Book Title: Jain Hiteshi 1921 Ank 09
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522893/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvarddhamAnAya nmH| bhAga 15 * aMka 11 jainahitaiSI bhAdrapada saM0 2447 / sitambara san 1621 vissy-suucii| 325 329 335 1. DAkTara gaura aura jainasamAja lekhaka-bAbU ajita prasAdajI 2. bhUbhramaNa siddhAnta aura jainadharma-lekhaka bAbU nihAlakaraNajI seThI ... 3. purAnI bAtoMkI khoja ... ... 4. jainahitaiSI para vidvAnoM ke vicAra ... 5. Adhunika bhUgola aura bhAratavarSa ke prAcIna jyotiSI ... 6. 'merIbhAvanA'kI lokapriyatA ... ... ... . 345 353 gatAMka kA saMzodhana / pichale aMka naM. 6-10 meM, asAvadhAnIse. jahA~ prathama pRSThapara mahInoMke nAma chApanemeM hI bhUla huI hai-ve TAiTila pejake samAna nahIM chApe gaye vahA~ kaI aitihAsika lekhoMke chapane meM bhI kucha azuddhiyA~ ho gaI haiM jinakA hameM kheda hai| sAdhAraNa azuddhiyA~ko chor3akara dN| ekakA saMzodhana nIce diyA jAtA hai| pAThakoMko cAhiye * ki ve apane aMkoMmeM unakA sudhAra kara leM pRSTha 256 kI 6ThI paMktike zurUmeM 'saMkRta' kI jagaha 'prAkRta' par3hanA caahiye| pRSTha 261 ke ditIya kAlamakI 15vIM paMktimeM 'padyasena' kI jagaha 'padmasena' samajhanA cAhiye / aura pRSTha 311 ke dvitIya kAlamakI 16vIM paMktimeM 'navakoTi vizuddha ke bAda "na hokara SaTa koTivizuddha" ye akSara aura bar3hA lene caahiye| isake sivAya pRSTha 318 meM 'upamaMtrI ke pahale 'bhUnapUrva' zabda aura jor3a lIjiye; paraMtu yaha prasakI bhUla na hokara svayaM upamaMtrI sAhabakI hI likhanekI bhUla hai| unhIM kI preraNAse aba yaha saMzodhana kiyA jAtA hai| sampAdaka, bAbU jugulakizora mukhtAra / zrIlakSmInArAyaNa presa, kAzIra COMSO --- For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamAvalI | 1 jaina hitaiSIkA vArSika mUlya 3) tIna rupayA pezagI hai / 2 grAhaka varSa ke zrArambhase kiye jAte hai aura bIcameM veM zraMkase / zrAdhe varSakA malya 1) 3 pratyeka aMka kA mUlya || cAra Ane / 4 lekha, badaleke patra, samAlocanArtha pustaka Adi 'bAbU jugula kizorajI mukhtAra sarasAvA (sahAranapura ) " ke pAsa bhejanA caahie| sirpha prabandha aura mUlya Adi sambandhI patravyavahAra isa patese kiyA jAyaH mainejara jaina graMtha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / 1 rANA pratApasiMha mevAr3ake prasiddha rANAke caritra ke AdhArapara likhA huA apUrva nATaka / mUla lekhaka - svargIya dvijendralAla rAya / vIratA, dezabhakti aura aTala pratikSAkI jItI jAgatI tasavIreM / par3hakara tabiyata phar3aka uThatI hai / mU0 1 // ) sajildakA 2) antastala / hRdayake bhItarI bhAva dveSa, hiMsA, prema, bhaya Adike apUrvacitra lekhaka, sukavi paM0 caturasena zAstrI | |= naye naye grantha | kAlidAsa aura bhavabhUti / mahAkavi kAlidAsake abhijJAna zA kuntalakI aura bhavabhUti ke uttararAmacaritakI apUrva, adbhuta aura marmasparzI samAlocanA / mUla lekhaka, svargIya nATaka kAra dvijendralAla rAya / sAhityapremI aura saMskRtazako yaha grantha par3hanA caahie| mUlya ( // ), sajildakA 2) sAhitya-mImAMsA / 3 pUrvIya aura pAzcAtya sAhityakI, kAvyoM aura nATakoMkI mArmika aura tulanAtmaka paddhatise kI huI AlocanA / isameM zrAryasAhitya kI jo mahattA, upakA ritA aura vizeSatA dikhalAI gaI hai. use par3hakara pAThaka phar3aka uttheNge| hindI meM isa viSayakA yaha sabase pahalA grantha hai / mUlya 1 // arabI kAvyadarzana / arabI sAhityakA itihAsa, usakI vizeSatAyeM aura nAmI nAmI kaviyoMkI kavitAoMke namUne | hindI meM bilakula naI cIja | lekhaka, paM0 mahezaprasAda sAdhu, maulavI zrAlima-phAjila | mU0 1) sukhadAsa - jArja IliyaTa ke supra siddha upanyAsa 'sAilasa mAranara' kA hindI rUpAntara / isa pustakako hindI ke labdhapratiSTha upanyAsa-lekhaka zrIyut premacandajIne likhA hai / bar3hiyA pariTaka pepara para bar3I hI sundaratAse chupAyA gayA hai / upanyAsa bahuta hI acchA aura bhAvapUrNa hai| mUlya // =) svAdhInatA - jAna sTuarTa milakI 'libarTI'kA anuvAda | yaha grantha bahuta dinoM se milatA nahIM thA, isaliye phirase chapAyA gayA hai / 'svAdhInatA kI itanI acchI tAtvika zrAlocanA zrApako kahIM na milegI / pratyeka vicArazIlako yaha grantha par3hanA cAhie / mUlya 2) sajildakA 2 || ) For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ bhAga aMka 11 ran hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / jainahitaiSI sa DAkTara gaura aura jaina samAja | Rese (le0 -zrIyuta bAbU ajitaprasAdajI vakIla lakhanaU / ) gata mAsase DAkUra gaurakA nAma jaina * samAjame saba ora phaila gayA hai aura usake sAtha hI eka khalabalI tathA udvignatA bhArata jaina samAjameM vyApa gaI hai / DAkara gaura bhAratavarSIya madhya prAnta ke bairisTara haiM / Apane kAnUnakI kitanI hI pustakeM TIkA-TippaNI rUpameM likhI haiM, aura unakA bahuta hI pracAra huA hai / kAnUna intakAla jAyadAda para Apane tIna jildoMkI moTI pustaka racI hai, aura pinala koDa para bhI eka bRhad bhAgya likhA hai | agasta 1616 meM Apane "hindU koDa" nAmakI eka pustaka prakAzita kI jisameM, ApakA kathana hai ki, sampUrNa na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe satyavANI / bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI 'hitaiSI' / / bhAdrapada 2447 sitaMbara 1629 Sicer wa S hindU dharma zAstra saMkoca tathA vistAra karake rakha diyA gayA hai / yaha bhI paka bhArI pustaka hai aura isameM Apane hindU dharma zAstrako dhArA praNAlIse likhA hai / For Personal & Private Use Only naye rifArma aikRke anusAra jo lejisleTiva asembalI ( kAnUna banAnevAlI sabhA) saMgaThita huI, usake Apa madhya prAntakI orase sadasya nirvAcita hue haiN| usa sabhA ke prathama adhivezana meM hI, 26 mArca 1621 ko, dillImeM, misTara ke. jI. bAgade ne yaha prastAva upasthita kiyA ki, hindU dharma zAstra ko dhArApraNAlI rUpa eka koDa banAneke viSayameM vicAra karane aura yadi ho sake to banA DAlane ke vAste eka kameTI niyata kI jAya / misTara TI. vI. zeSagiri ayyarane isa prastAvakA anumodana karate hue kahA ki unake kaunsila meM sammilita hone aura madarAsa se dillI taka AnekA, balki yo kahiye ki Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jainhitaissii| [bhAga 15 unake jIvanakA uddezya yaha hai ki hindU balIyasI" ke siddhAntako mAnate hue dharmazAstra ekatra hokara koDake rUpameM yaha asambhava sA hai ki bhAratavarSIya dhArAbaddha ho jaay| DAkRra. eca. esa. samasta jAtiyoM aura dhammauke vAste eka gaurane isakA samarthana kiyA aura rAya hindU koDa bana ske| sara pI. esa.zivabahAdura paNDita javAharalAla bhArgava svAmI ayyarakI sammatimeM bhI aisA eka (paMjAba) ne bhI samarthana kiyaa| bAbU je. koDa banAnA kaSTasAdhya pratIta huaa| unhoMne ena. mukarajI (baMgAla) isa prastAvake kahA ki abhI aisA samaya nahIM pAyA hai virodhameM khar3e hue / Apane yaha dikhalAte ki koI nayA manu sarva hindU kAnUnako hue ki hindU dharmazAstra hindU dharmakA banAkara tayyAra kara de / balki khaTakA avayava hai, RSipraNIta hai, aura yaha bAta isa bAtakA hai ki zIghragAmI sudhAraka hindU dharmake dRr3ha zraddhAnIke lie hRdayavidA- dala kahIM hindU dharma zAstrako hI ulaTa raka hotI hai ki, manusmRti, yAjJavalkyIya, pulaTa na kara de| hA~, yaha sambhava hai ki mitAkSarA, dAya bhAga, mayUkha, bhAdi jina viSayoM meM mata bheda nahIM hai, unakA RSipraNIta .prAcIna dharmagranthoM para aika banA diyA jAya / ina sAta kuThArAghAta karake, hindU dharma-zAstra bhASaNoMke pazcAt DAkRra teja bahAdura sapU aMgrejI bhASAmeM, isa kaunsilake bhinna bhinna (sarakArI membara kAnUnI) ne kahA ki dharmake anuyAyI sadasyoMkI sammatise aisI dazAmeM sarakAra yaha ucita samajhatI banAyA jAya, yaha bhI kahA ki yadi hamAre hai ki prAntIya zAsakoM, hAI korTI, vidvat musalamAna bhAiyoMse yaha kahA jAya ki pariSadoM, vakIloMkI lAibreriyoM aura "Apake-kAnUnako bane hue bahuta varSa ho sabhAoM AdikI sammatiyA~ isa viSayameM gae / jo kucha ki kurAna yA hadIsameM prApta kI jAya~ ki unakI sammatimeM sAre likhA hai, aba usakA aMgrez2I koDa rUpameM yA kisI vizeSa viSaya-sambandhI hindU banA DAlanA ucita hai" to unake hRdayakI kAnUnakA koDa banAnA samayAnukUla kyA dazA hogii| ina zabdoMke sunate hI hogA athavA nahIM, aura yadi hogA to misTara amajada alI bole ki kurAnakI kyoMkara kAma kiyA jAya / aura isa para bAta aura hai| isa para bAbU je. ena. misTara ke. jI. vAgdene apanA prastAva mukarajI ne kahA ki "yadi yaha kalpanA vApasa le liyaa| kara leM ki koI aisA prastAva kare, to kyA jaina-dharma yA jaina rIti-rivAja athavA Apa usako eka kSaNa bhara bhI saha dharma nItika sambandhameM eka akSara bhI sakeMge?" misTara amajada alI bole ki ukta adhivezanameM nahIM kahA gyaa| yaha "hama eka kSaNa bharake vAste bhI aisI bhI khayAlameM nahIM AtA ki jaina samAjake kalpanA nahIM kara sakate / " bAbU je. ena. pratiSThita vyaktiyoM, usakI saMsthAoM aura mukarajI ne kahA ki jailA hRdayodvAra paMcAyatIyoMko apane apane vicAroMke hamAre mAnanIya mitrane prakaTa kiyA, vaisA prakaTa karanekA avasara diye binA koI hI udvega hindU jAtimeM bahudhA karake isa kAnUna jainiyoM ke viruddha pAsa ho jAya / prastAva se phaila rahA hai| bambaI ke misTara, aba rahI gaura sAhabake "hindU koDa" ena. ema. samartha ne bhI prastAvakA kI baat| yaha pustaka san 1616 kI chapI virodha kiyA aura kahA "zAstrAt rur3hi- huI hai| Azcarya hai ki aba taka kisI For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 11] DAkara gaura aura jaina samAja / 327 jaina vyakti yA samAjake patrakI orase likhA hai ki hindu dharmase virodha karaneisakI samAlocanA nahIM huii| kAraNa bhI vAle sampradAyoMmeMse eka jainadharmAvalambI spaSTa hai, aura vaha yaha ki jaina jAtimeM bhI haiM jinapara hindU kAnUna lAgU hotA jo kucha jAgRti huI, usakA pariNAma hai / san 1871 IsavImeM lAlA zivasiMhagata 5-6. varSoM se prAyaH yahI ho gayA hai rAyane, jo hamAre rAyabahAdura lAlA ki jaina jAti kA dhana, bala aura samaya sultAnasiMhajI raIsa dehalIke dAdA the, mApasI jhagar3oM meM naSTa kiyA jAtA hai| adAlata sabajajI meraThameM bayAna kiyA tIrthakSetroMke sambandha digambara-zvetA- thA ki unake mukadamekA phaisalA hindU mbaroMkI mukadamebAz2I, digambara sampra- kAnUnase honA cAhie, jaina rItise nhiiN| dAyameM 13-20 panthI baiMcatAna, anta. yaha mukadamA landanameM prIvI kauMsilataka AMtIya mahAsabhAoM tathA mukhapatroMkI lar3A (1 ilAhAbAda, 68%) aura yaha sthApanA, unakI ApasakI noka jhoMka, phaisalA hA ki jaba jainiyokA koI dalabandI, aura svataMtra vicAroMkI roka vizeSa rIti yA rivAja gavAhoMse nizcita thAmane jaina jAtiko isa yogya hI nahIM ho jAya to vaha mAnA jAya, aura nahIM to rakkhA ki vaha ajaina saMsArake AkramaNoM jainiyoMke mukadamoMkA phaisalA hindU kAnUna tathA AkSepoMse apane ko bacAnekA athavA se hogaa| isa mukadame meM yaha nizcita huzrA jaina dharmakI saccI prabhAvanA karane aura ki jaina vidhavA apane patikI jAyadAdajaina jAtikA gaurava bar3hAnekA koI kAma kI mAlika hai aura svataH lar3akA goda le kara ske| sakatI hai| hAIkorTa ke jajoMne apanI taja. ____ jo kucha misTara gaurane apanI pustakameM vIjameM likhA ki 11-12 zatAbdiyoMse jaina dharma yA jaina jAtike viSayameM likhA jainiyoMne vaidika dharma chor3a diyA hai, unake hai, vaha anya AdhAra para likhA hai| aura dhArmika siddhAnta bauddhoMse z2yAdA milate una anya AdhAroMkA nirAkaraNa tathA haiN| ve hinduoM ke cAra varNAzramoMko mAmate khaMDana karanA jainiyoM kA kartavya hai / parantu ---- vaha choTA kAma nahIM hai / yaha tabhI ho 296 The Jains are another sect of sakatA hai jaba ki jaina jAti kI orase dissenters, who still remain Hindus eka qhAsa samiti isa kAmake vAste and to whom the Hindu Law applies. niyata ho| usakA eka kAryAlaya ho aura The sect is now a well known sub division of the Vaishya caste which saca zreNIkA eka yantrAlaya (presa) usake is divided into Aggarwalas, Mahesris pAsa ho|saath hI eka bRhat pustakAlaya Jains. the two former being orthodox usake adhikArameM ho aura do cAra aMgrez2I, Hindus while the last being classed saMskRta tathA prAkRta bhASAoMke vidvAn as Hindu heretics. They are again aura jaina dharmake jJAtA puruSa AnarerI yA sub-divided into Digambris and Swesavaitanika rUpase usameM ananya-citta tambris, the former worshipping their hokara kAma karanevAle hoN| god stripped of all attires, while the latter worship him clothed in costly misTara gaura ne dhArA naM0 266* meM raiments. The hostility between the isa dhArAkI jo nakala 'jainamitramaNDala' dehalIne two sects is as great as theologicum hamAre pAsa bhejI haiM, vaha nimna prakAra hai-sNpaadk| odium can reach. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 haiM aura gRhasthIke kAyyoM meM brAhmaNoMse sahAyatA lete haiM / antara itanA hai ki ve mRtaka saMskAra nahIM karate, putrotpatti se pitA ke AgAmI janmapara kucha prabhAva par3anA nahIM mAnate aura goda lenA unake yahA~ eka sAMsArika kArya hai, jisase kucha pAralaukika lAbha nahIM hai" (6. N. W. P. HCR.382). zivasiMharAya banAma dAkho / bhagavAnadAsa tejapAla banAma rAjamala (10. B. H. C. R. 241 ) meM bambaI hAIkorTa ke cIpha jasTisa vesTrApane likhA hai ki "jainI hindUdharmale matabheda rakhanevAle haiM / aura jaba koI aisI rIti, jo deza ke sAdhAraNa hindU kAnUnale vibhinna ho, upasthita kI jAya to usako siddha karanekA bhAra usapara hogA jo aisI rItiko upasthita kare / " Jains are Hindu dissenters" ye zabda isI * tajavIz2a se gaura sAhabane liye hoMge / , jainahitaiSI / misTara gaura jainadharma aura jainajAtike vAstavika svarUpase anabhijJa haiM / unhoMne aGgarez2I kitAboM meM jo dekhA par3hA, so likha diyA / unako jainadharmale vizeSa prema tathA sahAnubhUti na honeke kAraNa unake zabdoM tathA lekhanazailImeM kaThoratA z2arUra A gaI hai / parantu merI samajha meM unhoMne jo kucha likhA, vaha dveSa bhAva se nahIM kintu anabhijJatAke kAraNa likhA hai / dhArA naM0 267* ke viSayameM to * jainamitramaNDala dehalI dvArA prApta huI isa dhArAkI nakala isa prakAra hai - sampAdaka / 297. The Jains differ from the Hindus not only in their tenets but in their practices in consequence. They perform no obseqeies after the corpse is buried They regard the birth of a son as having no effect on the future state of his progenitor, and conseque [ bhAga 15 (3. A 55; 8 A. 319; 16 B. 347; 22 B. 416; 23 B. 257; 17. C. 518; 2. C. W, N. 154; 27. C. 379; 30. A 197; 32 A. 247; 8 C. 302.) yaha spaSTa hai ki jo kucha likhA gayA hai, vaha ThIka hI hai / dhArA 331* Bengal Census ntly adoption is a merely temporal arrangement and has no spritual object. The Jain widow has consequently an absolute right of adoption and requires no express or implied authority of her husband or his kinsmen. Her adoption is nor controlled by the sacred texts. She may adopt her daughter's son and in fact any one of any age in accordance with the usage of the sect. " * isa dhArAkI jo kApI jainamitramaNDala dehalIne hamAre pAsa bhejI hai, use hama pAThakoMke avalokanArtha nIce udhRta karate haiN| isameM sandeha nahIM ki isa dhArAmeM jo kucha likhA hai vaha prAyaH bahuta hI Apatti ke yogya hai / aura usase gaura sAhaba kI nirI ajJAnatA pAI jAtI hai| mAlUma hotA hai, unheM jainiyoM tathA jainadharma ke viSaya meM nijI anubhava kucha bhI nahIM hai aura na unhoMne aba taka ke aitihAsika anusandhAnoM kA acchA adhyayana kiyA hai| -sampAdaka / 331. Jainism claims to be the precursor of Buddhism, but it is only its child. It is in reality a compromise between Buddhism and Hinduism, an adaptation made by those who could not receive the new faith. but who neverthless found refuge in a creed, which while retaining its traditional connection with Hinduism, has borr owed from Buddhisn its doctrines and religious practice. In caurse of tlme as Buddhism lost its hold in India, its waning influence continued in Jainism till it relapsed into a form of Hinduism into which it individually became eventually merged and practically lost. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / aGka 11 ] Report, Volume I, Paras 215, 216. pages 87 88 ke AdhArapara likhI gaI hai| isakA khaNDana jainiyoMkA kartavya hai / * bhUbhramaNasiddhAnta aura jainadharma / dhArA 564 aura 77 meM vahI likhA hai jo dhArA 266, 267 meM hai / zeSa jo kucha bar3hAkara likhA hai vaha unhIM faisaloMke AdhArapara hai jinakA Upara ullekha kiyA gayA hai| dhArA 756. meM misTara gaurane likha diyA hai ki jainadharmAvalambI bhadravAhusaMhitA ko, jisakA nirmANakAla IlavI lan se 300 varSa pahale batalAyA jAtA hai, mAnate haiM, aura sAtha hI misTara juga mandiralAla jainIkI banAI huI "jainalaoN" pustakakI dhArA 36 se 46 takakA ullekha kiyA hai / yadi jainiyoM meM koI aura pustaka kAnUna sambandhI aGgarejImeM chupI hotI, adAlata hAIkorTa meM peza huI hotI aura tajavIz2a meM usakA ullekha hotA, to hameM AzA hai ki misTara gaura usakI bhI carcA apanI pustaka meM z2arUra karate / AvazyakatA isa bAtakI hai ki eka bRhat sabhA karake bhAratavarSIya jaina-digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI eka kameTI pafesoMkI niyata kareM, jo jainiyoMke sambandharme jitanI kAnUnI vyavasthAe~ haiM una sabako ekatra kara deM / aura phira vakIloMkI eka kameTI aise saMgrahake zrAdhArapara "jainanIti" tayyAra karake sarakAra meM pAsa hone ko bheja de / hindU kAnUnakI taraha jaina kAnUna koI nahIM mAnA gayA hai| jahA~ hindUdharma lAgU nahIM hai, vahA~ jainiyoMko rIti siddha karanI par3atI hai / ise siddha karanemeM bar3A vyaya aura parizrama uThAnA par3atA hai| aura phira bhI usakI siddhimeM sandeha hI rahatA hai / 326 isa kAraNa hindU dharmazAstra koDa rUpameM ho yA na ho, parantu "jainiyoMkA kAnUna sthira ho jAnA to ati zrAvazyaka aura lAbhadAyaka hai / isake binA jaina jAtikI jo atyanta hAni ho rahI hai vaha barAbara hotI rahegI / I bhUbhramaNasiddhAnta aura jainadharma | [ lekhaka - bAbU nihAlakaraNajI seThI ema. esa sI. / ] zrIyuta paNDita raghunAthadAsajI saranauke likhe hue " bhUgola bhramaNa mImAMsA" nAmaka lekha meM jina kalpita siddhAntoMko Adhunika vaijJAnikoM ke siddhAnta batalAkara unake khaNDana karane kI bahAdurI dikhalAI gaI hai, unakA ullekha pichale lekha meM kiyA jA cukA hai| aura pRthvI ke AkAra aura usake bhramaNake vipakSameM jina yuktiyoMkA prayoga ukta mImAMsA meM kiyA gayA thA, unakI nirbalatAkA digdarzana bhI vahA~ karAyA jA cukA hai / parantu inhIM praznoMse sambandha rakhanevAlI kucha anya bAtoMkA bhI z2ikra mImAMsA-lekhakane kiyA hai / ataH yaha Avazyaka hai ki una bAtoM ke viSayameM bhI jo bhrama phaila jAnekA Dara hai, usako dUra kara denekA prayatna kiyA jAya / pRthvI kI AkarSaNa zakti / yadyapi bhUbhramaNa siddhAnta kI puSTike lie pRthvI kI AkarSaNa zaktikI itanI adhika AvazyakatA nahIM hai, taba bhI na jAne kyoM sAdhAraNataH hamAre paNDitagaba isake khaNDanako bhUbhramaNa siddhAntake khaNDanakA eka mukhya aGga samajhate haiM / para kheda isa bAtakA hai ki isa viSaya ke jJAnakA janatA meM utanA bhI pracAra nahIM For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 hai jitanA ki pRthvIke AkAra sambandhI bAtoM kaa| aura jina logoMne bhautika vijJAnakA vizeSa rUpase adhyayana nahIM kiyA hai, unako isa zrAkarSaNa zaktikA yathArtha jJAna to eka ora rahA, zrabhAsaM mAtra bhI nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki jaba kabhI isakI carcA sunAI detI hai taba aneka adbhuta bAtoMke sAtha isakA sambandha jor3ane kI ceSTAkA sAmanA karanA par3atA hai| jainahitaiSI / isa sambandha meM sabase pahalI bAta jo smaraNa rakhanI cAhie vaha yaha hai ki yaha zakti jise 'gurutvAkarSaNa zakti' kahate haiM, kevala pRthvI meM hI nahIM hai kintu saMsArake jitane pula paramANu haiM, una sabame samabhAva se vidyamAna hai / sUrya, candramA, graha, nakSatra bhI isI zrAkarSaNa zaktikI sahAyatA se apanA kArya karate haiN| pRthvI gola ho yA capaTI, vaha ghUmatI ho athavA sthira, ina bAtoMpara isa zaktikA honA na honA nirbhara nahIM hai / yaha saca hai ki isa zaktike jJAnakI sahAyatA se pRthvI sambandhI bAtoMke samajhane meM kucha kaSTa kama ho jAtA hai, kintu isaliye yaha zrAvazyaka nahIM hai ki bhUgola sambandhI zrAdhunika siddhAntoMkA khaNDana karate samaya isa zaktike astitvakA bhI khaNDana kiyA jaay| vizeSakara jaba jainazAstroMmeM zrAkarSaNa zaktikA nAma bhI nahIM liyA gayA, usake viparIta kisI siddhAntakA pratipAdana bhI nahIM kiyA gayA, taba vyartha hI hama loga jainadharma kI zrorase isakA khaNDana karanekA prayatna kyoM kareM ? hA~, yadi kevala sAdhAraNa vaijJAnika dRSTi se isa zaktike sambandhameM bhI yukti aura pramANakA prayoga karanekI icchA ho to usameM koI hAni nahIM / jisa prakAra bhUbhramaNa se bhinna sahasroM anya bAtoMko samajhane aura mAnaneke liye [ bhAga 15 pramANoMkI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra isa viSaya meM bhI honA cAhie / phira bhI mImAMsA-lekhaka aura unhoMke matake anya mahAzayoMke santoSake liye gurutvAkarSaNa sambandhI kucha zrAkSepakA saMkSepa meM uttara de denA ucita hogA / saba se bar3I Apatti jo pRthvI kI AkarSaNa zaktiko mAnanemeM hotI hai, vaha yaha hai ki patthara yA miTTIke eka Tukar3e ke dvArA vastuoMko AkarSita hote hue sAdhAraNa taurapara koI nahIM dekhatA / kintu vaijJAnika jJAnakI abhilASA rakhanevAle aneka kaSTa uThAkara bhI kaThina se kaThina kAryako kara DAlane kA sAhasa rakhate haiM aura unhoMne sacamuca hI pudgala ke choTe choTe Tukar3oMkA AkarSaNa pratyakSa dekhA hai| tarAjUke eka palar3e ke nIce dhAtu yA anya kisI bhArI vastukA Tukar3A rakhane se vaha palar3A bhArI ho jAtA hai, ityAdi bAteM kaI vaijJAnikoM (bathA Cavendish, Joly, Poynting zrAdi) ne svayaM dekhI haiM aura aneka anya puruSoM ko dikhalAI haiM / aba bhI jo koI mahAzaya utanA kaSTa uThAnA cAheM, ve avazya hI prakRtikA yaha tamAzA svayaM dekha sakate haiM / isa sambandhameM kyA kyA prabandha karanA hogA aura kina kina vastuoM aura yaMtroMko saMgraha karanA hogA, isakA ullekha karanA anAvazyaka hai / kyoMki ye bAteM bhautika vijJAnakI sAdhAraNa pustakoM meM zrAsAnI se mila sakatI haiN| hA~, yaha batA denA Avazyaka hai ki itane prabandhakI z2arUrata kyoM hotI hai / sera bhara vastuko pRthvI para se Upara uThAne meM jo bala lagatA hai vaha 8000 mIla vyAsavAlI prakANDa pRthvI ke pratyeka paramANukI zrAkarSaNa zaktikA ekatra pariNAma hai aura pRthvIkA vaz2ana sAdhAraNa hisAba se isane mana hai ki For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11] bhUbhramaNasiddhAnta aura jainadharma / jisakI saMkhyA likhane ke liye 1 ke pIche to dusare prakArakI zakti lagAkara vastuoM23 bindiyA~ lagAnI par3atI haiN| isIse ko pRthvIse Upara khIMca letA hai| andAz2A kara lIjiye ki usI sera bhara (2) "khIMcanA, ghUmanA, calanA ye dharma vastuko eka manakA Tukar3A kitane balase viruddha haiN| arthAt ye kArya eka sAtha striiNcegaa| darI AdikA hisAba lagAnese nahIM ho skte| jaise cumbaka loheko jJAta hotA hai ki yadi donoM vastuoMmeM apanI tarapha khIMca to letA hai, parantu vaha eka phuTakA phAsalA ho to yaha bala prAyaH khuda yA suIko ghumAtA calAtA nahIM hai| eka rattI ke 40.10ve bhAgake barAbara bhataH pRthvImeM AkarSaNa zakti aura usakA hogaa| isako