Book Title: Kaumudi Mitranand Rupakam
Author(s): Punyavijay
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004295/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिंघी जैनशास्त्र शिक्षापीठ सिंघी जैन ग्रन्थमाला-ग्रन्थांक 77 आदि प्रधान संपादक : स्व. आचार्य जिनविजय मुनि प्रधान संपादक : महामहोपाध्याय प्रा. जयन्तकृष्ण हरिकृष्ण दवे, एम. ए., एलएल्. बी : विद्यावाचस्पति मानार्ह नियामक, भारतीय विद्या भवन महाकवि श्री रामचन्द्रविरचित कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् संपादक: मुनि श्री पुण्यविजय प्रास्ताविकम् महामहोपाध्याय प्रा. जयन्तकृष्ण हरिकृष्ण दवे ROACT भारतीय विद्या भवन, बम्बई-४००००७ 1982] सर्वाधिकाराः सुरक्षिताः / मूल्य रु./ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्वर्गवासी साधुचरित श्रीमान् डालचन्दजी सिंघी ___ बाबू श्री बहादुरसिंहजी सिंघी के पुण्यश्लोक पिता जन्म : वि. सं. 1921, मार्ग. वदि 6 卐 स्वर्गवास : वि. सं. 1984, पौष सुदि 6 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दानशील-साहित्यरसिक-संस्कृतिप्रिय स्व. बाबू श्री बहादुरसिंहजी सिंघी பப்பபாம்பாய்ப்பார்ப்பார்ப்பார்ப்பாயாயார்யாதயம் अजीमगंज-कलकत्ता जन्म : ता. 28-6-1885] [ मृत्यु : 7-7-1944 प्यार Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINGHI JAIN SASTRA SIKSAPITHA SINGHI JAIN SERIES-77 FOUNDER GENERAL EDITOR - Late ACHARYA JINA VIJAYA MUNI GENERAL EDITOR Mahamahopadhyaya Prof. JAYANTAKRISHNA HARIKRISHNA DAVE M.A., LL.B., Vidyavachaspati. Hon. Director, BHARATIYA VIDYA BHAVAN KAUMUDIMITRANANDARUPAKAM - OF MAHAKAVI SHRI RAMACHANDRA Edited . By MUNI SHRI PUNYAVIJAYA With a General Introduction By Mahamahopadhyaya Prof. JAYANTAKRISHNA HARIKRISHNA DAVB SARRERA 1982 BHARATIYA VIDYA BHAVAN KULAPATI MUNSHI MARG BOMBAY 400 007 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ All Rights Reserved First Edition - 1982 PRINTED IN INDIA By V. Varadarajan at Associated Advertisers & Printers, 505, Tardeo Arthur Road, Bombay-400 034, and Published by S. Ramakrishnan, Executive Secretary, Bharatiya Vidya Bhavan, . Kulapati Munshi Marg, Bombay-400 007. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिंघी जैनशास्त्र शिक्षापीठ सिंघी जैन ग्रन्थमाला-ग्रन्थांक 77 आदि प्रधान संपादक : स्व. आचार्य जिनविजय मुनि प्रधान संपादक : महामहोपाध्याय प्रा. जयन्तकृष्ण हरिकृष्ण दवे, एम.ए., एलएल.बी : विद्यावाचस्पति मानार्ह नियामक, भारतीय विद्या भवन महाकवि श्री रामचन्द्रविरचित कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् संपादक:मुनि श्री पुण्यविजय / प्रास्ताविकम् महामहोपाध्याय प्रा. जयन्तकृष्ण हरिकृष्ण दवे भारतीय विद्या भवन, बम्बई-४००००७ 1982] सर्वाधिकाराः सुरक्षिताः Page #7 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITOR'S INTRODUCTION The Bharatiya Vidya Bhavan has so far published 53 volumes in the Singhi Jain Series. When late Muni Jinavijayaji had been to Santiniketan in 1931 December he had started the Singhi Jain Grantha-Mala with the very liberal financial assistance of late Shri Bahadursimhaji Singhi. When the Bharatiya Vidya Bhavan was started in 1938, late Shri Muniji joined the Bhavan at the special invitation of late Shri Munshiji and entrusted the Singhi Jain Series to the Bhavan. Since then the Bhavan has brought out this series with meticulous care and this prestigious series has received respect of scholars and international recognition. Late Muniji remained its General Editor till his death which took place on June 3, 1976. . II Muniji was born on January 27, 1888 A.D., at Rupaheli in Mewar in Rajasthan. His parents were Vriddhisimhaji and Rajkumari. They were Rajput farmers and Muniji's original name was Kisan Singh. At a young age he joined the Sect of a Baba, then a Marwari Jain monk and then ultimately was initiated by Muni Sundervijayaji and named Jinavijayaji. With keenness and industry he devoted himself entirely to exploring Bhandaras and manuscripts and reading, editing and making research. He went to Jaisalmer, Baroda, Bombay and Poona. Gandhiji invited him to Gujarat Vidyapith at Ahmedabad. He gave up the costume of a monk to pursue more vigorously his research plans. In 1928 he went to Germany at the invitation of Dr. Jacobi. Coming back to India, he had joined the Dandi March at Gandhiji's call. Thereafter, he joined Santiniketan at Gurudev Tagore's invitation and it was here as stated above in 1931 that this Singhi Series was started ! After Muniji joined the Bhavan, this series has become a very prestigious and integral part of the Bhavan. Even though he went to Jaipur as Director to serve his native place, the Singhi Series was purposely and continuously kept entrusted to the Bhavan by Muniji. In Jaipur he established a Research Institute and started another series. He then went to Chanderia near Chittor and started a Sarvodaya Sadhana Ashram. At Udsipur he laid foundation of Bhamasa Bharati Mandir and Shri Haribhadra Suri Smriti Mandir. He received the co-operation of a number of learned scholars and has edited more than a hundred rare works. He delivered Thakkar Vasanji Vyakhyanamala of the Bombay University, 1. Regarding the life of the founder of the Singhi Series, see the Prasasti by Muniji in Sanskrit in Kumarapalacharitra Sangraha and other volumes of this series. 2. Regarding Muniji's life, see his Sanskrit Prasasti in Kumarapalacharitra Sangraha and other volumes of this series as also the article by Pandit Sukhlaji in Darsan and Chintan, pp. 94 ff. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ was awarded Padmasri by the Government of India, was made a member of the German Oriental Society and was the President of the Gujarat Itihasa Parishad. He remained the Hon. Director of the Bhavan till 1954 when he formally retired to work more vigorously at Jaipur and thereafter I was asked to be the Hon. Director. As pointed out above he moved from place to place, from time to time and subsequently on account of age, failing health, and more particularly his failing eye-sight, the tempo of publication of the Singhi Series became slow, more particularly because he was keen to write exhaustive introduction to each publication himself. In spite of repeated requests from me, it was not possible for him to write these introductions in view of the aforesaid difficulties. However, the Bhavan was able to bring out 2 volumes in 1966 and 1967 by Dr. Upadhye and Tarunaprabhacharya's Shadavasyaka-balavabodhavritti edited by late Dr. Prabodh Bechardas Pandit in 1976. The last mentioned work contains in detail an exhaustive introduction by Muniji written at my repeated special request and gives the history of this Series. Even though it is named as Singhi Jain Series, Muniji has included in it many non-Jain works also. The Series has gained international recognition and is referred to as a prestigious publication in the Report of the Sanskrit Commission appointed by the Government of India. III Ramachandra Suri, the author of Raghuvilasanatakam and Raghuvilasanatakoddhara, flourished during the reign of the Chalukya Kings Siddharaja Jayasimha and Kumarapala of Gujarat. He was born in S.Y. 1145, near about the capital Anahillapur Patan. He was initiated as Muni in S.Y. 1150, became a Suri in S. Y. 1166 and expired in S.Y. 1230 at an advanced age of 85. He was the principal disciple of the famous Acharya Hemachandra Suri. Another version says that he was born in S.Y. 1156. The reign of Gujarat Chalukyas from the 11th to 13th centuries was a glorious and very prosperous period. Siddharaja had conquered Malwa. Scholars from many parts of India, including Kashmir, had come to the capital and found royal support. Even though Saivism was the faith of kings who called themselves Umapati-Labdha-Prasada, Jainism was equally favoured and royal grants were made available for both. There was religious tolerance. Hemachandra Suri's place in the reign of Siddharaja was very high but in the reign of Kumarapala his relation with the ruler was that of Teacher and Disciple. He was born in the Modh Vanik Community in Dhandhuka on Kartik Purnima S.Y. 1145, came in contact with Deva 1. Cf. Sanskrit Introduction by Pandit Lalchand Gandhi on Natya Darpana, Published by G.O.S. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii chandra Suri at the age of five, was initiated at the age of eight and became Suri at the age of twentyone. His father was Chachcha - and from the use of the words "Mithya Vadin" and "Siva Nirmalya" used in connection with him,2 Shri Rasiklal Parikh states that he might be a Maheshwari -- but Hemachandra's mother Pahini and maternal uncle Nemi were Jains. Hemachandra's original name was Changadeva, on initiation he was called Somachandra and on becoming a Suri he was called Hemachandra. He belonged to the Purnatalla-Gachchha. He came to Anahillapura Pattan when Siddharaja was ruling. His fame as a Saint and Scholar spread far and wide. Siddharaja invited him to his Court and his influence increased very much. After the conquest of Malwa, he composed the Siddhahema grammar at the desire of Siddharaja. Kumarapala came to Gadi at the age of 50. At Hemachandra's instance, he promulgated the Ordinance of "Amari" and prohibited the state from taking over the property on the death of a childless person. Kumarapala became "Parama-Arhat" Hemachandra composed new works on grammar, prosody, Dvyasraya Kavya, on Alankara, Yogasastra, Tarka Sastra, Jinacharitas etc. He is compared with Mount Mandara churning the ocean of learning and rightly called Kali-Kala Sarvajna. His Vitaraja Stuti shows his breadth of vision and tolerance. List of his available works is given by Muni Punyavijayaji at pp. 82-3 of Shri Haima Saraswati Satra (G.S.P.). Mahatma Gandhi was another illustrious Modh Vanik and both Acharya Hemachandra Suri and he have preached Ahimsa in their own respective ways. : Kumarapala had a life full of ups and downs, of miseries and happiness and he had had many unpleasant and pleasant experiences. His life is described in detail by many Jain authors, giving the history of his family, birth, his life from childhood to death, how he acquired the kingdom, his administration, his views on religion etc. Hemachandra in the last five sargas of Sanskrit Dyasraya and in the eight sargas of Prakrit Dyasraya gives a poetic description of his life. In the Mahavira-Charitra of the Trishashti-Salaka-Purusha-Charitra, Kumarapala's description is given in the style of Bhavishya Purana. Maharajaparajaya drama of Yashpala describes how Kumarapala prohibited killing of animals, hunting, drinking and gambling. Kumarapala-Pratibodha of Somaprabha states how Hemachandra made Kumarapala pro-Jain. .. Whether Kumarapala actually embraced Jainism or he merely adopted Jain ethics has been a subject of some controversy. That he was called Parama-Arhat and was highly indebted to and under the influence of Hemachandra is not doubted. Many Jain authors state that he actually took Jain Diksha. Prof. Rasiklal C. Parikh, in his introduction to Kavyanusasana p. 60, however states that if by conversion is meant that Kumarapala abjured the faith of his forefathers and gave up the worship 2. Prof. Rasiklal Parikh's Introduction to Kavyanushasana - P. 37. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii of Siva and other Puranic deities, it is contradicted by historical evidence. In the last canto of Sanskrit Dyasraya Kavya, we find Kumarapala distinctly mentioning his devotion to Siva, and secondly in the inscription of Bhava Brihaspati of the year V.S. 1259 - A.D. 1173, the last year of Kumarapala's reign, he is called "Maheswara Nrpagrani", the foremost of Maheswara Kings. From these references it becomes clear that though Kumarapala's mode of life was changed, that though the old way of worshipping with animal sacrifice was also completely given up, he did not cease to be a worshipper of Siva-the God of his forefathers. As against this view, Muni Jinavijayaji in his article on Rajarshi Kumarapala (Bharatiya Vidya 1940 I iii pp. 221 ff) and his introduction to Kumarapalapratibodha holds a different view and states that Kumarapala formally embraced Jainism. Jainism and Saivism were then two established religions and in Gujarat there were many respectable families where both were honoured equally. Many of the Vaisya Caste followed both. Followers of both religions were at the helm of the affairs of the State. Rituals in both religions were done through Brahmins only. The Kuladevata of both was the same. But generally speaking, the Raja Dharma was Saivism. The Raja Purohitas were Nagara Brahmins. But Jain Scholars frequently contacted the Kings and the latter gave them the same respect as. to their Gurus. Siddharaja, known for his inclination for Saivism, had also got constructed the Jain Temple for Adinatha called Raya Vihara. Kumarapala had great inclination towards Jain ethics and respected Hemachandra as his friend, guide and philosopher, Hemachandra had also very liberal views on Religion and Philosophy. A story goes that a woman got her husband, attached to a concubine, transformed into a bull. Afterwards, she repented and desired him to be retransformed into a man. God Siva was passing that way and suggested a herb in that locality as a cure. She could not identify the herb and so one after the other she picked up various herbs in that locality and ultimately found the real herb. Hemachandra recited this story to Kumarapala and advised that in this Kali age one may get benefit by respecting all Darsanas with due devotion (Kayanusasana Introduction p. 45). Hemachandra's prayer to Siva is well-known. "Whatever you are by name and in whatever time, if you are free from Dosha and Papa -- you are the same Lord, Oh, Bhagavan -- and I pay my Namaskaras to you." This was the liberal view of the time. Among the main disciples of Hemachandra were Ramachandra, Gunachandra, Mahendra Suri, Vardhamanagani, Devachandra, Udayachandra, Yashaschandra and Balachandra. This Ramachandra Suri was a Mahakavi and was the Pattadhara and principal disciple of Hemachandra Suri. On account of his poetic ability, Siddharaja had given him the title of "Kavi-Katara-Malla." Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ix Wher Hemachandra was first introduced to Siddharaja, at that time Ramachandra was his pupil. Ramachandra was a swift composer of verses (Sighra Kavi). It is said that Siddharaja once asked him as to why the days are longer in Summer. Ramachandra replied: "The dust raised by your victorious horses has reached heavenly Ganges, mud is created there, green grass grows thereon, Sun's horses while travelling during the day stop to eat that grass. That is why days are longer in Summer." Siddharaja was pleased with this reply. Ramachandra's description of Anahilla Patan was also picturesque. His reply to Poet Visveswara is also frequently quoted: He was famous for Samasya-Purti. Siddharaja had asked Hemachandra as to who would be his successor and Hemachandra had mentioned Ramachandra. Ramachandra is described as author of Prabhandha Sataka. Some people think that he had composed 100 works. But Muni Jinavijayaji has pointed out in Puratatva Volume II Page 421 that at one place there is a reference to one single work of Ramachandra called Prabandha Sata describing the 12 kinds of Rupakas and that work is of the length of 5,000 verses. In his introduction to two dramas Ramachandra refers to Prabhandha Sataka. It appears that Prabhandha Sataka is the name of a single work. Ramachandra has in co-authorship with his co-student Gunachandra written two works, (1) Natyadarpana on the Science of Dramaturgy and (2) Dravyalankara on Nyaya. On both these works they have written their own Vritti. In Natyadarpana Ramachandra refers to 11 dramas which he has written. The number of times in which they are referred to in Natyadarpana is mentioned here in the bracket. (I) Kaumudi Mitrananda Prakaran (1) (II) Nalavilasa Nataka (13), (III) Nirbhaya Bhima Vyayoga (I), (IV) Mallika Makaranda Prakarana (I), (V) Yadavabhyudaya Nataka (8), (VI) Raghuvilasa Nataka (14), (VII) Raghavabhyudaya Nataka (7), (VIII) Rohini Mriganka Prakarana (2) (IX) Vanamala Nataka (1), (X) Satya Harischandra Nataka (7) and (XI) Yaduvilasa (mentioned in the introduction of Raghu Vilasa). Out of the 11 dramas Nalavilasa is published by the Gaekwad Oriental Series. Kaumudi Mitrananda was published by Muni Punyavijayaji on the basis of a single manuscript in 1917 A.D. through Atmaram Sabha, Bhavnagar. Nirbhaya Bhima Vyayoga was published by Yaso Jain Granthamala and Satya Harischandra Nataka was published by the Nirnaya Sagar press, Bombay. Ramachandra describes himself as Vidya Trayichana, that is, expert in grammar, logic and poetics. He does not imitate others or plagiarise. He has frequently stated that he loves freedom and independence. It seems he had lost his right eye. It is stated that Hemachandra had asked him to become Ek Drishti that is to follow with single-mindedness Jainism and therefore he became oneeyed man. Another version says that he found mistakes in the poem of Sripala and thereafter he lost his eye-sight. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dravyalankara, a work of logic contains three Prakasas. In Natya Darpana, he discusses 12 kinds of Rupakas namely, Nataka, Prakarana, Natika, Prakarani, Vyayoga, Samavakara, Bhana, Prahasana, Dima, Utsrishtikanka, Ihamriga and Vithi. In Natya Darpana he quotes from 63 works, out of which about 44 are dramas. This shows his vast reading and versatility. He has also referred to Svapna-Vasavadatta and Daridra Charudatta of Bhasa. He has also given extracts from Devi Chandra Gupta of Visakha Deva, the author of Mudrarakshasa. That drama is helpful in reconstructing the history of Chandragupta. In addition to this, he is the author of Kumara Vihar Sataka, Sudha Kalasa (An Anthology of Subhashita), Haima-Brihad-Vritti-Nyasa and several stotras. He is proud of his own poetry; he follows the Vaidarbhi style. His language is simple, sweet and full of prasada. The fact that he is the author of several dramas shows that at that time there was an appreciative audience for such dramas. He has taken material from folk lore, mythology, history etc. He has also brought in the element of miracle in his dramas. Among his contemporaries he stands out as one of the most celebrated author and poet. He is only next to his Guru, Hemachandra. About his death, Jain authors have given the following version: When Kumarapala became old, he first went to Hemachandra Suri, along with his Jain Minister Abhada to discuss as to who should succeed him as the next king. At that time, Ramachandra, Gunachandra, Balachandra, and other disciples were present. Hemachandra advised that Pratapamalla, the King's daughter's son, should succeed Kumarapala. While Minister Abhada suggested that Kumarapala's brother's son Ajaypala should succeed him. Balachandra was a friend of Ajaypala. He broke the confidence of his Guru and conveyed to Ajaypala that he was not favoured by Hemachandra. After some time, Hemachandra died. Ramachandra consoled Kumarapala who was sorry on account of Hemachandra's death. It is said that Ajaypala poisoned Kumarapala and came to Gadi. It is also further said that thereafter he took vengeance on Ramachandra who had sided with Hemachandra. It is said that he was made to sit on a heated Iron or Copper Seat, and thereby his death was caused. According to another version, Ramachandra composed Dodhaka Panchasati, while crushing his tongue by his teeth and died. Gunachandra was another disciple of Hemachandra. He is the coauthor with Ramachandra of Dravyalankar and Natyadarpana. Ramachandra was more versatile while Gunachandra preferred only serious subjects. Mahendra Suri was another disciple and he wrote Anekartha Kairavakara Kaumudi which is a commentary on Hemachandra's work and he wrote it in the name of Hemachandra. Another disciple Vardhamana Gani wrote a commentary of Kumara Vihara Prasasti. Devachandra wrote a drama called Chandralekha Vijaya Prakarana. Udayachandra and Yasaschandra were other disciples of Hemachandra Balachandra who broke the confidence of his Guru, is said to be responsible for Rama Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandra's death and he subsequently went away to Malwa. He is stated to be the author of Snatasya, a well known Stuti. Gujarat's contribution to Sanskrit literature is not meagre. Kapila Muni is stated to have flourished near Siddhapur. Nakulisa of Pasupata Darsana is said to belong to Karavan (Kayavaroha) near Vadodara, Nyaya and Vaiseshika Darsanas too are inclined to Saivism and said to belong to Gujarat. Devardhi Gani made the Jain canon recorded in book form at Vallabhipur. In that city, there were 18 sub-schools of Hinayana Budhism and the famous Budhist Saints Gunamati and Sthiramati also flourished here. Samba Panchasika is stated to have been composed by Lord Krishna's son Samba. Magha flourished in Bhimamala in the 7th Century. Dhaneswar's Satrunjaya Mahatmya and Bhatti's Ravanavadha also belong to this age. Bappabhatti and Siddharshi are other known authors. Vajrata and Uvvata were vedic scholars of Patan and Vadnagar. Dwadviveda and Vishnu were other well-known scholars. In the eleventh century came Hemachandra and his band of scholars. Vagbhata wrote Vagbhatalankar. Someswara, the Nagara poet of repute wrote Kirtikamudi, Surathtotsava and Ullagharaghava. Nanaka, Subhata, Arisimha, Amarachandra Suri, Vastupala, Prahladana-deva, Manikyachandra, Mallishena Suri the author of Syadvada Manjari, Achala Dwivedi the author of Nirnaya Dipaka, Devavimalagani, Yasovijayaji, Vijayalakshmi Suri -- these are some of the prominent names of authors who have contributed significantly to Sanskrit literature and philosophy. (See Gujaratnu Sanskrit Sahitya: By Dr. A. B. Dhruva). The first known Sanskrit drama of Gujarat is Karna Sundari of Poet Bilhana. This Karna Sundari is none but Mayanalla, the mother of Siddharaja. Yasaschandra wrote 2 dramas -- one Mudita Kumudachandra and the other Rajimatiprabodha. But the foremost author of dramas of this time was our author under review Ramachandra Suri who wrote eleven dramas mentioned above. Another disciple of Hemachandra called Devachandra wrote Chandralekha. Vijayapala is the author of Draupadi-Swayamvara. Another Jain author called Ramabhadra wrote Prabhuddha-Rauhineya. Balachandra in 1221 A.D. wrote KarunaVajrayudha and poet Someswara wrote Ullagha-Raghava. Jayasimha Suri is the author of Hammiramada Mardana. Gangadhara in the 15th century wrote Gangadasa Pratapavilasa. Bhudeva Sukla's Dharmavijaya, Ravidasa's Pakhandakhandana, Ramakrishna Devaji's Gopalakelichandrika and Jagannatha's Bhagyamahodaya are some of the other dramas. In the 19th Century, Mahamahopaddhyaya Sankaralal wrote a number of Sanskrit dramas. Thus, from the 10th Century onwards, Gujarat has contributed more than 30 dramas out of which Ramachandra Suri alone has written 11 dramas. (For further details, see the article of Dr. Bhogilal J. Sandesara in Bharatiya Vidya 1940, I iii P.304 ff.) As stated before, Natyadarpana is composed by two authors - Ramachandra and Gunachandra. They have written their own Vivritti or ex Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii planatory notes. In all there are 207 Karikas. It mainly relies on the Natya Sastra of Bharata Muni but the sphere of Natyadarpana is very much limited. The Natyasastra of Bharata in its 18th chapter, describes 10 Rupakas. Before Ramachandra, Dhananjaya had written a work on the ten Rupakas. The present work of Ramachandra, a protege of the Gujarat King, wrote this work Natyadarpana in competition with the work of Dhananjaya who was a Pandit in the court of the King of Malwa. There was at that time a keen rivalry between Malwa and Gujarat. Ramachandra refers to Dhananjaya about 13 times and has criticised him about 2 times. In several other definitions also, Ramachandra differs from Dhananjaya. Ramachandra also seems to have been acquainted with the work of Sagaranandi called Nataka-Lakshana-Ratnakosa and differs from him also at several places. At one place Ramachandra differs from Mammata also. In the matter of Rasa, he mainly relies on Abhinavagupta. Ramachandra has divided Rasas into 2 parts -- some like Sringara etc. are Sukhatmaka while others like Karuna etc. are Duhkhatmaka. Dhananjaya, being a Vaishnava, describes ten varieties of Rupaka, connecting them with the ten Avataras of God Vishnu. Similarly, Ramachandra Suri, being a Jain, intends to connect the 12 varieties of Rupaka with the 12 Angas of the Sacred Jain Scriptures. The work of Ramachandra is divided into 4 parts, each one called a Viveka. In the first part, only the Nataka is discussed. In the second, the remaining eleven varieties of Rupaka are discussed. In the third Vritti, Rasa etc. are delineated and the fourth part discusses certain general topics connected with Rupakas. Ramachandra has not only discussed Nataka variety of Rupaka fully but has also given detailed discussions of other varieties. His illustrations are also numerous. He has taken them from 63 works out of which eleven dramas are written by Ramachandra himself, Kalidasa, Bhavabhuti, Bhasa, Visakhadatta, Sriharsha and others are frequently quoted. Devichandragupta of Visakhadatta is helpful in reconstructing the history of the Guptas -- a question arises whether Chandragupta married the widow of his brother Ramagupta. Bhasa's Swapna Vasavadatta and Charudatta dramas are also referred to (Charudatta is referred to as Daridracharudatta) but the verse quoted as from Swapna Vasavadatta is not found in the presently available text. Raghuvilasa, his own drama, is described by Ramachandra as one of his four best dramas. Others of the best four are Raghavabhyudaya, Yadavabhyudaya and Nalavilasa. Raghuvilasa is a Nataka while Kaumudi Mitrananda is a Prakarana. Nataka is defined by Ramachandra as follows. It secures for us all the three Purusharthas viz. Dharma, Artha and Kama. In it, there are Ankas, Upaya, Dasa and Sandhi. Gods are helpful to the hero. It describes the life incidents of famous ancient kings. The hero is either Dhiroddhata or Dhirodatta, or Dhiralalita or Dhiraprasanta. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii In Nataka, the main story is famous in history but in Prakarana, the story is imaginary. In Nataka, the hero is some famous ancient king but in Prakarana, the hero is the creation of the author's imagination. In Prakarana, the hero is either a Vanik, or a Vipra or a Sachiva. Sachiva means one who looks after the affairs of the State. Thus, the hero here can be either a minister or even the commander of the Army. In Prakarana, divine beings do not come on the stage. The hero suffers from many difficulties. The heroine is of middle-class family. There are Dasas, merchants, and Vitas also in Prakarana. Ramachandra gives seven varieties of Prakarana. BHARATIYA VIDYA BHAVAN JAYANTAKRISHNA H. DAVE Bombay-400 007 Hon. Director, Bharatiya Vidya Bhavan and May 3, 1982 General Editor, Singhi Jain Series Page #17 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * प्रबन्धशतकर्तृ-महाकवि-श्रीरामचन्द्रसूरि-विरचितं कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / // प्रथमोऽङ्कः॥ यः प्राप निवृति क्लेशाननुभूय भवार्णवे। तस्मै विश्वैकमित्राय त्रिधा नाभिभुवे नमः॥१॥ (नान्द्यन्ते) सूत्रधार:- (साक्षेपम् ) भो भोः सभासदः! सावधानाः शृणुत विज्ञापनामेकाम्-- व्यामोहप्रतिरोहपीतमनसः प्रज्ञाप्रसादाञ्चिता स्तस्माद् यद्यपजानते किमपि तैर्वाध्यामहे किं वयम् / सूर्या-चन्द्रमसावपि युतिमयौ निस्तेजसी लोचने जानीतः स्फुरिताजनैकवपुषौ, तत् किं न तौ भाखरौ ? // 2 // (आकाशे) किमादिशत ?, ये दुरात्मानो भवन्तमप्यवजानते न ते नाट्यवेदाम्भोधिपारदृश्वानः, ततः कृतं वैमनस्येन / प्रभूतकौतुकानुबन्धं [प्रबन्धं ] कमप्यभिनीय व्यपेतव्यामोहतमांसि प्रसादय प्रबलभाग्यप्रागल्भ्यलभ्यानां सभ्यानां मनांसि / (विमृश्य ) यथावस्थितमादिशन्ति सभ्याः / दुर्जनोपनीतक्लेशकोटिकण्टकिला खल्वियं संसाराटवी। गरीयसे च फलायोपनिबद्धकक्षेण प्रेक्षापूर्वकारिणा लोचने निमील्य सोढव्या एव प्रत्यूहव्युपनिपत्तयः / तदहं गृहं गत्वा प्रबन्धविशेष कमपि पर्यालोचयामि / (नेपथ्ये) कृतं पर्यालोचनेन / अस्ति खलु श्रीसिद्धहेमचन्द्राभिधानशब्दानुशासनविधानवेधसः श्रीमदाचार्यहेमचन्द्रस्य शिष्येण प्रबन्धशतविधाननिष्णातबुद्धिना नाट्यलक्षणनिर्माणापातावगाढसाहित्याम्भोधिना विशीर्णकाव्यनिर्माणनिस्तन्द्रेण श्रीमता रामचन्द्रेण विरचितं कुतूहलसहस्रनिधानं कौ मु दी मित्राणन्दा भिधानं निःशेषरसभावप्रदीपकं द्वितीयं रूपकम् / सूत्रधारः-कथमयं वत्सस्ताण्डका प्रबन्धविशेषं निर्णयति / (प्रविश्य) नटः- भाव ! प्रणमामि / सूत्रधारः-मार्ष ! कौमुदीमित्राणन्दनाम्नः प्रकरणस्याभिनये कृतनिश्चयोऽसि / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं नटः-सन्ति नामात्र भूयांसि सामाजिकजनमनःकौतुकानुबन्धीनि कथावस्तुनि / रसनिवेशभावा-ऽभावयोः पुनर्भावः प्रमाणम् / सूत्रधारः-(विहस्य ) प्रकरणस्यास्य सरसतायां किमुच्यते / यतःप्रबन्धानाधातुं नवभणितिवैदग्ध्यमधुरान् कवीन्द्रा निस्तन्द्राः कति नहि मुरारिप्रभृतयः / ऋते रामानान्यः किमुत परकोटौ घटयितुं रसान् नाट्यप्राणान् पटुरिति वितर्को मनसि नः॥३॥ अपि च प्रबन्धा इक्षुवत् प्रायो हीयमानरसाः क्रमात् / कृतिस्तु रामचन्द्रस्य सर्वा स्वादुः पुरः पुरः॥४॥ . . नटः-( सावहेलम् ) भाव! परोपनीतशब्दार्थाः खनाम्ना कृतकीर्तयः। निबद्धारोऽधुना तेन विश्रम्भस्तेषु का सताम् ? // 5 // सूत्रधारः-मार्ष! नास्य पर्यनुयोगस्य वयं पात्रम् / अत्रार्थे प्रबन्धविधानसमानकालाः सुमेधस एव प्रमाणम् / नट:-( सविषादम् ) भाव! निर्विण्णोऽस्मि तेनामुनाऽपदे क्लेशावेशदुर्भगेन शैलूपविद्यावैभवोपभोगेन / ततस्तां कामपि क्रियामनुतिष्ठ श्रेष्ठां यथा विश्रान्ताशेषविपदं श्रायसी सम्पदमासाद्य सततसनिहितमित्र-कलत्र-स्खापतेयः सुचिरममन्दमानन्दमुद्हामि / सूत्रधारः-(साक्षेपम् ) मार्ष! संसारखरूपपरिज्ञानवैदग्धीवन्ध्य इव व्याहरसि। ननु - __ अकृताखण्डधर्माणां पूर्वे जन्मनि जन्मिनाम् / - सापदः परिपच्यन्ते गरीयस्योऽपि सम्पदः॥६॥ (नेपथ्ये) विवेकोपनिषदममिहितवानसि / सूत्रधारः-कथमयं मित्राणन्दभूमिकावाही नर्तकः शब्दायते ?, तदेहि मार्ष ! करणीयान्तरमनुतिष्ठाभः। ( इति निष्क्रान्तौ / / // आमुखम् // (ततः प्रविशति मित्राणन्दो मैत्रेयश्च / ) . मित्राणन्दः-परमार्थोऽयम् - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / अकृताखण्डधर्माणां पूर्वे जन्मनि जन्मिनाम् / / सापदः परिपच्यन्ते गरीयस्योऽपि सम्पदः॥७॥ (विमृश्य मैत्रेयं प्रति ) प्रयाणप्रारम्भनिरूपितस्य शुभोदर्कसंसूचिनस्तस्य त्वदीयस्य शकुनस्य तदिदं यानपात्रभङ्गावेदितं शुभमभूत् / मैत्रेयः-सार्थवाहपुत्र! मास विषीद, अस्तमयति पुनरुदयति पुनरस्तमुपैति पुनरुदेत्यर्कः। विपदोऽपि सम्पदोऽपि च सततं न स्थालवः प्रायः॥८॥ तदेहि जानीमः कोऽयं द्वीपः 1 / (इति परिक्रामतः / ) मित्राणन्दः-(विलोक्य ) कथमिदं पुरो देवतायतनम् ?, तदस्य जगत्यां स्थित्वा मानुषं किमपि विलोकयामः। . मैत्रेयः- यथेदं सर्वतः काञ्चनमयं तथा जाने देवताविनिर्मितम् , मध्ये च भगवतः पाशपाणेः प्रतिनिधिदृश्यते / / (नेपथ्ये) नवकंतिमंडणाण वि मुत्ताणं सुत्तिसंपुडठिआणं / गुणसंगममलहंतीण निप्फलो जम्मसंरंभो // 9 // . मित्राणन्दः- अनुरूपं पतिमनासादयन्त्याः कस्या अपि लावण्यपुण्यवपुषः पक्ष्मलाक्ष्याः परिदेवितमिदम् / (नेपथ्ये) करसंबंधं काऊण अंगपरिरंभणं अदितेहिं / न विडंबिजइ मित्तेहि कित्तिएहिं सरोरुहिणी ? // 10 // मित्राणन्दः-इदमपरमस्या वराक्याः किमपि वैशसम् / यत् किल पाणिग्रहणेपि पत्यङ्गपरिरम्भालाभः / (मैत्रेयं प्रति ) क्षणं निक्षिप दिक्षु चक्षुषी / जानीहि कुतस्त्योऽयं परिदेवितध्वनिः / मैत्रेयः- ( विलोक्य ) वयस्य ! पश्य निकषा सहकारखण्डदोलाधिरूढां प्ररूढप्रौढयौवनाश्चितां वनिताम् / मित्राणन्दः-(सवितर्कम् ) 1) प्रतिनिधिः प्रतिमा इत्यर्थः / 2) नवकान्तिमण्डनानामपि मुक्तानां शुक्तिसम्पुटस्थितानाम् / गुणसङ्गममलभमानानां निष्फलो जन्मसंरम्भः // .. 1) करसम्बन्धं कृत्वा अङ्गपरिरम्भणमददानैः / न विडम्ब्यते मित्रैः कियद्भिः सरोरुहिणी 1 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं लक्ष्मीः किं पितुरम्बुधेः प्रतिकलं कूलेषु सङ्क्रीडते ? __ कन्या काऽपि किमस्य खेलति मुहुर्देवस्य यादःपतेः। द्वीपस्यास्य पयोधिरोधसि कृतस्थानस्य वेलोच्छल नानारत्ननिधेः किमत्रभवती लीलायते देवता ? // 11 // मैत्रेयःकाऽप्येषा सरुषः प्रभाववशतो देवस्य दैत्यस्य वा लोके शोकमलीमसेऽत्र मनुजीभावं दधौ देवता। तेनेयं सुरलोकवैभवपरीरम्भाकुलोचैस्तरां दोलोत्सालमिषेण खेचरगतिप्रागल्भ्यमभ्यस्यति // 12 // .. मित्राणन्दः एतां निसर्गसुभगां विरचय्य वेधाः : शङ्के खयं स भगवानभिलाषुकोऽभूत् / तेनापरग्रहभयाद् वियदङ्कदोला ___ दोलायितैरमनुजग्रहणां चकार // 13 // (विमृश्य) यथेयं निरुद्धदोलाकैलिः प्रतिमुहुरस्मान् कटाक्षयति तथा व्यक्तमनयापि वयं दृष्टाः / तदुत्तीर्य नेदीयांसो भवामः / .. मैत्रेयः-कथमियमुत्तीर्णा दोलातः 1 / चित्राणन्दः-न केवलमुत्तीर्णा, तरुभिस्तिरोधाय कचिदपि गता च / हा! हताः स्मः / अकाण्डक्रोधसंरुद्धचेतसा वेधसा कन्यारत्नमिदमुपदर्य त्वरिततरं तिरोधाय सत्यमस्माकमद्य यानपात्रभङ्गः कृतः / कुतः पुनरियमस्माभिरुपलभ्या / / (नेपथ्ये) खागतमतिथिभ्याम् / मैत्रेयः-कथमयं तापसः शब्दायते / (ततः प्रविशति तुन्दिलः / ) (उभौ प्रणमतः / ) तुन्दिला-खस्ति यजमानाभ्याम् / मित्राणन्दः-मुने ! देशान्तरिणो वयमनभिज्ञा अत्रत्यवृत्तान्तस्य / तत् कथय कोऽयं द्वीपः ? कथं च निर्मानुषप्रचारः / तुन्दिलः-महाभाग! भगवतः पाशपाणेवरुणाभिधानोऽयं क्रीडाद्वीपः / सततं च सान्तःपुरः पाशपाणिरत्र क्रीडतीति ब्रह्मचारिणस्तपोधना एव प्रतिवसन्ति, न Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / गृहमेधिनः / इदं च प्रशान्तविरोधाभिधानमाश्रमपदम् / घोरघोणो नाम कुलपतिः सततमधिवसति / तदागच्छत यूयम् / पश्यत ब्रह्माण्डमाण्डोदरसञ्चरिष्णुयशस: कुलपतेनिःशेषकल्मषच्छिदालङ्कर्मीणां क्रमाम्भोजयुगलीम् / . (सर्वे आश्रमाभिमुखमुपसर्पन्ति / ) मित्राणन्दः-(साश्चर्यम् ) जीर्यत्कर्कटपच्यमानचरवः संरक्ष्यमाणोटज द्वारास्तर्णकपडिभिः शुककुलैरध्याप्यमानद्विजाः। एते ते स्थगयन्ति होमसुरभीहम्भापरीरम्भण स्फारोद्गारिभिरध्वरस्तवरवैर्दिग्मण्डलीमाश्रमाः॥१४॥ तुन्दिलःनासान्तस्थितलोचनो गुरुजटाजूटाटवीमेखला नीडान्तः कलविङ्ककेलिकलहैालोलमत्राक्षरः। विश्रम्भभ्रमदेणशावककुलव्यालेहनिर्लेपित__स्कन्धोर:-कर-पाद-भालतिलकः सोऽयं पुरस्तान्मुनिः // 15 // वामतश्चायं कुलपतेरेव भ्राता गजपादः / (ततः प्रविशन्ति कुलपतिर्गजपादप्रभृतयश्च तापसाः / ) तुन्दिलः-(अपवार्य ) प्रभूतप्रधानधनाविवैतौ लक्ष्येते / कुलपतिः-तर्हि सुतरां नः सम्भ्रममर्हतः / (उभौ प्रणमतः / ) गजपादः-(सादरमिव ) इदमासनमास्यताम् / कुलपतिः-( सप्रसादमिव मित्राणन्दं प्रति ) अस्तु खस्ति शुभोदयाय भवते सन्दृष्टयूयं वयं __जाताः साम्प्रतमद्भुतामृतरसव्यासेकहप्यदृशः। कुत्रत्योऽसि ? किमर्थमद्य स भवानस्माकमत्राश्रमे सम्प्राप्तः ? प्रथयामि सामसुभगां कामातिथेयीं त्वयि ? // 16 // - मित्राणन्दः-( सविनयम् ) भगवन् ! कौतुकमङ्गलनगराधिवासिनः क्रमागताद्भुतवैभवस्य जिनदासनाम्नः परमधार्मिकप्रकाण्डस्य वणिजो मित्राणन्दनामा सूनुरहम् / अयं चास्मत्पुरोहिततनयः शकुन-मत्रकुशलो मैत्रेयः / उन्मीलितयौवनश्चाहं प्रभूतद्रविणोपार्जनाश्रद्धालुरतन्द्रालुना समानकुल-शील-विभवेन मकरन्दनाम्ना बालवयस्पेन समं यानपात्रमधिरूढः। Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं कुलपतिः-सुपन्थाः समाश्रितस्तत्रभवता भवता / निजभुजदण्डाम्यां हि वणिजां द्रविणोपार्जनं मण्डनम् , न तु खण्डनम् / मित्राणन्दः-अवगाह्य च मध्यमुदन्वतो भगवतः प्रवहणे विशरारुतामधिगतवति गृहीतवापतेयसारः. कल्लोलान्दोलितं मैत्रेयेण साधं फलकमेकमधिरूढः सप्तभिरहोभिरहं पारमधिगतवान् / मकरन्दस्य तु किमपि वृत्तमिति न जानीमः। कुलपतिः-महाभाग! प्रशस्तलक्षणो भवान् नाऽऽस्पदं विपदाम् , अतः समुपार्जितप्रभूतद्रविणो ध्रुवं सङ्घटिष्यते ते परमप्रेमपात्रं मित्रं मकरन्दः। मैत्रेयः- यदादिशति कुलपतिस्तदस्तु / (नेपथ्ये) हहो बटवः! प्रवर्तयत वर्णाश्रमजुषामतिथीनां सपर्यार्थ यथौचित्यं पशुविशसनानि / मित्राणन्दः-( अपवार्य सोद्वेगम् ) मैत्रेय ! कोऽयमुभयलोकप्रतिपन्थी पापव्याहारः। धिक् तानमुष्य सुहृदो नरकैकमार्गान ___यैः शास्तृभिः पशुवधोऽयमिहोपदिष्टः। तानप्यमून् मुनिमिषश्वपचान् विचार वन्ध्यान् धिगेव खलु यैरयमातश्च // 17 // ( पुनः कुलपतिं प्रति ) अशेषमपि कल्याणमस्माकं कुलपतिमिश्राः सम्पादयिष्यन्ति / साम्प्रतं पुनरिदमेवातिथेयमर्थयामहे / कुलपतिः-( ससम्भ्रमम् ) किं तत् / . मित्राणन्दः-अस्ति नः कियानपि द्रविणसारः, तं तावदात्मसात् कुर्वतां कुलपतिपादाः यावद् वयं स्वनगरं प्रति प्रतिष्ठामहे / गजपादः- कोत्र भोः ! ? / ___ (प्रविश्य ) खर्वशाखः- भगवन् ! एषोऽस्मि / __ (गजपादः खर्वशाखस्य कर्णे एवमेव / ) (खर्वशाखो निष्क्रान्तः / ) कुलपतिः-महाभाग! निर्विण्णा वयं भिन्नयानपात्राणां वणिजां निक्षेपसंरक्षणेन, तदियमास्तां कथा / सञ्जातपाणिग्रहणोऽसि न वा? येन तदुचितां कामप्यातिथेयी माचरामः। मैत्रेयः-भगवन् ! असञ्जातपाणिग्रहण एवायं सार्थवाहसूनुः। . कुलपतिः-(विमृश्य ) कात्र भोः! तापसीषु 1 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / (प्रविश्य तापसी प्रणमति / ) कुलपतिः-वत्से कुन्दलतिके ! द्रुततरमाह्वय कौमुदीम् / (तापसी निष्क्रान्ता / ) (प्रविश्य कृतोष्णीषः) वणिग्-भगवन् ! प्राप्ता देशान्तरादपरे सहायाः, तदुपनय न्यासीकृतं वित्तम् / गजपादः-(सावहेलम् ) यथैव त्वया मुक्तं तथैवोटजाभ्यन्तरे गत्वा गृहाण / ( वणिग् मध्यतो वित्तमादाय कुलपति प्रणमति / ) कुलपतिः-वत्स ! यथावद्धमेव प्राप्तं त्वया द्रविणम् ? / वणिग-किमिदमनात्मोचितमुच्यते ? / दुस्तपतपःपरिकलितस्वर्गा-ऽपवर्गशर्मणो भगवतः पांशुप्रायेषु मर्त्य कीटानां विभवेषु को नाम नामः सम्भवति ? / तद् व्रजामि युष्मत्प्रभावप्रत्यस्तप्रत्यूहव्यूहः स्वपुरीम् / कुलपतिः-(सप्रश्रयमिव ) शिवास्ते पन्थानः। . (वणिग् निष्क्रान्तः / ) मित्राणन्दः-भगवन् ! सफलता प्रयातु मे प्रार्थनालेशः / (प्रविश्य ) कुन्दलता-[भगवन् ! ] कौमुदी प्रणमति / मित्राणन्दः-(मैत्रेयं प्रति) सैवेयं वनिता यां दोलाधिरूढामपश्याम / (पुनः साश्चर्यम् ) केयमनभ्रा नेत्रोत्पलानां सुधावृष्टिः / कुलपतिः- वत्से कौमुदि ! समानवयः-शीला-ऽऽकारधारिणः सार्थवाहतनयस्यास्य वयं प्रथय महतीमातिथेयीम् / कौमुदी-(तिर्यगवलोक्य स्वगतम् ) केटरि ! अंगचंगिमा, अहो ! विलासविअडिमा, अरिरि ! सुहवत्तणं / (पुनः साश्चर्यम् ) [सहलो ए] दस्स दंसणेण मणुस्सजम्मो। (पुनः सदुःखम् ) ईदिसो वि तादस्स सिणेहेण मए वावाएअव्यो?, धी धी! भुवणरयण. विणासणं मे जीविदनिम्माणं / मित्राणन्दः- ( अपवार्य साभिलाषं मैत्रेयं प्रति ) अधिकुचतट पौष्पं दाम श्रुती किसलार्चिते - बिसवलयिती पाणी श्रोणीलता रसनाश्चिता। तदपि च वपुर्लक्ष्मीरस्याः स्फुरत्यपदं गिरां प्रकृतिसुभगे पाने वेषो यदेव तदेव वा // 18 // 1) कटरि ! अङ्गचङ्गिमा, अहो ! विलासवैदग्ध्यम् , अरेऽरे ! सुभगत्वम् / [ सफलमे] तस्य दर्शनेन मनुष्यजन्म / ईदृशोऽपि तातस्य स्नेहेन मया व्यापादयितव्यः ?, धिगू धिग् ! भुवनरत्नविनाशनं मे जीवितनिर्माणम् / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं कुलपतिः-कोव भोः!? / पाद्यं पाद्यम् , अधैर्घः। . (प्रविश्य तुन्दिलः सर्वमुपनयति / ) कुन्दलतिका- अय्ये ! एदस्स निअदइअस्स नहि नहि अदिघिणो विधेहि आदिधेई / (कौमुदी कृतकसात्त्विकभावान् नाटयन्ती आतिथ्यं प्रथयति / ) कुलपतिः-वत्से! कोऽयमपूर्वोऽतिथिदर्शनेन प्रतिभयप्रथितः खेदकम्पोपप्लवः? ततः खस्थीभूय सर्वमप्याचर / अयं खलु ते प्राणितस्यापि स्वामी, किमङ्ग! पुनरपरास क्रियाणाम् / मित्राणन्दः-(सानन्दं मैत्रेयं प्रति) सुमेधा निश्चितं वेधाः साधूनामानुकूलिकः।.. जाने यानस्य भङ्गोऽयमस्माकं श्रेयसी क्रिया // 19 // (नेपथ्ये) भो भो आश्रमकर्मपटवो बटवः ! प्रमार्जयत होमगृहाङ्गणानि, प्रज्वालयत जातवेदसः, सन्निधापयत समिधः, ननु इदानीं कुलपतेः प्रदोषसन्ध्यासवनसमयः। मैत्रेयः-(सभयमात्मगतम् ) कथमुत्थानसमयः कुलपतेः 1 / (प्रकाशम् ) भगवन् ! एतावत्यपि सार्थवाहप्रयोजने किंनिमित्तोऽयं कालविलम्बः / गजपादः-(कुलपतिं प्रति सकैतवम् ) यदभिधत्ते सार्थवाहस्तदस्तु। . कुलपतिः-(मित्राणन्दं प्रति सविषादमिव ) भवत्प्रेमाईचेतसो वयं किं नानुतिष्ठामः ? / तदुत्तिष्ठ, स्वयमेव विमुञ्चोटजाभ्यन्तरे स्वमुद्रामुद्रितं द्रविणजातम् / वत्से कौमुदि ! दर्शय सार्थवाहस्पोटजाभ्यन्तरम् / कौमुदी-ईदो इदो सत्थवाहे / / (उभौ मध्यप्रवेशं नाटयतः / ) कौमुदी-(सकपटम् ) अजउत्त! (पुनः सलज्जम् ) सत्थवाह! अत्थि बहु मंतिदव्वं, परं दाणि नावसरो / एदं खु संखेवेण मंतेमि-अप्पा मए तुह समप्पिदो, अओ वरं जं ते पडिहासइ तं करिजासु / मित्राणन्दः-(सरोमाञ्चम् ) आर्ये ! मयाऽपि धनं जीवितं च तवोपनीतम् , अतस्त्वमपि यदभिरुचितं तद् विदध्याः / 1) आर्ये ! एतस्य निजदयितस्य नहि नहि अतिथेर्विधेहि आतिथेयीम् / 2) इत इतः सार्थवाही।। 3) आर्यपुत्र!, सार्थवाह ! अस्ति बहु मन्त्रयितव्यम्, परमिदानीं नावसरः / एतत् खलु सरूपेण मन्त्रयामि-आत्मा मया तुभ्यं समर्पितः, अतः परं यत् ते प्रतिभासते तत् क्रियताम् / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम्। कौमुदी-ताऽवस्सं अहिप्पायाणुरोहेण अहं पि सव्वं करिस्सामि / दोण्णि उण लहुं मिल्लेहिं (ह) दविणजायं, जेण बाहिं नीहरामो। (तथाकृत्वोभौ निर्गच्छतः / ) कुलपतिः-वत्स मित्राणन्द ! परिणतवयसो वयं कृतप्रायोपवेशननिश्चयाः / इयं च प्ररूढप्रौढयौवना स्वानुरूपं पतिमनासादयन्ती ताम्यति वराकी पुत्री मे कौमुदी। तदस्याः पाणिग्रहणेन सफलयितुमर्हसि मर्त्यलोकावतारम् / मित्राणन्दः-( सरोमाञ्चम् ) भगवन् ! कोऽयमस्माखज्ञातकुल-शीलेषु प्रसादातिरेकः / कौमुदी-(स्वगतम् ) पंभाए अप्पेमि एदस्स किं पि सप्पहावं रयणं जेण वीसंभं करेदि। ___ गजपादः-सार्थवाह ! नार्हसि कुलपतेः प्रसादभङ्गमाधातुम् / कुलपतिः- वत्स! श्रेयसि मुहूर्ते ते विवाहमङ्गलविधिः / इदानीं तावदध्वश्रमापगमाय पर्णशालामनुसर / भो भोस्तपोधनाः! अभ्यत इङ्गदीनेहेन पयोधिपाथःसञ्जातलावण्यभङ्गान्यतिथीनामङ्गानि / पाययध्वमध्वश्रमापगमपटीयांसि नालिकेरीफलाम्भांसि / वत्से कौमुदि ! त्वमपि क्रीडान्तरमनुतिष्ठ / (नेपथ्ये) आधत्त त्वरितं तटेषु जलधेः वर्लोकधात्रीरुहः पुष्पाणां प्रकरं परं, स्थगयत स्वच्छै रजांस्यम्बुभिः। पुंसः कर्मकृतोऽपि रक्षत बत ! खेच्छाप्रचारं चिरं, शुद्धान्तेन समं समेष्यति यतो देवः प्रतीचीपतिः॥२०॥ कुलपतिः-( आकर्ण्य ) कथमयं प्रचेताः सङ्क्रीडितुमात्मनो द्वीपमधितिष्ठति / (विमृश्य ) वयमपि तपोभृतां प्रचार निवारयितुं प्रक्रमामहे, सान्ध्यं च विधिमनुतिष्ठामः / (इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) ॥प्रथमोऽङ्कः समाप्तः॥ 1) तदवश्यं अभिप्रायानुरोधेनाहमपि सर्व करिष्यामि / द्वौ पुनः लघु मुञ्चतं द्रविणजातम् , येन बहिनिःसरामः / 2 प्रभातेऽर्पयामि एतस्य किमपि सप्रभावं रत्नं येन विश्रम्भं करोति। Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. " द्वितीयोऽङ्कः / (ततः प्रविशति गृध्राक्षः / ) गृध्राक्षः-(उच्चैःस्वरम् ) भो भो आश्रमवासिनः स्वयं का कुलपतिः समादिशतिअद्य खलु सान्तःपुरः पाशपाणिः सङ्क्रीडितुमिह समायातवान् , ततः सर्वैरपि कुश-प्रसूनसमिधः समादाय पुरुषैरहोरात्रमेकमुटजाभ्यन्तर एव स्थातव्यम् / (नेपथ्ये) यदादिशति कुलपतिः तदनुतिष्ठामः। गृध्राक्षः-(विचिन्त्य ) मकरन्दस्यापि द्रविणमपहर्त्तव्यमेव, ततस्तावप्यज्ञातवरुणद्वीपव्यवहारावतिथी विशेषतो निवारयामि / ( उच्चैःस्वरम् ) भो भो तपोधनाः! तावतिथी क्वचिदपि तिष्ठत इति जानीत / (नेपथ्ये) एतौ तौ देवतायतनजगत्यां तिष्ठतः / ___ (ततः प्रविशति मित्राणन्दो मैत्रेयश्च / ) मित्राणन्दः-(मैत्रेयं प्रति ) पश्य पश्य, ग्लास्नुध्वान्तततिर्मुखेषु ककुभां, स्थास्नुःप्रतापोचयो, मीलत्युत्पलिनीवनं, कमलिनीखण्डं समुन्मीलति। मजत्यम्बरवारिधावुडुगणो, दिक्चक्रमुन्मजति, प्राची चुम्बति चण्डरोचिषि जगद् वैचित्र्यमालम्बते // 1 // गृध्राक्ष:- 'भो भो अतिथी! भवद्भ्यां त्वरिततरमागन्तव्यम्' इति कुलपतिवा समादिशति / मित्राणन्दः-एते वयमागता एवेति गत्वा निवेदय कुलपतिपादेभ्यः / (गृध्राक्षो निष्कान्तः / ) ( नेपथ्ये ) भाभिः कुङ्कुमसोदराभिरभितो देवे प्रभाणां प्रभौ धात्री लिम्पति शीर्णमुद्रनयनैः किं किं न दृष्टं जनैः / पूर्वोपार्जितकर्मवर्मपटलप्रभ्रष्टदृष्टिक्रियो नात्मानं न परं च पश्यति कृपापात्रं पुन: कौशिकः // 2 // मित्राणन्दः-( आकर्ण्य सभयं ) कस्यापि महौजसो दुःस्थावस्थोपनिपातप्रतिरुद्धाशेषशुभाशुभव्यापारस्यायं व्याहारः / तदेहि मैत्रेय ! देवतायतनस्य पाश्चात्यभागमवलोकयामः। मैत्रेयः-(विलोक्य सभयम् ) कथमयं पुरुषः सहकारतरुणा सह वज्रकीला कीलितोऽस्ति / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / (ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः पुरुषः / ) पुरुषः-कष्टं भोः ! कष्टम् , क सा सिद्धश्रेणिप्रणतिसुभगा खेचरदशा? क चायं सण्टङ्कस्त्रिभुवनमनःशोकरसिकः ? / न यो वाचः पात्रं भवति न दृशो नापि मनस स्तमप्यर्थं क्रुद्धो हतविधिरकाण्डे घटयति // 3 // मित्राणन्दः-किमिदमश्रद्धेयम् ? / भवतु, समीपीभूय जानीमः। पुरुषः-( वेदनामभिनीय ) अहह ! / मित्राणन्दः- . आकारः स्मरसोदरस्तनुलतालक्ष्माणि विश्वत्रयी साम्राज्यं प्रथयन्ति शंसति भुजा निर्वीरवर्ज जगत् / यद्वा वाङ्मनसां दृशां च न पदं किञ्चिन्नु तद् वर्तते यूयं सत्पुरुषा वयं च पथिकाः प्रष्टुं ततः कः क्रमः ? // 4 // पुरुषः-(मन्दस्वरम् ) महाभाग ! चिन्तयन्त्युपकुर्वन्तः संस्तवं हृदि सस्पृहाः। निस्पृहाणां च को नाम कामः संस्तवचिन्तने ? // 5 // ततस्तमेनमिदानी मद्वत्तान्तमसंस्तुतोऽपि परोपकारैकरसिकः स भगवान् भवानहत्येव विज्ञातुम् / किमुत महत्तमेयं कथा श्रूयमाणापि कातरचेतसां महान्तमातङ्कमावहति / न चानया प्रथितयाऽपि कुतोऽपि किमपि परित्राणम् / मित्राणन्दःविधातुं सम्पदो हतुमापदश्च न निश्चयः। मनस्तु मे सदाऽप्यन्यदुःखसङ्क्रान्तिदर्पणः // 6 // तदावेदयत-के यूयम् ? कथं च दुस्थावस्थापातिनः / पुरुषः-महाभाग ! रत्नकूटपर्वतनिवासी सिद्धश्रेणीमणिमुकुटविटङ्कमसृणीकृतपादपीठोऽहमनङ्गदासाभिधानो योनिसिद्धः। मित्राणन्दः-ततस्ततः / / पुरुषः-त्रैलोक्यकामिनीजनमनःक्षोभैकतानया च कल्पलताभिधानया दिव्यकण्ठिकया प्रसाधितकण्ठपीठः केनापि व्यसनेन प्रकाशयितुमनुचितेन सततोपप्लुतान्तःकरणचूर्णविशेषप्रभावविहितरूपान्तरः प्रतिनिशमस्मिन् वरुणद्वीपे परिभ्रमामि / मैत्रेयः-अहो ! समृद्धकुतूहलानुबन्धः प्रवन्धः। पुरुषः-अद्य पुनर्निशीथे सान्तःपुरेण क्रीडार्थमितस्ततः खैरं विहरता क्रूरचेतसा प्रचेतसा समुपलभ्य 'सततमसूर्यम्पश्यमस्मदन्तःपुरकामिनीजनमभिलाषुकः परिभ्राम्यसि' इत्यभिदधानेन कण्ठपीठतः कण्ठिकामाच्छिद्य बद्ध्वा च स्फुटं दो कन्धरम् / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं मैत्रेयः-( सकम्पम् ) ततः किं कृतम् / / पुरुषः-( सदैन्यम् ) पुरन्दरेणाप्यविषयपीडाभिर्निशातकोटिभिर्बहुकीलकोटिभिः स्वयमिहाऽऽनीय प्रत्यङ्गं कीलितोऽस्मि / मित्राणन्दः-इदानीं प्रचेताः क वर्तते / / पुरुषः-क्वचिदपि कूले सङ्क्रीडते। प्रतिनिवृत्तः पुनः किमप्यतः परमपि विधास्थतीति नावगच्छामि। मैत्रेयः-अश्रोतव्यं अश्रोतव्यम् / (पुनरपवार्य ) तेनामुना महात्मनोऽस्य प्रबन्धेनाहमप्यन्तःशोकशङ्कुना कीलितोऽस्मि / तद् विचिन्तय किमपि शल्यसमुद्धरणोपयिकम् / मित्राणन्दः-अस्ति नः कुलक्रमागतः शल्यसमुद्धरणप्रथितमहिमा नाम पवित्रो मत्रः / परं कदाचिदप्यनिरूपितप्रत्ययः, अतो मे मनाग् मनः सन्देग्धि / (नेपथ्ये) सत्थवाह ! अजा कोमुई संदिसेदि / मित्राणन्दः-( विलोक्य ) कथमियं कुन्दलता ? / (मैत्रेयः ससम्भ्रममुत्थाय पुरुषं बृहतिकया प्रच्छादयति / ) (प्रविश्य ) कुन्दलता-सत्थवाह ! अजा कोमुई संदिसेदि / मित्राणन्दः-किमादिशति भगवती / कुन्दलता-पंडिच्छेदु एदं महप्पभावं मणिं सत्थवाहो / कयावि एस महंतं उवयारं करिस्सदि। मित्राणन्दः- कुन्दलतिके ! कीदृशमस्य प्रभावमुपवर्णयति कौमुदी 1 / ( कुन्दलता कर्णे एवमेव / ) . मित्राणन्दः -( सहर्षम् ) साधु ! समयोचितमनुगृहीतोऽसि भगवत्या / एते वयमागता एव रहः किमपि भगवत्या सह पोलोचयितुम् / - (कुन्दलता निष्क्रान्ता / ) मित्राणन्दः - महासत्त्व ! पदार्थः कोऽप्यनोऽपि स्थितः पुंसि लघीयसि / महत्त्वक्षीबचित्तेषु महत्सु खलु नार्घति // 7 // पुरुषः-(साक्षेपम् ) लघीयसीति विशेषणं विश्वोपकारकरणकच्छुराभ्यामात्मनो व्यवसाया-ऽध्यवसायाभ्यां प्रतिहतमुपात्तवानसि / महत्वक्षीवतां पुनरस्माकमयमकाण्डोप्रस्थितःप्रचेतःप्रभवः प्रतिभयाडम्बरः समूलकाषं कषितवान् / अपि च-अपारेऽप्यस्मिन् 1-2 सार्थवाह ! आर्या कौमुदी संदिशति। 3 प्रतीच्छतु एतं महाप्रभावं मणिं सार्थवाहः / कदापि एष महान्तं उपकारं करिष्यति / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / त्रिभुवनपारावारे परमार्थतस्त्वमेव महत्त्ववान् , यस्याऽयं वाङ्मनसोरुत्तीर्णः स्वभावशीर्णप्रत्युपकारस्पृहाकौलीनवृत्तिनिरर्गलः परोपकाररसावेशः। मित्राणन्दः सम्पत् परस्य रोहन्ती भाग्यानां मुखमीक्षते / स्वशक्तितोलनं नाम माहात्म्यं तु महात्मनाम् // 8 // पुरुषः-को नामात्र त्रिलोकीविश्रुते राजवर्त्मनि भ्रान्तिमावहति / स्फुरन्त्युपायाः शान्त्यर्थमनुकूले विधातरि / प्रतिकूले पुनर्यान्ति तेऽप्युपाया अपायताम् // 9 // ततः कृतं कालविलम्बेन / आक्रामन्ति प्राणाः कण्ठपीठम् / अतः परं सर्वाङ्गीणप्ररोहिणा वज्रकीलपीडासम्भारेण प्रतिहताशेषेन्द्रियस्थानो निरीक्षितुमप्रभविष्णुः / किमपरं मन्दमपि वक्तुमनलम्भूष्णुरस्मि / तत् त्वरिततरं प्रकटय कस्याप्यनय॑स्य मत्रस्य वा तत्रस्य वा रत्नस्य वा प्रभावातिशयम् / मित्राणन्दः-(विमृश्य ) मैत्रेय ! कुतोऽपि शीतमम्भः समानय / मैत्रेयः-(निष्क्रम्य प्रविश्य च ) तदिदमम्भः / (मित्राणन्दः मणिसम्पर्केणाम्भः प्रवित्रयित्वा सर्वाङ्गीणं पुरुषमभिषिञ्चति / ) - मैत्रेयः-कथमपसृताः सर्वतोऽपि गात्रतो वज्रकीलकोटयः ? / अहो! मनसोऽप्यभूमिः प्रभावातिशयो रत्नस्य / ... पुरुषः-(क्षणं लोचने निमील्य सुखमास्ते / पुनर्मन्दस्वरम् ) नितान्तशिशिरेणाम्भसा सर्वाङ्गीणमभिषिच्य सुचिरमभिवीजयत माम् / / (उभौ तथाकुरुतः।) . पुरुषः-(क्षणमाश्वस्य ) मैत्रेय ! अमुष्य कलाचीनिवेशितस्यौषधेर्वलयस्य द्रवेण मामभिलिम्प येन व्रणानि संरोहन्ति / (मैत्रेयस्तथाकरोति / ) मित्राणन्दः- ( सकौतुकम् ) कथं क्षणादेव गात्रमशेषमप्यलक्षितव्रणसनिवेशमजायत / ( पुनः साश्चर्यम् ) सोऽयमपरो भूर्भुवःस्वश्वेतश्चमत्कारकारी प्रभावातिशयः। पुरुषः-(सहसा प्रणम्य) कारुण्यैकनिधान ! विश्वजनतासन्तापनिर्वापना__पाथोद ! त्रिजगत्प्रियङ्करगुणग्रामाभिरामोदय ! / स्तोतुं यत्र न ते चरित्रविभवं वक्रैश्चतुर्भिः प्रभुब्रह्मा सोऽपि निसर्गदुर्गजडिमा को नाम त [त्रास्म्यहम् ] ? // 10 // ( मित्राणन्दो लज्जया दि [ क्षु दृष्टिं ] निक्षिपति / ) पुरुषः-(पुनरञ्जलिं बवा) इयन्तं कालमहमनङ्गदासः / साम्प्रतं पुनः प्राणदानवेतनाक्रीतः कल्पसहस्रावधि मित्राणन्ददासः / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं मित्राणन्दः- (कर्णी पिधाय) सिद्धाधिनाथ ! मामेवमौचित्यातिक्रमेण मा दवीथाः / वसुधास्पृहणीयवैभवैः खेचरचक्रवर्तिभिर्भवादृशैः प्रबोधितस्य श्रवणोदरसदःसुधावर्षिणश्चाटुकर्मणः पुरन्दरार्हस्य तस्यास्यानर्हाः खलु जठरपिठरीभरणमात्रोन्मदिष्णुचेतसो निस्तेजसो वणिजः। (नेपथ्ये) श्रेयांसि प्रभवन्तु ते, प्रतिदिशं तेजांसि वर्धिष्णुता तां पुष्णन्तु, भवन्तु वीतविपदस्ते पाथसां सम्पदः। आशाः सन्तु भवद्यशोभिरनिशं व्याकोशकुन्दत्विषो, विश्वेषां शमिनां तपोभिरनधैः कल्पान्तजीवी भव // 11 // पुरुषः-(समाकर्ण्य सकम्पम् ) यथाऽमी घोरघोणप्रभृतयस्तपोधनाः प्रमोदप्रबोधितवाष्पोष्ममूर्छालकण्ठकुहरसदसो मधुरगम्भीरघोषमाशिषमुद्घोषयन्ति तथा जाने देवतायतनमुपसपेति पाशपाणिः, तद् विसर्जयत माम् / अपरथा पुनरप्ययं दुरात्मा मयि कामपि यातनामाधास्यति / अहं च साम्प्रतं विगतशोकपरिच्छदः प्रत्युपकारविद् रुपमपि प्रथयितुमनलम्भूष्णुः। ततो यदि तत्रभवतां भवतां हतकस्य दुर्मेधसो विलसितेन किमपि व्यसनमुपजायेत तदा मां पदातिरेणुं स्मरेयुः। ( इत्यभिधाय प्रणम्य त्वरिततरं निष्क्रान्तः / ) मैत्रेयः-कथमयं पाशपाणिप्रतिभयेनौषधेर्वलयं विस्मृत्य गतवान् / (नेपथ्ये साक्षेपम् ) कः कालेन कटाक्षितः?, स्फुटरुषा दृष्टः फणीन्द्रेण कः ?, स्फूर्जद्वह्निकणः करिष्यति शिरः कस्याशनिर्भस्मसात् ? / झम्पां कल्पविशृङ्खले जलनिधौ को दातुमुत्कण्ठितः ?, क्रीडावेश्मनि नः क एष मनुजः स्वैरं परिभ्राम्यति? // 12 // (उभौ सत्रासमाकाशमालोकयतः / ) (ततः प्रविशति गगनादवतरणं नाटयन् पाशपाणिः कुन्दप्रभप्रभृतिकश्च परिवारः।) पाशपाणिः- अरे मत्र्यो ! मरणोन्मुखौ कुतस्त्यौ युवाम् / किमर्थं च देवतायतनस्य जगतीं पुरन्दरेणापि नमस्करणीयां वसुधासम्पर्कपांशुराभ्यां [पादाभ्यां ] कश्मलयतः / . (उभौ प्रतिभयेन प्रकम्पेते / ) मित्राणन्दः-परमेश्वर ! आवामविज्ञातद्वीपस्वरूपौ भनयानपात्रौ वणिजौ देवतायतनरामणीयकमवलोकयितुं जगतीमधिरूढौ / / कुन्दप्रभः- परमेश्वर ! अबुद्धिपूर्वकोऽयमनयोर्मय॑योरपराधः / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम्। पाशपाणिः-( सहकारमवलोक्य कुन्दप्रभं प्रति) परदारविप्लवकारी दुरात्मा खेचरापसदः कथं क्वचिदपि गतवान् ? / अरे मत्र्यो ! जानीतं तस्य दुरात्मनः प्रवृत्तिम् / उभौ-(सभयम् ) किमपि न जानीवः। पाशपाणिः-(विमृश्य ) यथेयं वज्रकीलसङ्कुला विलोक्यते भूमिस्तथा व्यक्तमनयोर्मर्त्ययोः शल्यसमुद्धारप्रयोगः। (पुनः साटोपं वज्रकीलानादाय मित्राणन्दं केशैर्गृह्णाति।) (मैत्रेयः प्रतिभयेन मूच्छति / ) मित्राणन्दः-(धैर्यमवलम्ब्याऽऽत्मगतम् ) परोपकारः क्रियते स्वस्य कल्याणहेतवे।। ततोऽपि यद्यकल्याणं कल्याणात् तत् पदं परम् // 13 // तदतः परं भगवतो नाभेयस्य पादाः शरणम् / पाशपाणिः- अरे मापसद ! निजस्य दुर्विलसितस्य फलमनुभव / ( इत्यभिधाय सहकाराभ्यर्णमुपनयति / ) (नेपथ्ये) प्रसीद पयसांपते ! श्लथय कौमुदीभरि त्रिलोकभयकर्मणी हृदय-नेत्र-वाग्विक्रियाम् / अमी ननु तपोधना जनविहारवन्ध्ये भव त्प्रभावमथितापदः प्रतिवसन्ति घोरे वने // 14 // पाशपाणिः-कथमयं कुलपतेरनुजो गजपादः / (प्रविश्य) गजपादः-यादसांनाथ ! कोऽयं निजे जामातरि क्रोधोद्धोधविप्लवः / पाशपाणिः-(सलजं मित्राणन्दं विमुच्य) मुने! कथमयं कुलपतेर्जामाता। गजपादः- दत्ताऽस्मै कुलपतिना युष्मत्पुत्री कौमुदी / विवाहमङ्गलमप्यद्यप्रातीनं तदपि युष्माभिरनुष्ठेयम् / कुन्दप्रभः - जलधिपरमेश्वर ! अपरोऽपि मनुष्यो न पात्रं भवत्क्रोधप्रबोधस्य, किं पुनरयं कुलपतेर्जामाता ?, तदयं विशेषतो यादसांनाथस्य प्रसादातिरेकं कमप्यर्हति / पाशपाणिः- एतस्मै प्रयच्छ तर्हि तां कल्पलतां कण्ठिकां येनायं कौमुदीनेत्रयोर्महोत्सवमुपनयति / __(कुन्दप्रभः कण्ठिकामुपनयति / ) पाशपाणिः- गजपाद ! जामातरमादाय प्रयाहि पर्णशालायाम् / वयमपि करणीयान्तरमनुतिष्ठामः। ( इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // द्वितीयोऽङ्कः समाप्तः॥ ->0 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . अथ तृतीयोऽङ्कः (ततः प्रविशति मित्राणन्दो मैत्रेयश्च / ) मित्राणन्दः-(स्मृत्वा ) मैत्रेय ! सत्यां यौवनभाजि तापसपतेः पुत्र्यां पुलोमात्मजा द विश्वपुरन्ध्रिरूपजयिनि व्यर्थ वहत्यात्मनि / दो वाऽस्तु दृशा निमेषकलुषप्रत्यासनिष्पङ्कया जातं तर्हि मृगेक्षणासु नियतं पाश्चालिकाश्चारवः // 1 // __(पुनः सानन्दम् ) अमृतजलधेः पुण्यैस्तैस्तैर्निमज्जितमूर्मिभिः मृदुभिरभितो देवस्येन्दोमरीचिभिरश्चितम् / . निजवपुरिदं मन्ये तस्याः कुरङ्गकचक्षुषो। विरतिविमुखैः स्निग्धैर्दिग्धं कटाक्षनिरीक्षितैः॥२॥ (विमृश्य ) यतः प्रभृति भगवतः पाशपाणेस्तां कल्पलतां कण्ठिकामधिगतवानस्मि ततः प्रभृत्येव कौमुदीसम्पकेपर्वणि कथङ्कारमतितरामुत्कण्ठते चेतः / तदवगच्छ किमत्र निदानम् / मैत्रेयः-स्त्री-पुंसयोर्मन्मथोन्मादैककार्मणं कण्ठिकायाः प्रभावातिशय एवात्र निदानम् / तदेहि पर्यालोचयितुं तां कौमुदीमुपवनाभ्यन्तरे क्वचिदपि मृगयामहे / (नेपथ्ये) खणदिद्वजणणिमित्तं बंधुअणं परिचिअं हिअकरं च। मिल्लंतीणं महिलाण मुणइ जइ माणसं बंभो // 3 // मित्राणन्दः-(आकर्ण्य ) कथमयं लतागृहाभ्यन्तरे कौमुदीध्वनिः / (विलोक्य) मैत्रेय ! कौमुदी कुन्दलता चात्रैव तिष्ठतः / तत् तावत् तिरोहिता एव क्षणं शृणुमो वयमनयोः सङ्कथाम् / - (ततः प्रविशति कौमुदी कुन्दलता च / ) कौमुदी-( सकैतवम् ) अहवा निसग्गचंगंगसन्निवेसाहिं विचित्तभूसणाहिं नगरविलासिणीहिं विलुत्तहिअयस्स तस्स को नाम अम्हारिसीसु दरिदकन्नगासु अणुराओ / ता निप्फलो चेअ मे एस बंधुअणपरिच्चाए पारंभो। 