha bilkula UparI hai / eka milameM bIsa haz2Ara AdamI kAma karate haiM / kyA hama yaha samajheM ki una bIsa haz2ArameM ApasameM koI kauTuMbika bhAvakI ekatA hai ? vaisA nahIM hai / balki unameM paraspara matsara- IrSyA aura noca-khIMcake bhAva rahate haiN| aura saccA prema do svAdhIna vyaktiyoM ke bIca meM hI saMbhava hai / jo eka dUsareke adhIna haiM, unameM saccA sauhArda nahIM ho pAtA / isa taran yadi hArdika sadbhAva yAnI sAMskRtika ekatAko saMbhava banAnA hai to vaha Arthika svAvalaMbanake AdhArapara hI saMbhava banegI, - Arthika svAvalaMbana yAnI Eonomic Decentralization | ___ mana eka cAhie, tana to judA judA hI raheMge / jahA~ deha-samparkakI kAmukatA hai vahA~ manake ekyakI saMbhAvanA sthAyI nahIM hotI / tanakI pavitratA tanako para-sparza-hIna rakhanemeM hai / manakI bhalAI dUsaroM ke manoMke sAtha usako milA denemeM hai| prazna -Apane kahA ki tana judA judA hoM, mana eka caahie| lekina kyA Arthika svAvalaMbanakA eka khAsa pariNAma yaha bhI na hogA ki hara AdamIke vicAra apane taka hI sImita rahaMge? bar3e bar3e udyogoMmeM (large scale inclustri: meM ) dezake bhinna bhinna bhAgoMmeM jo samparka rahatA hai aura usase jo sarvAMgINa unnati hotI hai, vaha na rahakara logoMkI dRSTi kUpamaMDUkakI taraha ho jaaygii| phira mana eka kahA~ raheMge? keMdrakA nAza cAhanemeM ( = De: centrali/at on meM ) pArthakya bhAvakA ( Seputatist. ''en lency kA ) bIja bhI to hai| kyA hama usameM bhISaNa hAni na dekheM ? uttara --bezaka yaha khatarA hai / hamako usase AgAha rahanA cAhie / hindustAnake itihAsameM vaha qhatarA aura vaha hAni kAphI sApha najara AtI hai / Atma-zuddhi aura bAhya aparigrahake siddhAMtoMkA isa prakAra AcaraNa kiyA gayA ki vyakti apane meM hI gar3a gayA aura asAmAjika hone lgaa| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 prastuta prazna vyaktigata AcaraNameM ati-zuddhikI cintA kI jAne lagI aura chUta chAta taka naubata A gaI ! udhara tApasI loga samAja-saMparka se dUra vanameM mokSa khojane pahu~ce / yaha ekAkIpanake AdarzakA khatarA, kiMtu, agara hameM dUsarI atizaya ikaTThe - panakI galatI meM DAla de to isase bhalAI nahIM hogii| dUsarI ora hama dekhate to haiM ki ikaTThA-pana ( = Concentration ) itanA ghanA hotA jA rahA hai ki gA~va ujar3a rahe haiM aura zahara meM AbAdI itanI gicapica hotI jAtI hai| ki unameM se tIna cauthAIko havA aura rozanI atyAdhunika vaijJAnikatA bhI kAphI nahIM de pAtI / 1 vyAvasAyika udyogake kAraNa loga haThAt eka dUsareke paricayameM Aye, yahA~ taka to usakA lAbha hI hai / lekina jisa bhAvanAse ve eka dUsare ke pAsa khiMce, yAnI svArthakI bhAvanA, vaha hitakArI nahIM hai / sahayoga ThIka hai, tanAtanI ThIka nahIM hai / aura jahA~ paraspara saMyoga kisI sAMskRtika bhAvanAko sAmane rakhakara nahIM hotA, vahA~ jaldI yA dera meM vaha vairakA kAraNa ho jAtA hai / 1 1 vyakti akelA bana jAya, dUsaroMse saba AdAna-pradAna chor3a baiThe, yaha tanika bhI merA abhiprAya nahIM hai / aisA karanA pragatikA tiraskAra karanA hogA / lekina tanameM to vyakti akelA hI rahegA, tabhI sacce manase vaha mila sakegA / isalie apanI AvazyakatAoM ke bAremeM vaha jitanA sUkSma aura svAvalaMbI ho utanA hI use maukA hai ki vaha samAja ke prati apanA akSuNNadAna kara sake | akelApana yA Atma-nirbharatA parama sAdhya ke taurapara apane ApameM iSTa nahIM hai / iSTa hai to isI hetuse hai ki vaha sAdhanA hameM sevAke adhika yogya banAtI hai / aMta meM yadi vaha dUsare ke sAtha sahayoga karane aura usakI sevA karanemeM kAma nahIM AtI to aisI hamArI AtmasAdhanA ADambara hI hai / 1 hama eka dUsare se dUra jAveM, aisI bAta nahIM hai / para eka dUsareke hitako dhyAnameM rakhakara paraspara pAsa AveM, kahane kA matalaba yahI hai / vyAvasAyika hetumeM kalyANa- kAmanAse nahIM balki matalaba sAdhane ke khayAlase eka dUsare ko hama jAnate pahacAnate haiM / sAMskRtika hetukI yahIM AvazyakatA hai / eka dUsareko jAnanepahacAnane kI AvazyakatAse nivRtta nahIM ho jAnA hai / vaha to dharma hai / para prayojana - sApekSa milana jaldI durgaMdhita aura malina ho jAtA hai / usa milane meM phaTake kITANu rahate haiM / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana-yaMtra 205 prazna-to Apa samAjake bIca paraspara samparka adhikase adhika rahanA ThIka samajhate haiN| maiM bhI samajhatA hU~ ki yaha saMparka adhikase adhika honA caahie| yahI nahIM pratyeka manuSyako, yadi sArA saMsAra saMbhava na ho, to, kamase kama apane deza yA khaMDakA nirIkSaNa karanekA maukA jarUra honA cAhie / isake lie AvAgamanake tarIke usako sulabha hone caahie| yaha kAphI kharcakI bAta hai / jaba bar3e bar3e udyoga nahIM raha jAveMge taba to AvAgamana aura bhI maha~gA hogA aura AmadanI logoMkI kama hogii| taba kyA yaha na hogA ki haz2Ara icchA honepara bhI saMparka asaMbhava ho jAyagA aura hama jo cAhate haiM usake ThIka viparIta pariNAma nikalegA? uttara-saMparka vyApaka honA cAhie, ghaniSTha bhI honA cAhie / vyAvasAvika hetuko lekara aba bhI jo loga idhara udhara kAfI ghUmate haiM unakA sAhasa to khula jAtA ho, lekina isase unakI sAMskRtika pU~jI bar3ha jAtI hai, yaha pramANita hotA huA nahIM dIkhatA hai / arthAt ghUmanA aura vicitratAoMkA nirIkSaNa karanA upayogI hai avazya, kintu vaha anivAryatayA naitikatAkA sAdhaka nahIM hai / jo piMDameM hai vahI to brahmANDameM hai, isalie kSetrakI dRSTise parimita dAyarameM rahanA sAMskRtika dRSTise bhI saMkucita bana jAnA hai, aisI bAta nahIM hai / IsAke jamAnemeM Ane-jAneke sAdhana dUta-gAmI nahIM the, aura jo hoMge bhI ve IsAko upalabdha nahIM the / IsAkA samUcA jIvana parimita kSetrameM hI biitaa| lekina kyA isa kAraNa unake jIvana meM apUrNatA raha sakI ? phira bhI ghUmanAphiranA mastiSkako vizada karanemeM sAdhAraNatayA upayogI hI hai| usase sahAnubhUti vyApaka hotI hai aura jI khulatA hai / kintu vyAvasAyika bRhad udyogoMke abhAva meM yAtAyAtake sAdhana kyoM durlabha ho jAne cAhie, yaha maiM nahIM samajha skaa| rela, moTara, havAI jahAz2a, samudrI. jahAjakA banAnA niSiddha nahIM ThaharAyA jA rahA hai / para unake nirmANakI vartamAna preraNAko badalanekA Agraha jarUra kiyA jA rahA hai| vaha preraNA vyAvasAyikakI jagaha sAMskRtika honI cAhie / vaisA yadi saMbhava ho, aura agara Aja honemeM A jAve, to anya (par3ausI athavA videzoM) rAjyoMse apanI rakSA karane athavA unapara AkramaNa karaneke lie sAmarika taiyyArI rakhanemeM jo vipula mAnava-zakti Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prastuta prazna vyaya kI jA rahI hai, vaha saba baca jaaygii| agara lar3AkU jahAja kucha kama hue, TeMka kama ho gaye, topa-gole DhAlanevAle kArakhAne ghaTa gaye, bar3I bar3I kapar3oMkI mile kama ho gaI, to isakA yaha Azaya kabhI nahIM banatA ki safarI jahAja, rela, moTara Adi bhI kama ho jAyeMge / balki vaisI avasthAmeM TelIphona kyoM na aura bhI sulabha ho AveMge, aura usI bhA~ti reDiyo ? mAnava-sabhyatA aura vijJAnane jo saundarya aura suvidhA prastuta kI hai, mAnavatAke aikyake hitoM usakA to prayoga kiyA hI jaaygaa| lekina jo viSaphala bhI utpanna ho gayA hai, usako khAkara maranekA Agraha nahIM karanA cAhie / Aja kaThinAI yahI hai ki yAtAyAtake (=Communication ke ) sAdhana mukhyatAse sarakAroMke sarakArI hita-sAdhanake vizeSa kAmameM Ate haiM / janatAkA hita mAno unase rU~gemeM hI nibhatA hai| vipatti yahI hai aura isIko dUra karaneke lie yaha kahA jAtA hai ki Arthika vikIraNa (=Decentralization) honA cAhiye jisase ki vyAvasAyika hor3A-hor3I baMda ho aura hama paraspara milakara sAMskRtika vijJAnakI bar3havArI kreN| prazna-udyoga-vyavasthAmeM ye jo kucha parivartana Apa Avazyaka samajhate haiM kyA Apa unheM saMbhava bhI mAnate haiM ? yadi hA~, to kisa taraha ? uttara-saMbhava nahIM mAneM to matalaba hogA ki kevala Adhe dilase unheM Avazyaka samajhatA huuN| kisa taraha ? to uttara hogA ki svayaM prAraMbha karake / bar3e vyAvasAyika udyoga TUTeM, isakI sIdhI rAha yaha hai ki maiM naitika bhAvanAse koI bhI choTA-moTA udyoga zurU kara dU~ / merI bhAvanA jo ki naitika hai usa udyogako tamAma spardhA ( =Competition ) aura azraddhAkI jhulasake bIca sUkhane na degI aura dUsare vyaktiyoMko bhI udhara khIMcegI / phira saMgaThana, vyavasthA, kauzala Adi anya sAmAjika guNa haiM jinako apanemeM jagAkara samartha bananA hogaa| yaha AgAhI rakhanI hogI ki anIti-balase ( =Compulsion se ) kAma tanika na liyA jAya / prazna-audyogika vikAsakA aMtima tathA AdarzarUpa Apa kaunasA mAnate haiM ? usa sthitimeM mAnava-samAjakI vyavasthAmeM aura AjakI vyavasthAmeM mUlabhUta bheda kyA hogA? Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana-yaMtra 207 uttara-mUla bheda yaha hogA ki mAlika aura majUrakA saMbaMdha TUTakara pU~jI aura zramameM bhAIcArekA aura saviveka sahayogakA saMbaMdha ho jAyagA / sahayogapara bar3e udyoga cleNge| usameM eka kucha kAma karegA to dUsarA kucha aura / unake dAyitvoMmeM vibheda hogA to thor3A-bahUta adhikAroM meM bhI aMtara ho jaaygaa| lekina isa sabake hote hue bhI, yAnI viSamatA hote hue bhI, unameM sadbhAvanA arthAt samatA hogI / deza sTeTarUpa na hokara mAnoM eka bar3e kuTumbakA rUpa hogA / kuTumbameM choTe-bar3e hote haiM vaise hI dezameM bhI honeko choTe-bar3e ho skeNge| kuTumbameM kyA choTe-moTe mana-muTAva nahIM hote ? ve na hoM to jindagI z2indagI hI nahIM / lekina vaha ApasameM hala kara liye jAte haiM / vaise hI taba unakA sAdhAraNa samAdhAna kisI bAharI pulisa aura majisTreTakI madadake binA ho jA skegaa| prazna-hama isa ora Age bada rahe haiM yA nahIM, isakI parakha kyA ho sakatI hai? uttara-dharma-bhAvanA aura naitika bhAvanAkI kamatI-bar3hatI hI avanati aura unnatikI pahacAna samajhanI cAhie / manameM hamAre kaTutA hai to hama unnati nahIM kara rahe haiM / unnati ahiMsAdvArA hI saMbhava hai| prazna-apane kahA ki deza eka parivArakI taraha hogA jo premake usUlapara clegaa| aisI hAlatameM jo udyoga Adi hoMge, unakA mAlika kauna hogA ? sTeTa na hogI taba aisA kaunasA tarIkA yA saMgaThana hogA jisase isa parivArakA kArobAra, premake usUlapara hI kyoM na ho, suniyaMtrita kiyA jA sake ? uttara-mAlika kauna hogA ! agara maiM yaha kahU~ ki mAlika koI nahIM hogA, to kyA Apako isase yaha pratIta ho AtA hai ki taba suvyavasthA hI nahIM ho sakegI? mAna lIjie, ApasameM eka dUsarese dUra dUra rahanevAle kucha khagola-vizeSajJa vizeSarUpameM TeliskopameM dilacaspI lete haiM / aba kucha aise bhI vyAvahArika loga haiM jo Teliskopake banAnemeM rasapUrvaka bhAga le sakate haiM / to maiM yaha kaha sakatA hU~ ki Teliskopa banAneke ve vyavahArajJa loga mAlika hoMge, aura usa Teliskopake prakArake nirNaya karanevAle ve vaijJAnika loga bhI mAlika hoMge / 'milkiyata' aura 'mAlikI' yaha zabda Ajake dina kisI kadara khoTe par3a gaye haiN| nahIM, to saca pUchA jAya to maiM kyA