nApanA kitanA kaThina hai, ghUmanA calanA eka sAtha nahIM mAne jA yaha prakaTa hai| phira yaha kaise AzA kI skte|" aisA likhanA kevala anubhavakI jA sakatI hai ki sAdhAraNa taura para hama kamIko jatalAtA hai| cumbakako ghUmate loga isa AkarSaNa zaktikA anubhava aura calate bahutoMne dekhA hogaa| yadi na kara sakeM? dekhA ho to. lakar3Ike eka Tukar3e para isa vAstavika kaThinAIke atirikta rakhake cumbakako pAnI meM tairAne para AkarSaNa zaktikA kArya samajhane meM koI prAsAnIse dekha sakate haiM / lohe ke Tukar3eko vizeSa kaThinAI nahIM hai / prAyaH jitane cumbakake samIpa lAne para vaha tairatA, dUsare AkSepa haiM, unameM kevala pakSapAtake huA cumbaka svayaM lohekI ora clegaa| atirikta koI bAta nahIM samajhameM cumbakake liye AkarSaNa aura calanA ye pAtI / isake kucha udAharaNa nIce diye dharma virodhI nahIM haiM / ghor3A jaba gADIko : jAte haiN| khIMcatA hai taba calatA bhI hai| khIMcanA 1-"cumbaka pattharakI paTiyA chatameM aura calanA ye kArya kisI prakAra / lagA dete haiM taba lohekI suI AkAzameM virodhI nahIM mAne jA skte| ThaharI rahatI hai| yadi iMTa patthara AdimeM (3) "havAI jahAjako yantrase havA tabhI yaha thakti hotI to kamarekI chata hI bhara kara AkAzameM calAte haiN| taba jAne binA cumbakakI sahAyatAke use khIMca AkarSaNakI tAkata ki havA nikAla lene letii|" isakA uttara sarala hai| chata to para use eka ghaMTe bhI AkAzameM ThaharA suIko avazya khIMca letI, parantu nIcekI skeN|" paMDitajIke isa likhane meM pahale dharatI kyA karatI ? usako AkarSaNa zakti to yahI galata hai ki eyaroplena Adi jo chatase karor3oM guNA balavAna hai, vaha havA bhara kara calAye jAte haiM / khaira, isase kahA~ calI jAtI? cumbaka bhI usa suIko hameM yahA~ kucha matalaba nhiiN| parantu becArI bhI khIMca sakatA hai jaba usakA bala pRthvIkI AkarSaNa zaktise yaha AzA pRthvIko AkarSaNa zaktise adhika ho| kyoM kI jAtI hai ki vaha jahAjako AkAza anyathA cumbaka honepara bhI vastu bhUmipara meM ThaharA rakkhe ? AkarSaNa zaktikA kArya gira par3atI hai| yadi Apa kaheM ki choTe pRthvIkI ora khIcanekA hai yA AkAzakI se cumbakameM pRthvIse adhika bala kahA~se mora uThAnekA ? AkarSaNa zakti to AyA, to usakA uttara yaha hai ki cumbaka- apanA kArya pUrA karatI hai| jyoM hI kI zakti gurutvAkarSaNa nahIM hai| vaha dUsare jahAz2ake iMjinakA bala ghaTA ki isa prakArakI zakti hai / choTA sA manuSya bhI zaktike prabhASase jahAz2a giraa| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jainhitaissii| . [bhAga 15 ina vyarthakI zaMkAoMke viparita yadi. sakatA hai / Azcarya hai ki jisa thAlIko isa bAta para vicAra kariye ki isa pAra karake sUrya kI dhUpa aura candramAkI mAkarSaNake niyamako jAna leneke kAraNa cAMdanI nahIM jA sakatI, usI thAlIkI jyotiSa zAstra ke niyama kitane sarala ho Ar3ase cumbaka apanA kArya khUba saralagaye haiM, aura isa pRthvI para honevAle tAle kara letA hai ! kyA isa udAharaNase kAryoMke samajhane meM vijJAnako kitanI yaha spaSTa nahIM hotA ki vaijJAnika viSayosahAyatA milI hai taba avazya hI isake meM tanika sA anabhava takiye ke sahAre baiThe aviskartA nyUTanake prati zraddhA aura pAda- baiThe z2amIna pAsamAnake kulAbe milAnese rakA bhAva utpanna hotA hai| kahIM adhika lAbhadAyaka hotA hai| AkarSaNa zakti para AkSepa karane ke liye eka aura adbhutaM yuktikA prayoga ___candramA sambandhI kucha prazna / bhUgola bhramaNa mImAMsAmeM kiyA gayA hai| candramAke sambandhameM eka bar3I zaMkA pahale to eka bilakula naI kalpanA kI yaha utpanna huI hai ki vaijJAnika loga gaI hai ki uttara aura dakSiNameM do dhruva tAre use prakazahIna batalAte haiM aura usakI haiM jinameM cumbakakI zakti hai| aura kutuba- cAMdanI ko sUrya hI kI rozanI kahate haiM / umAkI suI inhIM tAroMkI zakti se uttara- isa zaMkAke jo kAraNa batalAye gaye haiN| dakSiNakI ora apanA mukha rakhatI hai| unameM sUryakA anya tAroM aura grahoMke taba zaMkA kI gaI hai ki yadi aisA hai to prakAzakA tiraskAra karanevAle hone rAtrimeM aura kamareke bhItara kutubanumA aura isa kAraNa usakA apane virodhIko apanA kArya nahIM kara sakatA; kyoMki prakAza na de sakane kI jo bAta hai vaha : AkarSaNa zakti dIvArakoathavA pRthvIko avazya kavitvapUrNa hai| kintu durbhAgyavaza pAra kara kaise jA sakatI hai| sUrya kI dhUpa kavitAkI kalpanAoMkA vijJAnase bahuta bhI to makAnameM praveza nahIM kara sktii| hI thor3A sambandha hai| phoToke kemareke yaha samajhameM na AyA ki yaha yukti pRthvI kA~ca para jo prakAza ( tasvIra ) dikhalAI hI kI AkarSaNa zaktike viSayameM kyoM na detA hai vaha bhI sUrya hI kA prakAza to hai| lagAI gii| kyoMki taba kamareke andarakI kintu sUrya usakA bhI tiraskAra karatA vastuoM para usakA asara hotA hI nahIM hai| use dekhane ke liye kAle kapar3ese aura AkarSaNa zakti jar3ase hI kaTa jaatii| sirako aura kemareko Dhaka lenA par3atA vicitra tAroMkI bAta to jAne dIjiye, hai tAki sUryako vahA~ taka pahu~canekA aura kintu kheda itanA hI hai ki kucha sAdhAraNa tiraskAra karanekA avasara hI na mile / parIkSA dvArA bhI yaha na dekhA gayA ki dUsarI bAta yaha hai ki jaba sUrya, graha, upagraha cumbaka anya vastuoMkI pAr3ameMse bhI aura tAre sabhI apane apane prakAzase loheko vAstavameM khIMca sakatA hai| kAphI prakAzamAna haiM, taba becAre candramA hI ne moTI pItala kI thAlI meM eka suI rakha kara kyA aparAdha kiyA hai ki jo usakA thAlIke nIce cumbaka rakhanese suI cumba- maiMha kAlA samajhA jAya? isake uttarameM kakI tarapha khiMca jAtI hai| usa samaya nivedana yaha hai ki prathama to graha . aura thAlIko ulaTa dene para bhI suI gira nahIM upagraha bhI svayaM prakAzamAna nahIM haiN| ve par3atI / yaha pratyeka manuSya apane Apa dekha bhI sUryakI hI kRpAse prakAzita haiM / hA~, For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11 ] anya sthira tAre avazya sUrya se pRthaka apanA prakAza rakhate haiM aura ve haiM bhI sUrya se bahuta bar3e bar3e / isake atirikta jaise anya saba graha Adi calate hue dekhakara bhI pRthvIko calAyamAna mAnanemeM zrApako Apatti hai, usI prakAra zrauroko prakAzamAna dekhakara candramAko bhI prakAzavAlA mAnanemeM hameM Apatti hai / qhaira ina bAtoM ko chor3akara usa zaMkA para vicAra kIjiye jo vAstavameM kucha fe zaMkA hai| "jaba sUrya aura candramA ke prakAza bhinna guNavAle haiM, eka garma, eka zItala, eka netroMko pIr3A detA hai aura dUsarA Ananda, taba kaise mAnA jAya ki donoM prakAza sUryake hI haiM ?" isakA uttara eka udAharaNa dvArA hI ThIka hogA / yaha spaSTa hai ki pRthvI parakI vastue~ manuSya, zeta, per3a, patte Adi svaya~ prakAzavAle nahIM haiN| aMdherI rAtrimeM ve dikhalAI nahIM dete| kintu dinameM sUrya ke prakAzase prakAzita hokara ve hameM dikhalAI dete haiN| unakA jo prakAza hamAre netroM meM pahu~catA hai, vaha unakA apanA nahIM hai kintu sUrya kA hai / parantu kyA hare hare taukA, manohara phUla pattoM kA prakAza bhI sUrya ke prakAzakI bhA~ti garma aura netroMko pIr3A denevAlA hai? yA usase netroMko zItalatA aura zrAnanda prApta hotA hai ? yadi yaMtroM dvArA parIkSA kI jAya to isameM bhI garmI avazya milegI / candramA ke halake prakAza meM cAMdanI meM bhI jo garmI hai vaha bhI nApI jA cukI hai| kintu ija donoMmeM garmI itanI thor3I hai ki hama usakA binA yantra ke anubhava nahIM kara sakate / zrataH isa garmI aura pIr3A Adise yaha kahanA asaMbhava hai ki donoM prakAza eka hI sthAnale utpanna nahIM hue the / eka aura adbhuta Apatti bhI isa 2 bhUbhramaNa siddhAnta aura jainadharma / 333 sambandha meM mImAMsA - lekhakane kI hai| ve kahate haiM ki "jaba sUrya candramAkI apekSA pRthvI se adhika dUrI para hai, arthAt adhika UMce para hai to usakA prakAza candramAke UparI bhAga hI ko prakAzita kara sakatA hai| aura hama pRthvIvAlI usake nIce ke bhAga hIko dekha sakate haiM / isa kAraNa yaha saMbhava nahIM ki candramAkA jo bhAga hameM dikhalAI de usa para sUryakA prakAza par3a sake / " aisI ApattiyoM kA nirAkaraNa binA pratyakSa anubhava ke honA kaThina hai / ataH eka atyanta sarala upAya batAyA jAtA hai jisake dvArA Apa svayaM pratyakSa dekha sakeMge ki isa Apatti meM bhUla kahA~ para hai / mAna lIjiye ki kamare kI chata se eka laimpa karIba 10 phuTa U~cAI para laTaka rahA hai / aura kamare kI dIvAroM para tasvIreM prAyaH 7 phuTa UMcAI para lagI haiN| prazna yaha hai ki kyA pAMca phuTa UMcA manuSya una tasvIroMko dekha sakatA hai ? jisa nyAya kA prayoga candramAke sambandhameM kiyA gayA hai, usake anusAra to yaha asaMbhava hai; kyoMki tasvIroMke UparI bhAga para laimpakA prakAza par3egA aura hama unake nicale bhAgahIko dekha sakate haiN| vahAM laimpakA prakAza kahAMle AAve ? - kintu pratyakSa pramANa meM nyAya kI kyA AvazyakatA / nitya prati hama aisI tasvIroM ko dekhate hI haiN| taba bhUla kahA~ hai ? thor3A bhI vicAra karane para jJAta hogA ki bhUbhramaNa mImAMsA meM yaha mAna liyA gayA hai ki candramA sadaiva ThIka sUryake nIce rahatA hai / arthAt hameM donoM sadA eka sIdharme dikhalAI dete haiN| zramAvasyAke dina sUrya grahaNa ke samaya ke atirikta aura kisI dina to aisA dekhane meM AyA nahIM / aura usa samaya avazya hI hama candramAke prakAzita bhAgako dekhane meM For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| [bhAga 15 sarvathA asamartha haiN| kintu spaSTa hai ki unhoMne apane gaNitazAnakA acchA parisAdhAraNatayA jaba sUrya aura candramA caya saMsArako de DAlA hai| unakI uparyukta eka sIdhameM nahIM haiM, taba candramAke TippaNI meM choTI choTI bhUloMke atirikta prakAzita bhAgekA kucha bhI aMza na dekha do bahuta bar3I bhUleM haiM / pahalI to yaha ki sakanekA koI upayukta kAraNa nahIM hai| unhoMne samajha liyA ki saura jagatmeM __ candramA pRthvI kI parikramA karatA hai, candramA garbhita hone ke kAraNa candramA isa viSayameM kucha gaNita sambandhI zaMkA- pRthvIkI parikramA saura jagatke vega 4 e~ kI gaI haiN| likhA hai ki "Adhunika mIla prati saiMkar3e ke vegase karatA hai| matake anusAra candramA pRthvIse 240000 arthAt saura jagatmeM kI kisI vastukA mIla kI dUrI para hai| ataH use pRthvIko vega 4 mIla prati sekaNDase kama yA parikramA karanemeM 1533715 mIla calanA adhika ho hI nahIM sktaa| hamArI relhogaa| saura jagat prati sekaMDa 4 mIla gAr3I bhI saura jagatmeM garbhita hai| ataH calatA hai| aura saura jagatmeM candramA vaha bhI 4 mIla prati sekaNDa arthAt 240 bhI garmita hai| ataH usakA vega bhI 4 mIla prati minaTa yA 14400 mIla prati mIla prati sekaMDa huaa| isa hisAbase ghaNTeke vegase hI cala sakatI hai ! kama sAr3he tIna dinake karIba candramA pRthvIkI haragiz2a nahIM cala sakatI ! yahI kyoM, eka parikramA kara skegaa| arthAt 12 saura jagat Akhira kisI nizcita dizAmeM ghaMTe meM vaha mAdhI pRthvI para prakAza na kara to calatA hogaa| relagAr3I bhI usI kevala sAr3he tIna haz2Ara mola paridhimeM dizAmeM utane vegase clegii| aura taba prakAza kara sakatA hai| athavA yo kahiye use aMjanakI bhI koI AvazyakatA nhiiN| ki masta ho jAneke bAda hameM vaha paune kintu saura jagatke vegako jAne diijiye| do dina taka dikhalAI nahIM de sktaa| relagAr3ImeM manuSya baiThA hai| rela 40 mIla so virodha pratyakSa prAtA hai / " / prati ghaNTA cala / manuSya apane isa sambandhameM pahale to yaha socanA kampArTameMTameM eka jagahase uThakara dUsarI cAhie thA ki itane sIdhe gaNitameM Adhu- jagaha jAnA cAhatA hai| usakA vega bhI nika vaijJAnika loga g2alatI kara jAya~ge, yaha uparyukta nyAyake anusAra 40 mIla prati kahAM taka saMbhava hai| itane itane adbhuta ghaNTA hI hogA, aura vaha apane abhISTa mAviSkAra karanevAle loga jaba kevala guNa sthAnapara usI vegase avazya