1) क्षणदृष्टजननिमित्तं बन्धुजनं परिचितं हितकरं च / मुञ्चतीनां महिलानां जानाति यदि मानसं ब्रह्मा / 2) अथवा निसर्गचङ्गाङ्गसन्निवेशाभिर्विचित्रभूषणाभिर्नगरविलासिनीभिर्विलुप्तहृदयस्य तस्य को नामास्मारशीषु दरिद्रकन्यकासु अनुरागः | तन्निष्फल एव ममैष बन्धुजनपरित्यागे प्रारम्भः / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / कुन्दलता-संहि ! कीस अत्ताणयं विसायपिसाएण संतावेसि ? / अंगाण सन्निवेसो हलिअसुआणं पि तत्तिओ चेअ / वेसेणं चिय लायण्णविम्हओ धणवइसुआणं // 4 // मैत्रेयः-पश्य कौतुकम् , प्रकृतिचपलं चक्षुर्वाचः स्थिरा हरिणीदृशः, सरलिमपदं नासान्यासो, भ्रुवौ कुटिलस्थिती। नवधवलिमा गण्डाभोगोऽधरः किसलारुणः, किमपि गुपिला नाभिर्वक्षः प्रकाशपयोधरम् // 5 // कुन्दलता-अवि य काणं पि अंगलट्ठी भूसिज्जइ भूसणेहिं तरुणीणं / भूसिजइ उण काणं पि भूसणं अंगलट्ठीए // 6 // मित्राणन्दः - ( उपसृत्य ) प्रिये ! लावण्यपुण्यपुण्येष्वपि किमात्मनोऽङ्गेषु वृथा वैराग्यमुद्वहसि / गात्रं सन्नतगात्रि ! नेत्रसुखदं, निःश्वासपूरांहति र्नासाऽऽह्लादकरी, रदच्छदसुधा जिह्वाऽतिसाहित्यकृत् / नादः किन्नरकण्ठि ! कर्णसुखदो, वक्षोजलक्ष्मीरियं / __ वक्षः प्रीणयते, मृगाक्षि ! वद ते किं नेन्द्रियाणां मुदे ? // 7 // कौमुदी-(कण्ठिकां विलोक्य सात्त्विकभावान् नाटयति / पुनः स्वगतम् ) इत्तिअकालं तादस्स अणुरोहेण मए अप्पा विडंबिदो / इआणि पुण एवं चेअ नयण-मणमहूसवं सत्यवाहं अणुसरिस्सं / कुन्दलता-सत्थवाह ! तेण मणिणा किं पि तुम्हाणं उवकिदं ? / मैत्रेयः-कौमुदीहृदयकार्मणं किमपि वस्तु तदानीमेवोपनयता तेन रत्नेन महदुष्कृतम् / मित्राणन्दः-कुन्दलतिके ! अस्मन्मनःसङ्ग्रहणसत्यङ्कारस्त्वया समुपनीतस्तदानीमसौ मणिविशेषः / 1) सखि ! कस्मादात्मानं विषादपिशाचेन सन्तापयसि ? / अङ्गानां सन्निवेशः हालिकसुतानामपि तावानेव / वेशेनैव लावण्यविस्मयः धनपतिसुतानाम् // 2) अपि च-कासामपि अनयष्टिः भूभ्यते भूषणैः तरुणीनाम् / भूष्यते पुनः कासामपि भूषणं अङ्गयष्टिना। 3) इयत्कालं तातस्यानुरोधेन मयाऽऽत्मा विडम्बितः / इदानीं पुनरेतमेव नयन-मनोमहोत्सवं सार्थवाहमनुसरिष्यामि। 4) सार्थवाह ! तेन मणिना किमपि युष्माकमुपकृतम् ? / को०३ Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचित मैत्रेयः- कुन्दलतिके ! अयमपि तस्य त्वदुपनीतस्य मणेः सत्प्रसादो यदयं महौषधिवलयसुभगम्भविष्णुर्वामेतरो मे बाहुः। मित्राणन्दः-(सोत्कण्ठं कौमुदीवदनमवलोक्य ) मैत्रेय ! रात्रिन्दिवं विजयिनो हरिणेक्षणानां, वक्रस्य मैत्र्यमनुरुध्य विलाञ्छनस्य / नीलोत्पलानि यदि हासमुपाश्रयेयु___ऑयेत किं वद तदा जडजप्रवादः ? // 8 // कौमुदी-( अपवार्य ) सहि ! अज्ज केणावि कारणेण सत्थवाहकुमारो अमयघडिओ व्व सोहग्गमइओ व्य मुत्तिमओ व्व भयवं पंचबाणो मे लोअणाणं पडिहासदि / ता किं एसो अपुरवो को वि?। कुन्दलताऐसो सो चिअ दइएसु घडइ सोहग्गचंगिमगुणाई। चंदो चिअ जणइ वाणीसु कठिणबंधेसु सलिलाइं (1) // 9 // मित्राणन्दः--प्रिये! वक्रं शीतरुचिर्वचांसि च सुधा, दृष्टिश्च कादम्बरी, बिम्बोष्ठः पुनरेष कौस्तुभमणिर्मूर्तिश्च लक्ष्मीस्तव / श्रद्धालुयुगपद् विलोकितुमयं खापत्यजातं चिरा देकस्थं विरचय्य कुन्दरदने ! त्वामर्णवः सूतवान् // 10 // अपि च त्वं कौमुदी सुदति ! गात्रमिदं च पुष्प___ चापाभितापपरिवापनिपीतसौस्थ्यम् / अङ्गेन ते सुखयतस्तदिदं विधातुः, . सर्गक्रमो भगवतो जगतां प्रतीपः॥११॥ कौमुदी-(स्वगतम् ) जं भोदि तं भोदु / अहं एदेण सह गमिस्सं / (प्रकाशम् ) वणनिवासपसाएण मुद्धा खु अहं न विचित्तभणिदीओ जाणामि / एदं उण किं पि संखेवेण मंतेमि–अवरसत्थवाहपडिवत्तिविवरीदाए पडिवत्तीए तुमं पिक्खिस्सं / अओ वरं जं ते पडिहाइ तं करिज्जासु / 1) सखि ! अद्य केनापि कारणेन सार्थवाहकुमारः अमृतघटित इव सौभाग्यमय इव मूर्तिमय इव भगवान् पञ्चबाणः मम लोचनयोः प्रतिभासते। तत्किमेषोऽपूर्वः कोऽपि / 2) एष स खलु दयितेषु घटयति सौभाग्यचङ्गिमगुणान् / चन्द्रः एव जनयति वाणीषु कठिनबन्धेषु सलिलानि (?) // 3) यदू भवति तद् भवतु / अहं एतेन सह गमिष्यामि / वननिवासप्रसादेन मुग्धा खलु अहं न विचित्रभणितीः जानामि / एतत्पुनः किमपि सङ्केपेण मन्त्रयामि-अपरसार्थवाहप्रतिपत्तिविपरीतया प्रतिपत्त्या त्वां प्रेक्षिष्ये / अतः परं यत् ते प्रतिभाति तत् क्रियताम् / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / मित्राणन्दः-प्रिये कुङ्मलाग्रदति ! अपरसार्थवाहानां प्रतिपत्ति बोधयित्वा किमप्यपरमादिश / कौमुदी-एदं खु अम्हाणं कवडतावसपेडयं / मैत्रेयः-ततस्ततः / कौमुदी-तेंदो जो को वि पभूददविणो सत्थवाहो भोदि तस्स अहं परिणेदुं दिजामि। मित्राणन्दः-( सौत्सुक्यम् ) ततस्ततः / कौमुदी-तेंदो मए सह कीलिदुं पण्णसालब्भन्तरे उवविसंतु चिअ पल्लंकतिरोहिदकूविआए निवडदि। कुन्दलता-(विहस्य ) एंसा सा अवरसत्थवाहाणं पडिवत्ती / कौमुदी - अहं उण पुव्वसंचिअंपि दविणं संगहिअ पण्णसालभंतरदुवारेण तुम्हेहिं सह समागमिस्सं / मित्राणन्दः-( सरभसम् ) ततः परं क्क गन्तव्यम् ? / कौमुदी-सिंहलदीवे गंतव्वं / मित्राणन्दः-मित्रमप्यावयोस्तत्रैव सङ्घटिष्यते / कुन्दलता-(मित्राणन्दं प्रति) तहँ कह वि जणो वेसाहिं अत्थलोहेण अत्थि वेलविओ। जह पिम्मभिंभलासु वि न तासु वीसासमोअरइ // 12 // तदो मा खु तुम्हे अवरसत्थवाहपडिवत्तिसवणतरलिदहिदया निसग्गणिग्गएसु वि कोमुईवयणेसु वीसंभं न करिस्सध। मैत्रेयः-कुन्दलतिके ! किमेवं सार्थवाहस्य चातुरीवैमुख्यमुद्भावयसि ? / स्नुही-गवा-ऽर्कदुग्धानां दृश्यं यदपि नान्तरम् / तथाप्यास्वादपार्थक्यं जिह्वाऽऽख्याति पटीयसी // 13 // 1) एतत् खलु अस्माकं कपटतापसपेटकम् / 2) ततो यः कोऽपि प्रभूतद्रविणः सार्थवाहो भवति तस्मै अहं परिणेतुं दीये / 3) ततो मया सह क्रीडितुं पर्णशालाभ्यन्तरे उपविशन्नेव पल्यङ्कतिरोहितकूपिकायां निपतति / 4) एषा साऽपरसार्थवाहानां प्रतिपत्तिः / 5) अहं पुनः पूर्वसञ्चितमपि द्रविणं संगृह्य पर्णशालाभ्यन्तरद्वारेण युष्माभिः सह समागमिष्यामि / 6) सिंहलद्वीपे गन्तव्यम् / 7) तथा कथमपि जनो वेश्याभिरर्थलोभेनास्ति विडम्बितः। यथा प्रेमविवलास्वपि न तासु विश्वासमवतरति॥ 8) ततः मा खलु यूयं अपरसार्थवाहप्रतिपत्तिश्रवणतरलितहृदया निसर्गनिर्गतेष्वपि कौमुदीवचनेष विश्रम्भं न करिष्यथ / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं कुन्दलता-सत्थवाह ! तुब्भेहिं अहं सुमरिदव्या / अहं खु रयणकूडपव्वयाहिंतो कोमुईनेहेण इध समागदा वट्टामि / मैत्रेयः-(विहस्य ) भद्रे ! अहमपि त्वया कदाचिदुपलक्षणीयः। कौमुदी- ( मित्राणन्दं प्रति ) अत्थि तादस्स अणुभूदपभावो विसावहारमंतो। मित्राणन्दः- ततः किम् ? / / कौमुदी- सो पाणिमोअणापव्वणि अत्थिदव्यो / मैत्रेयः-आर्ये ! सरलाऽसि / योऽस्मान् जिघांसति स किं मत्रमुपनयति ? / कौमुदी-परन्तमारणनिच्छओ सव्वं पितादो अणुहिस्सदि। ( नेपथ्ये ) हंहो बटवः ! प्रगुणितः सर्वोऽपि विवाहमङ्गलविधिः / समर्थितकौतुककृयं च विवाहवेदीमधिरूढं वधूवरम् / कौमुदी-कैथमेस तादो जंपेदि / कुन्दलता-अजे ! वच्च तुमं कोउअमंगलमणुभवितुं / ( पुनर्मित्राणन्दं प्रति ) तुम्हे वि गच्छध / ( कौमुदी-मित्राणन्द-मैत्रेयाः निष्क्रान्ताः / ) (ततः प्रविशति कुलपतिर्गजपादश्च / ) कुलपतिः -( सनिर्वेदम् ) प्रपात्य दन्तानुपनीय जाड्यं, __निहत्य सन्धिस्थलसौष्ठवं च। . . जरा पुनः शैशवमाततान, तथाप्यपायस्पृहयालुचेताः॥१४॥ (नेपथ्ये) इदानीं सर्वस्यापि कर्मणः पर्यन्तः सञ्जातः / गजपादः-( सभयमात्मगतम् ) केयमुपश्रुतिः कुलपतेरनिष्टं सूचयति / (उपसृत्य कुन्दलता प्रणमति / ) 1) सार्थवाह ! युष्माभिरहं स्मर्तव्या / अहं खलु रत्नकूट पर्वतात् कौमुदीस्नेहेनात्र समागता वर्ते / 2) अस्ति तातस्यानुभूतप्रभावो विषापहारमन्त्रः। 3) स पाणिमोचनापर्वणि अर्थयितव्यः / 4) पर्यन्तमारणनिश्चयः सर्वमपि तातोऽनुष्ठास्यति / 5) कथमेष तातः जल्पति ? / 6) आर्ये ! व्रज त्वं कौतुकमङ्गलमनुभवितुम् / यूयमपि गच्छत / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / कुलपतिः-वत्से ! गत्वा ब्रूहि आर्यां गन्धमूषिकाम् / यथा-विवाहवेदिकामागत्य वधूवरोचितानि कर्माणि कारय / (कुन्दलतिका निष्क्रान्ता / ) __(प्रविश्य ) मर्कटवर्णः-भगवन् ! इदानीं सर्वस्यापि कर्मणः पर्यन्तः सञ्जातः / तदागच्छत यूयं येन पाणिग्रहणमाधीयते / (इति पुरो निधाय विज्ञपयति / ) (सर्वे परिक्रामन्ति / ) मर्कटवर्ण:- भगवन् ! इदं वधूवरम् , अयं पुरोधाः, इयं भगवती गन्धमूषिका कुन्दलता च / . (ततः प्रविशन्ति यथानिर्दिष्टाः सर्वे / ) कुलपतिः-(गन्धमूषिकां प्रति ) आयें ! सवरां विवाहवेदीमधिरूढां कौमुदी वत्सां विलोक्य प्राप्तमस्माभिर्जन्मनस्तपःकर्मणश्व फलम् / गन्धमूषिका-(सास्रम् ) मदीयेन तपसा सतीत्वेन च चिरमविधवा भवतु वत्सा। गजपादः- वत्से ! प्रतिगृहाण शिरसा पितृष्वसुराशिषम् / (कौमुदी शिरो नमयति / ) पुरोधाः-(कुलपतिं प्रति ) अर्घदानपूर्वकं प्रयच्छ पुत्री जामात्रे / कुलपतिः-कोज भोः ! 1 / पाद्यं पाद्यम् , अधैर्घः। (प्रविश्य तुन्दिलः सर्वमुपनयति / ) कुलपतिः-( सालं पादौ प्रक्षाल्यार्घमुपनयति / पुनः सगद्गदम् ) वत्स मित्राणन्द ! प्रतिगृहाणास्मत्कुटुम्बदृष्टिचकोरीकौमुदी पुत्री कौमुदीम् / . (प्रविश्य ) . बटुः-(पुरोधसं प्रति ) लग्नसमय इदानीम् , ततः समाप्यतां कौतुकविधिः, प्रतिरुध्यतां कोलाहला, अवधीयतां झल्लरीझात्कारे / ... (पुरोधाः सरभसमुत्थाय हस्तसंज्ञया कोलाहलं प्रतिरुणद्धि / ) (नेपथ्ये झल्लरीझात्कारः।) पुरोधाः-पुण्याहम् पुण्याहम् ( इत्युच्चारयन् वधूवरस्य पाणी योजयति / ) (नेपथ्ये तापस्यो मङ्गलानि गायन्ति / ) पुरोधाः-(वधूवरं प्रति) प्रदक्षिणीकुरुतां भगवन्तं परिणयनसाक्षिणमाशुशुक्षणिम् / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं (उभौ तथाकुरुतः / ) कुन्दलतिका-(मित्राणन्दं प्रति) दइएहिं चेअ परम्मुहेहिँ मयणग्गिभिंभलमणाओ। कारिजंते कुलबालिआउ गहिला कन्जाइं // 15 // गन्धमूषिका-ततस्तथाकथञ्चिदस्या अभिमुखो भूयाः यथेयं कौलीनं किमपि नाऽऽचरति / ( मित्राणन्दः सलज्जमधोमुखो भवति / ) कुलपतिः जामातः! प्रतिपादिता शुभशतप्रागल्भ्यलभ्या खयं, __ तुभ्यं वर्गनितम्बिनीप्रतिनिधिः पुत्री मया कौमुदी / पित्रोर्नेत्रमहोत्सवे करतलव्यामोचनापर्वणि, . खेरं वस्तु यदिष्टमस्ति भवतस्तत्किश्चिदुच्चैर्वृणु // 16 // मित्राणन्दः-( अञ्जलिं बवा ) विषापहारमन्त्रोपदेशेन प्रसीदः / कुलपतिः-(सावहेलम् ) प्रियां प्राणेभ्योऽपि त्वयि विसृजतो वत्स ! तनया मदेयं किं नाम खमपि विजहासोः कुलपतेः ? / किमेतैस्तैः पल्लीजनसमुचितैरक्षरलवै रसाध्यं विश्वानामपि किमपि वस्तु स्मर ततः॥ 17 // गजपाद:- अल्पत्वं च महत्त्वं च वस्तुनोऽर्थित्वमीक्षते। क्रव्ये तरक्षुः श्रद्धालुन कव्ये त्रिदशांपतिः॥१८॥ गन्धमूषिका-भगवन् ! यदभिरुचितं जामात्रे तदस्तु / पुरोधाः-मुनीन्द्र ! नार्हसि पवित्रेऽस्मिन् पाणिमोचनापर्वणि जामातुर्वैमनस्यमाधातुम् / कुलपतिः-(विमृश्य सविषादम्) मर्कटवर्ण ! पवित्रय पुष्पोपहारेण ध्यानवेदीम् / (मर्कटवर्णस्तथाकरोति / ) ( कुलपतिः रसनाबन्धमाधाय ध्यानं नाटयति / ) गजपाद:-(कर्णं दत्त्वा) मञ्जीराणि यथा रणन्ति, बहलः कोलाहला खेचरी व्रातस्यैष यथा, यथा च वियति ज्योतिः समुज्जृम्भते / 1) दयितैः एव पराङ्मुखैर्मदनाग्निविह्वलमनसः / कार्यन्ते कुलबालिका प्रथिलानि कार्याणि // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / * दिव्यः कोऽपि निरर्गलः परिमलः काष्ठाः स्तृणीते यथा, व्यक्तं हन्त ! तथोपसर्पति महीं श्रीजाङ्गुलीदेवता // 19 // कुलपतिः-(सप्रश्रयम् ) स्वस्ति देवतायै / देवता-(सविनयम् ) श्रीमन्मुनीश्वर ! शिवप्रतिभूः समाधि__ श्चापल्यविप्लवमपास्थत कच्चिदुच्चैः ? / सर्वेऽपि किं व्रतभृतः सुखमासते ते ?, किश्चाद्य मां किमसि संस्मृतवानकस्मात् ? // 20 // कुलपतिः -(सादरम् ) हालाहलहरी विद्यां वन्द्यां देवैः सदानवैः। एतस्मै देवि ! जामाने प्रसीद प्रतिपादय // 21 // ( देवता मित्राणन्दस्य शिरसि दक्षिणभुजं निधाय कर्णे एवमेव / ) मित्रांणन्दः-महाप्रसादः ( इत्यभिधाय प्रणमति / ) देवता-मुनीन्द्र ! बजामो वयम् / कुलपतिः-निष्प्रत्यूहास्त्रिदशसम्पदो भूयासुः। (देवता तिरोधत्ते / ) . (नेपथ्ये ) : 'अस्ताद्रिमाश्रयन्तं प्रदोषसंहृतसमस्तवसुसारम् / वोढारं कुलवनितेव मित्रमनुसरति दिनलक्ष्मीः // 22 // गजपादः-( साशङ्कमात्मगतम् ) कथमयं बटुः सन्ध्यासमयव्यावर्णनाव्याजेन प्रकृष्टदोषघोरघोणापहृतद्रविणसारेण सार्थवाहकुमारेण सह वत्साया गमनं सूचयति ? / . गन्धमूषिका-(पुरोधसं प्रति ) रजनिरिदानीम् , पर्णशालाभ्यन्तरमुपैतु वत्सा, पश्यतु अपरसार्थवाहप्रतिपच्या जामातरम् / कुलपतिः-वयमपि तर्हि प्रादोषिकी सन्ध्यामनुष्ठातुं प्रतिष्ठामहे / ( इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // तृतीयोऽङ्कः समाप्तः॥ Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ // अथ चतुर्थोऽङ्कः // ] (ततः प्रविशति मित्राणन्दो मूर्धकृतकरण्डा कौमुदी च / ) मित्राणन्दः-( समन्ततोऽवलोक्य ) प्राचीनमञ्चति वियत् पृथुशोककोक कान्ताकपोलपुलकोपयिकं दिनेशः। श्रान्ता इवास्ततटकुट्टिममाश्रयन्ति, राजीवजीवितहृतो हरिणाङ्कपादाः // 1 // कौमुदी-अजउत्त ! कित्ति अन्ज वि गंतव्वं ? / मित्राणन्दः-प्रिये ! महत्यपि प्राप्तपारे मार्गोदन्वति मास विषादनिषादं स्पृशः। प्राप्ता एव सिंहलद्वीपराजधानीपरिसरभुवम् / यदि च रजनीचरणचङ्कमणेनाति. चिरं परिश्रान्ताऽसि तदानीमवतार्य शिरसः करण्डमनेकस्तबककदम्बकखर्वशाखस्य क्रमकखण्डस्यास्य निरपायासु च्छायासु विनोदय क्षणं प्ररूढगाढखेदं मार्गखेदम् / ___ ( कौमुदी तथाकरोति / ) मित्राणन्दः-प्रिये ! नानादेशोद्भवैर्भग्नयानपात्रैर्वणिग्भिासीकृतस्य विचित्रस्य कनकरत्नाभरणस्य समुद्वहनेन सुचिरमायासितानि बालमृणालकोमलानि तवाङ्गानि / तदहं संवाहयामि। "कौमुदी-( सलज्जम् ) अजउत्त ! अलाहि एदिणा विणयपन्भंसेण / न एस कुलबहूआणं पसंसणिजो मग्गो। तुमं पि पायविहारकिलेसेण परिसंतोऽसि, ता अहं / ते अंगसंवाहणं करिस्सं। मित्राणन्द:-( साश्चर्यमात्मगतम् ) न मे गोत्रं वेद प्रकृतिमपि.............. 'न, खभावस्थं किञ्चोपकृतमपि नास्यां किमपि मे। .. तथाप्येषा बन्धूनमुचदसिताक्षी मम कृते, पुरन्ध्रीणां प्रेमग्रहिलमविचारं खलु मनः // 2 // (प्रकाशम् ) प्रिये कौमुदि ! दवीयसो देशान्तरादुपगतवतः सर्वथाऽप्यविज्ञातकुल-शील-सम्पदः परोक्षप्रेमग्रन्थम वणिजो निमित्तं चिरप्ररूढसौहार्दमुद्रोपद्रुतानां बन्धूनामुपहास्यजनकं स्वदेशपरिहार-पादविहार-शीतवातातपप्रसहनप्रायं क्लेशावेशमतुच्छमुपगच्छन्ती निमीलित 1) आर्यपुत्र ! कियदद्यापि गन्तव्यम् ? / 2) आर्यपुत्र ! अलं एतेन विनयप्रभ्रंशेन / न एष कुलवधूनां प्रशंसनीयो मार्गः / त्वमपि पादविहारलेशन परिश्रान्तोऽसि, तदहं तेऽङ्गसंवाहनं करिष्यामि / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम्। नेत्रपत्रा शैलेन्द्रमधिरोहसि, अविद्यमानयानपात्रा महार्णवमवगाहसे, अनासादितजाङ्गुलीप्रसादा पन्नगाधिनाथमुत्कोपयसि / कौमुदी - अजउत्त ! कीस इत्तियं पि सयलमहेलाजणसमाणं मम चरिदं निरूविअ विम्हयमुवगदोऽसि / खणमित्तदिपिअयणपिम्मभरुभिभलाओ महिलाओ। चिरपरिचिए वि मिल्लंति बंधवे एस किर पगिदी // 3 // मित्राणन्द:-(स्वगतम् ) वीरेषु गणनां पूर्व परमर्हन्ति योषितः। यास्तृणायाभिमन्यन्ते प्राणान् प्रेमान्धचेतसः॥४॥ कौमुदी-किश्च देसं वयंति विसमं सहति णिव्वं भमंति दुहिआओ। तह वि महिलाण पिम्मं दइयम्मि न सयणवग्गम्मि // 5 // ता अवरं मे भत्तिं निरूवेदु अजउत्तो / मित्राणन्दः-( सविनयम् ) प्रिये कौमुदि ! पितृभ्यामाबाल्यादजनि यदनन्तं किमपि ते, प्रियं वा श्रेयो वा तदुपनयने कोऽस्मि कृपणः 1 / इदं सत्यासत्यं पुनरभिदधे प्रीतिमुखरः, . परं कालादस्माद् भृतकनिरपेक्षस्तव जनः // 6 // ( कौमुदी सलज्जमधोमुखी भवति / ) - मित्राणन्दः-(विचिन्त्य सखेदम् ) सुखाकरोति संयोगस्तथा न तव कौमुदि। मैत्रेयस्य परित्यागो यथा दुःखाकरोति माम् // 7 // कौमुदी-अजउत्त ! अलाहि विसाएण / जधामंतिदं करिस्सदि मित्तेओ / संघडिस्सदि सिंहलदीवचिट्ठाणं अम्हाणं / मित्राणन्दः-प्रिये ! यद्यपेतश्रमाऽसि तदा नगराभ्यन्तरे गमनाय प्रक्रमख / ( कौमुदी करण्डकमादाय उत्थानं नाटयति / ) 1) आर्यपुत्र ! कस्मादियदपि सकलमहिलाजनसमानं मम चरितं निरूप्य विस्मयपमुगतोऽसि ? / क्षणमात्रदृष्टप्रियजनप्रेमभरोद्विह्वला महिलाः / चिरपरिचितानपि मुञ्चन्ति बान्धवानेषा किल प्रकृतिः॥ 2) देशं व्रजन्ति विषमं सहन्ते कष्टं भ्राम्यन्ति दुःखिताः / तथापि महिलानां प्रेम दयिते न स्वजनवर्गे॥ तदपरां मे भक्तिं निरूपयत्वार्यपुत्रः / 3) आर्यपुत्र ! अलं विषादेन। यथामन्त्रितं करिष्यति मैत्रेयः। सङ्घटिष्यते सिंहलद्वीपस्थितानां अस्माकम् / कौ०४ Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं ( उभौ नगराभिमुखमुपसर्पतः / ) मित्राणन्दः-( सानन्दम् ) प्रिये ! पश्य पश्य, विश्राम्यत्पथिकाः कचित् , कचिदपि क्रीडाचलोपत्यका क्रीडत्पौरपुरन्ध्रयो, गिरिसरिज्झङ्कारताराः कचित् / एते ते रमयन्ति कोकिलकुलव्याहारवाचालितोद्यानक्षोणिरुहः पुरीपरिसराः श्रोत्राणि नेत्राणि च // 8 // ___ (पुरोऽवलोक्य ) धावं धावमयं पुरः पुरजनः किं कान्दिशीको भ्रम. त्येषोऽपि श्रुतिदुर्भगः प्रतिदिशं हक्कानिनादः कथम् ? / रुध्यन्तेऽध्वनि किं पदातिपटलैरागन्तवो जन्तवः ?,. कस्मात् कावचिका निकुञ्जकुहराण्यावृण्वते वाजिभिः ? // 9 // भवतु तावत् , एतं सम्मुखीनमापतन्तं प्रवयसं द्विजन्मानमुपसृत्य पृच्छामि / (ततः प्रविशति द्विजः / ) ... ( मित्राणन्दः प्रणमति।) द्विजः-स्वस्ति यजमानाय / मित्राणन्दः-(सविनयम्) आर्य! इदानीमेव देशान्तरतः समुपागतोऽहम् , अतो न विदुरः कस्याप्यत्रत्यवृत्तान्तस्य / तत् कथय केयं पुरी ?, कोऽस्यां खामी ?, किमर्थ च प्रतिरथ्यमाबद्धकवचकञ्चुकैः कैश्चिदाकृष्टकरालकरवालैः कैश्चिदारोपितचापैः कैश्चित् परिघपाणिभिः पत्तिभिः प्रतिरुध्यते खेच्छाप्रचारी प्रतिभयचकितेक्षणः प्राणिगणः / द्विजः-महाभाग! इयं सा सिंहलद्वीपभूतधात्रीललाटिका। श्रीनटीरङ्गशालेव रङ्गशालाभिधा पुरी // 10 // मित्राणन्दः-ततस्ततः / द्विजःद्विषां यशःशीतमयूखराहुर्महीपतिर्विक्रमबाहुरेताम् / प्रतापपीतद्युतिपीतविश्ववसुन्धरादौस्थ्यकथः प्रशास्ति // 11 // कौमुदी-तदो तदो। . द्विजः-अद्य पुनश्चिरप्ररूढचौर्योपद्रुतपौरजनोत्तेजितेन राज्ञा निष्ठरं निर्भसितः कालपाशनामा पुरीरक्षकस्तस्करप्रचारं कुतोऽपि विज्ञाय सर्वतो गवेषयितुमारब्धवान् / ( इत्यभिधाय द्विजो निष्क्रान्तः / ) 1) ततस्ततः। Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / मित्राणन्दः - ( वामाक्षिस्फुरणमभिनीय सभयम् ) साम्प्रतमपायपिशुनं नः किमप्यशकुनम् / तत् तावद् बहिरेव क्वचिदप्यास्महे यावदयं तस्करोपप्लवः क्वचिदपि विश्राम्यति / तदेहि कृतपुरीपरिसरनिवेशं जीर्णपाषाणसञ्चयं कात्यायनीनिलयमनुसरामः। (उभौ परिक्रामतः / ) मित्राणन्दः-प्रिये ! तदिदं पश्य, केतुस्तम्भविलम्बिमुण्डमभितः सान्द्रान्नमालाश्चित द्वारं शोणितपङ्किलाङ्गणमदन्मार्जारिभीष्मान्तरम् / - गोपुच्छोत्थितदीपमइमकुहरक्रोडप्रलुप्तोल्वणव्यालं दर्दुरदाहधूमविधुरं कात्यायनीमन्दिरम् // 12 // ( कौमुदी विलोक्य वेपते / ) मित्राणन्दः-प्रिये ! अन्धकारप्राग्भारदुर्लक्ष्यविषमा चण्डिकायतनप्रदेशपदवी, ततो मत्पृष्ठलग्ना प्रविश / . (उभौ मध्यप्रवेशं नाटयतः / ) . मित्राणन्दः-( कतिचित् पदानि गत्वा विलोक्य च ) कथमयमभ्यन्तरे करकलितासिधेनुः प्रतिभयतरलेक्षणः कोऽपि पुरुषः 1 / (कौमुदी पलायितुमिच्छति / ) मित्राणन्दः-( उच्चैःखरम् ) भो महापुरुष ! मा भैषीः / इदानीमेव देशान्तरतः समायातो वणिगहम्, न पुनस्तस्करो वा घातको वा, तदास्ख यथासुखम् / (पुनविलोक्य ) कथमयं पाषाणसन्धिविवरेण निःसृत्य बहिर्गतवान् ? / भवतु, तर्हि गर्भगृहावस्थितां भट्टारिकां विलोकयामः / ( विलोक्य ) प्रिये ! पश्य पश्य, नेत्र-श्रोत्र-वरोष्ठ-बाहु-चरण-घ्राणादिभिः प्राणिनां, मन्त्रैः क्लृप्तबलिर्वसारसकृतलानाऽन्त्रमालार्चिता। कण्ठस्थोरगलिह्यमानबहलप्लीहाङ्गरागा गल. द्रक्ताद्भिनरेन्द्रकृत्तिरसनोत्तंसा मृडानी पुरः॥ 13 // ( कौमुदी उत्तरीयाञ्चलेन नासां पिधाय सजुगुप्सं निध्यायति / ) मित्राणन्दः-प्रिये ! कचिदपि प्रदेशे विमुश्च द्रविणकरण्डकम् / कौमुदी-( करण्डकं विमुच्य ) अंजउत्त ! इआणिं केणावि कारणेण मह सरीरम्मि महंतो उव्वेगो। 1) आर्यपुत्र ! इदानीं केनापि कारणेन मम शरीरे महानुद्वेगः / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 . महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं मित्राणन्दः-प्रिये ! मार्गपरिलङ्घनेनापि तावदतितरां परिश्रान्ताऽसि, साम्प्रतं पुनः कात्यायनीप्रतिभयमप्यभूत् , ततस्ते वपुषि समुद्वेगः, तन्मास्म किमपि विरूपमाशतिष्ठाः। ( नेपथ्ये ) ऐसा चोलपदपद्धई कच्चायणीभवणं पविट्ठा / अओ वलं लायपुत्ते पमाणं / मित्राणन्दः-( आकर्ण्य सभयम् ) यथाऽयमानुपदिकस्य व्याहारः तथा जाने योऽयं करकलितासिधेनुनिःसृत्य गतः व्यक्तमसौ चौरः। तदिदानी तस्करस्थानोपलब्धैरस्माभिः किमनुष्ठेयम् / . ( कौमुदी कम्पते / ) ( नेपथ्ये ). इहैव पदपद्धतिर्विशति पार्वतीमन्दिरे, तदत्र बहिरास्यतां निभृतवृत्तिभिः पत्तिभिः। अयं स धृतजीवितः परगृहा-ऽदृलुण्टाचणो, नियम्य परिगृह्यतां द्रविणघस्मरस्तस्करः॥१४॥ ( कौमुदी मूर्छामभिनयति / ) ( नेपथ्ये) भो भोः पदातयः! कृतावधानैर्मध्ये प्रवेष्टव्यम् , अपि नाम दस्युः प्रहारमादधीत / मित्राणन्दः-( विलोक्य ) सपरिकरः प्राप्तः पुरीरक्षकः / (ततः प्रविशति कालपाशः दीर्घदंष्ट्र-वराहतुण्डप्रभृतिकश्च परिवारः / ) कालपाशः-दीर्घदंष्ट्र ! [ मध्य ]मवलोकय / / दीर्घदंष्ट्र:-( विलोक्य ) राजपुत्र ! अस्ति किमपि मानुषमभ्यन्तरे / कालपाशः-(सक्रोधमुच्चैःस्वरम् ) मुषित्वा पौराणां नवकनक-माणिक्यघटितां श्चिरं काश्ची-चूडामणि-मुकुट-ताडङ्क-कटकान् / करे यासि क्षुद्र ! ?, द्रुततरमगाराद् भव बहिः, ___ स्वयं क्रुद्धस्तुभ्यं पितृपतिरिदानीं न भवसि // 15 // मित्राणन्दः-प्रिये ! उत्तिष्ठोत्तिष्ठ, प्राप्ता राजपदातयः / (उभौ बहिर्भवतः / ) (कौमुदी परिधानपटेन करण्डकं पिदधाति / ) 1) एषा चौरपदपद्धतिः कात्यायनीभवनं प्रविष्टा / अतः परं राजपुत्रः प्रमाणम् / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / - कालपाश:-( साक्षेपम् ) अरे ! कस्त्वमसि / / मित्राणन्दः-( सकम्पम् ) राजपुत्र ! पथिकोऽहम् / कालपाश:-इयं वनिता का ? / मित्राणन्दः-मम सधर्मिणीयम् / कालपाशः-बाले ! करण्डिकायां किमस्ति ? / कौमुदी- ( सकम्पम् ) संबैलयं किं पि अस्थि / वराहतुण्डः-( करण्डिकामुत्पाट्य विमुच्य च कालपाशं प्रति ) प्रभूतद्रविणसारभारेण न शक्यते समुत्पाटयितुम् / कालपाशः-( सोपहासम् ) बाले ! शम्बलस्य किमियान् भारः 1 मध्यस्थिता चौर्य कारयसि / / कौमुदी-तांद ! अहं चोरिअं सिविणे वि न पिच्छामि / कालपाशः-प्रत्यक्षमपि पश्यन्ती स्वप्ने न किं करिष्यसि ? / ( पुनः सावहित्थम् ) दीर्घदंष्ट्र ! विधेहि किमप्यस्य समयोचितमातिथ्यम् / ( दीर्घदंष्ट्रो यष्टिना प्रणिहन्तुमारभते / ) ( कौमुदी सपूत्कारमन्तरा निपतति / ) कालपाशः- वनितायां प्रहारः प्रयत्नतो रक्षणीयः / मित्राणन्दः-राजपुत्र ! भिन्नयानपात्रो वणिगहमुद्वरितशेष किमपि द्रविणमादाय खनगरं प्रति प्रचलितः / ततो वृथातस्करापवादेन किं मां विगोपयसि ? / चौर्यचिहूं किमप्युपदिश्य साक्षिणं वो कमप्युपस्थाप्य गृहाण वा मुषाण वा बधान वा / कालपाशः-आभरणकरण्डकादप्यपरं किं नाम चौर्यचिह्नम् / मित्राणन्दः-राजपुत्र ! ममैव द्रविणमत्र करण्डके / कालपाशः-सर्वमपि राज्ञः पुरतो वक्तव्यम् / मित्राणन्दः-( सदुःखमात्मगतम् ) यत् पोतस्य सुवर्ण-मौक्तिकनिघेर्भङ्गो वियोगो निजै. र्यन्मातापितृभिर्विदेशवसतिर्येयं न तद् बाधते। मिथ्या यः पुनरिन्दुशुभ्रयशसो गोत्रस्य लक्ष्मैकभू रैकागारिकविप्लवः प्रतिमुहुर्दुःखाकरोत्येष माम् // 16 // 1) शम्बलकं किमप्यस्ति / 2) तात ! अहं चौर्य स्वप्नेऽपि न पश्यामि / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं __कौमुदी-( सदैन्यं पादौ संस्पृश्य ) ताद ! मिल्हेहि मे निरवराहं भत्तारं / देहि / पइमिक्खं / कालपाशः-( साक्षेपम् ) आः पापे ! तस्करपति ! दूरस्थिता ब्रूहि / माऽस्मानुपस्पृश। ( कौमुदी सबाष्पमधोमुखी भवति / ) कालपाश:-( विमृश्य ) कोऽत्र भोः।१। (प्रविश्य ) वज्राङ्करः-ऐसो म्हि, आणवेदु लायउत्तो। कालपाश:-अरे वज्राङ्कर ! वादय वध्यपटहम्, उपनय सरासमं श्वपाकम् / जं आणवेदि शामी / ( इत्यभिधाय वज्राङ्कुरो निष्क्रान्तः / ) ( नेपथ्ये दुःश्रवो वध्यपटहध्वनिः / ) कालपाशः- वराहतुण्ड ! प्रलम्बय तस्करस्य केशान् / सन्दानय भुजौ / (वराहतुण्डस्तथाकरोति / ) ( कौमुदी तारस्वरं प्रलपति।) मित्राणन्द:-प्रिये! मा विषीद कृतं बाष्पैः फलं मर्षय कर्मणाम / सत्यं विषाद-शोकाभ्यां न दैवं परिवर्तते // 17 // (प्रविश्य सरासभः ) श्वपाकः-ऐशे म्हि, आणवेदु शामी / कालपाशः- अरे खङ्गिल ! प्रसाधय रक्तचन्दनेन तस्करस्य शरीरम् / निक्षिप शरावमालां कण्ठे। मित्राणन्दः- राजपुत्र ! किमस्य श्वपाकस्य संस्पर्शनेन मामपवित्रयसि 1 / कालपाशः-हला दुष्टे ! तर्हि त्वमेव समाचर श्वपाककरणीयं निजे भर्तरि / ( कौमुदी रक्तचन्दनेनोपलिप्य शरावमालां कण्ठे निक्षिपति / ) कालपाशः-दीर्घदंष्ट्र ! रासभमधिरोपय तस्करम् , इमां च योषितं मूर्धकृतकरण्डिकां रासभस्याग्रे कुरु / ___(दीर्घदंष्ट्रः सर्वमाचरति / ) 1) तात! मुश्च मे निरपराधं भर्तारम् / देहि पतिभिक्षाम् / 2) एषोऽस्मि, आज्ञापयतु राजपुत्रः / 3) यदाज्ञापयति स्वामी। 4) एषोऽस्मि, आज्ञापयतु स्वामी। Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / - मित्राणन्दः-( स्वगतम् ) अस्मिन् कर्मणि भिन्नशमणि न मे चित्तस्य वाचां ध्रुवो दृष्टेः पाणिपुटस्य [ चाप्यणु ] रपि व्यापारभारोदयः। भूयांस्येवमपि [ श्रुति ] ज्वरकराण्यायान्त्यभद्राणि चेनाभेयस्य तदा पदानि शरणं देवस्य दुःखच्छिदः॥१८॥ (नेपथ्ये) विधिना विधीयमानं कमलानां बन्धनं त्वदोषाणाम् / द्रष्टुमनलम्भविष्णुर्भानुीपान्तरं श्रयति // 19 // कालपाश:-वराहतुण्ड ! प्रातरयं राजकुलाय दर्शनीयः / साम्प्रतं पुनर्प्रमयत्वेनं सर्वासु नगररथ्यासु / वयमपि तस्करान्वेषणखेदं विनोदयितुं व्रजामः / ( इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // चतुर्थोऽङ्कः समाप्तः॥ * Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [॥अथ पञ्चमोऽङ्कः॥] (ततः प्रविशति अमात्यः कामरतिः।) कामरतिः-कोज भोः ! असत्परिजनेषु / (प्रविश्य ) विनयन्धरः-एषोऽस्मि / कामरतिः लक्ष्मीपयोधरोत्सङ्गसुभगङ्करणांसभूः। कुमारो रङ्गशालाया मध्यमद्य प्रवेक्ष्यति // 1 // ततः समादिश सङ्गीतकाय गन्धर्वलोकान् / अलङ्कारय विचित्रमणि-मौक्तिकप्रा-- लम्बैश्वीनांशुकावचूलैश्च पुरगोपुरतोरणानि / विधापय मन्दिरद्वारालिन्दकेषु मसृणघुसृणगोमुखानि / निर्मापय प्रतिवेश्म बहलपरिमलाकृष्टमधुकरीमधुरझङ्कारमुखराणि मृगमदद्रवच्छटाच्छोटनानि / सर्वमचिरादाचरामि / ( इत्यभिधाय विनयन्धरो निष्क्रान्तः / ) कामरतिः-( पुनर्विमृश्य ) कोज भोः ! 1 / (प्रविश्य ) शिखण्ड:-आदिशतु मत्री। .. कामरतिः- अद्य किल नगरोद्यानमधिवसतः कुमारस्य लक्ष्मीपतेरभिमुखं मुषितान्यभूप लक्ष्मीखयङ्ग्रहमहग्रहिलैकबाहुः। मार्ग कियन्तमपि सैन्यवृतो यियासुः, श्रीसिंहलावनिवधूपरमेश्वरोऽयम् // 2 // ततो गत्वा ब्रूहि गजसैन्याधिपतिं पुण्डरीकम्-यथा करटिघटां प्रगुणय, विशेषतश्च जयमङ्गलाभिधानं गजराजम् , हरिषेणं च वाजिसैन्याधिपतिं वाजिसेनासन्नहनाय समादिश। ( शिखण्डः प्रणम्य निष्क्रान्तः / ) (नेपथ्ये) इत इतः सिंहलेश्वरः। . 1 हर्षेण च वाजिनं सैन्या क०। Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / * कामरतिः-कथमयमास्थानमुपसर्पति देवः / (प्रविश्य राजा सिंहासनमलङ्करोति / ) ( अमात्यः प्रणमति / ) राजा-अमात्य ! प्रवर्तितः प्रविशतो वत्सस्य नगर[ प्रवेश ]महोत्सवः ? / कामरतिः-अथ किम् / ( प्रविश्य ) प्रतीहारः- देव ! रत्नाकरनगराधिवासिना विजयवर्मणा मण्डलेश्वरेण प्रेषितः पुरुषो द्वारि वर्तते / राजा-(साशङ्कम् ) शीघ्रं प्रवेशय / (प्रविश्य पुरुषः प्रणमति / ) राजा-(साक्षेपम् ) अरे करभक ! प्रस्थितो विजयवर्मा समूलकाषं कषितुं दुरात्मानं चक्रसेनम् / पुरुषः- देव ! प्रस्थानमेव विज्ञपयितुं सिंहलद्वीपपरमेश्वरपादानां विजयवर्मणा मण्डलेश्वरेण प्रेषितोऽस्मि / राजा- 'दुरुच्छेदः खलु दुरात्मा चक्रसेनः, ततस्त्वया समग्रसामग्रीकेण योद्धव्यम्' इति गत्वा समादिश विजयवर्माणम् / ( पुरुषः प्रणम्य निष्क्रान्तः / ) राजा - ( विमृश्य ) अमात्य ! आकाऽऽगमनं वयं खनगराद् वत्सस्य लक्ष्मीपतेः, सर्वाङ्गीणसुधानिषेकसुभगामाखादयामो दशाम् / कामं वाममिदं स्फुरत्यविरतं नेत्रं च गात्रं च नः, कोऽयं नाम परस्परप्रतिहतः सर्गक्रमो वेधसः 1 // 3 // कामरतिः-प्रभञ्जनप्रकोपप्रभवानामङ्गस्फुरणानां शुभा-ऽशुभोदर्केषु को नाम विश्रम्भः / ( नेपथ्ये वध्यपटहध्वनिः / ) राजा-अमात्य ! महोत्सवदिने किमिदम् ? / . __ (प्रविश्य ) प्रतीहारः-वर्धसे देव ! वर्धसे, प्राप्तः कालपाशेन नगरलुण्टाकस्तस्करः / 1) मनं निजस्य नग ख / कौ० 5 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं राजा-क्कासौ कासौ ? / ( ततः प्रविशति कालपाशेन केशैर्गृहीतो मित्राणन्दः मूर्धकृतकरण्डिका कौमुदी च / ) राजा-( साश्चर्यम् ) अमुना नेत्रसुधाञ्जनैकसुहृदाऽप्याकारेण चौर्यकरणम् / अहो ! विचित्रः कर्मणां विपाकः / कामरतिः-( कौमुदीमवलोक्य साभिलाषमात्मगतम् ) कामं कामं कुसुमधनुषोऽप्यावहन्ती सशोके, __ लोकेऽप्यस्मिन् यदि मृगहशामीहशी रूपलक्ष्मीः। क्लेशाकीर्णे तपसि विपुलखर्गभोगोत्सुकानां, मन्दीभूता खलु तदधुना प्राणभाजां प्रवृत्तिः॥४॥ राजा-(साक्षेपम् ) रे रे तस्कर ! कस्तवात्र जनकः ? कः सोदरः ? कः सुतः ?, .. ___ कस्त्राता ? किमु मित्रमस्ति ? सदनं ते कुत्र ? के बान्धवाः / कस्येयं कुसुमेषुकेलिसरसी सर्वाङ्गरम्या प्रिया ?, . केनाथ व्यसनेन विह्वलमना मुष्णासि नः पत्तनम् ? // 5 // मित्राणन्दः-(सभयम् ) देव ! समुद्रोपजीवी मित्राणन्दनामा वणिगहं उद्वरितशेषं कियदपि द्रविणमादाय स्वनगरं प्रति प्रचलितः / अत्र च मे देव एव त्राता पिता बान्धवो वा / इयं च मे सधर्मचारिणी / नगरमहं मुष्णामि न वा ? इत्यत्र देवः प्रमाणम् / राजा-अरे कालपाश ! करण्डकाभ्यन्तरमवलोकय / ... कालपाशः-(विलोक्य ) देव! एतानि सप्त कुण्डलानि, त्रयोदश मञ्जीराणि, एते चैकविंशतिरङ्गदाः, सप्तदश चूडामणयः, अपरस्य पुनर्वज्रप्रायस्य रत्नसमूहस्य न शक्यते सङ्ख्यानमाधातुम् / राजा-भद्रे ! त्वदीयमेतदाभरणम् / कौमुदी-(सलज्जम् ) अंध ई। राजा-अमात्य! दम्पत्योरियमाकृतिरयं च वाचां दृशां च विनिवेशः। पिशुनयति साधुभावं चौर्य तु करण्डको वदति // 6 // कामरतिः- देव ! मा शतिष्ठाः / तस्कर एवायम् / कथमपरथा विषमसङ्ख्योऽयं नेपथ्यप्रकारः / 1) अथ किम् ? / 1 अथ क। 2 दैवं ख। 3 एतस्य ख। 4 दिशति ख / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / * राजा-(कौमुदी विलोक्य ) अस्याः सरोरुहहशः सततोदयं च, निर्लाञ्छनं च विरचय्य मुखं विधातुः। खण्डोदयं च जनविश्रुतलाञ्छनं च, . चन्द्रं पुनर्घटयतो विदितो विचारः॥ 7 // कामरतिः-(साभिलाषम् ) देव! अज्ञातलंक्ष्मणि सदोदयवृत्तभाजि, पूर्व सरोरुहदृशां घटिते मुखेन्दौ। सारूप्यदूषणभयाद् विधिनाऽयमिन्दुः, पक्षक्षयी च घटितः स्फुटलाञ्छनश्च // 8 // (पुनः स्वगतम् ) विफल एव ममावतारो यद्यनया सह न क्रीडामि / राजा-अरे कालपाश ! कुत्र प्रदेशे कथं चायं प्राप्तः / / कालपाश:-आनुपदिकेनार्पितश्चण्डिकायतने प्रतिगृहीतः / राजा-(विमृश्य ) तं त्वरिततरमानुपदिकमाकारय / - (प्रविश्य ) आनुपदिकः-एसे म्हि / ... राजा-अरे ! अयं तस्करः त्वया पदानुसारेण समुपनीतः / आनुपदिकः-( मित्राणन्दपदान्यवलोक्य ) भैष्टा ! अन्नालिशा शा पदपद्धई जा कच्चायणीभवणं पविष्टा / राजा-अमात्य ! किमिदम् / - 'कामरतिः-देव ! अयमपि चौरः, यस्य च पदपद्धतिः कात्यायनीभवनं. प्रविष्टा सोऽपि चौरः / महदिदं देवस्य नगरम् , सम्भवन्ति भूयांसो दस्यवः / राजा-(कौमुदी प्रति) वकं पात्रं लवणमधुना, पद्महृद्यौ च पाणी, वाणी स्वादुश्चकितहरिणीहारिणी नेत्रपत्रे। लज्जासज्जा स्थितिरविकृतिभूरिसत्त्वं महत्त्वं, ___ तत् त्वं तत्त्वं कथय ननु नः कासि? कस्यासि पत्नी?॥९॥ कौमुदी-(सलज्जम् ) देव / वणिअस्स दुहिआ, एदस्स बहुआ। 1) एषोऽस्मि / 2 भर्तः / अन्यादृशी सा पदपद्धतिः या कात्यायनीभवनं प्रविष्टा। 3) देव! वणिजो दुहिता, एतस्य वधूः / 1 एसो म्हि ख। . . . / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 . महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं कामरतिः-देव ! नेयमस्य पत्नी, किमुतानेन कुतोऽप्यपहत्य मत्रेण वा तत्रेण वा व्यामोहिता, तदियं मुहुर्मुहुरेतदनुकूलं व्याहरति / राजा-( विमृश्य ) अरे कालपाश! पौरानाह्वय / (प्रविश्य कृतोष्णीषाः सप्ताष्टा वणिजः प्रणमन्ति / ) राजा-उपलक्ष्योपलक्ष्य प्रतिगृह्णीत यूयं खं स्वमाभरणं द्रविणं च / वणिजः-(विलोक्य) भट्टा! न इत्थ अम्हाणं आभरणं वा दविणं वा किं पि अस्थि / राजा-अमात्य ! न तावदमुनाऽस्मत्पौराणां किमप्यपहृतम् , देशान्तरतस्करनिग्रहे तु के वयम् ? / कामरतिः-(स्वगतम् ) ने नामास्मिंस्तस्करे जीवति ममेयं कथञ्चिदपि वनिता सम्पद्यते, तदयं यथाकथञ्चिदपि व्यापादयितव्यः / भवतु / (प्रकाशम् ) देव ! निश्चयेन तावदयं चौरः / साम्प्रतमेव चायमायातस्ततः पौराणां किमपि नापकृतवान् / अतः परं पुनः सर्वमपि शनैः शनैरपकुर्यात् / चौरश्च राज्ञां खदेशजो वा परदेशजो वा वध्य एव / (पुनरपवार्य ) इदं धनं इयं स्त्री च देवपादानामभ्यर्णे विश्राम्यतु / चौरस्य पुनः प्रतिविधानं कालपाशः कुरुताम् / / राजा-( कालपाशं प्रति ) यदभिधत्ते मत्री तदनुष्ठेयम् / ___ ( कामरतिः कालपाशस्य कर्णे एवमेव / ) ( कालपाशः साक्षेपं मित्राणन्दं केशैर्गृह्णाति / ) .. (नेपथ्ये करुणध्वनिः / ). राजा-(सभयमाकर्ण्य ) अमात्य ! किमिदम् ? / (प्रविश्य ) चेटी-(सोरस्ताडम् ) भेट्टा ! मुसिद म्हि मुसिद म्हि / राजा-चतुरिके ! विश्रब्धमभिधीयताम् / चेटी-भट्टा! देवी पत्तलेहा विण्णवेदि। राजा-त्वरिततरं विज्ञपय-किमादिशति देवी / चेटी-कुंमारो लच्छीवई उजाणे कुसुमावचायं कुव्वाणो भुअंगमेण दट्ठो विवन्नो अ, एदं देवी विनवेदि / 1) भर्तः ! नात्रास्माकं आभरणं वा द्रविणं वा किमप्यस्ति / 2) भर्तः ! मुषिताऽस्मि मुषिताऽस्मि / . 3) भर्तः ! देवी पत्रलेखा विज्ञपयति / 4) कुमारो लक्ष्मीपतिरुयाने कुसुमावचायं कुर्वाणः भुजङ्गमेन दष्टो विपन्नश्च, एतद् देवी विज्ञपयति / 1 निग्रहेषु ख। 2 न चास्मि ख। Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / ... राजा-हा वत्स शशाङ्ककुलप्रदीप! कामिमां दुस्थामवस्थामाप्तोऽसि / ( ततः प्रविशति शिबिकाधिरूढः प्रनष्टसर्वक्रियः कुमारो लक्ष्मीपतिः प्रलपन्ती पत्रलेखा च / ) कामरतिः-भो भोः शिबिकावाहिनः ! सिंहासनस्य पादपीठे विमुञ्चत कुमारम् / ( शिबिकावाहिनस्तथाकुर्वन्ति / ) पत्रलेखा-अजउत्त! पिच्छ पिच्छ, वच्छस्स कीदिसं जादं ? / (राजा विलोक्य सहसा मूर्च्छति / ) कामरतिः- भो भोः पुरुषाः! त्वरध्वं त्वरध्वम् , उपनयध्वं उपनयध्वं चन्दनशिशिराम्भः कदलीपत्रव्यजनानि च / ( प्रविश्य पुरुषाश्चन्दनाद्यैरभिषिच्य राजानं वीजयन्ति / ) राजा-( चेतनामास्थाय कुमारस्योपरि निपत्य च साक्रन्दम् ) .. वत्स ! प्रसीद, कुलमण्डन ! देहि वाचं, हातुं कथं प्रवयसं पितरं क्रमस्ते / अस्तोकशोकजननीं प्रतिरुध्य निद्रामुद्रां निजान् परिरभख चिराय बन्धून् // 10 // (सर्वे तारस्वरं प्रलपन्ति / ) मित्राणन्दः-कालपाश ! किमपि विज्ञपयितुकामोऽस्मि / कालपाश:-अमात्य ! तस्करोऽयं राजानं विज्ञपयितुमिच्छति / कामरतिः-(साक्षेपम् ) इदानीं विज्ञापनायाः कः समयः ? / राजा-अमात्य ! किमभिधत्ते चौरः / कालपाश:-देव ! तस्करोऽयं राजानं विज्ञपयितुमिच्छति / राजा-व्यापाद्यमानो लभते विज्ञापनामेकाम् , तदयं विज्ञपयतु वराकः। मित्राणन्दः- अस्ति देव ! नः कुलक्रमागतो विषापहारमत्रः / कामरतिः-अरे ! म्रियमाणः कुशकाशानवलम्बसे / / राजा-महाभाग! भूयोऽप्येतान्येवाक्षराणि श्रावय / मित्राणन्दः-अस्ति नः कुलक्रमागतः शतशो दृष्टप्रत्ययो विषापहारमन्त्रः। 1) आर्यपुत्र ! पश्य पश्य, वत्सस्य कीदृशं जातम् ? / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं राजा-(प्रणम्य ) परमेश्वर ! तर्हि प्रसीद / प्रयच्छास्मत्कुलाय प्राणभिक्षाम् / अरे कालपाश ! द्रुततरमपनय बन्धनानि / (कालपाशस्तथाकरोति / ) (मित्राणन्द आसनविशेषमाधाय ध्यानं नाटयति / ) . . .. (आकाशे) __ ब्रूहि भोः ! बहि, किमर्थ मां स्मृतवानसि 1 / सर्वे- (ऊर्ध्वमवलोक्य सविस्मयम् ) कथमियं भगवती विषदेवता जाङ्गुली स्वयं व्याहरति / मित्राणन्दः-(प्रणम्य ) भगवति ! यदि मया प्रसादिताऽसि तदा युवराजमुत्थापय / (आकाशे) उत्तिष्ठ भोः ! उत्तिष्ठ / कुमारः-(ससम्भ्रममुत्थाय ) कथमयमियान् जनसम्मदः / अम्ब! किमद्य तातदर्शनमहोत्सवे शोकदुर्दिनान्धकारितवदनाऽसि ? / प्रयतख, व्रजामस्तातपादान् प्रणन्तुम् / राजा-(सानन्दं सबाष्पम् ) एथेहि वत्स! शीतांशुवंशमुक्तावचूल ! माम् / दो मृणालमित्राभ्यामालिङ्ग पितरं निजम् // 11 // कुमार:- कथं नेदीयांस एव तातपादाः / (उत्थाय प्रणमति / )... . . . (राजा आलिङ्गय शिरसि चुम्बति / ) कुमारः-( मित्राणन्दमवलोक्य ) तात! वध्यनेपथ्यधारी राजसदसि कोऽयम् / राजा-महदस्य चरितमनाख्येयमिदानी पवित्रे भवत्सम्पर्कपर्वणि / ( पुनः सविनयं मित्राणन्दं प्रति) त्वमेवास्य स्वामी, त्वमसि जनकस्त्वं च जननी, ___ गुरुस्त्वं, बन्धुस्त्वं, त्वमसि परम मित्रमपि च / त्वया येनाऽऽकृष्टस्त्रिभुवनजनग्रासरभसप्रवेल्लजिह्वाग्रात् प्रसभमयमास्यात् पितृपतेः // 12 // (मित्राणन्दः सलज्जमधोमुखो भवति / ) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / राजा-(अमात्यं प्रति) प्राणानेष सुताय नः प्रवितरन् निःशेषमस्मत्कुलं, प्राणैः प्रीणितमावहत् प्रविलसत्कारुण्यपुण्याकृतिः। तत् किं वस्तु तदस्ति किश्चन गुरौ ब्रह्माण्डभाण्डोदरे, __ येनाऽऽनृण्यममुष्य विश्वजनतारत्नस्य यामो वयम् ? // 13 // तत् तावदेतौ जम्पती खवेश्मनि नीत्वा प्रसादय अस्मन्निर्विशेषेण गौरवविशेषेण यावनिजनगरं प्रति प्रस्थाप्येते / कामरतिः-(स्वगतम् ) प्रियं नः / राजा-वयं च कुमारेण सह सुख-दुःखवार्ता विधातुं मध्यं प्रविशामः / (इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // पञ्चमोऽङ्कः समाप्तः॥ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ // अथ षष्ठोऽङ्कः॥] (ततः प्रविशति मङ्गलकः / ) मङ्गलकः-(साश्चर्यम् ) समुद्रे पतितस्यापि क्षिप्तस्यापि नभस्तलात् / पुनः सम्पद्यते लक्ष्मीर्यदि प्राणैर्न मुच्यते // 1 // कथमपरथा तथाविधे त्रिलोकीप्रतिभयैकसदसि महति सम्परायमहार्णवे विपक्षक्षितिपालकरालकरवालप्रहारैर्विजयवर्मणः प्रत्यङ्गं व्रणेन वैशसम् ?, कथं चाकाण्डसङ्घटितपान्थप्रेवर्तितौषधद्रवोपलेपेन तदात्व एव व्रणश्रेणीसंरोहणम् ? सर्वथाऽप्यपारव्यसनकान्तारपतितेनापि प्रेक्षापूर्वकारिणा प्राणिना न विषादवैधुर्यमाधेयम् / भवतु, यथादिष्टमादधामि / (पुरोऽवलोक्य ) कथमयमितः परापतति मदनकः 1 / . (प्रविश्य ) - मदनकः-आर्य ! व प्रस्थितोऽसि / मङ्गलका-अद्य किल रत्नाकराभ्यन्तरे विपक्षसौप्तिकोपनिपातकिंवदन्ती / ततः सैनिकावधानदानाय विजयवर्मणा मण्डलेश्वरेण प्रेषितोऽस्मि / मदनकः-आर्य! आमूलतः सम्परायसंरम्भं श्रोतुमिच्छामि। मङ्गलकः-देवस्य विक्रमबाहोरादेशेन चक्रसेनमुत्पाटयितुं विजयवर्मा प्रस्थित इति तवापि प्रतीतमेव / अनन्तरं च क्षुण्णासु कोटिषु मदान्धदृशां भटानां. ___ नष्टे द्विपेन्द्रतुरगोडुरपत्तिसैन्ये / अन्योन्यमुद्यतकृपाणकडम्बकुन्ती, योद्धं स्वयं परिवृढौ रभसात् प्रवृत्तौ // 2 // मदनकः-( ससम्भ्रमम् ) ततस्ततः 1 / मङ्गलका- अनन्तरं च चक्रसेनः प्राणापहारिभिर्निशातहेतिभिर्विजयवर्माणं सर्वाङ्गीणमभिहतवान् / 1 प्रतिवर्तितौषधराजवलयेन ख / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / मदनकः-(सभयम् ) ततस्ततः ? / मङ्गलकः- ततः प्रहतसर्वाङ्गीणमर्माणं कण्ठगतप्राणं विजयवर्माणं विलोक्य विषादी निषादी शनैः शनैः गजराज प्रतिनिवर्त्य खं शिबिरमायातवान् / मदनकः-अहह ! विक्रमबाहोः प्रतापक्षयः / ( पुनर्विमृश्य ) आर्य! कोऽयं द्विजातिमैत्रेयः ?, कथं च विजयवर्मणे सङ्घटितवान् / मङ्गलकः-अयं च किल वैदेशिकः सैनिकैर्धमद्भिर्विपक्षप्रणिधिरिति मन्वानैः सह्य विजयवर्मणे समुपनीतः / विजयवर्मणा च प्रहारप्रसूतप्रभूतवेदनामूर्छालेन तदात्व एवं व्यापादयितुमादिष्टः। मदनकः-ततस्ततः / मङ्गालकः-ततो 'मास्म मां व्यापादयः, तवाहं महान्तमुपकारमाधास्यामि' इत्यभिधाय मैत्रेयः केनाप्यौषधद्रवेणोपलिप्य विजयवर्माणं प्ररूढसर्वाङ्गीणव्रणमकरोत् / मदनकः-(सकौतुकम् ) क नाम प्राणसंहारी सर्वाङ्गीणव्रणोदयः / कं च मैत्रेयसम्पर्कः पर्ववल्लीप्ररोहभूः ? // 3 // मङ्गलकः-किमंदः कौतूहलम् / / अभिमुखवर्तिनि वेधसि पुण्यगुणावर्जितानि सर्वाणि / द्वीपान्तरस्थितान्यपि पुरः प्रधावन्ति वस्तूनि // 4 // तत् कथय व प्रस्थितोऽसि / मदनकः-देवेन भगवतो लोहितपाणेः पुरुषोपहारं कर्तुकामेन वैदेशिकस्य . कस्यापि गवेषणाय प्रेषितोऽस्मि / मङ्गलकः-इदानीं किं करोति देवः ? / मदनकः- एष यक्षोपवने मैत्रेयेण सह किमपि जल्पन्नस्ति तंत्र व्रज त्वम् / अहमपि यथादिष्टमादधामि / (इति निष्क्रान्तौ।) // विष्कम्भकः॥ (ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः समैत्रेयो विजयवर्मा सुनन्दप्रभृतिकश्च परिवारः / ) विजयवर्मा-कोज भो!?। (प्रविश्य ) माधव्यः-एषोऽस्मि / 1 किमिदं कौक। 2 यक्षायतने ख। 3 ततो ख। . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्ररिविरचितं विजयवर्मा-माधव्य! नव्यां कामप्यद्य भगवतो यक्षाधिराजस्य पूजां विरचय / खयं च वयमय बलिं विधायाम इत्युपहारपशुः पवित्रयित्वा प्रगुणीकार्यः / यदादिशति रत्नाकराधिपतिः / ( इत्यभिधाय माधव्यो निष्क्रान्तः / ) विजयवर्मा-(सविनयं मैत्रेयं प्रति) प्राणेभ्यो नापरं वस्तु प्रेमपात्रं वपुष्मताम् / ते च मे युष्मदायत्ताः किं ब्रुवेऽहमतः परम् ? // 5 // मैत्रेया-किमेवमादिशन्ति मण्डलेश्वरपादाः 1, धात्रीधरैकधुरबाहुषु किं नृपेषु, पुष्णाति भद्रमुदरम्भरिरध्वनीनः / युष्मादृशान् घटयितुं विधिरुन्मदिष्णुः, श्रेयांसि तत्र पुनरौपयिकं स्थितोऽहम् // 6 // . सुनन्दः-(साश्चर्यम् ) देव! सेयं महत्त्वस्य गाम्भीर्यस्य च परा काचिदुपनिषत / विजयवर्मा-माहात्म्यदर्पसर्पमसंस्पृशन्तो यत्किश्चिदपि समादिशत यूयम् / अहं पुनस्तत्रभवतो भवतो विना प्राणितमात्मनो विधेरप्यविधेयमाकलयामि / मैत्रेयः-रत्नाकराधीश्वर ! . सम्पत्ति विपत्तिर्वा रोहन्ती दैवमीक्षते। एवमप्यर्थिताऽन्येषु पुंसां क्लैब्याय केवलम् // 7 // सुनन्दः-देव ! विरमतु कथेयम् / अनया खलु द्विजराजपादाः महतीं अपामुद्वहन्ति / विजयवर्मा निष्कामुपकारोऽपि विश्वोत्तीर्णा सतां क्रिया। अप्रकाशस्तु यस्तस्य तत्र ब्रह्मापि मन्थरः॥