apanA bhI mAlika hU~ ? kyA maiM Izvarako Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 prastuta prazna varan. apanA mAlika mAnakara svayaM apane ko sApha-sutharA aura ImAnadAra nahIM rakha sakatA hU~ ? agara maiM aisA kara sakatA hU~ to binA kisI eka viziSTa vyakti athavA saMsthA (=-tate meM) mAlikIkI bhAvanAko kendrita kiye kArakhAnoMkA kAma kyoM sucAru rUpase nahIM cala sakegA, yaha samajhameM Ane yogya bAta nahIM hai| ___gharakA bajurga kyA apane gharake bhAI-bahina, beTe-beTI, nAtI-bahU sabakA svatvAdhikArI 'mAlika' kahA jA sakatA hai ? usa arthameM vaha mAlika nahIM hai / aura jisa arthameM vaha pramukha hai usa arthameM vaise pramukha to hara samaya hara samudAyameM ho hI jaaveNge| unake lie, unake banAne-miTAne ke lie, kisI vidhAnavizeSakI AvazyakatA anivArya tabhI taka hai jaba taka ApasI sadbhAvakI bahuta kamI hai| prazna-Aja jo bhaugolika AdhArapara saMsArakA vibhaktIkaraNa kiyA gayA hai kyA vaha isa dazAmeM nahIM rahegA, yaha Apa gRhItasA mAnate haiM? uttara-jaba mAnavatA usa tala taka uTha jAyagI taba to pratIta hotA hai ki sacamuca rASTra aura rASTrameM itanA bheda, ki pAsaporTa jarUrI ho, nahIM rahegA / nAmarUpa rASTra to raha hI sakate haiN| jaise mere aura Apake alaga alaga nAma haiM aura una nAmoMke alaga alaga honese subhItA hI hotA hai, una nAmoMkI pRthaktAke kAraNa sahasA lar3AI nahIM ho jAtI, vaise hI hindustAna aura iMglistAna ye donoM bhI kyoM na raha sakeMge? para donoM eka bRhat parivArake sadasya hoMge, hAkimamahakUma nahIM hoNge| prazna-jo citra Apa dekha rahe haiM vaisA hI kucha citra sAmyavAdI bhI aMtameM mAnava-jAtikA dekhate haiN| to kyA Apako maiM sAmyavAdI (=Marxist) kaha sakatA hU~? uttara--agara vaha aisA hI citra hai to mere lie yaha khuzIkI bAta hai| aura agara sAmyavAdI mujhe apano kA eka samajhane lage to mujhe Apatti na hogii| lekina kyA Apa kahate haiM ki vaisA hai ? prazna-aMtima sthiti to prAyaH vaisI hI hai parantu Apake aura unake mArga bilkula ulTe haiM / isakA kAraNa yahI hai ki Apake mAnava Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audyogika vikAsa : zAsana yaMtra 209 samAjake bhUta, vartamAna aura bhaviSyakI ora dekhaneke dRSTikoNa virodhI haiN| uttara-to isake lie maiM kyA kahU~ ? prazna-yahI ki matabheda hote hue donoMke sahayogase kArya karanekA koI tarIkA khojeM / kyA aisI bhI koI bAteM haiM jinase yaha bhI asaMbhava ho? uttara-mere qhayAlameM do sacce AdamiyoMmeM mata-bheda kitane hI hoM, phira bhI mela aura sahayoga saMbhava hai| yadi vaha mela saMbhava nahIM hai to unakI sacAImeM vikAra hai| vicAra-bheda to alaga alaga buddhi rakhane ke kAraNa thor3A-bahuta anivArya hI hai| para do vyakti sacce haiM, isakA matalaba hI yaha hai ki sacAIkI AvazyakatAke viSayameM ve donoM ekamata haiM, vyAvahArika sacAI eka hai| vaha aTUTa hai, nirapavAda hai| vahI ahiMsA hai| sAmyavAda, aura bhI ThIka kaheM to samAjavAda, zreNI-vigrahako bar3hAnA cAhatA hai / usImeM vaha dalita aura zoSitakA trANa dekhatA hai| lekina zreNI-vigrahako bar3hAnA ahiMsAke vratako kabUla nahIM ho sakatA / zoSita varga isase jAhirA prabala aura mukta hotA bhI dIkhe, lekina usa paddhatise zoSaNa baMda nahIM hogA / zreNI aura zreNIke bIca zoSaNakI saMbhAvanA rahe hI calI jaaygii| mUla bheda yahI mAlUma hotA hai| prazna-zreNI-vigrahako bar3hAnekI bAta yadi philahAla chor3a dI jAya to kyA Apa yaha mAnate haiM ki vartamAna Adyogika paddhatimeM aisI zreNiyA~ bana gaI haiM jinake hita paraspara virodhI haiM ? uttara-maiM unako zreNiyA~ nahIM kahanA caahuuNgaa| svArthoM meM saMgharSa aura virodha hai hI / kAraNa spaSTa yaha ki ve 'svArtha' haiM / lekina dhanikakI zreNI koI eka hai aura nirdhanakI zreNI koI dUsarI hai, jinakI ki prakRtiyA~ hI do aura bhinna hotI haiM, aisA mujhe nahIM mAlUma hotA hai| AdamI AdamI hI hai / nirdhana dhanI hotA hai, dhanI nirdhana ho jAtA hai; aura donoM sthitiyoMmeM usake bhItarI vyaktitvakA adAz2a ( =Contents ) vahI rahatA hai| paisekA mApa pUre AdamIko nahIM mApa sktaa| prazna-agara aisA hai to dhanika loga nirdhanoMse premakA vyavahAra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 prastuta prazna kyoM nahIM karate ? sAdhAraNataH to yaha dekhA jAtA hai ki dhanika hote hI sAdhAraNa vyaktikA rukha bhI badala jAtA hai / vaha nirdhanako nIcI nigAha se dekhane lagatA hai / kyA yaha saca nahIM hai ki Aja manuSyakA mUlya usake dhanase hI A~kA jAtA hai ? aisA kyoM ? uttara:- Aja yaha bahuta kucha saca aura saMbhava banA DAlA gayA hai / Ajakala AdamIkI kImata paise ke tAlameM hI kI jAtI hai / isI kAraNa aisA hai ki dhanavAn nirdhanako hIna samajhatA hai aura nirdhana bhI apaneko nIcA mAnane laga jAtA hai / lekina Aja jo nirdhana hai vaha kabhI dhanavAn bana jAya to vaha bhI usI taraha vyavahAra karane lagegA / AdamI meM ahaMkArakA bIja hai hI / vaha dhanakA, kulakA paDhAI-likhAIkA sahArA pAkara phUla AtA hai / aise bhI AdamI dekhane meM Aye haiM jinake pAsa sampatti nahIM hai, lekina jinheM Atma vizvAsa hai aura jo dabaMga hai / isI taraha sampattivAle logoM meM bhI aise logoM kI kamI nahIM haiM jinameM rIDha hai hI nahIM aura jo vyavahAra meM nimna dIkhate haiM / isalie saMsAra meM eka dUsareke svArthIkA nirantara saMgharSa mAnate hue bhI mAnavatA meM koI nizcita zreNiyA~ mAnanA kaThina hotA hai / mAneM bhI to guNa aura vRttikI apekSA una zreNiyoM ko mAnanA samucita mAlUma hotA hai, arthakI apekSA nahIM | jaise hindU saMskRtikA cAturvarNya / yoM to mAnavatA eka aura ikaTTI nahIM dIkhane meM AtI, usameM vibhAga aura choTe-bar3e saMpradAya - samudAya dekha hI jAte haiM / anekAneka bAteM haiM jo unheM usa taraha vibhakta karatI haiM / samAjavAdakI zreNiyoM saMbaMdhI dhAraNAkA abhiprAya yaha hai ki Arthika vibhAjana hI eka aura mUla vibhAjana hai / mujhe vaisA nahI dIkhatA / anya aneka tattva haiM jo samudAyoM ko banAte haiM aura unako alaga karate haiM / phira vibhAjana kI pravRtti mUlataH ahaMkAra mese AtI hai / vaha ahaMkAra apaneko nAnA nimittoMse vyakta karatA hai / vaizya yugameM ( audyogika yA industrialized yuga meM ) paiseko adhika mahattva mila jAne ke kAraNa paisA mAnavIya ahaM-buddhi aura spardhAkA pratIka-sA banA dIkhatA hai / isako rokane kA upAya hai apane vyAvahArika jIvanameM paiseko ucitase adhika mahattva na denA | yaha sIkhane kI AvazyakatA hai / / Arthika vibhAjanako manamai gahare baiTAnese vyAdhi bhI gaharI hogI / vaha isa taraha dUra nahIM hogI / kyoMki jAne-anajAne isa bhA~ti paisekA mahattva mana meM bar3hegA hI / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-samAjake' vAda prazna--dhanika aura nirdhana ina do zreNiyoM kA pratyakSa sambandha mAlika aura naukarake rUpameM AtA hai| aura Apa pahale kaha cuke haiM ki yaha saMbaMdha dUra honA cAhie / sAmyavAdI logazreNI-vigrahakA AdhAra lekara apane tarIkese yaha karanA cAhate haiN| isameM ahiMsAke siddhAMtakA virodha hai| Apa ahiMsAke siddhAMtako surakSita rakhate hue mAlika-majUra-saMbaMdhako miTAnekA kauna-sA upAya saMbhava mAnate haiM? uttara--mAlika aura naukarakA saMbaMdha bhAvanAzrita hai| dhanakA honA na honA paristhitigata hai / bhAvanA paristhitise koI bilakula alaga cIz2a nahIM hai| isI dRSTise arthakA viSama vibhAjana vicAraNIya viSaya banatA hai aura usI kAraNa usa vibhAjanameM yathAsAdhya samatA lAnekA prayatna karanA cAhie / lekina dhyAna rahe ki mUla prazna mAnama-sambaMdhoMke svaccha karanekA hai| prazna yaha nahIM hai ki mere pAsa kitanA hai athavA dUsareke pAsa kitanA hai / prazna yaha hai ki hamameM paraspara sadbhAvanA hai ki nahIM / eka dUsarekI Arthika sthitimeM bahuta viSamatA honepara vaisI sadbhAvanAkI saMbhAvanA kama ho jAtI hai / isIse vaha bAta bAra bAra socanI par3atI hai| ataH Avazyaka hai ki hama AraMbhase hI mUla bAtako pakar3eM tathA vyaktigata vyavahArameM dUsareke sAtha ama-saMbaMdhako hama varjanIya ThaharAkara cleN| kisIke mAlika svayaM apaneko na samajheM, na kisIke gulAma banakara dUsareko aisA samajhane kA maukA deN| maiM samajhatA hU~ ki agara prazna sacamuca ApasI vyavahArameM ekatA aura hita-bhAvanAke pracAramA hai, to yahI paddhati usake samAdhAnakI hA sakatI hai ki hama usa ekatA aura hita-bhAvanAko Ajase hI apanA maMtra banA leM / anyathA mAlika kahe jAnevAle AdamIkA dhana chInakara gulAma kahe jAnevAle AdamiyoM meM barAbara barAbara bA~Ta denese saba mAmalA sulajhA jAyagA, yaha samajhanA bhUla hai / AdamIkI havisa aura usakA pramAda phira vaisI viSamatA paidA kara deNge| asalameM artha vibhAjanapara atyadhika dhyAna rakhanese to usa arthakA mUlya bar3hegA aura usake kAraNa roga bhI bar3hatA huA dikhAI degaa| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 prastuta prazna bAharI samatA lakSya yadi hamArA ho bhI, to isI hetuse vaha ho sakatA hai ki usa tarahase loga ApasameM dveSa-bhAva rakhanese baceM / vaha dveSa-bhAva kama nahIM hotA hai, to UparI samatA huI na huI eka-sI hai| agara vaisI samatA kisI bAharI kAnUnase lAda bhI dI gaI to vaha Tika nahIM sakegI aura bahuta jaldI pahalese bhI adhika ghora viSamatAoMko janma de baitthegii| ____ samAjavAdIkA dhyAna phalakI ora hai, bIja bonekI ora nhiiN| kAryakI ora he, kAraNakI ora usakA dhyAna kama hai| phala premakA cAhate haiM to bIja bhI to premakA hI bonA hogaa| phalAsakti bIjakI orase asAvadhAna hameM kara de, to yaha durbhAgyakI bAta hai| prazna-Apa kahate haiM ki samAjavAdIkA mUla kAraNapara dhyAna nahIM hai| lekina asala bAta to yaha hai ki usane mAnava jAtike itihAsakI khoja aura vizleSaNa karake hI apanA niSkarSa nikAlA hai aura usIke AdhArapara samAjavAdakI racanA kI hai / taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki mUla kAraNapara usakA dhyAna nahIM hai ? uttara-zAyada maiM galata zabda kaha gayA / yaha abhiprAya nahIM hai ki unhoMne usa ora kama prayatna kiyA hai / buddhi jo kaha sakatI thI vaha unhoMne kahA aura jahA~ vaha pahu~ca sakatI thI vahA~ taka ve pahu~ce / yaha bhI na kahA jA sakegA ki ve vicakSaNa vicAraka loga apane bAremeM ImAnadAra nahIM the| phira bhI aisA mAlUma hotA hai ki unhoMne apane aura apanI buddhike Upara bahuta bharosA kara liyA / buddhi hameM saba kucha to nahIM de sakatI / buddhipara eka dharma lAgU hai / prema vahI dharma hai / jo buddhi usa premako binA mAne cale vaha phira samAjakA kalyANa kaise sAdha sakegI, yaha samajhanemeM mujhe kaThinatA hotI hai / kyoM ki jahA~ samAjakA prazna AyA, vahA~ to vyaktiyoM ke paraspara saMbaMdhoMkA prazna hI A gayA / ve saMbaMdha mela aura sahacArake hI ho sakate haiM, yadi ve anyathA hoMge to unheM samAja-kalyANa nahIM kahA jA skegaa| jahA~ yaha kahA gayA ki samAjavAda mUla kAraNakI ora dekhanese raha gayA hai vahA~ kucha aura matalaba nahIM hai| matalaba yahI hai ki unhoMne buddhike