pahu~ca bhAgake hisAbameM galatI karane lage taba to jaaygaa| phira cAhe kitanI hI bhIr3a ho, mahA anartha ho jAya / isakA yaha artha nahIM cAhe vaha kitanA hI azakta ho, use ki g2alatI kabhI ho hI nahIM sktii| kintu kucha koziza karanI hI kyoM pdd'e| usakA yaha ki aisI avasthAmai g2alatI batalAnevA- vega to vaha khar3A hI rahe, taba bhI40 mIla lekobar3I sAvadhAnI rakhanI caahie| kahIM prati ghaNTA hai| aura yadi vaha relake vegaaisA na ho ki dUsarokI galatI batalAne se viparIta dizAmeM jAnA cAhe to meM svayaM aisI g2alatI kara baiThe ki sArA asaMbhava / yadi prakRtikA yaha kAyadA saMsAra ha~sI udd'aave| mujhe kheda hai ki hotA to isameM koI sandeha nahIM ki prastuta viSayameM mImAMsA lekhakane yaha saMsArameM Ananda to bahuta aataa| kintu sAvadhAnI nahIM kI aura isa kAraNa hamAre durbhAgyavaza hameM yaha kautuka dekhane For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11 ] kA avasara prApta nahIM / isI kAraNa candramAko pRthvI parikramAmeM sAr3he tIna dinake sthAna meM pUrA eka cAndra mAsa laga jAtA hai| purAnI bAtoMkI khoja / dUsarI g2alatI yaha huI hai ki hamAre mImAMsA lekhakane yaha samajhA ki candramAkA nitya prati jo darzana hotA hai, vaha isa kAraNa hai ki candramA pRthvI kI parikramA karatA hai / isase natIjA yaha nikalA ki candramAko prAyaH 24 ghaMTe meM pRthvI kI parikramA kara DAlanI cAhie / parantu likhate samaya unheM yaha na bhUla jAnA cAhie thA ki jo siddhAnta candramAko pRthvI kI parikramA karatA batalAtA hai, vahI sUryako pRthvI kI apekSA sthira batalAtA haiM / ataH jo kAraNa sUryake nitya prati darzanakA hai, vahI to candramAkA bhI hogA / usake lie candramAko 24 ghaMTe meM pRthvI pradakSiNA kI kyA AvazyakatA / candramA kI pradakSiNA se to kevala usake AkAra meM antara hotA hai, zukla aura kRSNapakSoMkI utpatti hotI hai, jvArabhATA AtA hai aura kabhI kabhI sUrya-candra grahaNa dekhanekA . milate haiM / antameM mImAMsA lekhaka se aura pAThakoMse merA punaH nivedana hai ki yadi ve kisI vaijJAnika viSayakA nirNaya karanA cAhate ho to pahale niSpakSa bhAvase jo siddhAnta sthira kiye gaye haiM, unakA aura unake pramANakA khUba manana kreN| kevala maz2Aka karanese kAma na clegaa| vaisA karanese jo isa viSayake jAnanevAle haiM athavA jinako saMsArakA kucha bhI jJAna hai, unake hRdaya meM avazya aruci paidA hotI hai aura yadi yaha majAka jainadharma kI orase kiyA jAya to jainadharmake prati bhI zrazraddhA utpanna hotI hai| yadi ApakA yaha abhISTa nahIM hai to isa viSayakI carcA tabataka 335 banda rahanI cAhie jabataka ki Apake dharmazAstravettA paNDita loga vaijJAnika siddhAntoM ko samajhakara unakI samAlocanA karane kI yogyatA na prApta kara leM / purAnI bAtoM kI khoja / 8- svAmikArtikeyAnuprekSAkI TIkAkA racanAkAla / 'svAmikArtikeyAnuprekSA' nAmakA eka prAkRta graMtha jainasamAjameM sarvatra prasiddha hai| isakI eka saMskRta TokA vijaya kIrtike paTTa- ziSya zrIzubhacandrAcArya kI banAI huI hai| seTha padmarAja jIne 'jaina siddhAnta bhAskara' kI 4 thI kiraNameM. pANDava purANake kartA zrIzubhacaMdrAcAryakA paricaya dete hue, likhA thA ki unhoMne yaha TIkA vi0 saM0 1600 meM banAI hai aura isakI puSTimeM TIkAkI prazastikA nimna vAkya pramANa rUpase udhRta kiyA thA zrImadvikrama bhUpateH parimite varSe zate SoDaze / zrImacchrIzubha caMdra devaracitA TIkA sadAnandatu // sAtha hI, yaha natIjA bhI nikAlA thA ki yaha TIkA pANDava purANakI racanAse ATha varSa pahalekI banI huI hai; kyoMki ukta purANa vi0 saM0 1608 meM banakara samApta huA hai / isa parase bahuta se loga usa vakta se yahI samajha rahe hoMge ki svAmikArtikeyAnuprekSAkI isa TIkAkA racanAkAla vi0 saM0 1600 hai / parantu bAta aisI nahIM hai| prophesara piTarsana sAhabane, apanI 4 thI riporTa meM, For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ho jainhitaissii| [bhAga 15 isa TIkAkI jo pUrI prazasti dI hai (r) caritra' 'sanmati carita' yA 'mahAvIra usameM ukta vAkya nimna prakArale diyA caritra' nAmakA eka saMskRta kAvya graMtha hai| huA hai-- paM0 khUbacaMdajI zAstrIne usakA hindI zrImadvikrama bhUpateH parimite anuvAda kiyA hai aura vaha tIna varSa hue, - varSe zate ssoddshe| ... sUratase prakAzita bhI ho cukA hai| parantu mAghe mAsi dazAvahnisahite mUla saMskRta graMtha, jahA~ taka hameM mAlUma khyAte dazamyAM tithau| hai, abhI taka chapA nahIM hai| isakI do zrImacchImahisAra sAra nagare pratiyA~ pArAke jainasiddhAnta bhavanameM caityAlaye zrIguroH tADapatroM para maujUda haiM, jinameMse eka Adi-anta donoM orase khaMDita hai aura zrImacchIzubhacaMdradevavihitA dUsarImeM sirpha pahalA sarga nahIM hai| TIkA sadAnandatu // 6 // bambaIke maMdira meM bhI isa graMthakI eka prati aura isase yaha sAfa mAlUma hotA hai hai aura ulI parase hindI anuvAda kiyA ki yaha TIkA vi0 saM0 1613 ke mAgha- gayA hai| zrArAkI pratimeM isa antima* mAsakI dazamIko banakara samApta huI graMthakA bhAga isa prakArase diyA humA haihai| jAna par3atA hai, seThajIko TIkAkI jo "kRtaM mahIvAra caritrametanmayA prati dekhaneko milI hai, usameM lekhaka parasva pratibodhanArtha / mahArAjakI kRpAse isa padyake madhyake do - saptAdhikaM triMzabhavaprabaMdhaM caraNa likhanese chUTa gaye haiM aura seTha purUravAdyantima vIranAthaM / / jIne mAdi antake do caraNoMko hI pUrA paca samajhakara use pramANameM uddhRta vardhamAnacaritraM yaH kara diyA hai / ataH sarvasAdhAraNako pravyAkhyAti zruNoti ca / aba yaha samajha lenA cAhie ki isa tasyeha paraloke'pi TIkAkA racanAkAla vi0 saM0 1600 saukhyaM saMjAyate tarAm // nahIM, balki 1613 hai| aura isaliye yaha saMvatsare dazanavottaravarSayukte TIkA pANDava purANakI racanAse pahalekI bhAvAdikIrtimuninAyakapAdamUle / nahIM kintu bAdakI banI huI hai / lekhakoM kI maudgalyaparvatanivAsavratasthasaMpakRpAse kaisA kaisA ulaTaphera ho jAtA hai sacchAvakaprajanite sati nirmamatve // 105 // ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| vidyA mayA prapaThitetyasagAhvakena ha-asagakRta vardhamAnacaritrakI zrInAtharAjyamakhilaM jntopkaari|| do vibhinna prshstiyaaN| prApe ca cauDaviSaye varalAna yo 'asaga' kavikA banAyA huA 'vardhamAna graMthASTakaM ca samakAri jinopadiSTaM // 106 / / - ityasagakRte varddhamAnacarite mahAkAvye * dekho rAyala eziyATika sosAyaTI bambaI brAMcake ___ mahApurANopaniSadi bhagavanirvANagamanoarnalakA aiksTarA (Extra) nambara, san 1864 kA chapA huaa| nAmASTAdazaH sargaH // " +ArAke jainasiddhAnta bhavanakI pratise bhI yahI * yaha bhAga hameM bhavanake pustakAdhyakSa paM0 zAMtirAja mAlUma hotA hai| jIke dvArA prApta huA hai| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11] purAnI bAtoMkI khoj| 337 bambaIkI pratimeM bhI antima bhAga aba hama apane pAThakoM ke sAmane isI . prAyaH vahI hai, sirpha do eka jagaha usameM graMthakI eka dUsarI prazasti rakhate haiM jo kucha azuddhiyA~ pAI jAtI haiM tathA pAThabheda piTarsana sAhabakI cauthI riporTa meM prakAupalabdha hote haiN| jaise ki 105 veM padyameM zita huI hai * aura vaha isa prakAra hai'vratastha' kI jagaha 'vanastha', sacchAvaka kI municaraNarajobhiH sarvadA bhUtadhAtryAM jagaha 'sacchAvikA' aura, nirmamatve ke sthAnameM 'vA mamatve likhA hai| aura 106 praNatisamayalagnaH pAvanIbhUtamUrdhA / The padma meM 'prApe ca' kI jagaha 'prAyyaiva' aura upazama iva mUrtaH zuddhasamyaktvayuktaH 'varalA' ke sthAnameM 'viralA' pATha diyA paTumatiriti nAmnA vizrutaH zrAvako'bhUt // 1 // hai| isa prakArakI azuddhiyoM tathA pATha- tanumapi tanutAM yaH sarvaparvopavAsaibhedoMke sivAya usameM pahale padya para naM0 __ stanumanupamadhIH sa prApayansaMcinoti / 102, dUsare para 103 aura zeSa donoM satatamapi vibhUtiM bhUyasImannadAnapadhoM para naM0 104 DAlA hai| astu / isa antima bhAgameM pahale do padya to graMthakI prabhRtibhirupapuNyaM kuMdazubhraM yazazca // 2 // samApti aura usake kathana zravaNake phala- bhaktiM parAmaviratAM samapakSapAtAsUcaka haiN| zeSa do padya aise haiM jinheM mAtanvatI muninikAya catuSTaye'pi / . graMthakI prazasti kahA jAtA hai| ina dono verittirityanupamA bhuvi tasya bhAyoM padyoM meM graMthakartA kavi asaga apanA samyaktvazuddhiriva mUrtimatI sadAbhUt / / 3 / / paricaya isa prakAra dete haiM ki maiMne saMvat 110 meM bhAvakIrti' muninAyakake caraNoMke putrastayorasaga ityavadAta kIyo. samIpa, maudgalya parvatapara rahakara aura rAsInmanISinivahapramukhasya ziSyaH zrAvakIya vratoke anuSThAnapUrvaka sat- caMdrAMzuzubhrayazaso bhuvi nAganaMdyAzrAvaka banakara tathA nirmamatva hokara cAryasya zabdasamayArNavapAragasya // 4 // vidyAkA adhyayana kiyA hai; bAdako cauDa (cola ?) dezameM janatAkA upakAra karane- sadvRttaM dadhatA svabhAvamRdunA niHzreya* vAle zrInAthake rAjyako prApta huA hU~ saprArthinA / sAdhUnAM hRdayopamena zucinA aura vahA~ 'varalA' nagarImeM rahakara maiMne saMpreritaH preysaa| jinopadiSTa graMthASTakakI racanA kI hai| ___etatsAdaramAryanaMdiguruNA siddhyaiisa paricayase itanA mAlUma hotA hai ki asaga kavi bhAvakIrti munike ziSya / ___ vyadhattAsagaH kIyutkIrtanamAtra cAru caritaM the| unhoMne maudgalya parvatapara rahaneke zrIsanmateH sanmate // 5 // bAda kucha arse taka cauDa dezakI varalA iti vardhamAnacaritraM samAptam / " nagarImeM nivAsa kiyA hai, graMthASTakakI isa prazastike pahale aura "kalpAH (ATha graMthoMkI) racanA kI hai aura unakA kalyANamuccaiH sapadi jinapade paMcamaM tasya mastitva samaya vikramakI 10vIM zatAbdI hai| --- *dekho rAyala eziyATika somAyaTI bambaI prAMcake - isa pratikA antima bhAga hameM zrIyuta paM0 nAthUrAma ' jarnalakA aiksTrA (Extra) nambara sana 1864 kA nI premIke dvArA prApta huA hai| chapA huaa| For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| [bhAga 15 kRtvA" ityAdi padya naM. 101 ke bAda * apane kRza ( dubale patale tathA komala) graMthakI antima saMdhi isa prakAra dI hai- zarIrako aura bhI kRza kiyA thA, hamezA . "ityasagakRte zrIvardhamAnacarite mahA. annadAnAdikake dvArA bahuta kucha puNya kAvye bhagavanirvANagamano nAmASTAdazaH tathA nirmala yazakA saMcaya kiyA karate the sargaH // 18 // " aura unakI strI (asagakI mAtA) piTarsana sAhabane jisa prati parase veratti bhI unhIMke jaisI dharmaparAyaNA, isa prazastiko utArA hai, vaha tIna sau yazasvinI tathA bhaktimatI thii| varSakI listrI huI hai| vaha prati kisI isa prazastikA dUsarI prazastike sAtha samaya harSakIrti munikI thI aura saMbha. yadyapi koI mela nahIM hai, parantu jahA~ taka hama dekhate haiM, virodha bhI kucha vataH unhIkI likhI huI jAna par3atI hai; kyoMki granthakI samAptike bAda usameM pAyA nahIM jaataa| yaha kahA jA sakatA granthake svAmitvAdi viSayakI sUcanA isa hai ki pahalI prazastise asagake guru prakArase lagI huI hai _ 'bhAvakIrti 'mAlUma hote haiM aura yahA~ unhoMne sAfa taurase apaneko 'nAga. - "saMvat 1679 varSe AzvinamAse naMdyAcArya kA ziSya likhA hai, yahI navamIdine somavAsare zrImUlasaMghe sara. virodha hai aura isaliye donomese kisI svaMtIgacche balAtkAragaNe naMdyAmnAye bhaTTA- ekako hI ThIka kahanA hogaa| parantu isa raka zrIprabhAcandra dharmacandra lalitakIrti- prakArake virodhako virodha nahIM kahate / candrakIrtyAdInAM pade zrImaddevendra kIrti- athavA yaha koI aisA virodha nahIM hai statpriyAMtevAsino mandIkRtamithyAvAdino jisase donoM kA ekatrIkaraNa na ho ske| harSakIrtinAno muneridaM pustakaM ciraM eka manuSyake aneka guru ho sakate haiM stheyAt // " aura aksara huA karate haiN| vaha unamese, piTarsana sAhabakI isa prazastise yathAvazyakatA, cAhe jisakA ullekha kara sakatA hai| bhAvakIrtise asagane vidyA mAlUma hotA hai ki asagake