८॥ सुनन्दः -देव ! पश्चषाः सन्ति ते केचिदुपकर्तुं स्फुरन्ति ये। ये स्मरन्त्युपकारस्य तैस्तु वन्ध्या वसुन्धरा // 9 // विजयवर्मा-किमेवमार्यानप्युपकार्याननाः संक्लेशितः सन्तर्जयसि / प्रत्युपकारमाधातुमनुरूपं निरोजसः। उपकारं स्मरन्तोऽपि विस्मरन्ति महौजसः // 10 // (पुनमैत्रेयं प्रति सविनयम् ) एते ते मदवारिशीकरभरस्यूताम्बराः सिन्धुरा__ स्तेऽप्येते प्रलयप्रभञ्जनजवप्रत्यर्थिनो वाजिनः / श्रीरेषा शरदिन्दुदर्पजयिनी सोऽहं कृतज्ञस्ततो, येनार्थस्तममीषु यूयमचिराद् गृहीत किं शङ्कया? // 11 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / मैत्रेयः-द्विजातिरहमन) गज-चाजिप्रभृतीनां सम्पचीनाम्, तदिदानीमिदमेवाभ्यर्थये। विजयवर्मा-(ससम्भ्रमम् ) किं तत् / / मैत्रेयः-परममित्रं मित्राणन्दनामानं वणिज सिंहलाम्यन्तरे कचिदपि गवेषयित्वा मम सकटयत / विजयवर्मा-एतावतोऽप्यर्थस्य का नाम प्रार्थना 1 / कोज मो। (प्रविश्य) पुरुषः-एषोऽस्मि / विजयवर्मा-अरे तरल ! समादिश मत्रिणं यथा मित्राणन्दनामानं वणिज कचिदपि सिंहलाम्यन्तरे गवेषयित्वा विज्ञपय / (पुरुषो निष्कान्तः / ) विजयवर्मा-(विमृश्य ) कोज भोः। (प्रविश्य ) कभुकी-एसो म्हि / विजयवर्मा-कलुकिन् / वत्सां सुमित्रा कन्यकान्तापुरादाकारय / (कछुकी निष्कान्तः / ) (प्रविश्य सुमित्रा सविनयं प्रणमति / ) विजयवर्मा-आर्य मैत्रेय! इयमस्माभिर्विजययात्रागतैः प्रतिपन्थिनगराउ बन्दीकृत्य समातृ-भ्रातृका वणिक्पुत्री समानीता / लजा-विनयादिमिश्व कुलपुत्रिको . चितैर्गुणैरावर्जितैदृष्टा च स्वपुत्रीनिर्विशेषेण गौरवविशेषेण / तदनुगृहीत माम् / असञ्जातपाणिग्रहणामेतां परिणयत यूयम् / . ___ मैत्रेया-महामण्डलेश्वर ! द्विजातिरहमनया सह विजाति:, मित्राणन्दः पुमा सजाति:, यदि सहटिप्यते तदा परिणेप्यते / विजयवर्मा-यदमिरुचितं भवतां तदस्तु / (पुनरमकिं बड़ा) . आक्रुष्टाः स्य यदुषकै कडुपचोवीचीभिरत्युट पद्धा यत् प्रहताः स्थ यष्टिभिरटचारार्षिभिः पतिभिः। अस्माभिा प्रतिपक्षरोषपरुषैः क्षिप्ताः ख पनिठुरं, तदू यूयं सहत कुपो हिभिदुरा पाल्येषु पुण्यात्मनाम् // 12 // 1) एषोऽस्मि / विजययात्रा गतः / 1 मत का Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं (मैत्रेयः सलज्जमधोमुखो भवति / ) विजयवर्मा-(विमृश्य ) सुनन्द ! कोऽयं यक्षाधिराजस्योपहारविधेर्विलम्बः / (प्रविश्य ) कपिञ्जल:-देव! सर्वमपि प्रगुणं पूजोपकरणम्, किमुतोपहारपुरुषः कथमपि न सङ्घटितः। विजयवर्मा-( सविषादम् ) सुनन्द ! असम्पादितोपयाचितानामस्माकमुपस्पर्शनमात्रमप्यनुचितम् / तद् विचिन्तय कमप्युपहारसङ्घटनोपायम् / मैत्रेयः पुण्यप्रसूतजन्मानश्चण्डालव्यालसङ्गताम्। मांस रक्तमयी देवाः किं बलिं स्पृहयालवः // 13 // ततः कोऽयं भवद्भिर्विचारवन्ध्यमनसां दुर्मेधसां पन्थाः समुपास्यते 1 / अपि च अक्रूरं श्रेयसे कर्म क्रूरमश्रेयसे पुनः। इति सिद्धे पथि क्रूरं श्रेयसे स्पृशतां भ्रमः // 14 // विजयवर्मा-क्रूरशास्त्रप्रतारितैरस्माभिर्योऽयमेकः प्रतिज्ञातो विधिः स प्रमाणमस्तु / अतः परं पुनर्यदभिधास्यते तदनुष्ठास्यामः / (प्रविश्य) प्रतीहारः-देव ! अमात्येन कामरतिना प्रेषितः पुरुषो द्वारि वर्तते / ... विजयवर्मा-(साशङ्कम् ) शीघ्रं प्रवेश्यताम् / (प्रविश्य पुरुषः प्रणम्य लेखमर्पयति / ) सुनन्द:-(गृहीत्वा वाचयति / ) स्वस्ति, रङ्गशालातो महामात्यः श्रीकामरतिमण्डलेश्वरं विजयवर्माणं सम्बोध्य कार्यमादिशति / यथा-यदि मदीयं कमप्युपकारलेशं स्मरसि तदा यदयमषडक्षीणं किमपि विज्ञपयति सन्देशहरो दुर्मुखस्तदचिरादतिनिगूढमादधीथा इति / विजयवर्मा-दुर्मुख ! कथय किमपि कर्णे यदमात्यः समादिष्टवान् / __(दुर्मुख उत्थाय कर्णे एवमेव / ) विजयवर्मा-कामरतिवचसा वयमात्मीयं शिरोऽपि समर्पयामः / एतावतः पुनरर्थस्य का कथा ? / किञ्च एकेनैवाधुनाऽस्माकमेतेन ननु कर्मणा। मन्त्री यक्षश्च सन्तोषपरिपोषं प्रयास्यति // 15 // 1 विधिविलम्बः क। 2 सङ्घटते ख। Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / (.पुनः कपिञ्जलं प्रति ) यदयं दुर्मुखः समर्पयति तत् सुगृहीतं कुरु / ( पुनः कर्णे एवमेव / ) (सदुर्मुखः कपिञ्जलो निष्क्रान्तः / ) (नेपथ्ये) भो भो उपवनचारिणः ! सम्पन्ने निःशेषेऽप्युपहारोपकरणे किमद्यापि विलम्बते रत्नाकराधिनाथः / विजयवर्मा- ( आकर्ण्य मैत्रेयं प्रति ) यूयमागच्छत यक्षायतनम् / समीपीभूय कारयतोपहारकर्म / . (सर्वे यक्षायतनमुपसर्पन्ति / ) विजयवर्मा-(मैत्रेयं प्रति ) सोऽयमस्माकं कुलदेवता लोहितपाणिर्यक्षाधिनाथः। (पुनः सखेदम् ) कथं बहलधूपधूमध्यामलितलोचनैरस्माभिर्यक्षाधिनाथस्यापि मुखाम्भोज न विलोक्यते / (प्रविश्य ) कपिञ्जल:-देव ! सोऽयं नियत्रितभुजः कृताशेषवध्यमण्डनः पुरो लोहितपाणेरुपहारपुरुषः। . (ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः पुरुषः / ) विजयवर्मा-(मैत्रेयं प्रति ) भगवन् ! कुरुतास्योपहारपुरुषस्य प्रोङ्क्षणादिकां क्रियाम् / अयच्छत पारलौकिकं कमप्युपदेशम् / . ( मैत्रेयः प्रोणादिकं कृत्वा धूपपात्रं दर्शयति / ) विजयवर्मा-कोज भोः ! कृपाणधारेषु / / __ (प्रविश्य पुरुषः कृपाणमर्पयति / ) विजयवर्मा-( कृपाणमाकृष्य ) रे ! स्मर किमपि दैवतम् / अस्तमयति परमतस्ते जीवितकथा / मैत्रेयः- भो उपहारपुरुष! दैवादुपस्थिते मृत्यौ क्षीणसर्वप्रतिक्रिये। तथा कथश्चिन्मर्तव्यं न मर्तव्यं यथा पुनः // 16 // अहं च सर्वदर्थानां क्रिया कुशलो विशेषतचाहतीषु, तत् कथय किं ते कुलम् ?, किं ते कुलक्रमागतं दैवतम् ?, येन तदुचितां पारलौकिकी क्रिया कारयामि / अपि च 1-2 प्रेक्षणादिकां का Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं पन्धुभिर्विप्रयुक्तोऽहमिति चेतसि मा कृथाः / बन्धूनां सम्प्रयोगेऽपि त्वमेव सहसे व्यथाः // 17 // पुरुषः-(मन्दस्वरम् ) आर्य ! गाढबन्धनपीडया शुष्कतालुमूला स्तोकमपि वक्तुमहं न प्रभविष्णुः, ततः शिथिलय मे मनाग् बन्धनानि, पायय शिशिरस्य वारिणथुलुकमेकम् / विजयवर्मा-कोत्र भोः! 1 / (प्रविश्य ) पुरुषः-एषोऽस्मि / विजयवर्मा-अरे मदनक ! शिथिलय बन्धनानि, पायय शिशिरमम्मः / . (मदनकस्तथाकरोति / ) पुरुषः-आर्य! कौतुकमङ्गालनगरजन्मा वैदेशिकोऽहम् / / मैत्रेयः-(स्वगतम् ) कौतुकमङ्गलनगरजन्मेत्यस्ति नः पक्षपातः / भवतु तावत् / (प्रकाशम् ) कौतुकमङ्गलनगरे कस्ते पिता ?, किं ते मित्रम् 1 / पुरुषः-(निःश्वस्य ) आर्य! कृतमिदानी वेतस्मिंत्रिलोकीत्रपाप्ररोहैकहेतौ पशुसमचिते मरणपर्वणि कुलाचारपवित्राणां पितृ-मित्राणां प्रकाशनेन, न मे पितरौ, न मे मित्राणि, किमुताहमेकाकी गगनग दिव पतितः। मैत्रेयः-(स्वगतम् ) महाकुलप्रसूतः खल्वयम्, महासत्त्वप्रकृतिश्च कोऽपि / (पुनर्विमृश्य ) अपि नामायं कोऽपि जिनदासवर्गीणः सम्भवेत् ततो निर्बन्धेन पृच्छामि / (प्रकाशम् ) महापुरुष ! यत एव ते पवित्राणि पितृ-मित्राणि तत एवाकाण्डोपस्थिते मरणविवरे समुद्घोषणीयानि / पुरुषः-आर्य ! जिनदासो मे पिता, मित्रं मकरन्दो मैत्रेयश्च / मैत्रेयः-हा भ्रातः मित्रवत्सल मित्राणन्द ! कामिमां दुस्थामवस्थामधिगतोऽसि? (इत्यभिदधानः पुरुषं परिरभ्य तारस्वरं प्रलपति / ) सर्वे-(ससम्श्रमम् ) आर्याय मैत्रेय! किमिदम् / मैत्रेया-मण्डलाधिनाथ ! स एष मित्रं मे मित्राणन्दो यदर्थ यूयमभ्यर्थिताः / विजयवर्मा-(ससम्भ्रमं कृपाणेन स्वयं बन्धनानि त्रोटयति / पुनः सविनयम्) महापुरुष ! क्षमख यदस्माभिरज्ञातसम्बन्धैरपराद्धम् / पुरुषा- ममैव कर्माण्यत्रापराध्यन्ति, न यूयम् / विजयवर्मा अपराधोऽत्र नामाकं न च प्राचीनकर्मणाम् / किन्तु कामरतेस्तस्य पापतनस्य मन्त्रिणः // 10 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / - (पुनः सविनयम् ) युष्मदर्थमियं विधृता मैत्रेयेण वत्सा सुमित्रा, तदेनामस्मिन् पवित्रे पर्वणि परिणयत यूयम् / ____ मित्राणन्दः-अस्ति पुराऽपि मे कौमुदी नाम पनी, तदेता मदीयो भ्राता मकरन्दः परिणेष्यते / ___ (नेपथ्ये सकोलाहलम्) सेनान्यः ! सप्तकृत्वः स्थगयत निखिलान् हास्तिकैर्गोपुरोग्रान्, ___ अश्वीयानश्ववाराः! प्रगुणयत बहिः सौप्तिकोपप्लवाय। पावातान्यावृणुध्वं वपुरतिविकटैः कङ्कटैयुद्धकेलिश्रद्धावर्धिष्णुदास्तरलयत भटाः ! संयुगं सांयुगीनाः // 19 // . (प्रविश्य सम्भ्रान्तो) मङ्गलकः- देव ! विपक्षावस्कन्दः प्राप्तः / विजयवर्मा-(ससम्भ्रमम् ) व्रजत खं खं स्थानं यूयम् / वयमिदानीमभ्यमित्री. यतामाधास्यामः। (इति निष्कान्ताः सर्वे / ) // षष्ठोऽङ्कः समाप्तः॥ Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ // अथ सप्तमोत: // (ततः प्रविशति सर्पकर्णः / ) सर्पकर्णः-( सखेदम् ) छित्त्वा कण्ठमकुण्ठखगलतया चाटूनि सन्तन्वतो, लोकात् क्लेशशतार्जितं च सुलसद्गाान्धलैर्गृह्यते / प्राणानां च पणेन तस्य निभृतं भोगः सदा सर्वतः, . साशकैः स्वपरोपतापजननी धिक् तस्कराणां स्थितिम् // 1 // (पुनर्विमृश्य ) आदिष्टोऽस्मि पल्लीपतिना सार्थस्य वा पान्थस्य वा कस्यापि गवेषणाय, तदहमेतं न्यग्रोधमारुह्य विलोकयामि / ( तथाकृत्वा विलोक्य च ) कथमयं दवीयसि प्रदेशे महान् सार्थः समेति / ( पुनरन्यतोऽवलोक्य सहर्षम् ) कथमेतानि कियन्त्यपि स्त्रीप्रायाणि मानुषाणि पल्ले: परिसरवर्तीन्येव ? / तदुत्तीर्य निपुणमवलोकयामि / / ( इत्युत्तरणं नाटयति / ) (ततः प्रविशति कौमुदी सुमित्रा स्कन्धकृतबालका वृद्धा- मूर्धकृतकरण्डकः स्थविरश्च / ) कौमुदी-अणंतरं कित्तिआई पि दिवसाई अम्हे अमच्चस्स गेहे वसिआई। .. सुमित्रा-तंदो तदो?। कौमुदी-अन्नया निसीढसमये केणावि पओअणेण कत्थ वि अमच्चेण मित्तागंदो पेसिदो। वृद्धा-( सत्वरम् ) तँदो तदो। कौमुदी-मेह उवरिं अणुरायं जाणिय अमच्चस्स भारिआए एदं थविरं सहायं दाऊण करंडयं च समप्पिअ पभाए अहं पि नीहारिदा / स्थविरः-वत्से ! सपत्नीसम्भावनया त्वममात्यपत्न्या निष्कासिताऽसि / कौमुदी-कमेण च मग्गे भमंती ईआणि तुम्हाणं सत्थे मिलिदा / 1) अनन्तरं कियन्त्यपि दिवसानि वयं अमात्यस्य गेहे उषिताः / 2) ततस्ततः / 3) अन्यदा निशीथसमये केनापि प्रयोजनेन कुत्रापि अमात्येन मित्राणन्दः प्रेषितः / 4) ततस्ततः / 5) ममोपरि अनुरागं ज्ञात्वा अमात्यस्य भार्यया एतं स्थविरं सहायं दत्त्वा करण्डकं च समर्प्य प्रभाते ऽहमपि निष्कासिता / / 6) क्रमेण च मार्गे भ्राम्यती इदानीं युष्माकं सार्थे मीलिता। - 1 न्यग्रोधमधिरुह्य ख। 2 इयाणिं ख। Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / -वृद्धा-वत्से ! दिट्ठिया, चिट्ठदि दे पई मित्ताणंदो रयणायरउरे / एसा वि मह पुत्ती सुमित्ता तुह पइणो मित्तस्स मयरंदस्स रयणायराहिवइणा परिणेदुं पडिवादिदा वट्टदि। स्थविरः-(सभयम् ) एषा व्याघ्रमुखी पल्लिरावासो वज्रवर्मणः। चौरेभ्यो भयमेतस्यां राज्ञोऽपि किमु मादृशाम् ? // 2 // ततः सर्वामिरपि सर्वतो दत्तदृष्टिभिः पिहितनेपथ्याभिर्वाचंयमाभिश्च त्वरिततरं गन्तव्यम् / (सर्वाः सभयं परिक्रामन्ति / ) बालक:-अम्ब ! बुभुक्खिदो म्हि / (वृद्धा हस्तसंज्ञया बालकं वारयति / ) बालक:-( तारस्वरं प्रलपन् ) अम्ब ! अपूपं देहि मे / स्थविरः-(सरोषं यष्टिमुद्यम्य ) अरे! तिष्ठ, मा रोदीः, अन्यथा कर्णावुत्पाटयिष्यामि / (बालकः सभयमास्ते / ) सर्पकर्ण:- यथाऽयं भारभुग्नकन्धरः शनैःप्रचारी स्थविरस्तथा जाने सद्रविणोऽयं सार्थः / भवतु / स्थविरं पृच्छामि / (उच्चैःस्वरम् ) आर्य ! क प्रस्थितोऽसि / स्थविरः-(स्वगतम् ) यथाऽयं तरलदृष्टिस्तथा जाने चौरप्रणिधिः / (प्रकाशं साक्षेपम् ) किं तेऽस्मद्गमनचिन्तया ? / व्रज यत्र चलितोऽसि / - सर्पकर्णः-नूनमयं मां ज्ञातवान् / भवतु / पल्लीपतये गत्वा विज्ञपयामि / (इति विचिन्त्य शनैः शनैर्निष्क्रान्तः / ) . स्थविरः- यदि मां तस्करा बनन्ति वा व्यापादयन्ति वा तदा बालकं गृहीत्वा सर्वाभिरपि पलायितव्यम् / ( नेपथ्ये) धेलेध ले! धलेध, मालेध ले ! माळेध, बेढेध ले ! वेढेध / स्थविरः-हा! हताः सः / कथं तस्कर समापतन्ति ? / 1) वत्से 1 दिष्टया, तिष्ठति ते पतिमित्राणन्दो रत्नाकरपुरे। एषाऽपि मम पुत्री सुमित्रा तव पत्युमित्रस्य मकरन्दस्य रत्नाकराधिपतिना परिणेतुं प्रतिपादिता वर्तते / 2) अम्ब ! बुभुक्षितोऽस्मि / 3) धरत रे। धरत, मारयत रे! मारयत, वेष्टयत रे / वेष्टयत / 1 मेत्तस्स ख। कौ०७ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं (वृद्धा अधःपरिधानाञ्चलेन बालकं पिदधाति / ) (कौमुदी-सुमित्रे नेपथ्यानि पटावरणेन गोपयतः।) (ततः प्रविशति पल्लीपतिर्यमदण्ड-पिङ्गलक-सर्पकर्णादिकश्च परिवारः।) पल्लीपतिः -(सनिर्वेदम् ) - नक्तं दिनं न शयनं, प्रकटा न चर्या, __ खैरं न चान्न-जल-वस्त्र-कलत्रभोगः। शङ्कानुजादपि सुतादपि दारतोऽपि, लोकस्तथापि कुरुते ननु चौर्यवृत्तिम् // 3 // यमदण्डः -देव! ऐहिका-ऽऽमुष्मिकान क्लेशान् कुक्षिसौहित्यकाम्यया / खीकुर्वन्नस्ति दुर्मेधाः कोऽन्यस्तस्करतो जनः // 4 // (पल्लीपतिः भ्रूसंज्ञया यमदण्ड प्रेरयति / ) यमदण्ड:- (कृपाणमुद्यम्य साक्षेपम् ) अरे वृद्ध ! मुश्च करण्डकम् / स्थविर:-( सदैन्यम् ) गृहाण करण्डकम् / देहि मे प्राणभिक्षाम् / बेनाहं जीवनात्मनः कुटुम्बकं पश्यामि। ( यमदण्डः करण्डकं प्रतिगृह्णाति / ) - (सर्वाः प्रतिभयेन वेपन्ते / ) , ( पिङ्गलकः कौमुदी-सुमित्रयोराभरणानि गृह्णाति / ) पल्लीपतिः- सर्वेषामपि वस्त्राणि रक्षणीयानि / यमदण्डः-वृद्ध ! परिधानाचलेन पिहितं किमिदम् 1 / वृद्धा-न किं पि। (बालकः प्रतिभयेन मन्दं मन्दं रोदिति / ) पल्लीपतिः-कथमयं बालकवरः / ( यमदण्डं प्रति) निरूपय बालको का बालिका वा। सर्पकर्ण:-देव ! बालकोऽयम् / पल्लीपतिः-वृद्धे / कस्याऽयं तनयः ? / वृद्धा - ( सदैन्यम् ) ऐस- मह पुनओ, एदाओ दुवे वि मह पुत्तीओ। पल्लीपतिः-कथं पादचारया त्वयाऽयमियति वर्त्मनि समानीतः। 1) न किमपि। 2) एष मम पुत्रकः / एते द्वे अपि मम पुत्र्यौ / 1 कृपाणमुद्दिश्य ख। Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / वृद्धा-कण आणीदो।। पल्लीपतिः-( यमदण्डं प्रति) निसर्गसौहृदाज्ञातकायवाङ्मनसक्लमाः।। बालाः कथं नु जीवेयुर्न भवेजननी यदि ? // 5 // ( यमदण्डः बालकं हस्ते गृहीत्वाऽऽकर्षति / ) वृद्धा-पुत्त! पुत्त ! मिल्हेहि एदं वरायं / सुमित्रा-(प्रणम्य पल्लीपतिं प्रति ) ताद ! अम्हाणं देसभंगेण दूरीभूदसयलकुडंबगाणं एसो चेअ एगो जीविदालंबणं, ता चिट्ठदु एस वराओ। पल्लीपतिः-तिष्ठतु, न वयं ग्रहीष्यामः, किन्तु किमप्येतदीयं द्रविणं प्रयच्छ / स्थविर:-पल्लीश्वर ! रत्नाकरभङ्गेन कान्दिशीका युष्मान् शरणमेताः प्रपन्नाः / साम्प्रतमेतासां शम्बलमपि नास्ति / ततः किमेतं बालकं गृहीत्वा करिष्यत? / गृहीतोऽप्ययं मातरं विना विपत्स्यते / __ यमदण्डः-वयमपि द्रविणं विना विपद्यामहे, ततोऽस्मदीयामपि चिन्तां कामपि कुरु / पल्लीपतिः- यत्रेयं नवयौवनाश्चितवपुर्मंगाक्षी सार्थे भवति तत्र शम्बलकस्याप्यसम्भव इति न मे मनः प्रत्येति / कौमुदी-संबलयं सव्वं पि तुम्हेहिं गहिदं / अओ वरं सव्वहा कि पि नत्थि / पल्लीपतिः-अयं ते पिङ्गलः शम्बलं दास्यति / ( पुनः साक्षेपं यमदण्डं प्रति ) गृहाणैतं बालकम् / अतिकालो भवति / व्रजामः पल्लिकायाम् / .. ( यमदण्डः प्रसभं रुदन्तं बालकमाकर्षति / ) (बालकः प्रतिभयेन वृद्धायाः कण्ठमवलम्बते / ) ( सर्वास्तारस्वरं रुदन्ति / ) / पिङ्गलकः-(वृद्धां यष्टिना प्रणिहत्य ) मुश्च बालकम्, अन्यथा त्वां मारयिष्यामि। वृद्धा-मारेहि मं, तहावि न मिल्लिस्सं / पल्लीपतिः-(स्वगतम् ) 1) स्कन्धेन आनीतः। 2) पुत्र | पुत्र ! मुञ्च एतं वराकम् / ३)तात ! अस्माकं देशभङ्गेन दूरीभूतसकलकुटुम्बकानां एष एव एको जीवितालम्बनम् / तत् तिष्ठत्वेष वराकः। 4) शम्बलकं सर्वमपि युष्माभिहीतम् / अतः परं सर्वथा किमपि नास्ति। 5) मारय माम् , तथापि न मोक्ष्यामि। Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं अस्मिन् जगति महत्यपि न वेधसा किमपि वस्तु तद् घटितम् / अनिमित्तमित्रवृत्तेर्भवति यतो मातुरुपकारः॥६॥ (प्रकाशं सकपटम् ) यमदण्ड ! यदि न मुञ्चति तदा व्यापादय बालकम् / ( यमदण्डः कृतकं कृपाणेन प्रणिहन्ति / ) : (वृद्धा पूत्कुर्वाणा कृपाणघातं शिरसा प्रतीच्छति / ) स्थविरः-( तारस्वरम् ) अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यम् / / सुमित्रा-( यमदण्डं प्रति ) भाय! कीस एवं थेरि मारेसि / / पल्लीपतिः-( सविस्मयम् ) अपत्यजीवितस्यार्थे प्राणानपि जहाति या। त्यजन्ति तामपि क्रूरा मातरं दारहेतवे // 7 // . (पुनः सकरुणं यमदण्डं प्रति) मुश्चैनं वराकम् , अन्यतः कुतोऽपि द्रविणमपहरिष्यामः। (प्रविश्य) - पुरुषः-भट्टा! दिट्ठिया एगो महंतो सत्थो संपत्तो। पल्लीपतिः-( सहर्षम् ) अस्ति किमपि द्रविणम् 1 / . पुरुषः-कैणयसंपुडाइयं पहूदं दविणमत्थि / पल्लीपतिः-सार्थवाहोऽपि सङ्ग्रहीतः / पुरुषः-न केवलं संगिहीदो तुम्हाणं पासे आणीदो अस्थि / (ततः प्रविशति पदातिना विधृतबाहुः सार्थवाहः / ) पल्लीपतिः-(विलोक्य) यथाऽयं दर्शनीयाकृतिस्तथा जाने महापुरुषः कोऽपि / सुमित्रा-(अपवार्य कौमुदीं प्रति ) सहि ! सत्थवाहं निरूविअ मे महंतो हरिसपब्भारो वहृदि, ता चिंतेहि किं कारणं / कौमुदी-सहि ! ममावि एवं / / पल्लीपतिः-सार्थवाह ! कुतः समागतोऽसि / सार्थवाहः- साम्प्रतं सुवर्णद्वीपात् / 1) भ्रातः ! कस्मादेतां स्थविरां मारयसि ? / 2) भर्तः / दिष्ट्या एको महान् सार्थः सम्प्राप्तः / 3) कनकसम्पुटादिकं प्रभूतं द्रविणमस्ति / 4) न केवलं संगृहीतो युष्माकं पार्श्वे आनीतोऽस्ति / 5) सखि | सार्थवाहं निरूप्य मे महान् हर्षप्राग्भारो वर्धते, तच्चिन्तय किं कारण 6) सखि ! ममापि एवम् / 1°त्तचित्तवृक। 2 भो। कीस क। Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / सुमित्रा-(निरूप्य स्वगतम् ) अरि ! गरुअत्तं खंधाण अरिरि ! वच्छत्थलस्स पिहुलत्तं / कटरि ! थिरत्तं दिट्ठीऍ कटरि ! बाहाण दीहत्तं // 8 // पल्लीपतिः- त्वमेकः सार्थाधिपतिः / सार्थवाहः- अपरोऽप्यस्ति वेलन्धरपुरनिवासी नरदत्तनामा सार्थाधिपतिः / पल्लीपतिः-अरे! कथं स न सङ्गहीतः / पदाति:- सोऽपि सङ्गहीतः, परं सार्थ एव तिष्ठति / पल्लीपतिः-अरे पुरुष ! गत्वा ब्रूहि कङ्कालकम् / यथा-सार्थद्रविणमशेषमपि पल्ल्यां प्रवेशय / (पुरुषो निष्क्रान्तः।) सार्थवाहः-( दक्षिणाक्षिस्फुरणमभिनीय सहर्षम् ) निश्चितमयमस्माकं तस्करोपद्रवः शुभोदकः। (पुनः सुमित्रां साभिलाषमवलोक्य ) अहो! बाह्यनेपथ्यैरकदर्थितो नेत्रपात्रकलेह्यः कोऽपि चारिमा / यतः.... वकं चन्द्रविलासि, पङ्कजपरीहासक्षमे लोचने, ___वर्णः वर्णमलङ्करिष्णुरलिनीजिष्णुः कचानां चयः। . वक्षोजाविभकुम्भविभ्रमहरौ, गुर्वी नितम्बस्थली, वाचां मार्दवमुज्वलं युवतिषु खाभाविक मण्डनम् // 9 // पल्लीपतिः-सार्थवाह ! किमभिधानोऽसि / सार्थवाहः-मकरन्दाभिधानोऽस्मि / सुमित्रा-(सवितर्कमात्मगतम् ) किं एसो सो मयरंदो? जस्स अहं रयणायराहिवइणा परिणेदुं पडिवादिदा / (पुनः सस्पृहम् ) जइ एसो चिअ सो ता कदत्थो मे जम्मो। कौमुदी-( सविमर्शमात्मगतम् ) किं एसो सो मह भत्तुणो मित्तं मयरंदो। दिद्विआ दिडिआ, जीविद म्हि भत्तुणो मित्तस्स दसणेण / सार्थवाहः-( सुमित्रां निरूप्य स्वगतम् ) 1) अरे। गुरुत्वं स्कन्धयोः अरेरे! वक्षस्थलस्य पृथुलत्वम् / कटरि! स्थिरत्वं दृष्ट्याः कटरि / बाहोः दीर्घत्वम् // 2) किं एष स मकरन्दः ? यस्याहं रत्नाकराधिपतिना परिणेतुं प्रतिपादिता / यदि एष एव स तत् कृतार्थ मे जन्म। 3) किं एष स मम भर्तुमित्रं मकरन्दः ? / दिष्ट्या दिष्ट्या, जीविताऽस्मि भर्तुमित्रस्य दर्शनेन / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं अस्यां जगन्नयनकैरवचन्द्रिकायां, सत्यामपि त्रिभुवनस्थितिसूत्रधारः। लक्ष्म्यां स यादसि रतिं हरिरादधानः, प्रेम्णो विचारविमुखां दिशति प्रशस्तिम् // 10 // पल्लीपतिः-अरे सर्पकर्ण! गत्वा ब्रूहि कङ्कालकम् / यथा-नरदचः सुखं धरणीयः, अपरथा लक्ष्मीपतिर्युवराजः क्रोत्स्यति / (सर्पकर्णो निष्क्रान्तः / ) (प्रविश्य ) पुरुषः- भट्टा! लच्छीवइणा पेसिदो पुरिसो तुम्हाणं दंसणमिच्छदि / पल्लीपतिः-(साशङ्कम् ) शीघ्रमानय / ( पुरुषो निष्क्रान्तः / ) (प्रविश्य लेखहारकः लेखमर्पयति / ). पल्लीपतिः-( उत्थाय गृहीत्वा वाचयति ) स्वस्ति, वेलन्धरनगराद् युवराजो लक्ष्मीपतियाघ्रमुख्यां वज्रवर्माणं सम्बोध्य कार्यमादिशति / यथा-अस्माकं परमोपकारी मित्राणन्दनामा वणिक् कौमुदीनाम्न्या कान्तया समं परिभ्राम्यन् कचिदपि यदि भवत्पदातिभिः प्राप्यते तदाऽस्मभ्यमुपनेय इति / ( पुनर्विमृश्य स्वगतम् ) सम्भवति तयोर्मध्यात् किमप्येषु मानुषेषु / (प्रकाशं सुमित्रां प्रति) भद्रे! किमभिधानाऽसि / सुमित्रा-अहं सुमित्ताभिहाणा / पल्लीपतिः- (कौमुदी प्रति ) तव किमभिधानम् ? / स्थविरः-राजपुत्र ! अस्याः कौमुदीत्यभिधानम् / पल्लीपतिः-( स्वगतम् ) संवदति भार्यानामधेयम् / (प्रकाशम् ) किमभिधाना पतिरस्याः / स्थविरः- एतद्भर्त्ता मित्राणन्दाभिधानः। पल्लीपतिः - (स्वगतम् ) कथमस्माभिरात्मीयानामेव मानुषाणामुपद्रवः कृतः / सार्थवाहः - भद्रे ! कुतस्त्यस्ते भर्ता / कौमुदी- कोउगमंगलनिवासी मे भत्ता / 1) भर्तः / लक्ष्मीपतिना प्रेषितः पुरुषः युष्माकं दर्शनमिच्छति / 2) अहं सुमित्राभिधाना। 