hAthameM lagAma dekara kadAcit hRdayakI koI bAta nahIM sunii| manuSya buddhi hI buddhi to nahIM hai / hRdaya bhI to vaha hai / aura kauna jAnatA hai ki buddhi jAne-anajAne Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjake' vAda 213 hRdayake vazameM nahIM rahatI ? isalie hRdaya-zuddhi aura hRdaya-parivartana gauNa bAteM nahIM haiN| sAmAjika rogake nidAna pAnekI samAjavAdIkI ceSTAmeM yatnakI kamI nahIM hai| tallInatAkI bhI kamI nahIM hogii| kiMtu hRdayako bAda dekara aisI ceSTA kyA samIcIna samAdhAna taka pahuMca sakegI ? hRdayase ucchinna hokara buddhi kyA bhrAMta na ho rahegI? ___ yaha ThIka hai ki manuSya korA aura nirA hRdaya bhI nahIM hai / buddhi atIva upayogI hai / isalie yaha nahIM ki samAjakI ora vimukha hokara hRdaya-zuddhike lie ekAnta jaMgalameM cale jAnese kAma ho jAyagA / lekina isameM to sandeha hI nahIM ki jaMgalameMke saMsparzase ho, athavA ki kisI sAdhanAse ho, hRdayako dveSa-hIna to banAnA hI hogaa| anyathA tIkSNase tIkSNa buddhi-prayogadvArA bhI hamArA athavA samAjakA vizeSa upakAra hA sakegA, isameM bhArI sandeha hai| prazna-isakA matalaba to yaha hotA hai ki Apa samAjavAda aura samAjavAdiyoMko nire buddhivAdI yA buddhike Azrita mAnate haiM / isameM sandeha nahIM ki ve svayaM bhI aisA hI kahate haiM / parantu kyA hama yaha nahIM dekhate ki unake saba kAryoMke mUlameM bhI mahatI zraddhA hai? kyA vinA isa zraddhAke ve jo kucha kara cuke haiM aura kara rahe haiM, vaha saMbhava hotA? uttara- zraddhA to hai / zraddhA binA tarka apanA mu~ha taka nahIM khola sktaa| aura samAjavAdake nimitta to anekoMne ujjvala karmaNyatAke pramANa diye haiM / vaha zraddhAke hI nahIM, to kisake pramANa haiM ? jahA~ zakti hai vahA~ zraddhA to hai hii| phira bhI ve apaneko buddhivAdI kahate haiM, yaha bAta nirarthaka nahIM hai / vaha artha rakhatI hai| aura usI arthase maiM sahamata nahIM ho sakatA / __ Upara jo kahA gayA usakA Azaya yaha nahIM thA ki unameM zraddhA-hInatA thii| Azaya itanA hI thA ki unhoMne bhautika paristhitiko itanI pradhAnatA dI ki vyaktikI bhAvanAko ojhala hI kara diyaa| merI dRSTimeM bhAvanA utanI apradhAna vastu nahIM hai| __ yaha bhI kaha sakate haiM ki unhoMne zraddhA apane Upara rakkhI / apane Upara, yAnI buddhike nIce / zraddhA apanese kisI mahattattvake prati nahIM rkkhii| vaisI zraddhA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 prastuta prazna apanese bhI bar3I ho jAtI hai, usameM apanA ahaMkAra kho jAtA hai / anyathA to vaha zraddhA : ?) ahaMkAra-janita ho sakatI hai / merA khayAla hai ki sAmAjika prANIkI haisiyatase ahiMsA mAnavatAkA eka aisA dharma hai, aisI maryAdA hai, ki usakA ulaMghana lAkha tarka-preraNA honepara bhI nahIM kiyA jA sakatA / yAnI, nahI karanA cAhie / kyA vahA~ isa ahiMsA-dharma aura usa dharma-maryAdAkA dhyAna paryApta rahA ? nahIM rahA to kyoM nahIM kahA jA sakatA ki vaha zraddhA ahaMkAriNI thI ? prazna-hiMsAkA jo AkSepa samAjavAdiyoMke khilApha kiyA jAtA hai, usakA aitihAsika AdhAra bilkula kaccA hai| unakA kArya pratyakSa sthitikI kaThinAiyoMko dekhate hue jitanA ahiMsaka ho sakatA thA, utanA rhaa| virodha hiMsAkA bala pradhAna vala hAte hue isase Adhaka ahiMsakatAkI kyA ummIda kI jA sakatI hai ? agara ve kabhI hiMsAcAdI dikhAI diye to vaha unakI AtmarakSA-mAtra thii| uttara-yaha jAnakara mujhe bahuta khuzI hai| aura yahI maiM bhI kahanA cAhatA hai ki jo saphalatA samAjavAdako milI, vaha 'vAda'ko tanika bhI nahIM milii| vaha saphalatA to samAjavAdiyoMke utsarga-bhare ahiMsaka vyavahArako hI milI / jisa aMzameM samAja-vAdiyoMne apaneko sacAIke sAtha visarjita kiyA, samAjameM prema vikIrNa kiyA aura tyAgakI bhAvanA jagAI ThIka utane hI aMzameM unake prayatna phala-prada ho sake / usake Age jAkara jahA~ 'vAda'kA haTa thA vahA~ unheM hAra hI huI, arthAt ulTA phala sAmane AyA / samAjake kalyANake dRzyake bhItarase A~khoMke sAmane akalyANa bhI phUTatA huA dIkha AyA / taba yaha kyoM na kahA jAya ki asalameM to hiMsA-vAdiyoMkI mArphata bhI ahiMsAkA siddhAMta hI prakaTa huA ? unakA maMtavya jo ho, unake ahiMsaka AcaraNakA suphala nikalA aura jahA~ AcaraNameM bhI hiMsAkI gaMdha A gaI vahA~ hI viSa-phala pragaTa ho AyA / prazna-Apa kahate haiM ki saphalatA usa 'vAda'ko nahIM milii| usa 'vAda'kA sabase pramukha siddhAMta yaha hai ki vyakti-mAtrako eka Avazyaka nyUnatama (=minimum) nirvAha-sAdhana prApta honemeM tathA apanI yogyatA siddha karanekA maukA milanemeM koI bAdhA na ho| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjaka' vAda 215 isa prakArakI samAja- racanA karane meM ve saphala ho rahe haiM, yaha bAta mAnane ke lie kAfI AdhAra hai / phira kaise yaha kahA jAya ki usa C vAda 'ko saphalatA nahIM milI ? uttara saphalatA 'vAda' ko milatI hI nahIM hai / kisI bhI 'vAda' ko nahIM miltii| lekina pratyeka 'vAda' ke bhItara jo eka sacAI kI dhArA rahatI hai usake kAraNa hI jo saphalatA milatI dikhAI detI hai vaha milatI hai / agara aisA na ho aura saphalatA 'vAda' kI mAnI jAMva to anya 'vAdoM kI utpatti kabhI na ho aura koI 'vAda' purAnA par3akara jIrNa na ho jAve / Aja agara musolinI yA hiTalara apane apane dezoM meM sarva-pradhAna bane hue haiM to kyA yaha kahanA hogA ki phAsijma nAjIjma ke siddhAtAkI zAzvata sacAI aura saphalatAkA yaha pramANa hai ? mAna bhI leM ki vaha una 'vAdoM kI saphalatA hai, lekina kyA phira yaha bhI mAnanA par3egA ki usameM sthAyitva hai ? phira jo sthAyI nahIM, vaha saphalatA bhI kyA hai ? vyaktikI jarUrateM pUrI hone aura usakI yogyatA vikasita honeke mArga kI saba bAdhAe~ samAjavAdI- vidhAnadvArA zAsita deza meM haTa gaI haiM : kyA sacamuca aisA pramANita hone meM AyA hai ? soviyaTa rUsakA pratyakSa paricaya mujhe nahIM hai, lekina vahA~ke jo manomAlinyakI khabareM AtI haiM, kyA ve bilkula nirAdhAra haiM ? agara thor3I bhI unameM sacAI hai to yaha mAnanekA kAraNa nahIM rahatA ki vahA~ vyakti aura sTeTameM, arthAt vyakti aura samAja meM, saMgharSa nyUnatama avasthA taka pahu~ca gayA hai / sabako kAfI khAne-pahananeko mila jAtA hai isakA pramANa aMka tAlikA ( = tatistics) kAphI nahIM hai| usake bAda khAne-pahanane jitanI hI vyaktikI mA~ga nahIM hai / samAjakA jIvita aikya aura saMtoSa hI isa bAtakA pramANa ho sakatA hai ki vyakti samarpita hai / kyA Apa kahate haiM ki samAjavAdI rUsake samAjameM vaisI ekatA aura sadbhAvanA hai ? prazna - isake lie to vahA~se Ane-jAnevAle yAtriyoMkI riporTa hI prAyaH eka mAtra AdhAra haiN| unase to yahI patA calatA hai ki ekatA aura sadbhAvanA bar3hatI jA rahI hai / samAjakI Arthika sthiti dinoMdina acchI ho rahI hai| utanI viSamatA usameM nahIM hai jitanI anyatra hai / paiseko vaha mahattva nahIM hai jo anya dezoMmeM hai / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 prastuta prazna to kyA isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki sthitimeM sudhAra ho rahA hai ? uttara-maiM kauna kahanevAlA hU~ ki sudhAra nahIM ho rahA hai ? kahanA to yahI hai ki amuka sisTamameM saphalatA nahIM hai,-saphalatA mAnava-saMbaMdhoMkI svacchatAmeM hai / sisTamakI saphalatA athavA asaphalatA usI mApase mApI jAyagI / aura Aja jo saphala mAlUma hotA hai, kala vaha asaphala nahIM hogA, aisA kahanA itihAsako dekhate hue khataranAka hai / prazna- to phira 'vAda' yAnI kisI sisTamapara socanemeM zakti lagAnA vyartha hai ? sadbhAvase hama prerita hoM aura eka dUsarake prati premakA vyavahAra rakkheM, yaha kAphI hai ? uttara-buddhi milI hai to usakA anupayoga iSTa nahIM hai / buddhi kucha na kucha socegI jarUra hI / isalie ekadama hara 'vAda' se chuTTI nahIM ho sktii| kahanA yahI hai ki amuka 'vAda' kinhIM paristhitiyoMkI eka viziSTa AvazyakatA aura bhAvanA-dhArAkA pratIka hai / vaha eka (buddhi ) prayoga hai / usase lAbha uThAnA cAhie, usameM baMda nahIM ho jAnA cAhie / paristhitiyA~ sadaiva badalatI rahatI haiM / karma aura karma-ciMtana paristhitiyoMke anukUla hogaa| ciMtanA-kalpanA yoM to sadA vartamAnase AgekI ora bar3hatI hai / vaha sImAmeM sImita nahIM rhtii| isase tattva-ciMtA yadi ho hI to phira vaha ajJeya-satya ( Izvara ) saMbaMdhI honI cAhie / hA~, karma-ciMtAkA saMbaMdha to vartamAnase avazyaMbhAvI hai / vaisA na honese havAI mahala (=Utopia) bahutase khar3e ho jAyeMge / vivAda bhI bahuterA uTha khar3A hogA, para gati vizeSa na hogii| isalie jahA~ karma aura karma-nirNayakA prazna hai vahA~ svadharmakI apekSA usako hala karanA cAhie / nahIM to pariNAma yaha hogA ki loga anadhikRta bAteM kahane lageMge, do kitAba par3hakara baccA khuda guruko zikSA denA cAhane lagegA / isI lie apanI maryAdA aura apane dharmakI rakSAkI bAta kahI jAtI hai| aikya-vimukha jJAna aura karma vyartha hotA hai / vaisA jJAna parigraha hai aura vaisA karma baMdhana / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-mArksa aura anya prazna-'vAda'ke viSayameM Apane abhI jo kucha kahA hai usa kasauTIse mArksavAdake bAremeM Apake vicAra kyA haiM ? usakA sabase majabUta aura sabase kamaz2ora biMdu ( =point) Apa kyA samajhate haiM ? __ uttara-yaha to kisI vidvAnase pUchane yogya prazna hai / mujhe isameM zaMkA hai ki mAsijma samUce jIvanako chUtA hai / vaha samAja-nIti hai, jIvana-nIti nahIM hai / jIvana-nIti bahuta kucha nirguNa hogI / rAjyakI apekSA vahI rAja-nIti aura samAjakI apekSA vahI samAja-nIti bana jAyagI / vaha darzana-nIti hogI / dUsare zandoMmeM vaha dharmasvarUpa hogii| mAsijma jIvana-khojakA pariNAma arthAt jIvana-darzana ( = Life Philosophy ) nahIM hai / vaha eka rAjanItika progrAmakA bauddhika samarthana hai / yaha usakI sarva-sulabha vizeSatA hai aura yahI usakI maryAdA bhI hai| mAksiz2ma sthitiko vyaktise nahIM jor3atA / usakI dRSTise doSa apane meM dekhanekI jarUrata kama ho jAtI hai aura doSAropaNa sAmAjika paristhitimeM kiyA jAne lagatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki Aja isa ghar3I mujhe kyA kucha honA aura karanA cAhie, isakI sUjha nahIM prApta hotI, na isakI cintA vyApatI hai| samAja-vidhAna kaisA kyA honA cAhie, nigAha usI ora laga jAtI hai / spaSTa hai ki isa bhA~ti asala honemeM vizeSa nahIM AtA, buddhi-bheda bar3hakara raha jAtA hai / isase zAbdika vivAdako uttejana milatA hai / ___ mujhe kaise vyavahAra karanA cAhie, isake saMbaMdhameM agara koI cetanA mujhameM na jAge, aura isakI jagaha sosAyaTIko kaisA honA cAhie, isI saMbaMdhake saMkalpavikalpa manameM cakkara lagAte rahe to yaha sthiti na vyakti ke lie na samAjake lie upayogI pramANita ho skegii| mAsijma eka 'vAda' hai, isalie jaldI samajhameM baiTha jAtA hai / khUba rekhAbaddha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 prastuta prazna honeke kAraNa usameM 'phetha' bananekI sAmarthya kama hai jo hamAre bhItara takakI jar3oMko bhigo de aura hameM badala de| usase kAphI preraNA-zakti