pitAkA par3hI thI / kauna sI. vidyA, yaha kucha nAma 'paTumati' aura mAtAkA nAma mAlUma nhiiN| paratu vaha vidyA koI ho, 'dheratti' thA / ve zabdasamayArNavake asaga usa viSaya meM unake ziSya z2arUra the pAragAmI 'nAganandI' prAcArya ke ziSya the aura nAganaMdyAcAryake ziSya unheM kisI aura unhoMne 'AryanandI' gurukI preraNAse dUsare viSaya meM samajhanA cAhie / ve isI isa granthakI racanA kI hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki unake pitA (pichalI) prazasti meM 'AryanaMdI' ko bhI apanA guru likhate haiN| mAlUma nahIM, yaha paTumati bahuta hI zAMta svabhAvake dharmAtmA, likhanA unakA kisa dRSTise hai-pUjya yA zuddha, samyagdRSTi, buddhimAn aura mahatI vibhUtike khAmI eka prasiddha zrAvaka the| bar3e hone kI dRSTise athavA unase bhI unhoMne saMmpUrNa poMmeM upavAsa karake unhoMne kucha sIkhA thaa| garaz2a yaha ki donoM prazastiyoM meM paraspara aisA koI * bambaIkI pratimeM isI padya naM0 101 ke bAdase virodha nahIM pAyA jAtA jisase ve, binA usake antima bhAgakA prAraMbha huA hai, aisA anuvAda parase kisa kisI vizeSa anusaMdhAnake, 'asaga' nAmapAyA jAtA hai| ke do vibhinna vyaktiyoMkI vAcaka samajha For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11] purAnI bAtoMkI khoj| lI jAya~-khAsakara aisI sUratameM jaba ki nikalatI hai ki vaha paricaya usa vakta ve eka hI granthakI do pratiyoM meM pAI likhA gayA hai jabaki ATha grantha (kauna jAtI haiN| parantu aba prazna yaha hotA hai kauna, yaha kucha patA nahIM ) bana cuke the ki eka hI granthakI do vibhinna prazastiyA~ aura kavi mahAzaya varalA nagarIko hone kI vajaha kyA hai / samAja ke vidvAnoM chor3akara kisI dUsare sthAnako jAneke ko hala karane kA yatna karanA cAhie liye prastuta the athavA jA cuke the| aura aura isa bAtako khoja nikAlanA cAhie unhoMne apanI yAdadAztake taura para ina ki grantha kI prazastike sambandhameM yathArtha padyoMko kahIM likha rakkhA thA, jinheM vastusthiti kyA hai| yadyapi isa viSaya- bAdako kisI taraha para prazastikA yaha kA hama abhItaka koI ThIka nirNaya nahIM rUpa prApta huA hai| anyathA, vardhamAnakara sake, to bhI ina prazastiyoM para vicAra caritrakI samAptike bAda kavikA prazasti karate hue hamAre noTisa tathA dhyAnameM jo rUpase apanA kevala itanA hI aura isI jo bAteM AI haiM, unheM hama vicArakoMke prakArakA paricaya denA bahuta hI kama upayogArtha sUcanA rUpase nIce dete haiM- saMbhava jAna par3atA hai| aisI hAlatameM yaha 1-piTarsana sAhabakI riporTa meM prakA- bAta kucha jIko nahIM lagatI ki eka kavi zita prazasti prAyaH usI DhaGgakI hai jisa apane vidyAbhyAsakA to saMvat de, parantu . DhaGgakI prazastiyA~ dharmazarmAbhyudaya, candra- jisa granthakI prazasti likha rahA ho, prabha aura pArzvanAthacarita (vAdirAjakRta) usakI samAptike saMvatkA z2ikara taka jaise mahAkAvya granthoM meM pAI jAtI haiN| na kare aura na jisa vyaktikI khAsa arthAt , jisa prakAra ina kAvya granthoM meM preraNAse vaha grantha likhA gayA ho usakA antima sarga (sandhi) ke bAda judA nambara hI koI nAmollekha kare / yadi kavi DAlakara prazastike padya diye gaye haiM, usI mahAzayakA pATha granthoM ke nirmANake bAda prakAra yahA~ bhI bhantima sargake bAda judA bhI aura adhika samaya taka usI nagarImeM nambaroMke sAtha ve padya pAye jAte haiN| rahanA hotA, to usa arse meM unake dvArA sAtha hI, antima sandhise pahale ke padyoM aura bhI naye graMthoMke race jAne kI saMbhAmeM devoMkA paMcama kalyANaka karake apane vanA thI aura isaliye ve kabhI isa apane sthAnako jAnekA jo Azaya hai, vaha bAtako na likhate ki varalA nagarImeM bhI ina granthoM meM paraspara samAna hai| isase unhoMne ATha granthokI racanA kI hai| yaha prazasti granthake sAtha bahuta kucha aura yadi aisA likhanA hI hotA to ve susambaddha aura kramabaddha mAlUma hotI hai| usake sAtha usa samayakA bhI z2arUra 2-bhAga aura bambaI kI pratiyoM- ullekha karate jisa samaba taka unhoMne ukta meM antima sandhike pahale jo cAra padya granthASTakakI racanA kI thii| binA aisA pAye jAte haiM, unameM pahale do padya to kiye aura binA usa nagarIko chor3akara pranthakI samApti tathA phala ke sUcaka kisI dUsarI jagaha gaye yA jAnekA haiN| zeSa do padyoM meM granthakartAne apane nizcaya hue ukta prakArake likhanekI ora vidyA par3hane aura varalA nagarI meM buddhimAnoMkI pravRtti nahIM ho sktii| rahakara granthASTakakI racanA karane kA jo 3-granthoM kI prAcIna tathA arvAcIna paricaya diyA hai, usase aisI dhvani pratiyoMke avalokana karanese bahudhA yaha For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| [ bhAga 15 bAta dekhane meM AI hai aura kitanI hI bAra granthakI bhUmikAmeM prakAzita kI jaaygii| hamane usakA hitaiSI meM noTa bhI kiyA hai prazastiyoM kI aisI hAlata hote hue, ki lekhaka loga aksara prazastiyA~ sambhava hai ki piTarsana sAhabakI riporTa. utAranA chor3a jAte haiM, cAhe unakA yaha vAlI prazasti aisI hI kisI vajahase chor3anA apanI rAyake mutAbika anupa- kisI pratimeM chUTa gaI ho yA na utArI yogI samajhakara ho, pramAdase ho aura gaI ho aura jisa vidvAnke adhikArameM yA samajhakI kisI galatI tathA bhUlake vaha prati ho; use asaga kavikA kahIMse kAraNa ho| kitane hI zAstrabaMDala, guTake vaha paricaya milA ho jo zrArA AdikI tathA pothe aise pAye jAte haiM jinameM eka pratiyoM meM pAyA jAtA hai aura usane use ekameM kaI kaI grantha lagAtAra likhe hue upayogI samajhakara apanI pratimeM likha * haiM aura kisI kisI granthameM graMthakI liyA ho| bAdako jaba usa pratiparase samApti likha dene ke bAda prazasti lagI dUsarI pratiyA~ huI ho taba vaha paricaya huI hotI hai / lekhaka loga bahudhA usa granthakA hI eka aGga bana gayA ho aura samApti parase graMthakA honA vahIM taka usane prazastikA rUpa dhAraNa kiyA ho / samajhakara usI hada taka usakI kApI athavA yaha bhI sammava hai ki asaga kara dete haiM aura Age prazastiko par3hakara kavi ne, pahale isa granthakI koI prazasti dekhanekA kaSTa nahIM uThAte-yaha samajha hI na likhI ho, sirpha granthakI samApti lete haiM ki aba isake Age dUsarA Adike sUcaka ve do padya (kRta mahAvIra 'prantha hai| isa taraha para bahuta kucha caritramityAdi) likhe ho jo pArA prazastiyA~ chUTa jAyA karatI haiM aura yahI Adi kI pratiyoM meM pAye jAte haiN| sAtha vajaha hai ki eka hI granthakI kucha pratiyoM meM hI, granthakartAne apanI pratimeM yAdadAztake usakI prazasti pAI jAtI hai aura taurapara una do padyoMko bhI likha rakkhA kuchameM vaha bilakula hI dekhaneko nahIM ho jisameM unhoMne apane vidyAdhyayana aura miltii| udAharaNa ke liye zrArA jaina- varalA nagarI meM granthASTakake racane kA z2ikara siddhAnta-bhavanakI zruti munikRta 'bhAva- kiyA hai / usa vakta pAThakoM kI mA~gakI saMgraha' kI eka tAr3apatrAMkita pratiko vajahase jo pratiyA~ huI ho unameM ve cAroM lIjiye / isameM antima gAthA 'idiguNa' hI padya granthake eka aGga rUpase nakala ho ke bAda "iti bhAvasaMgrahaH samAptaH" yaha gaye ho| bAdako granthakartAne isa granthakI prandhakI samAptisUcaka vAkya dekara sAta vaha prazasti likhI ho jo piTarsana gAthAoM meM granthakI prazasti dI hai aura sAhabakI riporTa meM pAI jAtI hai aura usake bAda phira vahI samAptikA vAkya usake likhe jAne para phira una doM padyoMkI diyA gayA hai / granthakI yaha prazasti aura koI z2arUrata na samajhI gaI ho jo pahale kitanI hI pratiyoM meM nahIM pAI jaatii| samApti Adike sUcaka line the aura isahAla meM yaha grantha mANikacanda granthamAlA* lie unheM granthakartAne svayaM nikAla diyA meM bhI binA prazastike hI chapA hai, yaha ho / aura tabase jo pratiyA~ pranthakartAkI khabara pAkara hamane isa pranthakI prazasti * apane jIvana meM hara eka granthakata ko apane grantha ke ko granthamAlAke mantrI sAhabake pAsa ghaTAne bar3hAnekA adhikAra rahatA hai, aura isase bhI granthoM meM bhejA hai aura isaliye aba vaha zAyada pAThabheda ho jAyA karate hai| For Personal & Private Use Only ___ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11 ] purAnI bAtoMkI khoj| 341 usa saMzodhita pratiparase utArI gaI hoM asaga kavikA koI dUsarA grantha mile to unameM piTarsana sAhabakI riporTavAlI usa granthakI prazastiko prakAzita kraave| prazasti hI pAI jAtI ho| ArA aura aura jinheM Upara dI huI jAnane yogya bambaIkI pratiyoM meM granthakA vizeSaNa bAtoM se kisI kI bhI bAbata kucha mAlUma antima saMdhime, 'mahApurANopaniSad' bhI ho ve use sUcita kreN| jaba taka aisA diyA hai.paranta vaha usa pratimeM nahIM pAyA nahIM hogA taba taka pUrA anusandhAna jAtA jisa parase piTarsana sAhabane honA kaThina hai| prazasti utArI hai| sambhava hai ki yaha isa prakArake prasaGgose pAThaka svayaM bhI granthakartA dvArA saMzodhanakA hI pari- samajha sakate haiM ki jainiyoM ke lie aitiNAma ho| hAsika kSetrameM kAma karanekI, sampUrNa kucha bhI ho, hamArI rAya meM ina vibhinna granthAdikoMkI jA~ca karake unase aiti. prazastiyoMkA kAraNa lekhakoMkI kucha gar3a. hAsika kartRtva khoja nikAlanekI kitanI bar3I z2arUra hai, aura usako mAlUma karane- adhika jarUrata hai| parantu hameM duHkhake ke lie vidvAnoMke prAcIna pratiyoMke sAtha likhanA par3atA hai ki jainiyoM meM TaTolanekI jarUrata hai| sAtha hI, unheM aitihAsika premakA prAyaH bilakula hI maudgalya parvata, varalA nagarI, zrInAtha prabhAva pAyA jAtA hai| kitanI hI bAra rAjA aura asagake banAye hue dUsare hama preraNA karate karate aura cetAvanI granthoMkA patA lagAnA hogA aura isa dete dete thaka gaye, parantu kisI bhI bhAIke bAtakI khoja karanI hogI ki bhAvakIrti kAnapara abhI jUM taka nahIM ragI / ve muni, nAganandI prAcArya aura AryanandI* apaneko prAcInatA aura pUrvajoMkA bhakta gurukA samayAdipUrvaka vizeSa paricaya kahate jarUra haiM, lekina prAcInatA aura kyA hai, jisase donoM prazastiyoMke sAmaM- pUrvajokI bhaktikA sacA bhAva unameM prAyaH jasyakI jA~ca ho ske| aisA hone para jarA bhI dRSTigocara nahIM hotaa| unheM saba gulajhar3I khula jAyagI aura ina apane pUrvajoMke nAmoM takakI khabara nahIM prazastiyoMke sambandhameM yathArtha vastusthiti aura na yaha mAlUma hai ki ve kisa san bahuta kucha sAmane A jaaygii| isake samvatmeM hue haiM aura unhoMne kyA kyA lie hamAre jainI bhAiyoMko cAhie ki kAma kiye haiM / mAlUma karanA zAyada ve ve apane apane yahA~ke zAstrabhANDAroMko cAhate bhI nahIM-yahI vajaha hai ki ve TaToleM aura jahA~ kahIM ukta vardhamAna apane itihAsakI ora bilakula hI pITha caritrakI prazastimeM koI vizeSatA pAI diye hue haiM aura sirpha do eka vidvAn jAya, usa vizeSatAko aura yadi kahIM hI, so bhI apanI rucise aura TUTe - hAloM, aitihAsika kSetrameM kucha kAma * AyanandI nAmake eka prAcArya dhavalA aura jaya karate Ae najara A rahe hai| sAI dhavalA TIkAoMke kartA zrIvIrasena prAcArya ke guru the aura Ara tathA pArasI Adi jAtiyA~ itihAsake ve vikramakI havIM zatAbdIke madhyakAlIna vidvAn hai / parantu asagakA samaya bhArA AdikI prazastiyoMse 10 voM zatAbdI tu pIche kitanA adhika kharca kara rahI haiM pAyA jAtA hai, isalie jina AryanandI guruko preraNAse aura kitanI bhArI bhArI tanakhvAhe dekara unhoMne vardhamAna caritakI racanA kI hai, ve usa nAmake koI vidvAnoMse kAma karAtI haiM, parantu vahA~ dUsare hI AcArya hone caahieN| para aphasosa hai ki hamAre jainI bhAI 2 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 342 jainhitaissii| [bhAga 15 apane niHsvArtha bhAvase AnarerI taurapara prakArakI sahAyatA pradAna kareMge, unake hama kAma karanevAle sevakoM ko sAdhana-sAmagrI. bahuta AbhArI hoNge| kI sahAyatA pahu~cAnA taka bhI apanA vizeSa sUcanA-isa noTakI samAptikartavya nahIM samajhate ! unase jaba kabhI