3) कौतुकमङ्गलनिवासी मे भर्ता / 1 कोतु क। Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / * सार्थवाह :-मैत्रेयो जीवति ? / कौमुदी-(स्वगतम् ) जहा एस सव्वं पि जाणेदि तहा नूणमेस मयरंदो / (प्रकाशम् ) जीवदि। सार्थवाह:-राजपुत्र ! इयं मे भ्रातृजाया / स खलु मित्राणन्दो मे परमं मित्रम् / कौमुदी-(पल्लीपतिं प्रति ) ऐसा मे बहिणिआ सुमित्ता मित्ताणंदतोसिदेण रयणायराहिवयणा एदस्स अदिट्टस्स वि परिणेदुं पडिवादिदा वट्टदि। पल्लीपतिः-अयमस्माकं तर्हि जामाता / विवाहमङ्गलमप्यस्याः खदुहितुरस्माभिराधेयम् / ( पुनर्लेखवाहकं प्रति ) भद्र ! व्रज त्वम् / विज्ञपय युवराजाय / यथा-प्रासानि कियन्त्यपि मानुषाणि, तानि प्रेषयिष्यामः। वयमपि विवाहमङ्गलमाधातुं पल्लीमधितिष्ठामः। ___(इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // सप्तमोऽङ्कः समाप्तः॥ 1) यथा एष सर्वमपि जानाति तथा नूनमेष मकरन्दः / जीवति / 2) एषा मे भगिनी सुमित्रा मित्राणन्दतोषितेन रत्नाकराधिपतिना एतस्यादृष्टस्यापि परिणेतुं प्रतिपादिता वर्तते। Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ // अथ अष्टमोऽङ्कः॥] (ततः प्रविशति मकरन्दः कौमुदी सुमित्रा च / ) मकरन्दः-(विमृश्य ) कोज भोः! / (प्रविश्य ) 'पुरुषः- 'एशे चिष्टामि / आदिशेदु शस्तवाहे / मकरन्दः-अरे मागध ! इदानीं परिणतवया वर्तते दिवसः, ततो ब्रूहि गत्वा नरदत्तम् / यथा-यावद् वयमेकचक्राया नगर्याश्चैत्य-प्रासाद-प्राकारा-ऽऽरामरामणीयकं कौमुदी-सुमित्रयोरादर्शयामस्तावत् त्वया सार्थरक्षायां प्रयत्नो विधेयः, स्थविरश्च शम्बलं किमपि दत्त्वा रङ्गशालां प्रति प्रतिनिवर्तनीयः। जात जातानपनापा ..... .. . . . - (मागधो निष्क्रान्तः / ) मकरन्दः-(विमृश्य ) आर्ये कौमुदि ! कुलक्रमेणैवायं वज्रवर्मा शबरः, पवित्रेण चरित्रेण पुनः साधूनप्यतिशेते / इयन्तं हि द्रविणसमूहमुपनतं परित्यक्तुं साधवोऽपि तपखिना, किमुत परजीवितापहारिणः पक्कणचारिणः / द्रविणं मुश्चमानश्च हस्तमोचनपर्वणि / औचिती निष्णबुद्धित्वमात्मनः प्रथयत्ययम् // 1 // (विमृश्य ) प्रिये सुमित्रे ! मातरं भ्रातरं च ते खनगरं प्रति प्रस्थापयन् वज्रवर्मा परं पुण्यमर्जितवान् / कौमुदी-सहि सुमित्ते! कत्थ ते पिउहरं / / सुमित्रा-अलयउरनिवासिणो धणदेवस्स सत्थवाहस्स अहं धूआ विजयवम्मणा बदिग्गाहेण आणीदा। मकरन्दः-(पुरोऽवलोक्य साशङ्कम् ) चैत्यानि ध्वजचुम्बिताम्बरतलान्यश्वेभमुच्छृङ्खलं, __ हाण्यद्भुतवैभवानि, विपणिः पण्यैरगण्यैर्घना / सञ्चारस्तु न चत्वरे न च गृहे स्त्रैणस्य पौलस्य च, शङ्का-त्रास-वितर्क-विस्मयकरः कोऽयं प्रकारः पुरः? // 2 // कौमुदी-( सभयविस्मयम् ) अँज मयांद! ता किं नयरस्स मज्झं न पेक्खिदव्वं / 1) एष तिहामि / आदिशतु सार्थवाहः / 2) सखि सुमित्रे ! कुत्र ते पितृगृहम् / 3) अचलपुरनिवासिनो धनदेवस्य सार्थवाहस्याहं पुत्री विजयवर्मणा बन्दिग्राहेणाऽऽनीता। 4) आर्य मकरन्द ! तावत् किं नगरस्य मध्यं न प्रेक्षितव्यम् / 1 एसो चिष्टामि / आदिशेदु सत्थवाहेक। Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / * मकरन्दः-मध्यमपि विलोकयिष्यामः / (सर्वे परिकामन्ति / ) मकरन्दः -(सभयम् ) स्फुरद् वामं चक्षुः, प्रतिमुहुरिदं सैष भुजगः स्फटाटोपी शुष्के विटपिनि विमुञ्चन् विषलवान् / खरश्चायं भूनाभिमुखमतिरुष्टः कटु रटन्, पुरस्तात् पश्चाद्वा विपदमतिगुर्वी दिशति नः // 3 // सुमित्रा-अजउत्त ! फलविसंवाईणं कित्तियाणं सउणाणं कन्नं देसि / मकरन्दः-प्रिये! .. विसंवदतु वा मा वा शकुनं फलकर्मणि / तथापि प्रथमं चेतो वैमनस्यमुपाश्नुते // 4 // . . . आभ्यन्तरं च शकुनं चेत एव, तदेहि देवतायतनमेतदधिरुह्य देवतां नमस्कुर्मः। उपनता अपि हि विपदः प्रतिरुध्यन्ते देवतादर्शनेन / (सर्वे देवतायतनमधिरोहन्ति / ) मकरन्दः- कथमयं सकलदेवताधिचक्रवर्ती नाभिसूनुश्चैत्याभ्यन्तरमलङ्करोति / (सर्वे प्रणमन्ति / ) मकरन्दः-(अञ्जलिमाधाय ) / भद्राम्भोजमृणालिनी, त्रिभुवनावद्यच्छिदाजाह्नवी, . लक्ष्मीयत्रणशृङ्खला, गुणकलावल्लीसुधासारणिः। - संसारार्णवनौर्विपत्तिलतिकानिस्त्रिंशयष्टिश्चिरं, दृष्टि भिसुतस्य नः प्रथयतु श्रेयांसि तेजांसि च // 5 // (पुनर्विचिन्त्य ) आर्ये कौमुदि ! देवतायतनजगत्यां स्थित्वा विलोकयामः कस्यापि मानुषस्य सञ्चारम् / (विलोक्य ) कथमयमितस्ततो दत्तदृष्टिर्बटुः पर्यटनवलोक्यते / (प्रविश्य) बटुः-खस्ति यजमानेभ्यः। मकरन्दः-बटो! स्पष्टं प्रकटय त्रास-विस्मयकारिणः पुटभेदनस्यास्य स्वरूपमिदानीमेव देशान्तरादुपेयुषामस्माकम् / बटुः-महाभाग ! महानयं कथाप्रबन्धः / तमेवं योगीन्द्र एव युष्मभ्यमावेदयितुमलम्भूष्णुः / तदेत यूयम् / पश्यत देवतायतनोपवननिबद्धवासं योगीन्द्रम् / 1 आर्यपुत्र / फलविसंवादिनां कियतां शकुनानां कर्ण ददासि / 1 एतदारुह्य का कौ०८ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं (सर्वे परिक्रामन्ति) (ततः प्रविशति कापालिकः / ) कापालिक:-(साश्चर्यम् ) आद्यं यत् किल बीजमन्धतमसक्लिन्नस्य दुःखोदधे__ श्वेतः पर्वणि तत्र कुत्रचिदपि श्लाघ्ये समुत्कण्ठते / वेषस्त्वेष नरास्थिहार-रशना ताडङ्क-चूडामणि प्रायः शंसति तापसी स्थितिमहो! रोमाञ्चिताः कौतुकैः॥६॥ बटुः-( उपसृत्य ) भगवन् ! एष सार्थवाहः प्रणमति / कापालिक:-(कौमुदीं विलोक्य सहर्षमात्मगतम् ). ___ यन्निमित्तं पुरा भ्राम्यन् क्लेशावेशमशिश्रियम् / तदेव स्वयमायातमहो! वेधाः प्रियङ्करः // 7 // (पुनः सादरमिव प्रकाशम् ) कोज भोः ! 1, पाद्यं पाद्यम् , अधैर्घः / (पुनर्बटुं प्रति ) उपनयाऽऽसनानि / (बटुस्तथाकरोति / ) कापालिक:-सार्थवाह ! साम्प्रतं कुतः / . मकरन्दः-साम्प्रतं व्याघ्रमुखीतः / / (कापालिको बटोः कर्णे एवमेव / ) . (बटुः निष्क्रान्तः / ) कापालिकः-(पुनः सस्पृहं कौमुदीमवलोक्य ) इयं का? / मकरन्दः- इयं मे भ्रातृजाया / कापालिकः-पतिरस्याः सार्थमध्ये तिष्ठति / मकरन्दः-अस्याः पत्युरवस्थानं यूयमेव निरर्गलज्ञानजुषो ज्ञास्यथ / कापालिक:-इयमपरा का। मकरन्द:-इयं मे सधर्मचारिणी / कापालिका-(कौमुदीमवलोक्य स्वगतम् ) चलकमलविलासाभ्यासिनी नेत्रपत्रे, दशनवसनभूमिबन्धुजीवं दुनोति / स्मरभरपरिरोहत्पाण्डिमागूढरूढ द्युतिविजितमृगाङ्का मोदते गण्डभित्तिः॥८॥.. 1 दुःखावधेः क। 2 °मधितिष्ठति ख / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / (प्रकाशं मकरन्दं प्रति) त्वां निध्याय निबद्धवासववपुःस्पर्द्ध, स्फुरद्यौवने __ चैते प्रीति-रती इव प्रियतमे देवस्य चेतोभुवः। स्मृत्वा तस्य कठोरघोरमनसः कृत्यं च पापीयस श्वेतो नः प्रतिकम्पते विघटते सन्त्रस्यति भ्रश्यति // 9 // मकरन्दः-भगवन् ! सर्व विततमावेदय / (प्रविश्य सम्भ्रान्तः पुरुषो युवतिश्च / ) पुरुषः-(सदैन्यम् ) भगवन् ! परित्रायस्व परित्रायस्व / युवतिः-भयवं! रक्खेहि मं अणजविजाहरेण अवहरिजंतिं / कापालिकः-मा भैष्टां मा भैष्टाम् , अस्मदभ्यर्णमधिवसतोर्युवयोर्विरश्चिरपि न प्रभविष्णुः, किमङ्ग! पुनः खेचरखेटः / पुरुषः-(सकरुणम् ) भगवन् ! देहि मे प्राणभिक्षाम् / मकरन्दः-( सभयम् ) भगवन् ! कुतोऽयमनयोरियान् प्रतिभयाडम्बरः / कापालिकः-अस्ति नामैको योनिसिद्धः, स च "पक्ष्मलाक्षीलक्षमभिरमेत विद्याधरपदकामः" इत्यलीकां पापीयसीं वैदिकीं वाचमाकर्ण्य पृथिव्यास्तरुणं स्त्रैणमपहरति / परदारव्रतं चानुरुन्धानो भतारं व्यापाद्य सभर्तृकामभतेकां करोति / इदं च नगरं तेन दुरात्मना विगतमानुषप्रचारं कृतम् / तवापि वनितानिमित्तं व्यसनं सम्भावयामि / मकरन्दः- भगवन् ! स पुनः किमर्थमिदमनार्य कर्म समाचरति ? / कापालिकः-महाभाग! परस्य शर्मणः सत्यं प्रत्यूहो हरिणीदृशः। भवेऽपि तद् यदि कापि तदा ता एव हेतवः // 10 // अपि च ताभ्यः सकर्णः को नाम कामिनीभ्यः पराङ्मुखः / भूर्भुवःस्वर्विभूतीनां सौभाग्यं यत्प्रसादतः // 11 // पुरुषः-समादिशन्तु मे कृत्यं योगीन्द्रपादाः। कापालिक:- सप्तमं दिनमिदं विद्याधराधमाकर्षणविधिमनुतिष्ठतामस्माकम् , तदियं ते पत्नी पुरोवर्तिनीनामेकचक्राकामिनीनां मध्ये यामद्वयमस्मत्पातालभवनमधिवसतु / एकाकिनः पुनः पुरुषस्य न समुचितः परदाराणां मध्येऽधिवासः, ततस्त्वं कियन्तमपि कालं क्वचिदपि गत्वाऽतिवाहय / 1 भगवन् ! रक्ष मामनार्यविद्याधरेणापह्रियमाणाम् / 1 पापान्धसः ख। 2 प्रविकम्पते ख। 3 मध्ये निवासः क। Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं (पुरुषो निष्क्रान्तः / ) मकरन्दः- ( सभयमात्मगतम् ) ममापि कौमुदी-सुमित्रे पातालभवनमधिवासयितुमुचिते। कापालिक:- अद्य पुनर्निशीथसमये मत्रेण तत्रेण च तं दुरात्मानमाकृष्य मोचयिष्यामि निःशेषमप्यपहृतं यौवतम् / ( पुनर्विमृश्य ) कोज भोः!? / (प्रविश्य ) तापसः- एषोऽस्मि / कापालिकः-मायामय ! आकारय कियतीरपि युवतीर्येनेयं ताभिर्विदितमार्गाभिः सह पातालवेश्मनि प्रविशति / (तापसो निष्क्रान्तः / ) (ततः प्रविशन्ति पातालभवनादागमनं नाटयन्त्यः पञ्चषा योषितः / ) ( योषितः कापालिकं प्रणम्य कौमुदी-सुमित्रयोः पादौ संस्पृशन्ति / ) कापालिक:- ( युवतीं प्रति ) व्रज पातालभवनमेताभिः सह / मकरन्दः-भगवन् ! एते अपि कौमुदी-सुमित्रे यामद्वयं पातालगृहमधितिष्ठताम् / कापालिकः-( खगतम् ) प्रियं नः / (प्रकाशं ) यद् भवते रोचते तदस्तु। . (सर्वाः पातालभवनप्रवेशं नाटयन्ति / ) कापालिक:-(विमृश्य ) सार्थवाह ! इदानीं विद्याधराकर्षणहोमसमयः, ततस्त्वया क्रियमाणं साहायकं किमपि मृगयामहे / / मकरन्दः- प्रकृत्यैवाहमकुतोभयः, ततः खैरमादिशत यूयम् / कापालिक:-त्वया समाकृष्टकरालकरवालेन निष्कम्पमनसा होमशबस्य पुरतः स्थातव्यम् / होममण्डले च नापरस्य मत्रस्य वा दैवतस्य वा कस्यापि प्रवेशः समुचित इति न त्वया प्रतिभयाकुलेन मनसि किमपि ध्यातव्यम् / मकरन्दः-एवं करिष्यामि / (प्रविश्य ) मायामयः - भगवन् ! सर्व प्रगुणमेव पूजोपकरणम् / तदागच्छत होमवेदिकाम्। (सर्वे परिकामन्ति / ) मायामयः 1°लभुवमेख। Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / एतानि होमविधये ज्वलितानलानि कुण्डानि, सैष वनसैरिभपुच्छदीपः। एतद् वपुश्च पुरुषस्य सलक्षणस्य निर्जीवमेष पुनरन-वसोपहारः॥१२॥ कापालिकः-पुरुषस्य वपुः क्व वर्तते / (प्रविश्य बटुः पुरुषस्य वपुर्मण्डलमध्ये विमुच्य निष्क्रान्तः / ) कापालिक:-( पुरुषवपुषः कुण्डानां च पूजां विधाय मकरन्दं प्रति) मन्त्रापविद्धं यद्येतद् वपुर्धाम्यति मण्डले। तथापि न त्वया स्थानात् कम्पनीयमितस्ततः // 13 // मकरन्दा-आवश्यकमेतत् / कापालिक:-मायामय ! उपनय पुरुषवपुषः करवालम् / ... (मायामयस्तथाकरोति / ) . (कापालिकः वसारसोपलिप्तान्यन्त्रखण्डानि जुहोति / ) मकरन्दः-(स्वगतम् ) अपि नाम कोऽप्यपायः सम्भवेत् , तदहं परमेष्टिनामपवित्रं मन्त्रं स्मरामि / ( पुनः साशङ्कम् ) कथं प्रहसति प्रचलति च पुरुषः / कापालिक:-( मकरन्दं प्रति) समय इदानीं शबोत्थानस्य, ततस्त्वया सावधानेन भवितव्यम् / (पुरुषस्य वपुः करवालमादाय मकरन्दाभिमुखं कतिचित् ___ पदानि दत्त्वा पुनर्मण्डलमध्ये निपतति / ) कापालिक:-( ससम्भ्रमम् ) किमपि दैवतं स्मरन्नसि / मकरन्दः-न किमपि स्मरामि / ( कापालिकः सविशेषमन्त्रखण्डानि जुहोति / ) (पुनः पुरुष उत्थाय तथैव निपतति / ) कापालिक:-( साक्षेपम् ) महाभाग! किमिति कमपि दैवतं स्मृत्वा होमभङ्गं करोषि / मकरन्दः-सर्वथा नाहं किमपि स्मरामि / ( कापालिकः पुनः साक्षेपं मन्त्रमुच्चारयन्नन्त्रखण्डानि जुहोति / ) (पुनः पुरुषवपुर्मकरन्दाभिमुखं गत्वा प्रतिनिवृत्त्य च करवालेन कापालिकमभिहन्ति / ) ( कापालिक आक्रन्दमाधाय तिरोधत्ते / ) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं मकरन्दः-(विलोक्य ससम्भ्रमं ) कथं पतितं पुरुषवपुः 1, तिरोहितः कापि कापालिकः ? / ( पुनर्दिशोऽवलोक्य ) कथं मायामयादिकः परिवारोऽपि न दृश्यते / भवतु तावत्, पातालभवनतः कौमुदी-सुमित्रे समाह्वयामि / (परिक्रम्य सविषादम् ) कथं न किमपि पातालभवनं दृश्यते / नूनममुना कापालिकेन वश्चितोऽस्मि / (नेपथ्ये) मकरन्द ! तूर्णमेहि व्रजति गृहीत्वा समग्रमपि सार्थम् / व्यापाद्य तव पदातीन् नरदत्तः खां पुरीमेषः // 14 // मकरन्दः-( आकर्ण्य ) कथं सार्थेऽप्युपद्रवस्तदहं गत्वा सम्भावयामि। (इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // अष्टमोऽङ्कः समाप्तः॥ - 1 समावाहयामिक। 2 समस्तमपि ख। Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ // अथ नवमोऽङ्कः // ] (ततः प्रविशति युवराजो लक्ष्मीपतिरमात्यश्चारायणश्च / ) युवराजः-(ससम्भ्रमम् ) कोज भोः ! कञ्चकिषु ? / (प्रविश्य ) कचकी-एषोऽस्मि / युवराजः- समादिश अगदङ्कारमात्रेयम् / यथा-देव्या अनङ्गसेनाया वपुषि सावधानेन भाव्यम् / (कञ्चकी निष्क्रान्तः / ) (नेपथ्ये) सरसिजवनमपबन्धं दिशो वितमसो दृशः प्रकटभावाः। अवतरति नभोमित्रे वसुधायां कस्य नाऽऽनन्दः ? // 1 // चारायणः- देव ! शुभोदकं मित्रोदयं मागधः पठितवान् / .. युवराजः- अमात्य ! मित्राणन्दशब्दयोराकर्णनादुद्वेजिताः स्मः। ..... पूर्जम्भारिपुरोपमानममरस्तम्बेरमस्पर्धिनो नागाः, सूर्यतुरङ्गनिर्जयजवैर्विभ्राजिनो वाजिनः / राज्यश्रीककुदं तदेतदखिलं यन्मन्त्रलीलायितं, .. तस्यांहिद्वितयीं शिरस्यवहतो धिग् नः कृतघ्नानिमान् // 2 // (पुनर्विमृश्य) अमात्य ! वचस्विनामवाच्यं श्रद्धालूनामश्रद्धेयं महीयसामश्रोतव्यमैहिका-ऽऽमुष्मिकापायप्रत्यवमर्शवन्ध्यमतिना कामरतिना पश्य कीदृशमनुष्ठितम् / चारायणः-देव ! किमनुष्ठितवानमात्यः कामरतिः / युवराजः-अस्माकं जीवितैकनिदानं मित्राणन्दाभिधानं तत्पनीमभिलाषुकः कामरतिः 'खनगरं प्रति प्रस्थापितो मित्राणन्दः' इति प्रवादं विधाय विजयवर्मणे व्यापादयितुमुपनीतवान् / चारायणः-देव! जनुषान्धा न पश्यन्ति भावान् केवलमैहिकान् / ऐहिका-ऽऽमुष्मिकान् कामकामलान्धाः पुनर्जनाः // 3 // युवराजः- ततः परं च रत्नाकरभङ्गेन तस्य किमपि संवृत्तमिति न जानीमः, तत्पत्नी पुनः कौमुदी व्याघ्रमुख्यां तिष्ठतीत्यस्ति किंवदन्ती / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वैभवम् / महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचित (प्रविश्य ) प्रतीहारः-देव ! देशान्तरतः समायातो नरदत्तः सार्थवाहो युवराजपादान् द्रष्टुमभिलषति / चारायणः-देव! क्रमागतविभूतिर्महानयं नरदत्तः सार्थवाहः, तदमुं महता गौरवेण देवो द्रष्टुमर्हति / युवराजः-(सादरम् ) त्वरिततरं प्रवेशय / (ततः प्रविशति उपायनीकृतरत्नभृतभाजनहस्तेन पुरुषेणानुगम्यमानो नरदत्तः / ) (नरदत्त उपायनभाजनमुपनीय प्रणमति / ) युवराजः-(ससम्भ्रमम् ) क्षेमं यात्रिकाः! समायाताः स्थ? / निरुपद्रवः सर्वोऽपि सार्थलोकः ?! नरदत्तः-देवस्य विक्रमबाहोर्युवराजस्य च लक्ष्मीपतेः प्रभावेन / चारायणः-देव! वेलन्धरमशेषमपि नरदत्तस्य यानपात्रयातायातैः समृद्धयुवराजः-वेलन्धराभ्यर्णमशेषोऽपि सार्थः प्रविष्टः 1 / चारायणः -देव ! सार्थस्य कियानपि विष्कम्भोऽस्ति / (पुनर्नरदत्तं प्रति ) विज्ञपय यथार्थ विष्कम्भस्वरूपं देवाय / ___ नरदत्तः-( सविनयम् ) देव ! सुवर्णद्वीपात् प्रतिनिवृत्तस्य ममैका पटच्चरवृत्तिर्वणिक्पुत्रः सङ्घटितः। स च मया क्रयकौशलानुरञ्जितेन खसार्थे प्रधानः कृतः / स चेदानीं 'मदीयोऽयं सार्थः, न ते किमपि लभ्यमस्ति' इति व्याहरति / युवराजः- अहो! अराजन्वती वसुमती / (पुनर्विमृश्य ) अमात्य ! नैकस्य संलापश्रवणेन निर्णयः कत्तुं शक्यते, अतो द्वितीयमपि पृच्छामि / * चारायणः-कोत्र भोः! अस्मत्परिजनेषु / (प्रविश्य ) देवशर्मा-एषोऽस्मि / (चारायणः कर्णे एवमेव / ) ( देवशर्मा निष्क्रान्तः / ) (ततः प्रविशति मकरन्दो देवशर्मा च / ) मकरन्दः -(सविषादमात्मगतम्) विच्छेदः पितृ-बान्धवैः, प्रवहणस्योदन्वति भ्रंशनं, प्राणेभ्योऽप्यधिकं प्रियेण विरहो मित्रेण पुण्यात्मना / कान्ताया नवसङ्गमेऽप्यपहृतिः, सर्वखनाशोऽधुना, * नव्यं नव्यमुदेति कन्दलमहो! प्रातीपिके वेधसि // 4 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / खलु कृत्वा नातीतव्यसनशोचनम् / आजन्म यानि जायन्ते व्यसनानि सहस्रशः। स्मयन्ते तानि चेन्नित्यं कोऽवकाशस्तदा मुदाम् // 5 // भवतु, प्रणमामि। युवराजः-अये वाणिज्यकारक ! किंनिदानोऽयं नरदत्तेन सह विवादः ? / मकरन्दः -( सविनयम् ) देव! सुवर्णद्वीपात् प्रतिनिवृत्तस्य ममायं पटच्चरवृत्तिर्नरदत्तः सङ्घटितः / क्रय-विक्रयकौशलानुरञ्जितेन च मया स्वसार्थे प्रधानः कृतः / अयं चेदानीं 'मदीयोऽयं सार्थः, न ते किमपि लभ्यमस्ति' इति व्याहरति / ( युवराजः स्मित्वा चारायणमुखमवलोकयति / ) चारायणः-देव ! क्रमागतोऽयं नरदत्तः, तदस्य सत्येषु नः सम्प्रति प्रतिपत्तिरस्ति, देशान्तरिणः पुनरस्य स्वरूपं नावगच्छामः / युवराजः-अमात्य! समूलकाषं कषतां द्विषन्महीं, शिशुन् पितृभ्यां हरतां च निर्दयम् / अपक्षपातेन यदर्थनिर्णय स्तदेव धर्मः किमपि क्षमाभुजाम् // 6 // चारायणः-ततः किम् / युवराजः... समानशील-सन्तान-युक्ति व्यापारयोर्द्वयोः। विना विशेषचिह्वेन युक्तो नैकत्र निर्णयः // 7 // मकरन्दः-देव ! विशेषचिह्नमप्यस्ति / युवराजः-कोऽवकाशस्तर्हि विवादस्य / मकरन्दः-देव ! सुवर्णेष्टिकासम्पुटानि यानि तानि सर्वाण्यपि मन्नामाङ्कितानि / युवराजः-देवशर्मन् ! ससुवर्णसम्पुटं सुवर्णकारमाकारय / / . ( देवशर्मा निष्क्रान्तः / ) ( प्रविश्य सुवर्णकारः सम्पुटान्युपनयति / ) युवराजः-(सर्वतोऽवलोक्य ) कथं न कुत्राप्यभिधानम् ? / (पुनः साक्षेपम् ) अरे ! कोऽयमसत्यालापः। मकरन्दः-द्वेधा विधाप्य सम्पुटानि मध्यमवलोकयतु देवः / को.. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं युवराजः-(तथाकृत्वा मध्यमवलोक्य च सविस्मयम् ) कथमुभयतोऽपि सम्पुटेषु मकरन्दाभिधानम् / (पुनः साक्षेपममात्यं प्रति) क्रमागतस्य नरदत्तस्यायमीदृशो युष्माकं सत्यप्रत्ययः / नरदत्तः-( सविनयम् ) देव ! विज्ञपनीयमस्ति / युवराजः-(साक्षेपम् ) अतः परमपि किमपि विज्ञपनीयमस्ति ? / भवतु, विज्ञपय / नरदत्तः-देव ! बाल्ये हि मे पिता विपन्नः / इदानीमहमनुजश्चायं द्वावेव कुटुम्बे पुरुषो। युवराज:-ततः किम् ? / नरदत्तः-अहमपि निरपत्यः, भ्रातैव मे अपत्यम् / तदस्यैव नाम्ना क्रेयं च वस्तु, अयं च मकरन्दाभिधानः / अत्र चार्थेऽमात्यः पौरलोकश्च प्रमाणम् / / चारायणः-देव ! अयमुपायनभाजनवाही भ्राताऽस्य मकरन्दाभिधानः। युवराजः-कोऽत्र भोः ! / (प्रविश्य ) प्रतीहारः-आदिशतु देवः। युवराजः-कियतोऽपि वणिजः समाह्वय / (प्रतीहारो निष्क्रान्तः ) (प्रविश्य कृतोष्णीषाः पञ्चषा वणिजः प्रणमन्ति / ) युवराजः-तातस्य विक्रमबाहोराज्ञा भवतां यदि पक्षपातेन वदत / ततः कथयत को नरदत्तस्य भ्राता ? किमभिधानश्च / वणिजः-(सभयम् ) देव ! नरदत्तस्यायं भ्राता मकरन्दाभिधानः / ( युवराजः साटोपं मकरन्दमवलोकयति / ) मकरन्दः-(संदुःखमात्मगतम् ) प्रत्यहं नव्यनव्याभिर्भवन्तीभिर्विपत्तिभिः। आस्तां नाम परस्तावदात्माऽपि मम भनवान् // 8 // (प्रकाशम् ) देव! अपरमप्यभिज्ञानमस्ति-इला मे गोत्रदेवता, तदभिधानेनापरमिलादत्त इत्यपि नाम / ततः कियन्त्यपि सम्पुटानीलादत्तनामाङ्कितानि, ततस्तान्यपि विलोकयतु देवः। युवराजः-(तथाकृत्वा ) कथमेतानि इलादत्तनामाङ्कितानि / (पुनः सरोषं नरदत्तं प्रति ) अतः परमपि विज्ञप्यमवशिष्यते किमपि ? / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / नरदत्तः-(सावष्टम्भम् ) अवशिष्यते / युवराजः-(विहस्य ) त्वरिततरं विज्ञपय / नरदत्तः-देव ! इलादत्ताभिधानो मे भागिनेयः, ततः सुवर्णद्वीपस्थितेन मया सोमपरिवेषपर्वणि सम्पुटानां शतमष्टोत्तरं तन्नामाङ्कितं कृतम् / अत्राप्यर्थे पौरलोकः प्रमाणम् / (युवराजो वणिजां मुखान्यवलोकयति / ) वणिज:- अस्तीलादत्ताभिधानो नरदत्तभागिनेयः। युवराजः-( साक्षेपं मकरन्दं प्रति ) अरे दाम्भिक ! कूटप्रयोगैरस्माकं वणिजां च दुष्कीर्तिमुत्पादयसि / मकरन्दः-( सावष्टम्भम् ) उपायनीकृतरत्नानां प्रभावातिशयं नरदत्तमापृच्छतु देवः। युवराजः-नरदत्त ! कस्य रत्नस्य का प्रभावातिशयः / / नरदत्तः-( सक्षोभम् ) देव ! सर्वाण्यपि रत्नानि सप्रभावाणि, परं न कदाचिदपि निरूपितप्रत्ययानि / युवराज:-(नरदत्तं प्रति) यदि त्वदीयानि रत्नानि तदा निस्सन्देहमभिदधीथाः। मकरन्दः-देव ! निःसन्देहमभिहिते भवन्ति मदीयानि रत्नानि / युवराजः-अवश्यं भवन्ति / मकरन्दः-देव ! रत्नमिदं स्पर्शमात्रेण शूलमपनयति / यदि चायमों विसंवदति तदा शिरश्छेदेन दण्डः / (प्रविश्य सम्भ्रान्तः) कञ्चकी देवी कण्ठगतप्राणा शूलवेदनयाऽधुना। अतः परं विधेयं तु युवराजोऽवगच्छति // 9 // युवराजः-कञ्चुकिन् ! रत्नमिदमुपनय देव्याः, येन समूलं शूलं प्रणश्यति / (कञ्चकी रत्नमादाय निष्क्रान्तः / ) ( नरदत्तः सभयमपवार्य उपायनभाजनवाहिनः कर्णे एवमेव / ) ( उपायनभाजनवाही निष्क्रान्तः / ) (प्रविश्य) चेटी-भेट्टा! दिहिया दिहिया / 1) भर्तः / दिष्टया दिष्टया। 1 भामेयः ख। Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं युवराजः-(सरभसम् ) केरलिके ! त्वरिततरमानन्दस्य निदानं विज्ञपय / चेटी-रयणस्स पभावेण भट्टिणी ववगयशूलवेअणा संजादा / युवराज:-(सक्रोधम् ) अमात्य ! कैतवप्रयोगैर्देशान्तरिणां धनमपहत्यास्माकमकीर्तिमुत्पादयतो नरदत्तस्य को दण्डः / चारायणः-( सकम्पम् ) यं देवः समादिशति / युवराजः- तर्हि श्वपाकमाकार्य सकुटुम्बमेनं नरदत्तमसाकं पश्यतां शूलमारोपय / __ ( नरदत्तः कम्पते।) चारायणः - ( उच्चैःस्वरम् ) भो अस्मत्परिजनाः ! सशूलं श्वपाकमाकारयत / (प्रविश्य ) प्रतीहारः-देव ! सर्वदेशाचार-भाषा-वेषकुशलो बर्बरकूलवासी वणिज्यकारको द्वारि वर्त्तते / (प्रविश्य ) श्वपाकः-अमच ! एशे चिष्टामि / चारायणः- अरे पिङ्गलक ! सकुटुम्बमेनं नरदत्तं शूलमारोपय / युवराजः-(प्रतीहारं प्रति ) प्रवेशय वणिज्यकारकम् / ... . (प्रविश्य बर्बरो दूरस्थः प्रणमति / ) युवराजः- वणिज्यकारक ! केन प्रयोजनेन वेलन्धरमवतीर्णोऽसि / बर्बरः- भैट्टा! पाणाहिंतो पि पियदले एगे मे भाया, शे लूशिय गिहादोनीशलिदे। युवराजः-ततः किम् / / बर्बरः-'शे दाणिं वेलंधरे पविष्टे चिष्टदि। युवराजः- ( मकरन्दमुद्दिश्य ) एकस्तावदयं वैदेशिको वेलन्धरे प्रविष्टोऽस्ति / बर्बरः-हो भाय! चिला दिष्टो सि / (इत्यभिदधानो मकरन्दं परिरभ्य तारस्वरं प्रलपति) युवराजः-( ससम्भ्रमम् ) कथमयं मकरन्दो म्लेच्छजातिः ? / दुरात्मनाऽमुना म्लेच्छेन नरदत्तस्य वेश्मनि भोजन-शयनाभ्यां वर्णसङ्करः कृतः। 1) रत्नस्य प्रभावेन भट्टिनी व्यपगतशूलवेदना सजाता। 2) अमात्य ! एष तिष्ठामि। 3) भर्तः। प्राणेभ्योऽपि प्रियतरः एको मे भ्राता, स रुष्वा गृहान्निःसृतः / 4) स इदानीं वेलन्धरे प्रविष्टः तिष्ठति / 5) हा भ्रातः 1 चिराद् दृष्टोऽसि / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / मकरन्दः-(स्वगतम् ) शूलवेदनापहारेण मयि पक्षपात्यपि कुमारस्तेनामुनोपलिङ्गान्तरेण प्रतिपक्षतां यास्यति / विरलविपदां कथञ्चिद् विपदो हर्तुं समीहते लोकः। प्रतिपदनव विपदा पुनरुपैति माताऽपि निर्वेदम् // 10 // तदतः परं कृतमुपायान्तरविमर्शनेन / यद् भाव्यं तद् भवतु / युवराजः-(प्रतीहारं प्रति ) उपनय दुरात्मानमेनं श्वपाकाय / (प्रतीहारो मकरन्दं केशैराकृष्य श्वपाकायोपनयति / ) (नेपथ्ये) अलमलं क्रूरेण कर्मणा। युवराजः-( सक्रोधम् ) अरे! कोऽयं कृतान्तवदनं स्पृहयालुरस्मदाज्ञां प्रतिरुणद्धि / प्रतीहारः-देव ! व्याघ्रमुखीपतिर्वज्रवर्मा युष्मदाज्ञां प्रतिरुणद्धि / युवराजः- (सदर्पम् ) अस्मदाज्ञा प्रतिरोर्बु शक्तिरस्ति पदातिपांशोर्वज्रवर्मणः / (पुनः श्वपाकं प्रति ) आरोपय शुलमेतं दुरात्मानम् / (श्वपाको मकरन्दमुत्क्षिपति / ) ___(नेपथ्ये) अहो ! अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यम् , अहह ! पापकारित्वम् / युवराजः-(साक्षेपम् ) अरे! कोऽयमस्मान् भूयो भूयस्तिरस्करोति / _ (प्रविश्य वज्रवर्मणा सह ) मित्राणन्दः-कुमार ! कोऽयं विचारव्यामोहः / युवराजः-(प्रत्यभिज्ञाय) कथमयमस्मत्प्राणस्वामी मित्राणन्दः / (पुनः स्वसिंहासने समुपवेश्य ) आर्य ! किं तवाऽयं मकरन्दः / मित्राणन्दः-ममाऽयं भ्राता मकरन्दः। युवराजः-अरे बर्बर ! किमिदम् / बर्बर:-(सकम्पम् ) नरदत्तेण एदं कवडं कालाविदे हगे। वज्रवर्मा-ममायं मकरन्दो जामाता / युवराजः- (सपश्चात्तापम् ) 1) नरदत्तेन एतत् कपट कारितोऽहम् / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं अमर्ष-मात्सर्य-विमोह-कैतवै रसून् हरन्तो नयशालिनामपि / शुभेषु वृत्तिं दधतोऽपि केषुचित् पतन्त्यगाधे तमसि क्षितीश्वराः // 11 // (पुनरमात्यं प्रति) आरोपय सबबरं नरदत्तं शूलम् / इह समानय कृतस्नानं मकरन्दम् / भवत्वस्माकं दुर्नयस्य प्रायश्चित्तम् / वज्रवर्मा-मित्राणन्दसम्पर्कपर्वणि न समुचितः प्राणिवधः। मित्राणन्दः-कुमार ! सर्वस्याप्यपराधस्यासदागमनमेव दण्डः। युवराजः-(सविनयम् ) एतद् दिनं सुदिनमेष विशेषकश्च द्वीपः क्षितेः पुरमिदं च पुरां पताकम् / यस्मिन् पवित्रमनसो यशसो निशान्तं युष्मादृशाः पथि भवन्ति दृशां शरण्याः // 12 // ततः कथयत केयमनभ्रा सुधावृष्टिः / वज्रवर्मा-सर्वमहं रजन्यां विज्ञपयिष्यामि / इदानीं पुनर्मध्याह्वसन्ध्यामाधातुं प्रयातु देवः / मित्राणन्दोऽप्यध्वश्रममपनयताम् / चारायणः- देव ! यदभिधत्ते वज्रवर्मा तदस्तु / ___ (इति निष्क्रान्ताः सर्वे / ) // नवमोऽङ्कः समाप्तः॥ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ // अथ दशमोऽङ्कः // ] (ततः प्रविशति पञ्चभैरवः / ) पञ्चभैरवः-(उच्चैःस्वरम् ) हंहो विद्याधराः! स्वयं रत्नकूटाधिपतिर्वः समादिशति-द्रुतमाकारयत दक्षिणाश्रमवासिनी लम्बस्तनीम्, तौ च वध्यौ कुतोऽपि गवेषयित्वा समानयत, पुरुषोत्तमं च तं जीवितदायिनं सङ्घटयत / (नेपथ्ये) यदादिशति सिद्धपरमेश्वरस्तदचिरादेव सम्पादयामि / पञ्चभैरवः-तर्हि गत्वा विज्ञपयामि सिद्धाधिपतये / (इति परिक्रामति / विलोक्य ) कथमियमुत्तराश्रमवासिन्याः कुन्दलतायास्तापसी क्षेमङ्करी। (प्रविश्य) क्षेमङ्करी-अय्य पंचभेरव ! सिद्धाहिवदिणो दंसणमहिलसामि। पञ्चभैरवः- भद्रे ! प्रहारवेदनाभिरतितरामस्वस्थशरीरः साम्प्रतं सिद्धपरमेश्वरो वक्तुमपि न प्रभविष्णुः, ततो दृष्ट्वा किं करिष्यसि / / क्षेमङ्करी-पहारवेअणोपसमणत्थं चेय दंसणमभिलसामि / पञ्चभैरवः- सत्वरमागच्छ, पश्य तर्हि कामकाननकदलीगृहमधिशयानं सिद्धाधिनाथम् / (ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः सिद्धाधिनाथः सुघण्ट नन्दिघोषप्रभृतिकश्च परिवारः।) सिद्धाधिनाथ:-(प्रहारवेदनामभिनीय ) अहह / / सुघण्ट:-देव ! किं प्रहारव्रणमियन्तं कालमवतिष्ठते / सिद्धाधिनाथः -कुपितदेवताप्रहारोऽयं न संरोहिणीमौषधीं विना प्रशाम्यति / नन्दिघोषः-किमसाध्या संरोहिणी सिद्धपरमेश्वरस्य / (सिद्धाधिनाथः दीर्घ निःश्वस्य तूष्णीमास्ते / ) पञ्चभैरवः-देव ! क्षेमङ्करी प्रणमति / सिद्धाधिनाथ:-क्षेमङ्करि ! निष्प्रत्यूहव्रतानुष्ठाना कुशलवती कुन्दलता ? / 1) आर्य पञ्चभैरव ! सिद्धाधिपतेर्दर्शनमभिलषामि / 2) प्रहारवेदनोपशमनार्थमेव दर्शनमभिलषामि / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं क्षेमङ्करी-सिद्धाहिवदिणो पसादेण / (पुनः सविनयम् ) ऐदं विनवेदि कुन्दलता-अत्थि अम्हाणं आसमे मंतिओ अदिधी, सो मंतेण तंतेण य पहारवेयणं पडिहणेदि। सिद्धाधिनाथ:- मत्रविस्तरं विधापयितुं वयमिदानीमनोजस्विनः, तत्रप्रयोगं यदि करोति तदा कुरुताम् / (क्षेमङ्करी निष्क्रान्ता / ) सिद्धाधिनाथः-(सविषादम् ) अहो! वैचित्र्यं कालस्य, प्रहारवेदनामुपशमयितुं वयमपि साम्प्रतमपरस्य मुखमीक्षामहे / / (पुनः स्मृत्वा) अनुजग्राह नस्तत्र स्वक्लेशमुपगम्य यः। निसर्गसुहृदस्तस्य वणिजः किं विदध्महे ? // 1 // ___ (पुनः सविषादम् ) परस्मादुपकारो यः सोऽपि व्रीडावहः सताम् / तस्याप्रत्युपकारस्तु दुनोत्यन्तः पशूनपि // 2 // (नेपथ्ये) परिमलभृतो वाताः, शाखा नवाकुरकोटयो, मधुरविरुतोत्कण्ठाभाजः प्रियाः पिकपक्षिणाम्। विरलविरलखेदोद्वारा वधूवदनेन्दवः, प्रसरति मधौ धात्र्यां जातो न कस्य गुणोदयः 1 // 3 // सुघण्ट:-देव! शुभोदक मागधः पठितवान् / / सिद्धाधिनाथ:- अद्य केनाप्यचिन्त्येन हेतुनाऽस्माकं मानसमपि प्रवर्द्धमानोत्साहम् / (पुनर्नन्दिघोषं प्रति) समादिश कामपरिचारकं ब्रह्मलयम् / यथा-वयमद्य निशीथे स्वयं बलिकर्म विधास्यामः / ततो भगवतः पञ्चबाणस्य पूजाविशेषः कोऽपि विपश्चनीयः। (नन्दिघोषो निष्क्रान्तः / ) (प्रविश्य ) क्षेमङ्करी-ऐदिणा तंतेण उवलिंपेदु पहारवणं सिद्धाहिवई / 1) सिद्धाधिपतेः प्रसादेन / एतद् विज्ञपयति कुन्दलता - अस्ति अस्माकमाश्रमे मान्त्रिकोऽतिथिः, स मन्त्रेण तन्त्रेण च प्रहारवेदनां प्रतिहन्ति / 2) एतेन तन्त्रेणोपलिम्पतु प्रहारवणं सिद्धाधिपतिः / 1 एवं क। 2 अहो ? विपाकवैचित्र्यं क। Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / सिद्धाधिनाथः-(तथाकृत्वा सविस्मयम् ) कथं क्षणादेव सर्वथाऽप्यलक्ष्यः प्रहारव्रणः समजनि। (पुनः सविमर्शम् ) कथमिदं तदेवाऽऽस्माकीनमौषधम् ? / (क्षेमङ्करी प्रति ) सुमुखि ! स त्वदीयो मात्रिकः किमपरमपि किमपि जानाति / / क्षेमकरी-अवरं पि पियसंपओगं जाणादि / सिद्धाधिनाथः-कोऽप्यस्माकं व्यापादयितुं प्रियः, कोऽपि पूजयितुं, तदुभयस्थापि संयोगमाधातुमूर्जखलः / क्षेमङ्करी-अंध इं?। सिद्धाधिनाथः-(सौत्सुक्यम् ) समादिश कुन्दलताम् / यथा-निकषा कामायतनं खयं सन्निहिता विधापय मात्रिकेण प्रियजनसङ्घटनार्थ मत्रोपचारम् / (क्षेमकरी निष्क्रान्ता / ) (प्रविश्य कटितटं नर्तयन्ती लम्बस्तनी प्रणमति / ) सिद्धाधिनाथ:-( ससंरम्भम् ) लम्बस्तनि! इदमासनमास्यताम् / (पुनः सौत्सुक्यम् ) अस्मन्मनोरथानुरूपं किमप्याचरत्यात्रेयी ? / लम्बस्तनी-( सोद्वेगम् ) नै किं पि।। सिद्धाधिनाथ:-हा हताः स्मः / (पुनः सविषादम् ) लम्बस्तनि ! स एष ग्रैवेयकप्रवासप्रसादो यदस्माकमपि दौर्भाग्यम् / ( पुनः सोपहासम् ) सूत्रधारी खलु भवती विकटकपटनाटकघटनासु, ततस्त्वमपि भग्नाऽसि / ___ लम्बस्तनी-किमहं करेमि ?, सा खु अत्तेई न आहरदि, न जंपेदि, णवरं तवोविहाणकदनिच्छया रोअंती चिट्ठदि / सिद्धाधिनाथः- निजस्य पत्युः प्रेम्णा पत्यन्तरं नाभिलपति ?, उताहो! मन्मथाभावेन / लम्बस्तनी-(साक्षेपम् ) सौ किमत्थि इत्थिआ ?, जीइ वम्महो न भोदि / सिद्धाधिनाथ:-सन्ति ताः कियन्त्योऽप्यस्मिन् जगति स्त्रियो यासां मन्मथसहस्रमपि न मनो व्यथयति / स्त्रीसम्पर्क इव पुरुषसम्पर्कोऽपि न विकाराय / अङ्गसंस्कारो लोकव्यवहारो न कामोद्वारः। जठरपिठरीभरणमात्रावधयः सर्वेऽप्यभिलाषाः 1) अपरमपि प्रियसम्प्रयोगं जानाति / 2) अथ किम् ? / ३)न किमपि। 4) किमहं करोमि ? सा खलु आत्रेयी नाऽऽहरति, न जल्पति, नवरं तपोविधानकृतनिश्चया रुदती तिष्ठति। 5) सा किमस्ति स्त्री ?, यस्या मन्मथो न भवति / कौ०१० Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचित पुरुषोपसेवाऽऽजीविकार्थम् न मन्मथव्यथाव्यपोहार्थम् / कामयितरि जनयितरि भ्रातरि च पुरुषमात्रपरमन्तःकरणम् / तदलममुना वाग्विलासेन / सर्वथा कैतवं निन्द्यं प्रवदन्ति विपश्चितः। : केवलं न विना तेन दुःसाधं वस्तु सिध्यति // 4 // ततो व्रज त्वं कामायतनम् / प्रवर्तय सर्ववनितासु विधीयमानं पूर्वमत्रितमेव कैतवप्रयोगम् / वयमप्येते प्रदोषानन्तरमागता एव / (लम्बस्तनी निष्क्रान्ता / ) .. (प्रविश्य) पुरुषः-देव ! वध्ययोर्मध्यादेकः प्राप्तः / सिद्धाधिनाथ:-(सरभसम् ) घातकस्तदितरो वा / .. पुरुषः-तदितरः। सिद्धाधिनाथः-(पञ्चभैरवं प्रति) स एष मत्रोपचारकर्मणः प्रभावः / (पुनः पुरुषं प्रति) गत्वा समादिश लम्बस्तनीम्, यथा-पश्चबाणस्यापि व्यापारो वध्यहस्तेनैव कार्यः। ( पुरुषो निष्क्रान्तः / ) (नेपथ्ये) वसुधातलसन्तपनस्तपनश्चरमं प्रयात्यचलमेषः। प्रियजनसङ्घटनकरं तिमिरं प्रविलुठति काष्ठासु // 5 // पञ्चभैरव:- देव ! मात्रिकमत्रानुरूपं प्रदोषं मागधः पठितवान् / सिद्धाधिनाथः- अधितिष्ठामस्तर्हि कामायतनम् / (सर्वे परिक्रामन्ति / ) पञ्चभैरवः-देव! स्फूर्जद्यावकपङ्कसङ्कमलसन्मध्यं जपासोदरै •ष्यैः क्लुप्तपताकमाम्रकिसलैस्ताम्रीभवत्तोरणम् / कौसुम्भैर्घटितावचूलमभितो मत्तालिभिर्दामभिः, सिन्दूरारुणिताङ्गणं गृहमिदं देवस्य चेतोभुवः // 6 // (प्रविश्य ) ब्रह्मलयः-देव ! स एष विहितविशेषपूजो भगवाननङ्गः / इदं च सिंहासनमास्यतां देवेन / सिद्धाधिनाथ:-(प्रणम्य) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / “जनमहितमहिम्नां विष्णु-शम्भु-खयम्भू हरि-हय-हिमधाम्नां दुर्यशोनाट्यबीजम् / कृततरुणिममाद्यन्मानिनीमान भङ्गः, प्रथयतु महती नस्तां समीहामनङ्गः // 7 // ___(पुनः सिंहासनमलङ्कृत्य सोत्कण्ठम् ) हिमकरकराकीर्णा रात्रिर्मधुः कलितोदयो, ___ गलितकुसुमैश्छन्ना भूमिः, सचापकरः स्मरः। मिथुनघटनादक्षं मित्रं, प्रिया प्रणयोन्मुखी, विधिरयमियान् सम्पद्येत प्रसीदति वेधसि // 8 // . (ततः प्रविशति लम्बस्तनी आत्रेयी च / ) सिद्धाधिनाथः-(आत्रेयीमवलोक्य सविस्मयम् ) चक्षुर्बाष्पविकज्जलं, करतलव्यासङ्गखण्डद्युति गण्डश्रीरधरः खरः प्रसृमरैः सूत्कारतारोर्मिभिः। आहारप्रतिरोधकीकस-शिरामात्रा च गात्रावनि दृष्टिं प्रीणयते तथापि सुदती लेखेव शीतत्विषः॥९॥ लम्बस्तनी-वत्से ! पणमेहि सिद्धनाहं / (आत्रेयी प्रणम्य सलजमधोमुखी भवति ) / सिद्धाधिनाथ:सौभाग्यद्रुममञ्जरि ! स्मरकरिक्रीडैकरेवावने ! .. लावण्यस्य तरङ्गिणि! त्रिभुवनप्रह्लादनाचन्द्रिके। वक्राम्भोजमुदस्य पश्य सुदति ! स्वर्भूर्भुवश्चक्षुषां साफल्यैकनिबन्धनं भगवतश्चेतोभुवो मन्दिरम् // 10 // ___ (आत्रेयी सव्रीडं तूष्णीमास्ते / ) सिद्धाधिनाथः- ( सोत्कण्ठम् ) वकं विलक्ष्म, सततोदयदर्पिते च नेत्रे, शठेन मुजता मदिरेक्षणायाः। धात्रा कलङ्क-विनिमीलनपांसुराणां, किं नाम नापकृतमिन्दु-सरोरुहाणाम् // 11 // (पुनरपवार्य ) लम्बस्तनि ! सर्वमपि कामकर्तव्यं शिक्षितस्त्वया वध्यः / 1) वत्से ! प्रणम सिद्धनाथम् / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं लम्बस्तनी-अंध इं?। / सिद्धाधिनाथः-(आत्रेयी प्रति ) भद्रे! स्वयं सनिहिते भगवति पञ्चबाणे कोऽयं प्रियसम्पर्कनिमित्तं क्लेशाभ्युपगमः ? / अभ्युपगच्छ स्वच्छेन चेतसा सत्यावपातस्य भगवतः पञ्चबाणस्य पुरुषोपहारम् , येनायं प्रसद्य प्रयच्छति ते प्रियपतिम् / अपि च यस्यैवायं भगवाननङ्गः स्वयं स्रजमुपनेष्यते स एव ते पतिः। लम्बस्तनी-वत्से ! भोदु एदं, पिच्छ भयवदो पहावं / सिद्धाधिनाथ:-(कामाभितापमभिनीय ) अस्यां मृगीहशि दृशोरमृतच्छटायां, देवः स्मरोऽपि नियतं वितताभिलाषः। एतत्समागममहोत्सवबद्धतृष्णमाहन्ति मामपरथा कथमेष बाणैः 1 // 12 // . . (पुनरात्रेयी प्रति) नतशतमखकामिनीप्रसून च्युतमकरन्दकरम्बितांहिपद्माम् / द्रुहिण-हरि-हरोपजप्यनाम्नः, प्रणम मृगाक्षि! मनोभवस्य मूर्तिम् // 13 // आत्रेयी-( उत्थाय प्रणम्य च सविनयम् ) भैयवं कुसुमबाण ! पसीअ उवणेहि पिअं जणं, अहं ते पुरिसेण बलिं करिस्सं / / (नेपथ्ये) भद्रे ! स्वयं सन्निहिते भर्तरि किं भर्तारमर्थयसे ? / आत्रेयी-कथमेस सयं भयवं पंचवाणो जंपेदि ? / (पुनर्विलोक्य ) कथं सयं सयंवरमालं सिद्धणाहस्स कंठे निक्खिवेदि / __ (सर्वे सविस्मयमवलोकयन्ति / ) सिद्धाधिनाथः-(सविस्मयमात्मगतम् ) कथमिदं तदेव त्रिलोकीकामिनीजनमनाक्षोभैकहेतु!वेयकमुपनीतं भगवता पञ्चबाणेन ? / ( पुनरपवार्य ) लम्बस्तनि ! किमि-. दम् ?, कैतवमपि सत्यतामगात् / लम्बस्तनी-अहं पि विम्हिदा चिट्ठामि / 1) अथ किम् / 2) वत्से! भवत्वेतत्, पश्य भगवतः प्रभावम् / 3) भगवन् कुसुमबाण ! प्रसद्योपनय प्रियं जनम् / अहं ते पुरुषेण बलिं करिष्ये। 4) कथमेष स्वयं भगवान् पश्चबाणः जल्पति ? / कथं स्वयं वयंवरमालां सिद्धनाथस्य कण्ठे निक्षिपति / / 5) अहमपि विस्मिता तिष्ठामि / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / 77 आत्रेयी-(सात्त्विकभावानभिनीय सरभसम् ) एसो सो चेअ मे पई। (पुनः सरभसम् ) अजउत्त! चिरा दिट्ठो सि / लम्बस्तनी-वत्से ! निरूविदो तए भयवदो पहावो ?, ता इयाणिं उवविसिय देहि पुरिसोवहारं / सिद्धाधिनाथ:-( दक्षिणाक्षिस्फुरणमभिनीय सरभसम् ) भगवन् कुसुमचाप ! अमन्दं स्पन्दमानस्य दक्षिणस्यास्य चक्षुषः। फलं प्रयच्छ सम्पर्क तेन जीवितदायिना // 14 // (नेपथ्ये) एष प्रत्यासन्नः। सिद्धाधिनाथ:-किं जीवितदायिनः सम्पर्कः प्रत्यासन्नः / ___(नेपथ्ये ) एष प्रत्यासन्नः कालो निशीथस्य / तदारभ्यतां बलिकर्म / - (ततः प्रविशति यावकरसोपलिप्तसर्वाङ्गः करवीरदामालङ्कृतकण्ठपीठो निवसितकुसुम्भवसनः पुरुषः / ) सिद्धाधिनाथः - ( अपवार्य ) लम्बस्तनि ! तथा त्वयाऽयमुपलिप्तो यथा सर्वथा नोपलक्ष्यते / क्रूरकर्मणि पटीयसी खल्वसि / . (पुरुषः पञ्चबाणं प्रणम्य प्रदक्षिणीकृत्य च होमकुण्डसविधमुपविशति / ) ... लम्बस्तनी-वत्से ! करेहि भयवदो कुंडाणलस्स उवहारपुरिसस्स य पूयं / (आत्रेयी तथाकरोति / ) सिद्धाधिनाथः- महापुरुष ! सार्वकामिकमिदं शाश्वतिकमग्निकुण्डम् / भगवतः पञ्चबाणस्य पुरतो वनितया खयमस्मिन्नाहुतीकृतः स्वर्गसुन्दरीणां पतिर्भविष्यसि / तदिदानी क्लेशसहस्रपिच्छिलं पितृ-मातृ-पुत्र कलत्र-खापतेयप्रेमाणमपहाय परलोकमधितिष्ठासुः प्रशान्तेन चेतसा सर किमपि दैवतमिष्टम् / पुरुषः-( सविनयमञ्जलिं बवा) शीर्णनिःशेषसंसारव्यापारावेशवैशसम् / स्मरामि निष्ठितक्लेशं देवं नाभिसमुद्भवम् // 15 // 1) एष स एव मम पतिः। आर्यपुत्र! चिरादु दृष्टोऽसि / 2) वत्से ! निरूपितस्त्वया भगवतः प्रभावः ?, तदिदानीमुपविश्य देहि पुरुषोपहारम् / 3) वत्से | कुरु भगवतः कुण्डानलस्योपहारपुरुषस्य च पूजाम् / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं सिद्धाधिनाथः-ऐहिकमपि किमपि शरणं प्रतिपद्यस्व / पुरुषः-ऐहिकः पुनरनङ्गदासो योनिसिद्धः शरणम् , यो मया वरुणद्वीपे खयमुपकृतः। सिद्धाधिनाथ:-कथं भवान् मित्राणन्दः / पुरुषः-मित्राणन्दोऽस्मि / सिद्धाधिनाथ:-(प्रणम्य ) परमेश्वर! प्रसीद प्रसीद, क्षमख कृतघ्नस्य क्रूरचेतसोऽनङ्गदासस्य तमेकमपराधम् / ( पञ्चभैरवं प्रति) स एष मे जीवितस्य स्वामी मित्राणन्दो यद्गवेषणाय यूयमभ्यर्थिताः / ( पञ्चभैरवः यावकोपलेपनमपनीय मित्राणन्दं सिंहासने समुपवेशयति / ) (आत्रेयी प्रत्यभिज्ञाय परिरभ्य च तारस्वरं प्रलपति / ) पुरुषः-(सबाष्पम् ) प्रिये ! कामिमां दुःस्थामवस्थामधिगतवत्यसि / सिद्धाधिनाथः-अपरमपि बहु कर्तव्यमस्ति / परमिदानी गृहाण स्त्रीरत्नमेकम् / अमुमेव कुण्डाग्निं प्रदक्षिणीकृत्य परिणय भगवतः पञ्चबाणस्य पुरतः / ( लम्बस्तनी प्रति) उपनय द्वितीयां तां तापसीम् / (प्रविश्य तापसी प्रणमति / ) आत्रेयी-(निभृतं विलोक्य ) कथमेसा सुमित्ता / पुरुषः-कथमेषा सुमित्रा मकरन्दपत्नी ? / (पुनः सिद्धं प्रति ) इयं मे मित्रस्य पत्नी सुमित्रा / सिद्धाधिनाथ:-( सलज्जम् ) केयमपराधपरम्परा ? / ( पुनः पुरुषं प्रति ) एते द्वे अपि मयैवापहृत्य विहितरूपान्तरे लम्बस्तनीवेश्मनि परस्परवार्तानभिज्ञे विहितनामान्तरे कालमियन्तं विधृते / (पुनर्विमृश्य ) पतिरस्याः क्व वर्तते / पुरुषः- यदाहं वेलन्धरनगरात् खनगरं प्रति प्रतिष्ठमानो युष्मद्विद्याधरैरपहृतस्तदा पतिरस्याः क्वचिदपि पलाय्य गतवान् / (प्रविश्य ) प्रतीहारः-एकः पथिको देवपादान् द्रष्टुमभिलषति / [सिद्धाधिनाथः-शीघ्र प्रवेशय / (प्रतीहारो निष्क्रान्तः)] (प्रविश्य पथिकः प्रणमति।) 1 अवलोक्य का 1) कथमेषा सुमित्रा। Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कौमुदीमित्राणन्दरूपकम् / पुरुषः- कथमेष मकरन्दः 1 / ( इति सरभसमुत्थाय परिरभते / ) सिद्धाधिनाथ:-(पुरुषं प्रति ) कोऽयं पथिकः ? / पुरुषः-अस्मन्मित्रं सुमित्रायाः पतिरयम् / (तापसी विलोक्य सरोमाञ्चमधोमुखी भवति / ) सिद्धाधिनाथः-(पथिकं प्रति ) किमर्थमत्रागमनं भवतः 1 / पथिक:-विज्ञातवरुणद्वीपवृत्तान्तोऽहं मित्राणन्दव्यसनं विज्ञपयितुं युष्माकमुपस्थितोऽस्मि / सिद्धाधिनाथ:-( सपश्चात्तापं पुरुषं प्रति) युष्माभिरेवाहमुपकृत्य खवमात्म व्यसने पातितः। क्रूरः कृतोपकारः प्रत्यपकाराय कल्पते भूयः। विरचितपाशविनाशः प्रणिहन्ति विपाशकं सिंहः॥१६॥ पुरुषः-सिद्धाधिनाथ! मास्म विषीदः / यदि व्यसनमिदं न भवेत् तदानीं कथमहं सन्निहितमित्र-कलत्रः स्याम् / अपकारं कुर्वाणैरुपकारः कोऽपि शक्यते कर्तुम् / सन्ताप्य फलसमृद्धाः करोति धान्यौषधीस्तपनः // 17 // (सिद्धाधिनाथः सलज्जमधोमुखो भवति / ) पुरुषः-सिद्धनाथ ! प्रियसम्पर्को वृथा मे मैत्रेयं विना / सिद्धाधिनाथ:-(पञ्चभैरवं प्रति ) ब्रूहि मात्रिकम् / यथा प्रियः सर्वोऽपि सङ्घटितः परमेकोऽवशिष्यते तदर्थ प्रयतस्त्र / (नेपथ्ये) प्रभातप्राया रजनिः / इदानीमनवसरो मत्रस्य / सिद्धाधिनाथ:-( आकर्ण्य ) पञ्चभैरव ! तर्हि ब्रूहि कुन्दलतां यथा मात्रिकमस्माकं दर्शय / (पञ्चभैरवो निष्क्रान्तः / ) (ततः प्रविशति कुन्दलता मान्त्रिकश्च / ) सर्वे-(विलोक्य ) कथमयं मैत्रेयः ? / मोदामहे मनोरथानामप्यगम्येन प्रियजनसङ्घटनेन / पुरुषः-मैत्रेय ! कथमत्र सम्प्राप्तोऽसि / मान्त्रिकः-रत्नाकरात् त्वया सह वियोजितो भ्राम्यन् कुन्दलतामनुसृतवान् / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ महाकविश्रीरामचन्द्रसूरिविरचितं सिद्धाधिनाथ:-किं ते कुन्दलता दृष्टचरी ? / मात्रिका-वरुणद्वीपे दृष्टचरी / (पुनरौषधिवलयं सिद्धनाथस्योपनीय) खेनैवौषधिद्रवेण यूयमुपशान्तप्रहारवेदनाः सञ्जाताः / सिद्धाधिनाथः-(पुरुषं प्रति ) कुतस्ते कण्ठिकाया लामा / पुरुषः-पाशपाणिनेयं मह्यमुपनीता / मया च जातमरणनिश्चयेन स्मरप्रतिमापृष्ठस्थितेन युष्मत्कण्ठे विनिवेशिता / सिद्धाधिनाथ:-कौमुदीमपहर्तु भ्राम्यहं तदानीं पाशपाणिना विडम्बितः। भवान् घातहेतुश्चायं मकरन्दः कौमुदी-सुमित्रानुरागिणा मयाऽस्मिन्नग्निकुण्डे कामदेवपुरतो व्यापादयितुं गवेषितः / इयं च स्वयं त्वया पुरः कौमुदी समासादिता / इदानीं. पुनर्मयोपनीता। पुरुषः-यो मया प्रवहणभङ्गादारभ्य क्लेशोऽनुभूतस्तस्य सर्वस्य युष्मत्प्रसादेन पर्यन्तः समजनि / तदिदानी समित्र-कलत्र-खापतेयं मामुपनयत कौतुकमङ्गलनगरम् / सिद्धाधिनाथः - इयतोऽप्यर्थस्य का नाम प्रार्थना ? / समादिश किमपरं ते प्रियमादधामि / पुरुषः-अतः परमपि किमपि प्रियमस्ति 1 / सिद्धाधिनाथः-तथापीदमस्तु उपनतमित्र कलत्रः सन्तप्तारामचन्द्रकरविशवाम् / आसाद्य यशोलक्ष्मी परां स्वतनश्चिरं भूयाः॥१८॥ // इति दशमोऽङ्कः समाप्तः // // कृतिरियं प्रबन्धशतकर्तुमहाकवेः श्रीरामचन्द्रस्य // म tatutstatuttitute कौमुदीमित्राणन्दं नाटकं समाप्तम् PARAME Page #98 -------------------------------------------------------------------------- _