nahIM mila paatii| prazna-agara vaha 'phetha' nahIM hai to isakA tAtparya kyA yahI hai ki mArksavAdI mAnavocita guNoMkI ora avazya upekSA karegA? uttara-buddhikI ora usameM itanA jhukAva hai ki AcaraNakI Ara kama dhyAna rahane kI sambhAvanA ho jAtI hai / 'phetha' se yahI Azaya hai ki vaha hamAre pUre vyaktitvame samA jAtA hai; na mana, na buddhi, na karma usake prabhAvase baca sakate haiM / 'vAda' meM 'vAda' hone ke kAraNa arthAt saMtulanakI ( =DispassionkI) bajAya vicArAdhikya hone ke kAraNa isa prakArakI akSamatA sahaja paidA ho jAtI hai| para jo kucha kiyA jAtA hai vaha pUre vyaktitvake jorase kiyA jAtA hai ki nahIM ? isalie 'vAda' nAkAphI hotA hai| 'vAda'ko ghanA hokara aura apanI rUkSatA khokara snehake melase dharma bana jAnA cAhie jisakA avakAza mAvisamameM nahIM hai| . prazna-to phira mArksa, lenina tathA anya mArksavAdI jo 'phetha' meM vizvAsa na rakhate the, kisa zaktike sahAre apane kAryameM itane saphala hue ? mArksane mArksavAdakI paribhASA itanI saphalatApUrvaka kI ki karor3oM loga usake samarthaka vana gaye aura eka vizAla rASTra leninake netRttvameM krAnti kara gayA / isa saphalatAkA kAraNa kyA ho sakatA hai ? uttara-kucha kAla taka asaMtuSTa buddhivAdI yUropake logoMkI samAjavAdameM zraddhA jaisI bhAvanA ho gaI thI, leninane usIse lAbha uThAyA / zraddhA 'jaisI' bhAvanA Upara kahA gayA hai / 'jaisI se Azaya hai ki syAt vaha avikRta zraddhA nahIM thii| usake kalevarameM asaMtoSa adhika thA, nirvikalpa saMkalpa-mAtra hI nahIM thaa| usameM kaTutAkA bala thA / agarejIkA jo zabda hai 'riekzana', usa zabdako maiM isI arthameM samajhatA huuN| vidhAyaka saMkalpakI jagaha jahA~ asaMtoSakI zaktikI pradhAnatA hai, jahA~ garmImeM prakAzakA saMyoga nahIM hai, vahA~ mUla preraNAmeM pratikriyA hai / yUropa mArksase tIna-cAra sadI pahalese mAnasika starapara vAda-vivAdagrasta thA / jIvanakI kImateM badala rahI thiiN| vijJAnake pravezase jIvanakA mUla AdhAra khisakatA mAlUma hotA thA / udyoga bar3hatIpara thaa| eka ora vistAravijayakI bhautika bhUkha, dUsarI ora una mahad udyogoMke nIce pisate hue Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArksa ora anya 219 logoMkI becainI, ina donoM ke saMyogane samAjavAdI svanako janma diyA / acaraja nahIM ki usa samaya bauddhika logoM kA dhyAna itanI vivazatAse usa ora khiMcA / mAsijma niHsandeha usa samaya pracalita kaI vicAradhArAoM ko apane meM samA letA hai / vaha unakA samanvaya hone ke kAraNa prabala ho skaa| lekina aMtameM jAkara usakA AdhAra varga vibheda hai, abheda nahIM / isalie yathAzIghra usakI aparyAptatA ubhara kara pramANita ho AtI hai / prazna - hiTalara tathA musolinIkI Aja jo saphalatA dikhAI de rahI hai, usakA AdhAra bhI kyA zraddhA hI hai ? uttara--hA, mAnanA hogA ki vahI haiM / ve apane vicArake sAtha jitane eka haiM arthAt jitanA use apane AcaraNa meM utArate haiM, utane hI unake vicAra prabala dIkhate haiM / isakA matalaba yaha nahIM ki una vicAroM meM apane ApameM koI sthira sacAI hai / unameM utanI hI sacAI hai jitanI jIvanake jorase DAlI jA sakI hai / jIvana cU~ki mUlataH eka hai, yAnI Atmaikya hai, isalie jo vicAra aura jo vyaktitva itihAsake aMtarAlako pAra kara sabase balazAlI aura avirodhya siddha hogA vaha dhArmika hogA / dhArmika, arthAt aikya bhAvanA se paripUrNa / hiTalara aura musolinI, yaha to mAnanA hI hogA ki, apane pUre vyaktitvase kisI eka mantavya ke pratinidhi bana gaye haiM / unameM mAno eka samUcA rASTra hI ( tAtkAlika ) aikya pA jAtA hai / yahI bAta lenina meM thI / chor3ie iz2moM ko, lekina lenina aura musolinI meM bahuta phAsalA nahIM hai / 1 1 prazna- phira mAsijma aura phAliz2ma meM bhI to bahuta kama phAsalA raha jAtA hai ? 1 uttara - mere khayAla meM yaha phAsalA sacamuca bahuta adhika nahIM hai / unakI prakRtiyoM meM aMtara nahIM hai / ghoSoM meM aura tarkoM meM avazya anabana hai / mujhe to jAna par3atA hai ki antaHprakRti se donoM hI eka haiM / mAsijma buddhi-pradhAna hai, phAsijma karma - pradhAna hai / lekina donoM hI zaktike pUjaka haiM / jaise pU~jIvAda mAsijmako janma detA hai, vaise hI mujhe pratIta hotA hai ki mAsijma kI pU~cha ke pIche mu~ha khole phAsiz2ma jarUra AyegA / vaha to eka cakkara hai / usapara par3e ki jAne-anajAne cakarAnA hI hotA hai / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-lekina ahiMsA ? prazna-agara maiM isI tarkase Apake ahiMsAvAdako bhI phAsijma aura mAsijmake sAtha hI rakhU to Apako koI Apatti na hogI? uttara-kyA ahiMsAkA koI 'vAda' hai, aura kyA vaha merA hai ? agara sacamuca usameM dUsare 'vAdoM' kI saba burAiyA~ raheMgI to ahiMsAkA 'vAda' nissaMdeha vaisA hI khataranAka ho jAyagA jaise ki anya 'vaad'| kisane kahA hai ki ahiMsAkA 'vAda' cAhie, kyA maiMne ? jo cAhie vaha saccI kharI jIvita ahiMsA hI svayaM hai, na ki 'vAda' / 'vAda' vAlI ahiMsA pIlI ho jAyagI / ahiMsAke vAdI nahIM cAhie, ahiMsAke sAdhaka cAhie / __ ahiMsA mAnane kI cIz2a nahIM, vaha karanekI cIz2a hai / kyA yaha dekhA nahIM jAtA ki ghoSa ahiMsAkA hai, lekina jo isa ghoSake tale cAhA aura kiyA jAtA hai usake bhItara bharI hiMsA hotI hai ? ahiMsAkA vAdI ahiMsAke vivAdako lekara jarA derameM ugra hiMsaka ho jA sakatA hai / isIlie ahiMsAke 'vAda'ke maiM utanA hI khilApha hU~ jitanA ahiMsAke dharmakA zraddhAlu huuN| 'vAda' kaisA, ahiMsA to akhaMDa dharma hai| kahAnI hai ki eka dhobImeM aura sAdhameM lar3AI ho gii| mAra-pITakI naubata AI aura sAdhu piTa gaye / piTane ke bAda ve apane iSTadevake pAsa zikAyata lekara pahu~ce / iSTadevane apane dUtase pUchA ki yaha mahAtmA hamAre lie mahAtmA hue haiM, tumane inheM kyoM nahIM bacAyA ? dUtane kahA ki maiM to bacAnA cAhatA thA lekina usa vakta mujhe pahicAna hI nahIM ho sakI ki donoMmeM kauna dhobI hai aura kauna sAdhu hai / donoM eka hI taraha lar3a rahe the ! ___ ahiMsAvAdI agara ahiMsAse nahIM to kyA 'vAda' se pahicAnA jAyagA ? jaise sAdhukI pahacAna usakI sAdhutA hI ho sakatI hai na ki veSa, vaise hI ahiMsAkI pahacAna AcaraNase hogI na ki kahanese ( =profession se)| ahiMsAkA koI vAda nahIM ho sktaa| vAda-gata ho jAnepara ahiMsA mAno kartavya nahIM rahatI, vaha kevala pratipAdya ho jAtI hai / ahiMsA aisI cIz2a nahIM hai ki Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina ahiMsA? 221 jagaha jagaha usakA hama jhaMDA gAr3ate phireM, vaha to manameM baiThAnekI cIz2a hai / jo ahiMsAkI dhvajA udghoSake sAtha phaharAtA hai vaha ahiMsAkI dUkAna calAtA hai / vaha ahiMsaka nahIM hai| ___ anya 'vAdoM meM 'vAda' banane kI sambhAvanA isa prakAra nyUnatama nahIM banA dI gaI hai / Arambhase hI unheM 'vAda' ke taurapara paribhASAbaddha banAkara pratipAdita kiyA gayA hai| isIlie una vAdoMkA mu~hase uccAra karate hue viSayAcaraNI honA utanA durlabha nahIM hai / phira vevAda hote bhI progrAma-rUpa aura anuzAsanabaddha haiM / __unameM Atma niSedha aura Atma-vaMcanAkI adhika guMjAiza rahatI hai / ahiMsA kyoMki progrAma-rUpa na hokara dharmarUpa hai isalie, tathA usameM svecchApUrvaka visarjanakI zarta honeke kAraNa aura bAharI anuzAsanakA baMdhana na honeke kAraNa, vaisI. Atma-vaMcanAkI kama guMjAiza rahatI hai| phira bhI vaha saMkaTa to sadA hI banA hai aura tatsaMbaMdhI sAvadhAnatA behada jarUrI hai| dharmake nAmapara kyA jar3atA phailatI nahIM dekhI jAtI ? para vaha tabhI hotA hai jaba dharmako 'vAda' athavA mata-paMtha banA liyA jAtA hai / ataH ahiMsAmeM vizvAsa rakhanevAleko yaha aura bhI dhyAna rakhanA cAhie ki usakA koI 'vAda' na bana jAya / 'vAda' banakara vaha ahiMsAkA niSedha taka ho jA sakatA hai| prazna-lekina Aja to AhiMsaka puruSoMke bajAya ahiMsAvAdiyoMkI hI vRddhi ho rahI hai, yaha mAnanA par3atA hai| kyA yaha saca nahIM hai ki isa ahiMsAcAdake rUpameM daMbha, asatya aura hiMsA bada rahI hai? uttara-yaha kahanA atiraMjita hogA / ahiMsAke viSayameM dilacaspI hogI to vaha pahale to bauddhika rUpameM hI AraMbha hogI / hA~, agara vaha zanaiH zanaiH AcaraNameM na utare aura ahiMsAsaMbaMdhI dArzanika aura tAttvika carcA eka vilAsakA (=IndulgencekA) rUpa le le, to avazya khatarA hai / lekina yaha kahanevAlA maiM kauna banU~ ki Aja ahiMsAmeM jo dilacaspI bar3hatI dIkhatI hai vaha saccI hai hI nahIM, bilakula jhUThI hai ? hA~, usa viSayameM saceta rahanA hara ghar3I jarUrI hai, yaha bAta ThIka hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-vikAsakI vAstavikatA prazna-Apane kahA hai ki saphalatA kisI vAdakI nahIM usake samarthakakI zraddhA aura sacAIkI hotI hai| kyA Apa samajhate haiM ki zraddhA sadaiva prabala aura pavitra hotI hai ? yA jisa kAryapara vaha kendrita ho usapara usakI pavitratA yA pravalatA nirbhara rahatI hai ? uttara ---zraddhA svayaM zakti hI hai| pavitra, apavitra Adi mAnava-ruciarucidvArA banAye gaye vizeSaNa haiN| ve vaijJAnika nahIM haiN| pratyaka kAmakA bAharI rUpa jo bhI ho, lekina kuMjI to usakI aMtaraMga zaktimeM hI mAnanI hogii| do vyaktitvoMke mUlyameM jA aMtara hai usako, nahIM to, phira kisa bhASAme kahA jAyagA? eka mahApurupakA do minaTa cupa baiThanA aura eka sAdhAraNa puruSakA utane hI samaya taka cupa baiThe rahanA, kyA eka-sA mUlya rakhatA hai ? Uparase vaha eka-sA hai, para unameM AkAza-pAtAlakA aMtara ho sakatA hai / jIvanakA koI vizeSa kSaNa amUlya jAna par3atA hai, anya kSaNa yAda bhI nahIM rahate, so kyoM ? isIlie to ki una mUlyavAn kSaNoMmeM jIvanAnubhUti khUba sajaga ho uThI hogii| isI kAraNa maiM yaha mAnatA hU~ ki zraddhAkI zakti nimnako ucca banA detI hai| pattharakI mUrtiko paramAtmA banA denevAlI zakti bhaktakI bhakti hI to hai| bhakti zAyada Ajakala samajhameM nahIM aaygii| lekina eka kapar3e ke Tukar3e ko jhaMDA kahakara itanI zakti kauna de detA hai ki hajAroM dezavAsI usapara kurbAna ho jAya~ ? vaha zakti kapar3eke Tukar3e kI hai yA zraddhAkI ? kapar3A kucha nahIM hai, phira bhI jhaMDA saba kucha bana jAtA hai, so kyoM ? kyA zraddhAke kAraNa hI nahIM ? isIse kisapara zraddhA hai, isase adhika yaha mahattvapUrNa bana jAtA hai ki kitanI zraddhA hai| satya kahA~ nahIM hai ? zraddhAkI dRSTi jahA~ par3atI hai vahIM satyako Upara le AtI hai| prazna-agara zraddhAmeM yaha vala hai, to kyA eka mAmUlI yA yoM kahie ki eka anaitika kArya bhI zraddhAke kAraNa naitika aura ucita vana jAtA hai? Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakI vAstavikatA 223 uttara-zraddhA to pArasa-maNi hI hai / jisako chuAo vaha sonA ho jAtA hai / kintu jo anItimeM Agraha rakha sakatA hai vaha to moha hai, zraddhA vaha nahIM hai / zraddhAkA lakSaNa hai utsarga / mohakA lakSaNa saMgraha aura Agraha hai| __ prazna--zraddhA aura mohakI jo Apane vyAkhyA kI vaha bahuta lacIlI hai| kyA isa vyAkhyAkA yahI matalaba nahIM hotA ki agara kisIko kisI kAryakA moha hai aura vaha kisI taraha saphala ho jAtA hai, to Apa usa mohako zraddhA kaheMge? isa taraha to kisI asaphala manuSyakI pavitra zraddhA bhI moha kahI jA sakatI hai ? uttara- hA~, aise vibhramakI bahuta AzaMkA hai| asala meM moha AdamIse bilkula to chUTatA nahIM / AdamIkI samasta icchA-anicchA aura saMkalpa-vikalpa aMtameM kisI na kisI prakAra ke mohase jur3e hote hI haiN| isalie yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jise zraddhA mAnA vaha bhI kiMcit mohase zUnya nahIM hotii| asalameM zraddhAkI AvazyakatA hI mohake kAraNa hai| kintu vaha mohase bacaneke lie hotI hai, usa mohako gaharA karaneke lie nhiiN| __lekina yahA~ zAyada hama anizcita jamInapara A gaye haiM / isakA nirNaya kaise ho ki zraddhA ucita prakArakI hai, yA mohajanya honeke kAraNa anucita prakArakI hai ? zraddhA vaha kaisI bhI ho, phaladAyaka vahI hotI hai / ucita hai, to phala suphala hotA hai / ulTI honepara vahI phala duSphala ginA jAtA hai| eka pahacAna antameM yahI rahatI hai ki dekhA jAve ki vyaktikI zraddhAkA AdhAra usakA Agraha hai, yA vaha AdhAra nivedana svarUpa ( =confession svarUpa) hai / saccI zraddhA prArthanAmaya honI caahie| prazna--zraddhAko saphalatAkI kasauTI agara mAna liyA jAya to Apa AjakalakI phAsima, mAsijma, avikRta janataMtravAda, gA~dhIvAda AdimeMse kisakA bhaviSya sabase adhika ujjvala samajhate haiM? uttara-bhaviSyavaktA maiM nahIM huuN| phira yaha jAnatA hU~ ki satya hI sadA saphala hotA hai aura mAnava samAja ke lie vyavahArya satya ahiMsA hai| prazna-paraMtu ahiMsA to kahIM bhI nahIM hai| agara kahIM hai to vaha kevala vicAroM taka hI sImita hai / maiM to yahI samajhatA hU~ ki Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 prastuta prazna Annn. . . mAnavatA kisI pralayakI ora bar3hatI calI jA rahI hai| kaba kahA~ TakarAyagI isakA koI bharosA nahIM hai / uttara-ahiMsA hamase bAhara thor3e ho sakatI hai| bAhara dekheMge to dIkhegA ki jIvakA bhojana jIva hai| bAhara to dIkhegA hI ki sazaktakI jIta hai, azaktakI mauta hai / yaha bhI dIkhegA ki jIvanakA mRtyumeM aMta hotA hai| mautase Age jIvana jA hI nahIM sktaa| isa bAtako jhUTha kauna kahatA hai ? koI isako jhUTha nahIM kaha sakatA / jisa talapara bahasa saMbhava hai usa talakA satya vahI hai| bar3e bar3e yoddhA aura mahApuruSa mara gaye / aura jo AyeMge saba kAlake peTameM samA jAya~ge / kAla to yama hai, andhakAra hai, aura nakAra hai| kintu yaha jAnakara bhI Aja isa minaTa meM jI rahA hU~, Apa jI rahe haiM, isa bAtase kaise inkAra kiyA jAya ? lAkhoM marate rahe, lekina lAkhoM janameMge bhI aura jieMge / mareMge to mara leMge, lekina ve itihAsako Age bar3hA jAya~ge / kyA jIvanane kabhI mautase hAra mAnI hai ? aura jo jIte jI khuzIse mara gaye haiM, kyA unhoMne mautake mu~hameM ghusakara bhI jIvanakI vijayako sadAke lie nahIM ghoSita kara diyA hai ? isIse maiM kahatA hU~ ki ahiMsA bAhara nahIM milegii| lekina jo bAhara dIkhatA hai, usase bhI bar3A kyA vaha nahIM hai jo bhItara hai, isIse dIkhatA nahIM hai ? vaha ahiMsA bhItara hai| ahiMsA bhAvanAtmaka hai / bhAvanA karmakI jananI hai / maiM kahatA hU~ ki ghorase ghora hiMsaka karmake bhItara bhI koI ahiMsAkI bhAvanA nahIM ho to vaha ho taka nahIM sakatA / khUkhAra jAnavara apane zikArako mAratA hai, lekina vahI apane bacceko kyoM pyAra karatA hai ? maiM kahatA hU~ ki vaha mAratA hai to usa pyArako sArthaka karaneke lie hI zikArako mAratA hai / bacceko bacAneke lie zeranI bhI apaneko vipatameM jhoMka detI hai ki nahIM? so kyoM ? vaha mAratI hai apane aura apanoMko bacAneke lie| isa mAranekI hiMsAko bhI premakI ahiMsA hI sambhava banAtI hai| lekina yaha khataranAka jagaha hai| yahA~ tarka kahIM saba kuchako ulaTa-palaTa na de! uthala-puthala hamArA iSTa nahIM hai| kahanA yahI hai ki agara isa ghar3I hama sA~sa le rahe haiM, to cAhe usa sA~sa lenemeM bhI saikar3oM sUkSma jIvoMkI hiMsA bhI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakI vAstavikatA 225 hotI ho, lekina vaha sA~sa jAne-anajAne ahiMsA-dharmako poSaNa denehIke lie hama le pAte haiN| vaisA nahIM hai to kucha bhI nahIM hai| para maiM vizvAsa dilAU~ to kaise ? koyalemeM Aga hai, yaha koyalA kaise samajhegA? vaha to dekhatA hai ki vaha bhItara taka kAlA hai, parantu Aga ujjvala hai| vaha apaneko kAlepanase trasta pAtA hai / vaha kisa bhA~ti samajha ki vaha dahakatA sphuliMga bhI ho sakatA hai ? kisIke pAsa diyAsalAI ho aura usakI lau koyalemeM chu jAya to dekhate dekhate koyalA zolA ho jAyagA / para vaisA honese pahale kauna use samajhA sakatA hai ki vaha aura Aga eka haiM ? aise hI mere pAsa chuAneko cinagArI ho to isa nirAzAke aMdhereko hI ujalA banA duuN| nahIM to nirAzAko kyA dUsarA koI kabhI samajha yA samajhA pAyA hai ? para maiM kahatA kinirAzAke balapara kauna jI sakA hai ? isase nirAzAmeMse hI AzA jagAnI hogii| mithyA AzA mithyA hai, lekina vaha AzA jisakA bhojana nirAzA hai, jisake bhItara bhautika AzAkI chAyA bhI nahIM hai, vasI AzA kabhI mUrchita nahIM hogii| kyoMki vaha prArthanA-mukhI hogI, gavasphIta vaha na hogI / prazna--iTalI, jarmanI, rUsa Adi rASTroM meM jo Aja AzA dikhAI da rahI hai aura isI AzAke AdhArapara jo saMgaThana unameM dIkha rahA hai, use Apa saccI mAnate haiM yA mithyA ? uttara -- usa AzAkA prabhAva unheM karmaNya banAtA dIkha rahA hai / AzAse isase adhikakI mAMga nahIM karanI caahie| yadi vaha preraNA detI hai, to kAphI hai| ___ hA~, unakI socanekI paddhati aura unake svapna bezaka mujhako ThIka nahIM mAlUma hote / kisI vizeSa jAti yA dalake prati kaTTara bahiSkArakI bhAvanA rakhanA merI samajhameM nahIM AtA / unameM mujhe ahaMkArakI utkaTa gaMdha AtI hai / __usake bAda ugra rASTrIyatAse bhI mAlUma hotA hai ki hamArA roga miTanevAlA nahIM hai| balki rASTra-bhAvanAkI ugratA svayaMmeM rogakA lakSaNa hai| isake anaMtara vyakti-pUjAkI bhAvanA bhI vahA~ jarUratase adhika hai| yadi vaha bhAvanA hArdika ho, taba to bhaktikI adhikase adhika ghanatA bhI Apattiyogya nahIM hai / lekina taraha tarahake pracArase aura Ayojanase vyaktike mahattvako kRtrimarUpase bar3hAnA hitakara nahIM hai / vaha mAnasika gulAmIko janma detA hai| asalameM vaijJAnika samAjavAdameM ( =Scientific SocialismmeM ) jaba ki 15 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 prastuta prazna vyaktiko sarvathaiva samAjake (=State ke ) aMga-rUpameM dekhA gayA hai taba pratikriyAke taurapara phAsijma mAno samAjake sirapara vyaktiko pratiSThita karaneke lie cala par3A hai / jarmanI hiTalara hai aura iTalI musolinI hai, balki ye donoM vyakti svayaM rASTrase bhI bar3e haiM, aisI jo nAz2I aura phAsisTa daloMmeM dhAraNa paidA kI jAtI hai vaha kalyANI nahIM hogii| usase nukasAna hogaa| Aja usake kAraNa una una rASTroMmeM jabardasta saMgaThita ekatA dikhAI detI ho, lekina usameM vigraha aura hiMsAke bIja rahe haiM aura jaba ve phaTeMge taba ApasI khUna bahe binA rAha na rahegI / prazna--AjakI sthitimeM to yahI dIkhatA hai ki nikaTa bhaviSyameM yA to vyakti-pradhAna phAsijma yA samAjapradhAna sAiMTiphika sozalijma, ina do se kisI ekako hameM cunanA hogaa| aMtima lakSyakI dRSTise Apa kise cuneMge? uttara-kyoM ekako cunanA hogA ? inameM cunaneko vizeSa aMtara nahIM hai / sozalimako vaijJAnika aura vyavahArya banAte banAte vaha rASTrIya bana jAtA hai / vaha rASTrIya samAjavAda (=National Socialism ) hI kyA phira phAsijma nahIM ho calatA ? sozalijmakI kalpanAmeM mAnavatAko rASTrameM nahIM, arthAt bhaugolika bhAgoM meM nahIM, apitu Arthika vargoM meM vibhakta dekhA gayA hai| kintu Ajake dina rASTra-bhAvanA eka jIvita vastu hai aura rASTrakI sattA isalie AjakI jIvita rAjanItika kSetrameM pahalI vAstavikatA hai| ataH sozalijmako anivAryatayA isa rASTra-cetanA aura rASTra-sattAko svIkAra karanA par3atA hai / isa samajhauteke bAda yaha saMdigdha ho jAtA hai ki sozalijma sozalijma bhI rahatA hai yA nahIM / kyA anajAne vaha isa bhA~ti phAsijma nahIM ho calatA? ina saba bAtoMko dekhate hue sozalijma aura phAsijmameM kisI ekako cunane meM koI artha nahIM raha jaataa| prazna--phAsijmakA hI jahA~ taka savAla hai, vahA~ taka to vaha hamAre ahiMsA aura satyake kalpanA-madhura siddhAMtoMpara Azrita AndolanameM bhI bar3hatA dIkha rahA hai| phira Apa isIkA samarthana kyoM karate haiM? Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakI vAstavikatA 227 uttara-ahiMsAke tattvakA maiM samarthana kara rahA hU~ / ahiMsAkA ceharA lagAkara hiMsAkA tattva agara phailatA ho, jo ki saMbhava hai, to usakA to virodha hI karane ke lie maiM kaha sakatA huuN| isIlie ahiMsAke 'vAda'ke samarthakoMmeM maiM nahIM hU~ / ahiMsA dharma hai, aura ahiMsAkA 'vAda' vyavasAya bana jA sakatA hai| ___ acche siddhAntakI oTa lekara burA AdamI burAI karanekA subhItA pAne lage to isameM usa siddhAMtakA doSa nahIM hai / isIlie hama bhalAIkI (dharmakI ) koI pArTI banAnekI bhI koziza na kareM / bhalAI ( dhArmikatA ) agara saccI hai to usakA prabhAva hogA hii| usameM phailane aura bar3hane ke bhI bIja haiN| lekina vega gherakara pArTI-lebalake jorase jo apaneko pracArita karatI hai, usameM kucha maMdigdha cIz2a bhI zAmila hai aura usa saMdigdha vastukA samarthana mujhase nahIM hogaa| prazna--Aja to saMgha-zaktikA yuga hai| aura koI bhI siddhAnta ho, usake AdhArapara saMgaThana aura 'vAda' jarUra banegA / ahiMsAkA siddhAnta jaise hI mahAtmA gA~dhIne prastuta kiyA ki turaMta hI usake pracArake lie ahiMsAvAdI saMgaThana bane aura ahiMsAvAdiyoMkA pracAra kArya zurU ho gayA / phira pArTI na bane, isakA kyA matalaba hai? uttara-saMgaThana burI bAta nahIM hai| saMgaThana sAmAjika karmake lie banatA hai / usakA Azaya yaha nahIM hai ki saMgaThita pArTIke tAbe koI dharma hA jAve / dharmakA vyAvahArika prayoga karanemeM saMgha aura sampradAya bana jAya~ge / una saMgha aura sampradAyoMmeM phira kharAbI bhI A clegii| saMghake lie saMgha-sattA aura sampradAyake lie apanA sAMpradAyika prAbalya hI ciMtA aura ceSTAkA viSaya ho calatA hai| yahI kharAbI hai / dharma-gata sampradAya koI kharAbI nahIM paidA karatA, balki kalyANa hI karatA hai| lekina dharma hI jaba sampradAyagata mAnA jAna lagatA hai taba kharAbIkI bhI jar3a par3a jAtI hai| koI bhI sacAI dhIma dhIme eka saMpradAyakA vyavasAya bana jAtI hai, aisA dekhanemeM AtA hai| aisA hotA hai, ho rahA hai aura hogaa| lekina isake lie kiyA kyA jAya ? yahI kahA jA sakatA hai ki koI dharma jaba isa bhA~ti jar3a hone lage, taba usameM prANa-pratiSThApanake lie usIse yuddha karanA hogA / isIlie to bAra bAra kahA jAtA hai ki sacAI rUpameM nahIM hai, vaha bhItarI hai / kisI bAharI rUpapara isIlie Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prastuta prazna vizvAsa gAr3akara nahIM baiThanA cAhie / kisI pArTIke hAtha AtmAko nahIM becA jA sktaa| hA~, sahayAtrI to banA hI jA sakatA hai / jahA~ taka pArTI svAdhInacetA