ke bAda hameM jayapurake eka mitra mahAzavakoI bAta dariyAphta kI jAtI hai yA kI kRpAse saga kavike 'zAntinAtha apane yahA~ke zAstra-bhaNDAroMmeM kisI parANa' kI eka prazasti prApta huI hai, jo viSayako khoja karake sUcita karanekI isa prakAra haipreraNA kI jAtI hai, to ve prAyaH cupa lagA jAte haiM aura koI uttara nahIM dete| isase "municaraNarajobhiH sarvadA bhUtadhAbhyAM ve itihAsake mahatvako kitanA samajhate praNatisamayalagnaiH pAvanIbhUtamUrddhA / haiM, unheM apane itihAsase kitanA prema hai upazamaiva mUrtaH zuddhasamyatkvayuktaH aura usakI kitanI adhika phikara tathA paTumatiriti nAmnA vizrutaH shraavkobhuut|242 cintA hai, ina saba bAtoMkA sahRdaya tanamapi tanutAM yaH sarvaparvopadAsaipAThaka sahajahIme anubhava kara sakate haiN| yadi jainiyoM kI yahI lAparvAhIkI stanumanupamadhIH sma prApayatsaMcinoti / hAlata rahI to ve zIghra hI dina dina kSINa satatamapi vibhUtiM bhUyasImannadAnahonevAlA apanA rahA sahA itihAsa bhI prabhRtibhirurupuNyaM kuMdazubhraM yazazca // 243 // kho baiThege aura taba unheM isa yugameM bhaktiM parAmavirataM samapakSapAtA. saMsArameM apanA astitva banAye rakhanA mAtanvatI muninikAyacatuSTaye'pi / bhI kaThina ho jaaygaa| isalie jainiyoM. verotirSi ko zIghra hI sAvadhAna honekI jarUrata samyatkvazuddhiriva muurtimtiipraa'bhuut||244 . . hai| yadi ve isa vakta bhI ceta jAyeM aura aitihAsika kSetrameM utarakara purAnI putrastayorasaga ityavadAtakIyobAtokI khoja karane karAnekI tarapha laga rAsInmanISinivaha pramukhasya ziSyaH / jAya~, itihAsakA eka judA hI vibhAga caMdrAMzuzubhrayazaso bhuvi nAganaMdyAsthApita karake niyamAnusAra usakA kAma cAryasya zabda samayANavapAragasya // 245 // calAveM to aba bhI unake pAsa itanI tasyAbhavadavyajanasya sevyaH sAmagrI maujUda hai ki ve usake AdhAra sakhA jinApyo jinadharmasaktaH / para apanA bahuta kucha suzrRMkhalita aura kramabaddha itihAsa taiyAra kara skte| khyAtA'pi zoyotparalokabhIru aura usake dvArA phira apane ko hI nahIM rdvijAtinAtho'pi vipakSapAtaH // 24 // balki deza bhara ko lAbha pahu~cA sakate haiN| vyAkhyAnazIlatvamavekSya tasya prAzA hai, sahRdaya pAThaka hamArI isa zraddhAM purANeSu ca punnybuddheH| bAra bAra kI pukAra para aba jarUra dhyAna aucityahIno'pi gurau nibaMdhe deMge, isIse prasaMga pAkara hameM itanA tasminnahAsIdakhagaH prabaMdham // 24 // likhane kI jarUrata par3I hai| jo bhAI aitihAsika kSetrameM avatIrNa hokara hamArA caritaM viracayya sanmatIyaM. hAtha baTAveMge athavA hameM kisI sadalaMkAravicitra vRttavaMdham / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11 ] sa purANamidaM vyadhatta zAMte rasagaH sAdhujanapramohazAMtyai // 248 // ityagakRtau zAMtipurANe bhagavato nirvANagamano nAma SoDazaH sargaH / " purAnI bAtoMkI khoja / jayapura kI jisa pratiparase yaha prazasti utArI gaI hai, vaha bhASAr3ha sudI 11 bhaumavAra saMvat 1561 kI ( qarIba cAra sau varSakI likhI huI hai, aisA mitra mahAzaya sUcita karate haiM / astu; isa prazastikA vardhamAna caritrako Upara udghRta kI huI prazastiyoM ke sAtha milAna karane se mAlUma hotA hai ki isakA koI padya ArA zrAdikI pratiyovAlI prazastike sAtha nahIM milatA / pratyut isake prazastike pahale cAra padya vahI haiM jo piTarsana sAhabakI riporTavAlI prazastike zurUmeM pAye jAte haiN| aura eha hI graMthakartAkI do kRtiyoMmeM aisA aksara huA karatA hai| udAharaNa ke liye paM0 zrAzAdhara jIke granthoMmeM unakI prazastiyoMko dekhanA cAhie jinake zurU meM kitane hI padya samAna rUpale pAye jAte haiN| isa prazastike antima padyase vaha bhI mAlUma hotA hai ki vardhamAnacaritra ( sanmaticarita) 'ko racane ke bAda hI kavine isa zAMti nAtha purANakI racanA kI hai| aura vardhamAna caritra kI racanA ke isa ullekha se aisA dhvanita hotA hai ki zAyada vardhamAna caritra hI unakI pahalI qhAsa kRti hai / yadi usase pahale bhI unhoMne kisI dUsare ullekha yogya graMthakA nirmANa kiyA hotA to ve isI taraha usakA bhI yahA~ tathA piTarsana lAibakI riporTavAlI prazasti meM jarUra ullekha karate jaisA ki paM0 AzAdhara ne apane granthoMkI prazastiyomai usa usa granthase pUrva pUrvake race hue pranthoMkA ullekha kiyA hai / parantu 343 aisA nahIM kiyA gayA; isaliye dhArA zrAdikI pratiyoMvAlI prazastimeM ATha graMthoke race jAnekI jo bAta hai, vaha vardhamAna caritrake race jAneke vakta takakI nahIM balki usase bahuta pIchekI mAlUma hotI hai usa vaktakI jaba ki zAMtinAtha purANake bAda saMbhavataH chaH granthoMkI racanA aura ho cukI thI aura isaliye zrArA zrAdikI pratiyovAlI prazasti bahuta kucha Apattijanaka jAna par3atI hai| zAMtinAtha purANakI isa prazasti se hamArA vicAra to aba yahI dRr3ha hotA hai ki vardhamAnacaritrakI vAstavika prazasti vahI hai, aura zrArA zrAdikI pratiyoMvAlI prazasti kisI aisI hI ghaTanAkA pariNAma hai jisakI saMbhAvanAkA hamane Upara naM0 3 meM ullekha kiyA hai| aura yadi yaha sAbita ho jAya ki vikramakI 10 vIM zatAbdI meM 'nAganaMdI' aura 'AnaMdI' nAmake koI AcArya nahIM hue haiM, to usa samaya zAyada hameM yaha kahane meM bhI kucha Apatti nahIM hogI ki ArA AdikI pratiyoM ke ve antima do padya 'alaga' nAmake kisI dUsare hI kavile sambandha rakhate haiM aura kisI taraha para vardhamAnacaritrakI kisI pratimeM prakSipta ho gaye haiN| aura usI prati parase zrAgekI pratiyoM meM phira unakA silasilA cala nikalA hai| khoja hone para yaha saba kucha patA cala jAne kI saMbhAvanA hai| zAMtinAtha purANakI isa prazastise. eka bAta aura bhI mAlUma hotI hai; aura vaha yaha ki alaga kavike eka sevya mitrakA nAma 'jinApya' thA, jo jAtise brAhmaNa hone para bhI jainadharmAnuyAyI thA, pakSapAta rahita thA, bahAdura thA aura sAtha hI paraloka bhIru thA / usakI vyAkhyAnazIlatA aura purANa For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI / 344 zraddhA ko dekhakara hI yaha purANa racA gayA hai / jainahitaiSIpara vidvAnoMke vicAra | ( gatAMka se Age / ) 13- zrIyuta bAbU nihAlakaraNajI seThI, ema. esa-sI, banArasa siTI / tA0 11-10-21 "isameM tanika bhI sandeha nahIM ki jainahitaiSI una ucca koTike mAlika patroM mese hai jinake dvArA satyakA nirNaya aura pracAra karane meM saMsArako sahAyatA milatI hai| anya jaina patroMkI bhA~ti usameM saMkI tA aura pakSapAta nahIM dekha par3atA aura vaijJAnika dRSTise satyakI khojameM jisa svatantratA aura nirbhIkatAkI zrAvazyakatA hai, vaha isa patrake saMcAlanameM yatheSTa mAtrAmeM pAI jAtI hai / pracalita loka- rUr3hi ke viruddha matakA prakAza karanA bar3e sAhasakA kAma hai aura aisA karanemeM patra-saMcA koMko apamAna ke atirikta bahuta Arthika hAni bhI uThAnI par3atI hai| kintu jainasamAjake aura samasta satyameM bhI saMsArake lie gaurava kI bAta hai ki jainahitaiSI meM vaha sAhasa hai / isake lekha bar3e gaveSaNApUrNa hote haiM aura jaina samAjakA upakAra aura unnati spaSTa rItile unakA uddezya rahatA hai / jainazAstroMmeMse kUr3A karakaTa nikAlakara unakA yathArtha svarUpa prakaTa karanekA jo prazaMsanIya prayatna jainahitaiSI kara rahA hai, usase vizvAsa hai ki kabhI jainadharmakI vAstavika pavitratA saMsAra meM prakAzita ho jAyagI aura usapara jo mithyA doSa lagAye jAte haiM, unase vaha muktilAbha kara legaa| yaha bar3e duHkhako 1 [ bhAga 15 bAta hai ki isake lekhoM kA virodha karanevAle apane pAMDitya se kAma na lekara bahikAra Adi duSTa upAyoMkA avalambana karate haiM / yadi ve bhI itanI hI khojapUrvaka apane matakI puSTi karate to kitanA acchA hotA / jo ho, samAja-sudhAra, dharmapracAra, satya-nirNaya, itihAsa zrAdi kisI bhI dRSTi se dekhiye, jainahitaiSI vAstava meM hamAre garvakI vastu hai aura isake lie usake saMcAlaka avazya hI prazaMsA ke pAtra haiM / 14 - zrIyuta munivijayajI, sampA daka 'mahAvIra', pUnA / mahAvIra zraMka 127, Azvina zu0 1 "isa patrako prakAzita hote hue 15 varSa pUre ho gye| kaI varSataka isakA saMpAdana zrIyuta paNDita nAthUrAmajI premI karate rahe aura unhIMke anurodhase gata varSa se yaha kAma zrIyuta bAbU jugula kizorajIne apane hAthameM liyA hai| premIjIke sampAdakatvameM jitanA sahakAra bAbUjIkA thA, utanA hI sahakAra premIjIkA aba bAbUjIke sampAdakatva meM hai / arthAt pichale kaI varSoMle yaha patra ina donoMkI samAna sahakAritAse saMcAlita hotA calA A rahA hai / yaha patra, jaisA ki isake mukhapRSTha para likhA rahatA hai, lamamuca hI "kisI svArthabuddhi se prerita hokara nijI lAbhake lie nahIM nikAlA jAtA hai| isake lie samaya, zakti aura dhanakA jo vyaya kiyA jAtA hai, vaha kevala niSpakSa aura U~ce vicAroMke pracAra ke lie / " jainasamAjameM yaha eka hI aisA hindI mAlika patra hai jo bhAva aura bhASA donoMkI dRSTise pratiSThita ginA jAtA hai| isa patra kI nIti hamezA udAra aura ucca prakArakI rahI hai / isake lekha saMskArI aura madhyastha bhAva se bhare hote For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 11] Adhunika bhUgola aura bhAratavarSa ke prAcIna jyotiSI / haiM / jainasAhitya aura itihAsakI sundara carcA karanevAlA sabase pahale yahI eka patra thaa| isameM Ajataka uttama koTike aise aneka aitihAsika lekha prakaTa ho cuke haiM, jinase vidvAnoMko bar3A lAbha pahu~cA hai| jainasamAjakI vartamAna paristhitipara bhI prakAza DAlanevAle acche acche mArmika aura vicAraNIya lekha isameM samaya samaya para prakAzita hote rahate haiM / isalie pratyeka vicArazIla jainIko isa patrako apanAkara apane jJAnakI vRddhi karate rahanekA hama sAgraha nivedana karanA apanA kartavya samajhate haiM / " eka patra meM Apane likhA thA - " hitaiSI par3ha gayA hU~ / 'jainAcAryoMkA zAsanabheda' bahuta acchA likhA gayA hai / " 1 Adhunika bhUgola aura bhArata varSake prAcIna jyotiSI / (le0 - zrIyukta bAbU nihAla karaNajI seThI ema. esa.sI.) bhUgola sambandhI jina siddhAntoMko AjakalakA vaijJAnika saMsAra mAnatA hai, unakA khaMDana jaina samAjameM kucha aise 'DhaMga se kiyA jAtA hai ki jisase sAdhAraNa logoMko yaha bhrama ho gayA hai ki ye siddhAnta kevala yUropake hI vidvAnoMke haiN| aura bahuta loga samajhate haiM ki bhAratavarSa ke jyotiSI gae ina siddhAntoMse viparIta jaina zAstrokta siddhAntoMko hI mAnate the aura unake hI dvArA ve apanI samasta gaNanAe~ kiyA karate the / kintu yadi ve AryabhaTTa, barAhamihira, lalla, zrIpati, bhAskarAcArya zrAdi kisI bhI prakhyAta jyotiSIke graMthoMko par3he to unheM vaha samajhane meM dera na lagegI ki jisa jyotiSa jJAna ke kAraNa bhAratakA samasta 345 saMsAra meM Adara thA aura aba bhI hai, tathA jisakI sahAyatA se paMcAMgAdi banAye jAte haiM, sUrya candramA ke grahaNoMkA samaya ThIka ThIka nirNaya kara liyA jAtA hai, vaha mUlameM Adhunika yUropIya siddhAntoMse bhinna na thA / yaha saca hai ki usa samaya ke pazcAt bahutase naye zrAviSkAra ho cuke haiM, aura prAcIna siddhAntoM meM bahuta kucha sudhAra bhI hue haiM / . yUropIya vidvAn bhI isa bAtako mAnate haiM ki Adhunika jyotiSa inhIM bhAratIya jyotiSiyoM kI rakhI huI nIMva para zravalambita hai / yaha lajjAkA viSaya hai ki jisa jJAnake kAraNa hamArA gaurava hai, usImeM hama Aja itane pichar3a gaye haiM ki svayaM apanI vastuko pahacAna bhI nahIM sakate aura dUsaroM kI samajhakara usakA tiraskAra karate haiN| isa mithyA bhramako dUra karaneke liye pAThakoM ma maiM sUrya siddhAnta aura siddhAnta ziromaNi nAmaka do prakhyAta granthoMse pRthvIke AkAra, AkarSaNa zakti, sUrya candragrahaNa Adi kucha sAdhAraNa bArtose sambandha rakhanevAle zlokoMko rakhanA cAhatA hU~ tAki isa viSayakA anucita bhrama dUra ho jAya / parantu aisA karane se pahale yaha zrAvazmaka aura munAsiMgha mAlUma hotA hai ki ina donA granthoMkA kucha paricaya de diyA jAya / jyotiSa zAstra ke 10 