vyaktiyoMkA sammilita saMgha hai aura pratyeka sadasya apane vivekakA mAlika hai, vahA~ taka to ThIka hai / lekina jahA~ anyathA hai, vahA~ pArTImeM burAiyA~ bhI A calatI haiM / ahiMsAke nAmavAlI pArTIma ve burAiyA~ nahIM AyagI, esA kahanekA mega Azaya nahIM hai| prazna --ahiMsAke lie saMgaThita prayatnakA pratyakSa jo udAharaNa hamAre samakSa hai, use dekhate hue kyA Apa kaheMge ki ahiMlAkI pArTIkA kAryakrama buddhijIvI vargakI hiMsAko chipAna aura aprayuddhoMko bhramameM DAlanevAlA hI nahIM ho jAyagA? uttara-Age kyA hogA, vaha kahanA kaThina hai / para hindustAna ke sArvajanika jIvanameM ahiMsAke prayogake jo maMgaTita prayatna cala rahe haiM, unameM abhI to azraddhAkA mere lie vizeSa kAraNa nahIM hai / vajaha zAyada yaha ho sakatI hai ki mahAtmA gA~dhIkI upasthiti, jo svayameM prajvalita ahiMsAke svarUpa haiM, una prayatnoko saccI ahiMsAle cyuta nahIM hone detii| prazna--kyA yaha sahI hai ? mahAtmA gA~dhIjIke hote hue bhI hama dekhate haiM ki unake vizvAsa-pAtra sahakArI, jo sarakArake maMtrI bane haiM, apane mAnavocita adhikAroMkI rakSAke lie zAnti aura ahiMsApUrNa yuddha karanevAle garaviApara goliyA~ calavAte haiM aura usakA samarthana karate haiN| kyA yaha ahiMsA hai ? uttara --unakI jagaha koI aura kyA aisA kahane ko taiyAra hai ki binA golI calAye usase adhika jAnoMko jAnese vaha bacA sakatA thA ? mujhe nahIM mAlUma ki aisA kisIne dAvA kiyA hai / taba kyA ahiMsAke nAmapara eka kAgresI maMtrI apanI jimmedArIko jAnate hue bhI khulI hiMsA hone de ? isase agara maMtriyoMne lAcAra hokara hiMsAko rokanake nimitta golI calane dI, to isase yaha to sAbita ho sakatA hai ki kAMgresakI naitika zakti abhI kAphI nahIM hai, aura usakA vikAsa karanA cAhie, parantu isase adhika umakA yaha matalaba nahIM lagAyA jA sakatA ki ahiMsAke nAmapara hiMsA karake kAMgresa-mantriyoMne kapaTa vyavahAra kiyA / saca bAta to yaha hai ki zAsanakA bhAga honA apane-ApameM thor3I-bahuta hiMsAko Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsako vAstavikatA 229 vaidha svIkAra karanA hai hii| vaha to sthitikI asamarthatA hai| usase adhika use nahIM kahA jA sktaa| prazna-agara yaha dalIla hai to anya maMtriyoM aura kAMgresI ahiMsAvAdI maMtriyoMmeM isa nAte kauna-sA aMtara hai ? / uttara-zAyada vizeSa aMtara nahIM hai / sivAya isake ki kAMgresI maMtrI aisA karanepara adhika dukha anubhava karate hoNge| prazna-vyaktigata hiMsA aura sTeTakI hiMsAmeM Apa kyA aMtara samajhate haiM? ___ uttara-vyaktigata hiMsAmeM vAsanAkI tIvratA hotI hai, dUsarImeM vaisI tIvratA nahIM hotI hai / phira sTeTakI hiMsA khulI huI hai aura usake sAtha chipAvakA vAtAvaraNa kama hotA hai / phira jahA~ 'sTeTa' zabda hai, vahA~ usameM kama bahuta hiMsA garbhita hai hI / kahA jA sakatA hai ki vaha bahuta kucha naimittika hai, saMkalpI utanI nhiiN| prazna-kyA Apa sTeTakI hiMsAko eka pavitra kArya bhI kaheMge? uttara --pavitra nahIM kahU~gA, samAjika kartavya vaha ho sakatI hai| pavitrase merA matalaba hai ki zuddha bhAvanAkA AdamI vaisI jimmedArI apane Upara legA hI kyoM ? prazna-to kyA maiM yaha samajheM ki sTeTake kAryakA bhAra lenevAle AdamI zuddha dharmabhAvanAvAle nahIM hote, na hone cAhie ? uttara-aura kyA ? lekina apavAdakI guMjAiza hai / vaha isalie ki itihAsameM kabhI kabhI rAjya-zAsana aura dharma-zAsana eka bhI ho jAte haiN| avatAra puruSa isI koTike hote haiM / nIti aura zakti, Adarza aura vyavahAra, mukti aura saMsAra, donoMko ve yugapat sAdhate haiN| nahIM to sAdhAraNatayA inameM virodha hI dekhane meM AtA hai| aura usa samanvayake abhAvakI avasthAmeM sacamuca koI dhArmika vyakti gavarnara nahIM hogaa| prazna-avatArakI Apane bAta kahI hai, kyA Apa koI aisA avatAra-puruSa batA sakate haiM jisane zAsanakA bhAra binA hiMsA Adike nibhAyA ho ? maiM to samajhatA hU~ ki saba avatAra-puruSa Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 prastuta prazna mahA-bhayaMkara phAsisTa vRttike loga rahe haiM kyoMki yaha mAnyatA banA dI gaI thI ki ve jo kucha kareM saba ThIka hai, vahI dharma hai| uttara-mohammadasAhabakI khilAphata saMsthA, AraMbhika IsAiyatakA popazAsana, buddhakI anuperaNAse prabhAvita sarvapriya azoka samrAT , athavA kanaphyUziyasa jaise loga aura Ajake gA~dhI bahuta kucha isake udAharaNa haiM / kyA inako phAsisTa kahane ke lie Apa mujhe kaheMge? nhiiN| unakI zAsana-paddhatiko phAsijma kahanA anyAya aura ajJAna mAlUma hotA hai| prazna-mahAtmA gA~dhIke viSayameM kyA Apa yaha mAnate haiM ki ve rAjanItika mAmaloMmeM jo kucha kahate haiM, akSara akSara saca kahate haiM ? uttara-hA~, maiM mAnatA hU~ ki apanI orase ve saca hI kahate haiM / prazna-dIkhatA to yaha hai ki ve sTeTakI hiMsAko ThIka nahIM samajhate, phira bhI ve ahiMsAvAdI maMtriyoMko AzIrvAda dete haiM jinheM maMtripadapara pahu~cakara hiMsA karanI par3atI hai| kyA yaha sacAI hai ? uttara-hiMsA agara eka phaeNkase miTa sakatI hotI to prazna hI na thaa| ahiMsAkI ora krama kramase unnati hogii| AzIrvAda yadi maMtriyoMko diyA jAtA hai to isalie nahIM ki ve hiMsA kareM, balki isalie diyA jAtA hai ki ve hiMsAko kama kareM aura ahiMsAkI ora bddh'e| ___ Adarzako agara vyavahArya banAnA hai to vyavahArase inkAra karanese nahIM bnegaa| vyavahArako vyavahAra, yAnI Adarzase kucha haTA huA, mAnakara hI svIkAra karanA hogA, tabhI use unnata karane kI saMbhAvanA hogI / vyavahArakI maryAdAoMko binA svIkAra kiye maryAdAoMke baMdhanako atikrama karane kA avasara bhI nahIM AyagA / mAnava-karma Adarza aura saMbhavakA mela hai / cAho to kaha do ki vaha samajhautA hai| jo amuka paristhitiyoM meM saMbhava hai, Adarza usIko svIkAra kara apaneko vyakta karatA hai / paristhitikI maryAdA vyavahArakI maryAdA to nizcita karatI hai, para Adarzako vaha nahIM chuutii|| isI dRSTise saMsArake kArya-kalApako dekhanA cAhie / hama sA~sa lete haiM, isameM hiMsA hai / to kyA mara jAyeM ? lekina isa taraha AtmaghAta kyA hiMsA na hogI ? upAya yahI hai ki jInemeM jitanI anivArya hiMsA garbhita hai, usako jhela leM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsakI vAstavikatA 231 aura jIvanako eka prAyazcitta, eka RNa, eka yajJa banAkara calAveM / yaha kahakara ki jIvanameM hI hiMsA A jAtI hai, hiMsAkA andhAdhundha samarthana nahIM kiyA jA sktaa| usI bhA~ti 'ahiMsA' zabdakA bhI ana-samajhe-bUjhe prayoga kaThinAI aura virodhAbhAsa paidA kregaa| prazna--kyA yahI bAta satyake bAremeM bhI Apa kaheMge? uttara-satya to bilkula hI AdarzakA nAma hai / vyavahAragata satya ahiMsA hai| isaliye yaha kahA jA sakatA hai ki satyameM usa bhA~ti samajhautekA prazna nahIM utthtaa| prazna--Apane kahA hai ki kabhI kabhI rAjya-zAsana aura dharma zAsana eka ho jAte haiN| kyA aisA zAsana dharmokI vividhatAke kAraNa aba khataranAka na ho jAyagA? uttara-dharma-zAsanameM 'dharma' zabdase abhiprAya kisI nAma-vAcaka mata-paMthase nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki usa sthitimeM zAsanakA adhinAyaka dharmabhAvanAse bhIgA aura otaprota, nIti-niSTha puruSa hotA hai / jo zAsaka hai, vaha sevaka hai| taba zAsana adhikAra nahIM hotA, vaha eka jimmedArI hotI hai| aura zAsana-pada jitanA U~cA ho usapara ArUr3ha vyakti utanA hI vinamra, sarala aura aparigrahI hotA hai / 'dharma' zabdase agara dubidhA paidA hotI ho to use 'naitika zAsana' kaha lIjie / ' sainika'ke virodhameM 'naitik'| prazna-kyA Apa samajhate haiM ki naitika zAsana taba taka saMbhava hai jaba taka ki dezake saba Arthika sUtra zAsakake hAthameM na ho? : uttara-naitika-zAsana ekataMtra (=autocratic) zAsana nahIM hai| Arthika sUtra eka hAthameM rahanekA artha bahuta kucha aisI ekataMtratA ho jAyagI / isIlie to AraMbhameM audyogika vikIraNakI (=Industrial Decentralization kI ) bAta kahI gaI hai / jahA~ artha pradhAna hai, vahA~ nIti gauNa hotI dekhI jAtI hai / zAsana naitika ho, isameM yaha Azaya A jAtA hai ki samAjake bhinna bhinna aMgoM aura prasaMgoMmeM Arthika saMgharSa kamase kama ho| unake svArthoM meM jitanA adhika vigraha aura virodha hogA utanI hI zAsanake pAsa sainika taiyArI una svArthoke bIca saMtulana (=Balance) kAyama rakhaneke lie cAhie / basa phira vaha zAsana sainika hI ho gayA, naitika kahA~ rahA ? isalie agara eka bAra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 prastuta prazna hama yaha svIkAra kara lete haiM ki muSTi bala aura AtaMkake zAsanakI jagaha hameM sahayoga aura sadvizvAsa bar3hAnevAlA naitika zAsana cAhie, to usImeMse yaha nikala AtA hai ki hameM Arthika saMghaTanako aba adhikAdhika svAvalaMbanasiddhAMtake anukUla banAnA cAhie / usIko kahie Arthika DiseNTralAiz2ezana / prazna - to kyA maiM yaha kahU~ ki vartamAna azAMti nivAraNa karanekA eka-mAtra upAya Apa DiseNTralAiz2ezanako hI mAnate haiM ? uttara--eka-mAtrame kyA matalaba ? azAMtika savAla ko cAroM hI orase hala karanA hai na ? hA~, Arthika viSamatAka kAraNa jo azAMti hai, usako dUra karanekA upAya to yaha mAlUma hotA hai / lekina isa keMdravikIraNako kisI Arthika progrAmakA ghoSa (=Cry) banAnekA Azaya nahIM hai / maiM apanI jarUrateM kama karU~ aura jitanA bane unheM AsapAsase pUrI kara lenekA khyAla karU~, isImeM usa iSTakA Arambha hai / hA~, yaha maiM mAnatA hU~ ki zAbdika prayatnAse,--arthAt likhanepar3hane-bolanese kArmika prayatna sacce sAmAjika ahiMsaka vAtAvaraNako lAnameM jyAdA saphalIbhUta hoNge| akhabAra cAha kama ho jAya, carakhe adhika hone cAhie / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaNDa praznakartA zrIprabhAkara mAcave, ema0 e0 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 - vyakti, mArga aura mokSa prazna - saMskArake baMdhana se AtmAko mukta honA cAhie yA nahIM ? yadi cAhie to kaise ? uttara - jo hameM AtmAnukUla banAte haiM, unako saMskAra kahA jAtA hai / isa taraha pUrNa saMskArI puruSa mukta puruSa bhI hai / usa avasthA meM saMskAra baMdhanarUpa hote hI nahIM, ve abhivyaktirUpa hote haiM / vikAroMko taba dabAnA nahIM par3atA, kyoM ki ve svayameva hI nahIM uThate / isa silasile meM mujheM kavi ravIndrakA kathana yAda AtA hai ki jo saMyamakI rAhaMse pAnA kaThina hotA hai, saundaryakI rAha se vaha sugama ho jAtA hai / azreya kahakara jise chor3anA muzkila hotA hai, use asuMdara dekhakara hama svayameva hI chor3a dete haiM / isI bhA~ti saMskArazIla puruSake lie saMskAra bAdhA athavA baMdhana nahIM hote, ve mAno usakI vyApakatA meM sahAyaka hote haiM / 1 prazna - saMyama kyA hai ? kyA pUrNa saMyama saMbhava hai ? agara saMyama sApekSa hai to usakI acchAI kauna ThaharAyegA, kaise ThaharAyegA ? uttara - kisI priya laganevAlI kiMtu sAtha hI azreya laganevAlI cIz2ako tajane kA abhyAsa saMyama hai / pUrNa sthiti meM saMyama saMbhava nahIM, kyoM ki vahA~ utanI nyUnatA hI nahIM / saMyamakA pramANa parimANa eka ora apanI antastha jyoti aura dUsarI ora samAjopayogitAse paribhASA pAye hue haiN| saMyamakA matalaba hI yaha hai ki vyakti asAmAjika vartana na kare / sAtha hI yadi vaha saMyama saMskArazIlatAko bar3hAtA hai| to usameM yaha bhI artha ho jAtA hai ki vyaktikI nijatA usase paripuSTa ho / saMyamakI niSedhAtmaka maryAdA hai samAjakI nIti / usakI preraNA hai apane bhItarakI ekatva -lAbhakI bhAvanA | pra0 - Apa kyoM jIte haiM ? uttara- - jaba taka mauta na Aye, kyA usase pahale hI maranA hogA ? - to kyA aMtima dhyeya mauta huI ? pra0 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 prastuta prazna uttara-jInekA aMta mauta hai / agara dhyeya bhI mauta hotI to isI ghar3I mara jAnA kyo na behatara samajhA jAtA ? isalie dhyeya mauta to kabhI nahIM hai; anta bezaka mauta hai| prazna-mauta nahIM, to phira dhyeya kyA hai ? uttara-dhyeya hai mukti / prazna-mukti kyA? uttara-vyApaka yA vyApta sattA / prazna-khulAsA smjhaaie| uttara-aba maiM vyAkta banakara rahatA huuN| usase atIta banakara rahanA jaba mere lie saMbhava ho jAyagA taba vaha sthiti mujha vyakti ke lie mukti hogii| prazna-yAnI mukti huI vyaktikA vyaktitva-nAza? uttr-haaN| prazna-to yaha eka tarahakI mauta huI / aura mauta hI nahIM khudakuzI-sI jAna-bUjhakara bhI huii| yAnI mukti aura mRtyu eka ho gaye? uttara-hA~, eka lihAz2ase mukti vyaktikI mauta hai, kyoMki vaha kSudra vyaktitvakA virAT vyaktitvameM miTa jAnA hai / aisI mauta honA bahuta acchA hai / prazna-ajI java vyakti hI nahIM vacA tava virAT vyaktitvakI anubhUti kyA aura bahuta acchA' kyA? virATakI anubhUti sasImakI paribhASAmeM hI to hogI? uttara-yaha pahalese batAne kI bAta thor3e hI hai / gur3a kA svAda to asalameM cakhanese hI mAlUma hogA / yo bAtoMmeM aura saba kucha hai, asalI svAda nahIM hai| prazna-para aisA gur3akA svAda kyA jisakI juvAnake nAzapara hI patA calanekI saMbhAvanA hai ? __ uttara-vaha svAda ekadama hamase aparicita bhI nahIM hai / premameM hameM svAda AtA hai / para prema apaneko de DAlane kI AturatAke sivA kyA hai ? pra0-yAnI khonA pAnA hai ? mauta jiMdagI hai ? hai 'nahIM' hai ?-- isa sabakA kyA artha hotA hai / kyA Contrarlic-tion kI Value (=virodhakA mUlya) hai hI nahIM? u0-maiM nahIM jAnatA Contradiction kI Talue se ( ='virodhaka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti, mArga aura mokSa 237 mUlyase') ApakA kyA matalaba hai / Contradiction se ( =virodhase ) khAlI kisakA jIvana hai ? pra0--mAnA / para Contrali tion (=virodha) hI to jIvanakA saba kucha nahIM hai? mauta hI to jInA nahIM hai| asatya Positive) ( -bhAvAnmakarUpameM) kyA hai ? kyA use sirpha Innovable ( =ajJeya) kahakara TAla danA hai? uttara --' azeya' ( =Inkhable) kahanese to zAyada vaha TalatA ho, lekina zraddhAdvArA usIko satya banAyA jA sakatA hai / pra0--satya arthAt jJAta ? uttara - nhiiN| prazna-phira kyA? * uttara-jJAta satyakA eka pahala bhara hai / jJAta+ajJAta-ajJaya : satya yaha saba kucha hai / prazna-jA ajJAta aura ajJeya haiM, usapara zraddhA kaise saMbhava hai ? uttara-jise ajJAta aura ajJeya kahate haiM, vaha hamAre prANoMke bhItara to aba bhI ekadama ananubhata nahIM hai / hama pratyeka bhAvanAkI gaharAI meM utareM to mAlUma hogA ki vaha hamAre vyaktitvase paribaddha nahIM hai / isa bhA~ti hamArI pratyeka bhAvanA aura hama svayaM apane hI nikaTa ajJeya bana jAte haiM / isalie ajJeyake prati zraddhA rakhanA koI buddhihInatAkA lakSaNa nahIM hai / vaha to eka prakArase Atma-vizvAsakA hI eka rUpa hai| jisako jJAna kahate haiM vaha zraddhAke eka kinAreko hI chUtA hai / zraddhA jJAnakI virodhinI nahIM hai / aura jJAnake svarUpako bhI dekhiye| hamAre adhika jAnanekA matalaba yahI to hotA hai ki ajJeyakA parimANa hamAre nikaTa bar3ha jAtA hai / jo aisA nahIM karatA, vaha jJAna jJAna hI nahIM hai / vaha AtmavaMcanA hai, ahakAra hai| prazna-ThIka isI taraha kahA jA sakatA hai ki zraddhA jJAnake eka kinArako chUtI hai / Atma-vizvAsa kyA cIz2a hai ? AtmA aura vizvAsa donoM jJAna-gamya haiN| inakI mArphata zraddhA nahIM samajhI jA sktii| uttara-kahA jA sakatA hai to kahie / mujhase nahIM kahA jaataa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 prastuta prazna prazna-'mujhase' kyA hai ? isake mAnI hue ki sava jJAna vyaktigata hai ? phira Upara Apane kahA ki vyaktiko vyaktitva chor3anA cAhie, aba usIkI zaraNa Apa le rahe haiN| uttara - vaha to maiM aba bhI kahatA hU~ / vyaktiko apane vyaktitvase U~cA rahanA cAhie / isa sthitimeM vaha jAnanese U~cA hogA / jJAna eka baMdhana hai / jo maiMne kahA usakA to matalaba yahI hotA hai ki maiM mukta nahIM hU~ / jJAnake baMdhanase chUTA huA nahIM huuN| sArA jJAna vyaktigata hai / para aMtameM jAkara vyakti asiddha hai / isa taraha sArA jJAna bhI jhUThA ho jAtA hai / jJAna aura jJAta saba mAyA hai, yaha vedAntakI sthiti isI dRSTikoNase yathArtha TaharatI hai / vijJAna bhI to batAtA hai ki saba ApekSika hai, Relative hai / prazna-ThIka isI taraha kahA jA sakatA hai ki samasta zraddhA baMdhana hai / samasta zraddhA vyaktigata hai, ataeva asatya hai / jJAna asatya hai, zraddhA asatya hai / phira satya banatA hai sirpha ajJAta jo phira jJAnakI hI saMjJA hai, zraddhAkI saMjJA nahIM hai / isa gorakhadhandhekA koI aMta nahIM pAyagA / yAnI Apa jo kahate haiM vaha Apake lie ThIka hai, jo maiM kahatA hU~ mere lie ThIka hai / phira samajhautA kyA hai hI nahIM ? u0-zraddhA hamako bA~dhatI nahIM. kholatI hai / kyoM ki zraddhAkA AdhAra rekhAbaddha nahIM hotA / jo svayaM ghirA nahIM hai, vaha dUsareko kaise gheregA ? isIlie bhaktakI bhaktikA AdhAra cU~ ki aparimeya hotA hai, nirguNa hotA hai / saguNa mUrti to kevala upalakSya hai, rUpaka hai ) isa kAraNa yaha ekadama asabha / ho jAtA hai ki vaha bhakti athavA zraddhA apane pAtrako parimita kareM / jahA zraddhAbhaktimeMse yaha niguNatAkA guNa nikala gayA, vahA~ kaTTaratA A jAtI hai / yAnI, zraddhA svayaM eka matavAda ho jAtI hai| jisako sAdhAraNa arthoMmeM 'jJAna' kahate haiM vaha vaijJAnika dRSTise to rekhA baddha hotA hI hai / arthAt vaha matarUpa aura 'vAda' rUpa hotA hai / agara vaha mUlameM zraddhA-prerita nahIM hai, to sApha hai ki svayaM rekhA-baddha honeke kAraNa vaha apane zikArako ( arthAt jJAnIko) rekhAoMke baMdhanameM bA~dha legaa| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti, mArga aura mokSa 239 MAAVvM merI buddhi alaga hai ApakI buddhi alaga / isalie buddhimeM koI samajhautA nahIM hI hai| lekina ApakI AtmA aura merI AtmA alaga nahIM hai / isalie paramAtmAkI ora calanemeM samajhautA huA rakkhA hai / balki vaha samajhautA udharake atirikta aura kahIM nahIM hI hai| isIko yoM kaho ki jagatakA trANa AdhyAtmikatAke mAgameM haiM / vAdavAdAntaroMse ulajhana hI bar3hane vAlI hai| prazna-AtmA kyA ? AdhyAtmikatA kyA ? uttara--AtmA vaha jo mujhameM hai, tumameM hai, aura donoMmeM eka hai, aura jisameM hama donoM eka haiN| aura AdhyAtmika pravRtti vaha jo isa ekatAkI ora bar3hatI hai| prazna-jIvanakA uddezya kyA hai ? uttara-jIvanakA uddezya ? yAnI mere-tumhAre jIvanakA uddezya / vaha uddezya hai samaSTike prANoMke sAtha ekarasa ho jAnA / vyakti apaneko chiTakA huA alaga na anubhava kare, samastake sAtha abhinnatA anubhava kare; yahI usakI mukti, yahI uddezya hai / prazna-kyA jIvanakA uddezya sukha aura zAnti pAnA nahIM hai ? uttara-mAna bhI lU~ ki sukha aura zAnti uddezya hai; lekina tabhI savAla khar3A hotA hai ki vaha sukha aura zAnti kyA hai ? sukha-zAnti vyaktigata pAribhASAmeM samajhe aura lie jAte haiM / isIlie maiM yaha pasanda nahIM karU~gA ki jIvanake uddezyako sukha aura zAntike rUpameM kahA jAya / merA sukha, merI zAnti maiM apane DhaMgase kinhIM bhI kAmoMmeM samajha sakatA huuN| vaha dUsareke sukha aura zAntise TakarA bhI sakatA hai| isalie 'sukha aura zAnti' kahane ke bAda 'saccA sukha' aura 'jhUThA sukha,' 'saccI zAnti' aura 'jhUThI zAnti;' isa tarahake zabdoMkA vyavahAra Avazyaka ho jaaygaa| Upara jo maiMne bAta kahI usameM sukha aura zAnti to A hI jAtI hai| nahIM to sukha aura zAntikI dUsarI paribhASA hI kyA? prazna-manuSya svArthI kyoM banatA hai ? kyA svArthI banakara usake jIvanakA uddeza pUrA ho jAtA hai ? uttara-avidyAke kAraNa svArthI banatA hai; mAyA-mohake kAraNa, zraddhAkI hInatAke kAraNa svArthI banatA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 prastuta prazna nahIM, svArthI banakara uddezya-sAdhana nahIM ho sktaa| prazna-kyA saMsArameM eka bhI aisA vyakti nahIM hai jo mAyA, moha, avidyA aura zraddhA-hInatAse vacA ho? uttara-koI adhika bandhanameM hai, koI kama bandhanameM hai / pUrNa mukta AtmA deha dhAraNa hI kyoM karegA ? | prazna-to kyA vizva bharameM eka bhI aisA vyakti nahIM hai jo jIvanake uddezyako jAnatA ho ? uttara-maiM vizva-bharake kitane se vyaktiyoMko jAnatA hU~ ? bahuta thor3e vyaktiyoM ko jAnatA huuN| merI pratIti hai ki kama-adhika sulagatA huA usa uddezyakA jJAna sabhImeM nihita hai / sabameM AtmA hai / jinameM vaha dahakakara prajvalita aura jyotirmaya ho gayA hai vahI to mahApuruSa haiM, aura vaMdanIya bana gaye haiN| prazna-kyA ina mahApuruSoM meM jo vaMdanIya bana gaye haiM svArtha nahIM thA ? yadi thA to unakA uddezya-sAdhana kisa prakAra huA ? uttara-svArtha yadi hogA bhI to itanA mUkSma ki nagaNya / prazna-'ArTa' kyA hai| uttara-yaha purAnA savAla hai / isameM eka bAta kA dhyAna rakhanA caahie| vaha yaha ki 'ArTa' zabdako lekara hama koI jhamelA to nahIM khar3A karanA cAhate haiM / AdamIkI Adata ho gaI hai ki naye zabda banAtA hai aura unake sahAre jIvana meM sulajhana nahIM, balki ulajhana bar3hA letA hai| 'ArTa' zabdapara hama cakarAyeM nahIM / usako lekara pothepara pothe likhe jAte haiM aura ve vibhramameM DAla sakate haiM / isalie 'ArTa' zabdake pIche agara hamAre manakI koI bhAvanA na ho to usa zabdakA bahiSkAra karake hI calanA acchA hai| 'ArTa' adhikAMzameM DhakosalA hai / merA matalaba bAdavAle ArTase hai| vaha mAnavake Atma-garva aura Atma-pravaMcanApara khar3A hotA hai| __yoM, sacAIkI ora hama caleM to ArTa cittakI usa sUkSma vRttike uttarameM paidA hotA hai jo prayojana nahIM, milana khojatI hai / mAnavameM zAzvatake, sanAtanake, Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti, mArga aura mokSa 241 anaMtake prati raha rahakara jo udbhAvanA hotI hai, vahI kalAkI preraNA hai| aura usake vyakta phalako kalA-vastu kahA jAtA hai| prazna-kyA jIvanameM usakA honA Avazyaka hai ? uttara-Avazyakase bhI adhika hai, anivArya hai / lekina 'ArTa' zabda para honevAlI bahasa Adi bar3e sahaja bhAvase anAvazyaka haiN| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2- dharma aura adharma prazna - dharma kyA hai ? uttara -bar3A acchA prazna kiyA gayA hai ki dharma kyA hai ? jaina Agama meM kathana hai ki vastukA svabhAva hI dharma hai / -- isa taraha svabhAva-cyuta honA adharma aura svaniSTha rahanA dharma huA / mAnavakA dharma mAnavatA, dUsare zabdoM meM usakA artha huA AtmaniSThA / manuSyameM sadA hI thor3A-bahuta dvitva rahatA hai / icchA aura karmameM phAsalA dIkhatA hai / mana kucha cAhatA hai, tana usa manako bA~dhe rakhatA hai / tana pUrI taraha manake basameM nahIM rahatA, aura na mana hI ekadama tanake tAbe ho sakatA hai / isI dvitvakA nAma kleza hai / yahIMse duHkha aura pApa upajatA hai / isa dvitvakI apekSA meM hama mAnavako dekheM to kahA jA sakatA hai ki mana ( athavA AtmA ) usakA 'sva' hai, tana 'para' hai / tana vikArakI ora jAtA hai, mana svaccha svapnakI ora / tanakI prakRtiko vikAra svIkAra karanepara manameM bhI malinatA A jAtI hai aura usakI zakti kSINa ho jAtI hai / isase tanakI gulAmI parAdhInatA hai aura tanako manake vaza rakhanA aura manako AtmAke vazameM rakhanA svaniSThA, svAsthya aura svAdhInatAkI paribhASA hai / saMkSepameM saba samaya aura saba sthitime AtmAnukUla vartana karanA dharmAcaraNI honA hai / usase anyathA vartana karanA dharma- vimukha honA hai / asaMyama adharma hai; kyoMki isakA artha mAnavakA apanI AtmAke niSedhapara dehake kAbU ho jAnA hai / isake pratikUla saMyama dharmAbhyAsa hai / 1 isa dRSTi se dekhA jAya to dharmako kahIM bhI khojane jAnA nahIM hai / vaha Atmagata hai| bAhara granthoM aura granthiyoM meM vaha nahIM pAyA jAyagA, vaha to bhItara hI hai / bhItara eka lau hai / vaha sadA jagI rahatI hai / bujhI, ki vahI prANI kI mRtyu hai / manuSya pramAdase use cAhe na sune, para vaha aMtardhvani kabhI nahIM sotI / cAhe to use anasunA kara do, para vaha to tumheM sunAtI hI hai / pratikSaNa vaha tumheM sujhAtI rahatI hai ki yaha tumhArA svabhAva nahIM hai / yaha nahIM hai / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura adharma 243 usI laumeM dhyAna lagAye rahanAH usI aMtardhvanike Adezako sunanA aura tadanukUla vartanA; usake atirikta kucha bhI aurakI cintA na karanA; sarvathaiva usIke ho rahanA aura apane samUce astitvako usameM homa denA, usImeM jalanA aura usImeM jInA : yahI dharmakA sAra hai| ___ sUne mahalameM diyA jagA le / usakI laumeM lau lagA baiTha / Asanase mata DAla / bAharakI mata suna / saba bAharako antargata ho jAne de / taba tribhuvanameM tU hI hogA aura tribhuvana tujhameM, aura tU usa lAmeM | dharmakI yahI iSTAvasthA hai / yahA~ dvitva naSTa ho jAtA hai / AtmAkI hI eka sattA rahatI hai / vikAra asat ho rahate haiM jaise prakAzake Age andhakAra / prazna-adharma kyA ? . uttara-jo dharmakA ghAta kara vaha adharma / adharma abhAvarUpa hai / vaha satarUpa nahIM hai isase adharma asatya hai| isIse vyaktike hI sAtha adharma hai| samaSTimeM to adharma jaisA kucha hai hI nahIM / ataH kRtyameM dharmAdharmakA bheda vyaktikI bhAvanAoMke kAraNa hotA hai| adharma sva-bhAva athavA sadbhAva nahIM hai, vaha vikArI bhAva hai, ataeva para-bhAva hai| jIvake sAtha pudgalakI jar3atAko kama karanevAlA, arthAt muktiko samIpa lAnevAlA, jaba ki dharma huA, taba usa bandhanako bar3hAnevAlA aura muktiko haTAnevAlA adharma kahalAyA / dharma isa taraha sva-parameM aura sat-asatameM viveka-svarUpa hai / adharmakA svarUpa saMzaya hai / usameM jar3a aura caitanyake madhya vivekakI hAni hai| usaka vaza hokara jar3ameM aura jar3atAmeM bhI vyakti mamatva aura Agraha rakhatA dIkhatA hai / jar3ako apanA mAnatA hai, usameM apanApana AropatA hai aura isa paddhatise Atmajyotiko maMda karatA hai aura svayaM jar3avata pariNamanakA bhAgI hotA hai| nitya-pratike vyavahArameM jIvakI gati dvaMdvamayI dekhane meM AtI hai| rAga-dveSa, harSa-zoka, rati-arati / jaise ghar3IkA laTakana idharase udhara hilatA rahatA hai, use thiratA nahIM hai, vaise hI saMsArI jIvakA citta una dvaMdvoMke siroMpara jA-jAkara TakarAyA karatA hai| kabhI behada virakti ( arati ) Akara ghera letI hai aura jugupsA ho AtI hai aura ghar3ImeM kAmanA aura lipsA (rati) jAga jAtI hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prastuta prazna isa kSaNa isase rAga, to dUsare pala dUsarese utkaTa dveSakA anubhava hotA hai / aise hI, hAla khuzI aura hAla dukhI vaha jIva mAlUma hotA hai / adharma isa dvaMdvako paidA karanevAlA aura bar3hAnevAlA hai / dvaMdva hI nAma zakA hai| dharmakA lakSya kaivalya sthiti hai / vaha nitya aura sAmyakI sthiti hai / vahA~ sat aura cit hI haiM / ataH AnaMda ke sivA vahA aura kucha ho nahIM sakatA / vikalpa, saMzaya, dvaMdvakA vahA~ sarvathA nAza hai / adharmakA vAhana hai vikalpa - grasta buddhi | mamatA, moha, mAyAmeM par3I mAnava-mati / usakA chuTakArekA upAya hai zraddhA / buddhi jaba vikalpa racatI hai to zraddhA usIke madhya saMkalpa jagA detI hai / zraddhA saMyukta buddhikA nAma hai viveka / jahA~ zraddhA nahIM hai vahA~ adharma hai / usa jagaha buddhi jIvako bahuta bharamAtI hai / taraha-tarahakI icchAoMse manuSyako satAtI hai / usake tAbe hokara manuSya apane bhava-cakra ko bar3hAtA hI hai / aisI buddhikA lakSaNa hai lokaiSaNA / usIko adharmakA lakSaNa bhI jAnanA cAhie / puNyakarma samajhe jAnevAle bahuta se kRtyoM ke pIche bhI yaha lokaiSaNA arthAt sAMsArika mahattvAkAMkSA chipI raha sakatI hai / para vaha jahA~ ho vahA~ adharmakA nivAsa hai / aura jahA~ adharma hai vahA~ dharmakA ghAta hai / isa bAtako bahuta acchI taraha manameM utAra lene kI AvazyakatA hai / nahIM to dharmAdharmakA tAttvika bheda itanA sUkSma ho jAtA hai ki jijJAsuke usameM kho rahane kI AzaMkA hai / mukhya bAta Atma- jAgRti hai / apane bAre meM sonA kisIko nahIM cAhie / A~kha jhapakI ki cora bhItara baiTha jAyagA / vaha cora bhItara ghusA ho taba bAharI kisI anuSThAnakI madada se dharmakI sAdhanA bhalA kaise ho sakatI hai ? iMdriyoM kI caukIdArI isalie khUba sAvadhAnI se karanI cAhie / jo apaneko dhokhA degA use phira koI guru, koI AcArya, koI zAstra aura koI maMdira kahIM nahIM pahu~cA sakegA / apaneko bhUlanA aura bhulAnA adharma hai / jAgate rahane aura jAnate rahanedvArA adharmakA parAbhava hotA hai / samAma Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda atizuddhi atIta antardhvani adharma adhikAra anuzAsana anaikya anaitika abhibhAvaka abhivyakti avyakta asatya ahaMkAra ahiMsA viziSTa zabdAnukramaNikA pRSTha saMkhyA zabda 204 147, 159 242,243 242,243 AtmaniSThA 5, 43, 104 102, 103 167, 168, 169, 181, 182 166, 167 64, 65, 66, 81, 82 ,k 100, 181, 193, 210, 214 148, 166, 168, 72, 72, 75 / IsA 173 | Izvara 169, 185, 186, 187, 188, 211, 214, 220, 221, 225, 227, 228, 230, 231 AkAMkSA ajJeya 180, 181, 187, 237 51 153, 155, 156, 160, 162, 163, AtmA 184, 235 342 pRSTha saMkhyA AtaMkavAda 199 Adarza (vAda) 92, 93, 94, 95, 96, 97, 154, 183, 207, 208, 230 AdhyAtmikatA Ananda Astika AzA (vAda) 179, 186, 225, iTalI 226 itihAsa 239 49, 50, 51 91 utsarga uthala-puthala upayoga ekataMtrazAhI (DikTeTarazipa ) 183 205, 230 91, 92, 93, 94 95, 96, 97 184 147 48, 78, 79 10, 11, 192, 201 ekAntatA 175, 176 aikya 167, 168, 181 audyogika (vikAsa) 188, 189, 191, 192, 193, 194, 195 antaraMga 153154, 155,156, 160, 161, 182 kartavya 42,48,49,66,68,71 karma-phala 120,122 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 karma-svAtaMtrya ( Initiatives) 153 | nitya 160 kAla 156,157,158,159, nirguNa 114,115,238 160 nirarthakatA 180 kUTanA 135,136,137 nirAzA (vAda) 179,186,225 kendrIkaraNa (sAMskRtika) 190,203, ! niyaMtraNa 30,41,81,82,102, ___204,205,206,207 - 121,128,169 kaivalya 244 naitika 104,166,167,231 krAnti 130,131,139, ' pati ( aura patnI) 55, 56, 57, . 133,134 106, 107, 108, 109 khaMDana 148,149 para 161, 162 gati 156,157,158, paramAtmA 560, 139 1.9.189 parivAra 99, 100, 101, 102, graMthi 242 / 103, 104, 207, 208 gA~dhI ( vAda) 223,224,227 / pudgala 228,260 paristhitiyA~ 153, 154, 155, cetana 167 156, 161, 162 jar3a parivartana jarmanI 226 . pazutA 184, 186 jarUrate 4,5,6,7,8,9,523, pratibhA 170, 171, 172, 173 124,125,188,189 puruSa 106, 107, 108, 109, jaina Agamana 242 110, 111, 112, 113 talAka 57,58,59,60,61,62 pU~jI ( Capital) 143, 151, dvandva 342,343 | 195, 198, 200, 208 160,167,342 pUrNatA 513, 170, 174, 175, 154 176, 187 102,134 prAlItAriyata dehAta 189,190 / ( Prolitariat ) / dharma 156,168,179,227,229 prema 53, 54, 69, 149, 168, 231,342 169, 184, 236 dhyeya 156,235,236 / phAsijma 191, 199, 215, nAstika 92 219, 222, 223, 226, 230 158 16 dvitva Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 phA~sI 132 : musolinI 215,219,226 bahiraMga 153, 154, 155, 156, muhammada 230 160, 161, 182 : moha 46,47,223 bAz2Ara ( dara ) 123, 124 mauta 235,236 buddha 230 : yuddha 162,186 buddhi (jJAna) 181, 184, 193, : yogyatama 164,165 212, 213, 216, 218, 237, ravIndra 235 238 / rASTrIya artha-taMtra ( Economic brahmacarya ___.. Nationalisation ) 192, bhajana 114, 115, 116, 117 195,197,198,199 bhaviSya 147, 159, 179 rUsa 151 bhautika ( vAda) 183, 184 roTI majara 114, 118, 119, 120, liMga 168 128, 150, 151, 189, 192, lejisalecara 190 193, 196, 311 lenina 118 majadUrI 122,123 ' lokamata 191 mata-bheda 209 baghU 64, 65, 66 manuSyatA 150,151,152,184 vara 64, 65, 66 186 vartamAna 147, 159, 179 madhyastha 198 ' vyakta 173 maryAdAe~ 154,230 : vyaktitva 145, 153, 161, mazIna 118,188,191,192 162, 173, 174, 176, 236 193,195,196,198 / vAda 215, 216, 217, 218, 199,200,201: 220, 221, 222, 227 149 bRhat utpAdana Mass Production mAsisTa 208,217,218,220 200, 201, 202, 203 223, vikIraNa ( audyogika, Arthika ) mAlika 150,159,188,192, 190, 191, 194, 195, 193,196,197, 199, 200, 201, 202, 203, 207,211 206, 207, 231, 232 mukti 235,236 vitaraNa mArksa Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 199 158 ' saMskRti virodha 150, 151, 152 sthiti 155, 156 vizeSajJatA 170, 171, 172, sUkSma 160, 166, 167, 168, 174, 175, 176 viSamatA 108, 179, 181, saundarya 87, 88, 89, 90, 235 182, 187, 196, 211 : saMgha 145, 146, 227 vijJAna 184, 185, 201, 202, saMgharSa 151, 152, 164, 167 220, 238. saMtati 72, 73, 76, 81 sTeTa 105, 111, 131, 135 / saMsAra 207, 229, 231 saMskAra sTeTavAda sat 1, 60, 61, 62 sattA 159 saMsthA 145, 146 satya 231, 237 saMyama sthU la 160, 166, 167 / zoSaNa 7,8,9,108,109,140, 168, 169 141, 142, 150, 189, spardhA 192, 196 samAja 41 : zraddhA 180, 199, 200, 213, samAjavAda 149, 199, 209, 218,220, 221, 222, 212, 213, 225 223, 237, 238 sarvavyApI zreNI ( yuddha ) 134, 138, 139, saravAivala (Survival) 164, 165, 166, 168 150, 188, 209,210,211, sva 161, 162 : hiTalara 215, 210, 216 sva-niSTha strI 106, 107, 108, 109. hiMsA 66, 148, 166, 167, 110, 111, 125 / 168, 169, 186, 187, sAdhanA 159 188, 200, 214, 229, sAmrAjya 188, 198 / 230, 231 sArthakatA 157,158,159,180, kSamatA 210 sArvajanika 109,110 jJAta 237 svAdhInatA 1,41, 104 jJAtA 181 siddhi 160 zeya 242 hiMsaka