prAcIna siddhAnta grantha mAne jAte haiM / unameM 'sUrya' siddhAnta' kucha logoMke mata se sabase prAcIna, aura kucha logoMke matase eka doko chor3akara prAyaH sabase prAcIna hai / yaha ThIka ThIka jJAta nahIM hai ki kisane aura kaba isa graMthakI racanA kI, kintu isameM sandeha nahIM ki isa granthakA bahuta zrAdara hai aura yaha prAcIna graMthoMmeM sarvazreSTha For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jainhitaissii| [ bhAga 15 mAnA jAtA hai / bhAratavarSa ke adhikAMza * pRthvIkI AkRti / paMcAMga isI graMthale banate haiM aura isIke . isa viSaya meM sUrya siddhAntameM "bhUgola" anusAra hinduoMke prAyaH sAre vyavahAra zabdakA prayoga huaA hai; yathAhumA karate haiM / 'siddhAntaziromaNi' ___madhye samantAdaNDasya bhAskarAcArya kA likhA humA graMtha hai| bhUgolo vyoMmni tiSThati / yahI bAta isa graMthakI mahattA pragaTa bhAskarAcAryane to apane granthake do karane ke liye paryApta hai; kyoMki bhAska bhAga kiye haiM aura unameMse ekakA nAma rAcAryakA nAma saMsArake prakhyAta jyotiSiyoM meM sarvamAnya hai| unake lIlA hI "golAdhyAya" rakkhA hai| bhUmikA svarUpa kahate samaya ve "piNDa" zabdakA vatI Adi granthoMko kauna nahIM jAnatA / prayoga karate haiN| bhAratavarSa ke jina sthAnoM aura pAThazAlAoMmeM jyotiHzAstrake paThana pAThanakA bhUmeH piNDaH zazAGkajJa kaviravi pracAra hai, vahA~ siddhAntaziromaNiko kujajyArki nakSatrakakSA / ityAdi // 2 // mukhya grantha mAnakara prAyaH sabhI par3hate . bhuvanakozaH par3hAte haiN| isake samayakA nirNaya granthake aura svakRta vAsana bhASya meM ve 'piNDa' praznAdhyAyake aMtameM bhAskarAcAryane svayaM zabdakI vyAkhyA "piNDo vartulAkAraH" kara diyA hai: isa vAkya dvArA karate haiN| __prazna hotA hai ki yadi piNDAkAra hai rasaguNa pUrNa mahI (1036) hai to phira capaTI dikhalAI kyoM detI hai ? : samazaka smye'bhvnmmotpttiH| isakA uttara yoM diyA gayA hairasaguNa (36) varSeNamayA siddhAnta- alpakAyatayA lokAH ziromaNI racitaH / / . ___ svAsthAnAtsarvato mukham / pazyanti vRttAmapyatA arthAt merA janma 1036 zaka ( yA 1115 I.) meM huA aura chattIsa varSakI cakrAkAra vasundharAm // 54 // avasthAmeM maiMne siddhAntaziromaNiko sU0 si0 a0 12 banAyA hai| choTe zarIravAle honeke kAraNa hI golAkAra pRthvIko capaTI cakrAkAra yaha na samajhanA cAhie ki yahI do dekhate haiN| prantha haiM jinameM aise mAdhunika siddhAntoMse milate julate siddhAnta likhe haiN| prAyaH samo yataH syAtparidheH zatAMzaH samasta jyotiSa graMthoM meM yahI siddhAnta haiM / pRthvI ca pRthvI nitarAMtanIyAn / maiMne ina doko isa vAste pasanda kiyA narazca tatpRSThagatasya kRtsnA hai ki ye donoM grantha vizeSa mAnya haiN| sameva tasya pratibhAtyataH sA // 13 // sAdhAraNa logoMmeM ina siddhAntoke si0zi0 bhuvanakozaH viparIta jo vizvAsa phailA huA hai vaha jaise paridhikA zatAMza arthAt sUkSma kisI jyotiSa granthake AdhAra para nahIM bhAga sama yA sIdhA mAlUma hotA hai Ter3hA hai kintu purANAdi granthoMse usa mithyA nahIM, vaise hI isa bar3I bhArI bhUmikI vizvAsakI utpatti hai| . tulanAse manuSya atyanta kSudra honeke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11 ] bhUmike Upara usakI dRSTi jahAM taka jAtI hai vaha saba sama, capaTI ho jJAta hotI hai / bhAskarAcArya kahate haiM ki pRthvI capaTI kadApi nahIM hai / idAnIM bhUgolasya samatAM nirAkurvannAha yadi samA mukurodara sannibhA bhagavatI dharaNI taraNiH kSiteH / upari dUra gato'pi paribhraman kimu narairamarairiva nekSyate // 11 // si0 zi0 bhuvanakoza: yadi bhUmi darpaNakI bhA~ti sama yA capaTI hai to sUrya pRthvI ke Upara bahUta dUrI para bhramaNa karatA huA jaise devatAoMko dikhatA hai, vaise hI manuSyoM ko kyoM nahIM dikhalAI detA ? ye devatA sumeru para rahate hue mAne gae haiN| yathA vasanti merau surasiddha saGghAH aurve ca sarve narakAH sadaityA ||19|| si0 zi0 bhuvanakoza: dhunika bhUgola aura bhAratavarSa ke prAcIna jyotiSI / aura sumeru pRthvIke uttarI dhruva para sthita batalAyA gayA hailaGkAkumadhye yama koTirasyAH prAk pazcime romakapattanaM ca / adhaH stataH siddha puraM sumeru: saumye'tha yAmye vaDavAnalazca // 17 // si0 zi0 bhuvanakoza: ina uttarI dhruvavAsI devatAoMko sUrya kisa prakAra ghUmatA huA dikhalAI detA hai, isa viSaya kahate haiM ki. nirakSadeze kSiti maNDalopagau dhruvau naraH pazyati dakSiNottarau / tadAzritaM khe jala yantravattathA bhramadbhacakraM nija mastakopari ||40|| si0 zi0 bhuvanakoza: "nirakSadeza meM manuSya dakSiNa aura 347 uttara dhruvoMko kSitijavRtta meM lagA dekhatA hai / aura dhruvAlakka ( devatA aura daitya ) bhacakrako apane sirake Upara jalayaMtra ( zrarahaTa ) kI bhA~ti bhramaNa karatA huzrA dekhate haiM / yadi pRthvI gola hai to usake nIce kI zrara rahanevAle manuSyoM kA sira nIceko aura paira Uparako rahate hoNge| isa prakAra adhomukha rahane se unheM bar3A kaSTa hotA hogA / isakA uttara yo diyA gayA haisarvatraiva mahIgole svasthAnamuparisthitam / manyante kheyatogolastasya kordhvaM kavApyadhaH // 53 // sU0 sa0a0 12 pRthvI ke gola hone se sarvatra apane apane sthAnako Upara sthita huA samajhate haiM / zUnyamadhyasthita golameM nIcA kahA~ hai ? aura U~cA kahA hai ? yo yatra tiSThatyavanI talasthA mAtmAnamasyA uparisthitaM ca / sa manyate'taH ku caturtha saMsthA mithaca ye tiryagivAmananti ||19|| adhaH ziraskA: kudalAntarasthA zchAyA manuSyA iva nIratIre / anAkulAstiryagadhaH sthitAzca tiSThanti te tatra vayaM yathAtra ||20|| si0 zi0 bhuvanakoza: jo manuSya jahA~ rahatA hai, vaha pRthvIko apane nIce mAnatA hai aura apaneko usake Upara mAnatA hai / aura jo loga pRthvIke cauthe bhAga ( arthAt 60 aMza ) para rahate haiM ve parasparameM apaneko tirachA mAnate haiM / aura apanese ThIka nIce ( arthAt 180 aMza para ) rahanevAloM ko mAno sira nocA aura paira UMcA ho gayA For Personal & Private Use Only * Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 15 hai, aisA mAlUma hotA hai; jaise jamameM yadi meru rAtrikA kAraNa hai to manuSyakI chAyA ulaTI mAlUma hotI hai| manuSyoMko vaha unake aura sUryake bIca kintu Upara kiMvA nIce rahanevAle saba meM kyoM nahIM dIkhatA hai ? aura meru parvata mAnandase nivAsa karate haiM jaise hama loga uttara meM hai phira sUrya dakSiNa golameM kyoM yahA~ para rahate haiN| udaya hotA hai ? pRthvI parase vastue~ gira kyoM nahIM sUryodayakA samaya bhinna hotA hai, par3atIM, isakA uttara ziddhAntaziromaNi- isakA varNana unhoMne yoM kiyA haimeM yoM diyA hai: .. laGkApure'sya yadodayaH / * AkRSTazaktizca mahI tayA yat __ syAttadA dinArddha yamakoTipuryAm / khasthaM guru svAbhimukhaM svazaktyA / ___ adhastadA siddhapurestakAlaH AkRSyate tatpatatIva bhAti syAdromake rAtridalaM tadaiva // 44 // ' . same samantAt ka patatviyaM khe // 6 // ... -si0 zi0 bhuvanakozaH / . bhuvanakozaH pRthvImeM AkarSaNazakti hai / usase jaba laMkA sUryodaya hogA, usa samaya yama koTimeM dinArddha aura nIce siddhapurameM AkAzameM pheMkI huI bhArI vastuko pRthvI astakAla evaM romakapattanameM AdhI rAta apanI tarapha khIMcatI hai| aura vaha bhArI hogii| vastu pRthvIkI ora giratI huI mAlUma . ' ___ laMkApurI Adi pRthvI para kisa sthAna hotI hai| pRthvI svayaM kahA~ gira sakatI hai kyoMki AkAza saba tarapha samAna hai| ' para sthita haiM, yaha bAta Upara "laGkA kumadhye" Adi dvArA batalAI jA cukI jisa AkarSaNazaktikA AviSkAra hai / bhUgolase paricita pAThaka sUryodaya yUropameM nyUTanane 17 vIM zatAbdImeM kiyA kAlake isa varNanameM aura Adhunika thA, usI AkarSaNazaktikA 12 vIM varNanameM kisI bhI prakArakA antara na zatAbdIke racita isa bhAratIya granthameM paavege| itanA spaSTa varNana par3hakara vicAravAn pAThakoM ko avazya garva honA cAhie ki pRthvI para kahIM dina bar3A aura kahIM choTA, isakA kAraNa batalAkara dhruvoMke bhAratake prAcIna jyotiSI kisIse isa samIpa dina kitanA bar3A hotA hai, isa vidyAmeM kama na the| viSayameM bhAskarAcArya kahate haiMjo loga capaTI pRthvIpara merukI pradakSiNA karatA huA sUryako mAnate haiM lambadhikA krAntirudak ca yAvat aura dina aura rAta honekA kAraNa sUryakA ___ tAvahinaM santatameva tatra / merukI proTameM A jAnA samajhate haiM, unase yAvaJca yAmyA satataM tamisrA bhAskarAcArya pUchate haiM tatazca merau satataM samAdham // 7 // yadinizAjanakaH kanakAcalaH -triprshnvaasnaa| .. kimutadantaragaH sana dRzyate / sUryakI uttara krAnti jaba taka lambAMzaudagayaM nanu merurathAMzumA. se adhika rahegI taba taka vahA~ sadA dina kathamudeti ca dakSiNabhAgake // 12 // hI rhegaa| aura usI prakAra jaba taka si0zi0 bhuvanakozaH dakSiNa krAnti adhika rahegI taba taka For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 11] Adhunika bhUgola aura bhAratavarSake prAcIna jyotiSI / 346 sadA rAtri hI rhegii| isa prakAra meru ThIka ThIka zAna thaa| siddhAnta ziromaNimeM pradeza 6 mAsakA dina hotA hai| likhA hai vAsanA bhAgyameM "mero satataM samA- prokto yojanasaMkhyayA dhem" kI vyAkhyA karate samaya bhAskarA- kuparidhiH saptAGga nandAbdhayaH(4967) cAryane spaSTa likhA hai ki "merI SaNmAsaM stavyAsaH kubhujaGgasAyakadinam" meru para 6 mAsakA dina hotA hai| bhuvaH siddhAMzakenAdhikaH (18511) sUrya siddhAntameM bhI yahI bAta likhI hai pRSThakSetraphalaM tathA merau meSAdi cakArdhe yugaguNanizeccharASTAdrayo(7853034) devAH pazyanti bhAskaram / bhUmeH kandukajAlavatkusakRdevoditaM tadvada. paridhi vyAsAhate prasphuTam // 52 // surAzcatulAdigam ||67||adhyaay||12|| si0 zi0 bhuvanakoza meru-sthita. devatA loga sUryako jaba bhUmikI paridhi 4667 yojana kahI taka meSa, vRSa, mithuna, karka, siMha, kanyA gaI hai| usakA vyAsa 15814yojana aura ina 6 rAziyoM meM rahatA hai, barAbara dekhate usakA pRSTha kSetraphala 7853035 yojana rahate haiN| aura asura loga tulAdi zeSa hai| yaha kSetraphala geMdake jAlake samAna 6 rAziyoM ke antargata sUryako barAbara UparakA hotA hai aura bhUparidhi aura dekhate haiN| aura bhI vyAsake guNanase siddha hotA hai| sakRdudgatamabdArdha isameM yojanakI lambAIkA ThIka pazyantyaka suraasuraaH| ThIka patA laganA kaThina hai; kyoMki bhinna pitaraH zazigAH pakSaM bhinna prAcAryoMne yojanakI bhinna bhinna vyAkhyA dI hai| ataH bhAskarAcArya ke svadinaM ca narAbhuvi / / 75 / / adhyAya12 bhUvyAsakI Adhunika 7612 mIlase - devatA aura asura loga eka bAra tulanA karanA kaThina hai| kintu kSetraphala udaya hue sUryako barAbara Adhe varSa taka aura vyAsakA jo sambandha uparyukta zloka. dekhate rahate haiN| pitagaNa canTasthita meM dikhAyA gayA hai, usase nirvivAda siddha honeke kAraNa pandraha dina taka aura hai ki pRthvI geMdake samAna gola mAnI pRthvIke manuSya eka dina taka hI use 'gaI thii| aura yojana 4 mIlakA ho yA 5 dekhate haiN| mIlakA, yaha bhI spaSTa hai ki pRthvIke dhruva dezoMke 6 mAsa lambe dinakI vyAsameM unhoMne bahuta g2alatI nahIM kI thii| jisa bAtako lekara loga Adhunika sambhava hai ki ve use ThIka ThIka jAnate bhUgolakA maz2Aka ur3AnekI ceSTA kiyA ho / sUryasiddhAntameM bhI vyAla 1600 karate haiM, usake viSayameM hamAre prAcIna yojana batAyA gayA hai| jo ho, ve pRthvI. jyotiSiyoM ko kitanA sUkSma jJAna thA, ko eka lAkha yojana lambI caur3I to yaha Uparake avataraNoMse spaSTa hai| nahIM samajhate the, yaha nizcaya hai| ___ yahI nahIM, ina jyotiSiyoMko pRthvIke pRthvIkA bhramaNa / vyAsa aura usake kSetraphalakA bhI prAyaH lagabhaga sabhI prAcIna jyotiSiyoMkA 8 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI / 350 1 vizvAsa thA ki pRthvI sthira hai aura sUryAdi usake cAroM ora bhramaNa karate haiM / kintu yaha kahanA zrayukta hogA ki aisA eka bhI jyotiSI na thA jo pRthvIko ghUmatI huI mAnatA ho / zrAryabhaTa eka bahuta vikhyAta jyotiSI ho gaye haiM aura ve sUryakendraka jyotiSake pracAraka vRddhAryabhaTake nAma se vikhyAta haiN| unakA samaya 476 I0 nizcita kiyA gayA hai| unhoMne apane zraryabhaTIya, zrAryabhaTa siddhAnta, athavA zrAryasiddhAnta nAmaka grantha meM pRthvI ke bhramaNakA siddhAnta pratipAdita kiyA hai / aneka pAThakoM ko yaha jAnakara zrAzcarya hogA ki yUropa meM to koparnikasane yaha siddhAnta 15 vIM zatAbdI meM pracalita kiyA thA, kintu isa bhAratavarSa meM usake eka haz2Ara varSa pahale hI AryabhaTa isa siddhAntako spaSTa bhASAmeM likha gaye haiM / ve likhate haiM: anuloma gatinaustha: pazyatyacalaM vilomagaM yadvat / acalAni bhAni tadvat samapazcimagAni laGkAyAm // isakA bhAva yo hai - " jaise nAva para car3he hue manuSyako tIrake acala vRkSa Adi nAva se viparIta dizAmeM calate hue jAna par3ate haiM, usI prakAra acala nakSatra pRthvI para se pUrva se pazcima dizAmeM jAte hue pratIta hote haiN|" arthAt pRthvI pazcimase pUrva dizAmeM gamana karatI hai / AryabhaTIyake TIkAkAra paramezvara isa zloka kI TIkAke antameM likhate haiM "paramArthatastu sthiraiva bhUmiH" / aura bhI bhUmeH prAggamanaM nakSatrANAM gatyabhAvaM. cecchanti kecittanmithyAjJAna vazAt / isa TIkAse isameM tanika bhI sandeha [ bhAga 15 meM nahIM raha jAtA ki AryabhaTakA vAstavayaha mata thA ki pRthvI ghUmatI hai / kintu durbhAgyavaza zrAryabhaTa ke bAda ke prAyaH samasta jyotiSiyoMne isa matakA khaNDana kiyA hai / kintu usa khaNDanase bhI prakaTa hai ki usa samaya yadyapi vaha sarvamAnya na ho sakA, taba bhI vaha mata jJAta zravazya thA / grahaNa honekA kAraNa / grahaNa ke samaya sUrya aura candramAke bimbako kauna DhakatA hai, isa prazna ke uttarameM sUryasiddhAnta kahatA hai chAdako bhAskarasyenduradhaH sthoghanavadbhavat / bhUcchAyAM prAGmukhazcandro vizatyasya bhavedasau ||9|| adhyAya 4 megha ke samAna candramA nIce Akara sUrya ko Dhaka letA hai| pUrva kI ora calatA huA candramA jaba pRthvIkI chAyAmeM praveza karatA hai, taba usakA grahaNa hotA hai / siddhAntaziromaNimeM bhI isI AzayakA vRttAnta hai pazcAdbhAgAjjaladuvadadhaH saMsthito'bhyetya candro / bhAnorbimbaM sphuradasitayA chAdayatyAtmamUrtyA // 1 // si0 zi0 grahaNavAsanA megha ke samAna nIce sthita candramA pIche se Akara sUryabimbako apanI zyAmamUrttise Dhaka letA hai / samakalakAle bhUbhAlagati mRgAGke yatastayA mlAnam / i0 [ 3 grahaNavAsanA ] jisa samaya sUrya aura candrakI sphuTa kalA samAna hotI haiM, usa samaya bhUbhA For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L aMka 11] Adhunika bhUgola aura bhAratavarSa ke prAcIna jyotiSI / arthAt pRthvI kI chAyA candramApara par3ane se candrabimba malina yA nisteja ho jAtA hai / veda-purANa granthoMmeM jo rAhuko grahaNo tpAdaka batAyA hai, usakA bhAskArAcAryane bar3e kauzalale samarthana aura khaNDana eka hI sAtha kara diyA hai aura uparyukta siddhAntakI puSTi bhI kI hai| yathA digdezakAlAvaraNAdibhedAnnachAdako rAhuriti bruvanti / yanmAnina: kevala golavidyAstatsaMhitA vedapurANabAhyam // 2 // rAhu kubhAmaNDalagaH zazAGkaM zazAGkagazchAdayatIna bimbam / tamomayaH zambhuvara pradAnAt sarvAgamAnAmaviruddhametat // 10 // [ si0 zi0 grahaNavAsanA ] dizA, pradeza, kAla aura AvaraNake paraspara bheda hone se bahutase mAnI aura kevala gola vidyAke jJAtA rAhuko chAdaka nahIM khte| yaha mata veda purANAdise viruddha hai / isa viSaya meM sarvasammata mata yaha hai ki brahmA ke varadAnase tamomaya rAhu candra maNDala meM praviSTa hokara sUryakA aura pRthvIkI chAyA meM praviSTa hokara candramAkA AcchAdana karatA hai / " Uparake donoM avataraNoMse yaha bhI spaSTa hai ki bhAskarAcArya candramAko prakAzavAlA nahIM samajhate the / usake lie " asitayA zrAtmamUrtyA " padakA prayoga kiyA hai| usakA varNa unhoMne zyAma batalAyA hai / sUryasiddhAnta ke "canavat" se bhI candramA prakAzarahita hI bodha hotA hai| kintu isase bhI adhika spaSTa rItile eka aura sthAna para yaha kahA hai ki 351 taraNi kiraNa saGgAdeSa pIyUSapiNDo dinakaradizi candrazcandrikAbhizcakAsti / taditaradizibAlA kuntalazyAmala zrIrghaTaitra nijamUrtticchAyayai vaatysthH|| 1 // sUryAdadhasthasya vidhoradhasthaM ma nRdRzyaM sakalAsitaM syAt darze'tha bhArghAntaritasya zuklaM tatpaurNamAsyAM parivartanena ||2|| si0 zi0 zRGgonAMtavAsanA / arthAt sUrya kI kiraNoM ke saMyoga se isa amRtapiDa candramAkA sUrya kI oravAlA bhAga cA~danI se camakatA hai aura dUsarI orakA bhAga navIna strIke zyAma kezoMke tulya kAlA rahatA hai; kyoMki vaha dhUpameM ra hue ghar3ekI bhA~ti apanI hI chAyAse DhakA rahatA hai / arthAt jaise dhUpameM rakkhe hue ghar3ekA sUryake sammukhavAlA bhAga prakAzita aura dUsarI taraphavAlA bhAga prakAzahIna rahatA hai, vaise hI candramAkA eka bhAga prakAzita aura dUsarA prakAzahIna hotA hai / amAvasyAko sUryake nIce sthita candramAkA usase nIce sthita manuSyoMko dikhalAI denevAlA nIce kA bhAga kAlA ho jAtA hai aura amAvasyA ke bAda 6 rAzi bhramaNa karaneke anantara pUrNimAko candramAkA vaha bhAga camakIlA ho jAtA hai / isase na kevala yaha prakaTa hai ki candramA svayaM prakAzahIna hai, kintu yaha bhI asaMdigdha hai ki bhAskarAcArya ke matase candramAkI cA~danI sUrya hI kA diyA huA prakAza hai / sAtha hI yaha bhI spaSTa hai ki candramA sUrya kI apekSA pRthvI ke bahuta nikaTa mAnA jAtA thA / anyathA sUrya aura pRthvIke bIcameM zrAkara usakA sUrya-bimbako Dhaka lenA kaise sambhava hotA ? yahI kyoM, jaba For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jainhitaissii| [bhAga 15 pRthvIko chAyAmeM praveza karaneke kAraNa sAdhAraNakI samajhameM AsAnIse A candramAkA grahaNa hotA hai, taba to candramA sakatI haiM, Upara likhI gaI haiN| vizeSa pRthvIke bahuta hI nikaTa honA cAhie, jAnaneke lie mUla-granthoM kA adhyayana kyoMki karanA Avazyaka hai| Upara diye hue prava. dIrghatayA zazikakSAmatItya taraNopara TIkA TippaNI karanekI bhI koI z2arUrata nahIM hai| vikSa pAThaka svayaM __dUraM bhiryaataa| bhAnorbimbapRthutvAdapRthupRthivyAH Adhunika bhUgolase ina siddhAntoMkA milAna kara leN| aura yadi unheM vizvAsa prabhA hi sUcyA // 5 / / si0 zi0. ho jAya ki inameM vaijJAnika dRSTise antara grahaNavAsanA nahIM hai, to merI vinIta prArthanA yaha hai ki sUryakA bimba bahuta bar3A hai aura pRthvI bhaviSyameM veina bhUgola saMbandhI siddhAntoMapekSAkRta bahuta choTI / isa kAraNa ko pAzcAtya kahakara mAtRbhUmikA aura pRthvIkI chAyA suIkI nokake samAna apane ina prAcIna jyotiSiyoMkA anAdara sUkSmAna hotI hai| (tisapara bhI) vaha itanI na kiyA kreN| lambI hai ki candrakakSAko ullaMghana kara bahuta sampAdakIya noTa / dUrataka calI jAtI hai| yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya bAta hai jo loga una bAtoko, jinakA isa ki sUryako pRthvIko apekSA bahuta bar3A lekhameM bhAratIya prAcIna granthoMse samarthana mAnA hai aura candramAko pRthvIse bahuta kiyA gayA hai, 'pazcimI vicAra', 'pA. hI choTA batalAyA hai| kyoMki zvAtya siddhAnta athavA prAdhunika vijJAnachAdakaH pRthutarastatovidho kI anokhI bAte' hI samajha rahe the aura rardhakhaMDita tnorvissaannyoH| aisA samajhakara hI prAyaH ha~sI ur3AyA kuNThatA ca mahatI sthitiya'to karate the, unake lie yaha lekha bahuta kucha lakSyate hariNa lakSaNa Ahe / / ||si0shi0 zikSAprada tathA kAmakI cIz2a jAna par3atA hai aura isase unakA tadviSayaka (samajha . grahaNavAsanA . sambandhI) bahuta kucha samAdhAna honA candragrahaNameM candra ke dono zRGga manda saMbhava hai| unheM isa lekhako khUba gaurase aura grahaNa-kAla dIrgha hotA hai / isakA par3hanA tathA jA~canA cAhie aura aisA kAraNa yaha hai ki candramAkA chAdaka usase karanepara lekhaka mahAzayakI yadi koI bar3A hotA hai| jaba pRthvIkI sUcyagra chAyA hI bhUla mAlUma ho to use premake sAtha prakaTa candramAse bar3I hai, taba pRthvI svayaM to karanA caahie| bahuta bar3I avazya hogii| sUryasiddhAntameM candramAkA vyAsa 480 yojana batAyA gayA hai "indoH sahAzItyA catuHzatam" / aura adhika vistAra karanekI AvazyakatA nhiiN| khAsa khAsa bAteM jo sarva For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI bhAvanAkI loka-priyatA / aGka 11 ] merI bhAvanAkI loka-priyatA / 'merI bhAvanA' nAmakI kavitA sabase pahale - san 1616 meM - jainahitaiSI meM prakAzita huI thii| usake bAda zrArAke sadgata kumAra devendraprasAdajIne use pustakAkAra chupAne kI ijAz2ata mA~gI aura 'bhAvanA laharI' nAmaka pustakameM, jisameM do kavitAe~ aura bhI thIM, san 1627 meM use prakAzita kiyA / san 1618 ke bhAdoM mAsameM, jaba isa kavitAkA pari caya sAhu jugamaMdaradAsajI jaina raIsa va AnarerI majisTresa najIbAbAdako milA, taba Apane ise bahuta hI pasanda kiyA aura ise 'satpuruSocita bhAvakI zikSikA batalAyA / sAtha hI ApakI . yaha rAya huI ki yaha kavitA eka choTI so sundara pustikAke AkAra meM, jise hara zaqhsa hara dama apane pAsa rakhakara nitya pAThake kAmameM lA sake, bilakula alaga chapAI jAya; isake sAthameM Ama pustakoMke sadRza kisI prakArakA koI vijJApana na rahe aura jaina zrajaina sabhImeM isakA lAgatake dAmoM athavA binA mUlya hI isa DhaMgale pracAra kiyA jAya ki jisase yaha sabhI gharoMmeM pahu~ca jAya aura vahA~ isakA sadupayoga ho ske| Apane kevala apanI yaha rAya hI kAyama nahIM kI, balki use kArya meM pariNata karane kA samAraMbha bhI kara diyaa| zrarthAt, kavitAkI pA~ca haz2Ara kApiyA~ abhilaSita rUpameM chapAkara unheM apanI orase binA mUlya vitaraNa karane kI paravAnagI dI / tadanusAra san 1616 meM, zrIyuta kumAra deveMdra prasAda tathA paM0 nAthUrAmajI premIkI kRpAse bambaI ke 'karNATaka presa' meM chapakara, yaha kavitA pahalI bAra eka svataMtra pustikAke rUpameM prakAzita huii| aura } 353 ArA, saralAvA, bambaI tathA najIbAbAda ina cAra pradhAna sthAnoM se isakA vitaraNa prAraMbha huA / isa saMskaraNa ke prakAzita hote hI pustakakI mA~ga cAroM orase itanI zraI ki hama aura deveMdraprasAdajI Adi hAthameM thor3A sA haz2Ara Der3ha haz2Ara kApiyoM kA sTaoNka honekI vajahase, usake dazAMzakI bhI pUrti nahIM kara ske| kitane hI bhAIyoMne sau sau, do do sau aura cAra cAra sau taka kApiyA~ mA~gIM, mUlyase bhejane tathA lAgatake dAmakA vI. pI. kara leneko likhA, bahuta kucha z2arUrata z2Ahira kI aura kisI kisIne tAra taka bhI bhejA, parantu aise bhAiyoMko bhI bIsa bIsa, dasa dasa yA pA~ca pA~ca kApiyoMse adhika hama nahIM bheja sake / pustakoMkI prAyaH samApti aura kamI sTAkakI vajahase isa prakAra ke saMkocako mAlUma karake, zrIyuta muni tilaka vijayajI (paMjAbI) ne, jinhoMne isa pustakako bahuta jyAdA pasaMda kiyA, apanI Atmatilaka grantha sosAyaTIkI zrorase pA~ca haz2Ara kApiyoMke usI raMga rUpameM chApakara binA mUlya vitaraNa karane kI maMjUrI dii| idhara zrIzrAtmAnaMda jaina TraikR sosAyaTI ambAlA zahara, lA0 cimmanalAla dalIpasiMhajI kAgajI dehalI aura lA0 ummedasiMha mukhaddIlAlajI amRtalarane eka eka hajAra kApiyA~ apanI apanI ora se binA mUlya bA~Taneke lie chupAneko likhA / aura hindI graMtharatnAkara kAryAlaya bambaIkI orase bhAI chaganamalajIne likhA ki hama bhI do tIna haz2Ara kApiyA~ chupAnA cAhate haiM, kyoMki loga isa pustakako mUlyase bahuta mA~gate haiM / durbhAgyale muni tilakavijayajIvAlI pA~ca haz2Ara kApiyoMke chapanemeM bahuta jyAdA vilamba For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Le lA0 ho gayA aura isalie munIjIne jisa zrAvakako rakama dene ke lie tayyAra kiyA thA, usakI vaha rakama unhoMne kisI dUsarI pustaka ke prakAzita karAne meM lagAnI pdd'ii| isI vilambake kAraNa logoMkI mA~ga se taMga Akara kumAra deveMdraprasAda - jIne sana 1620 meM, isa pustakakI do haz2Ara kApiyA~ qAzIke 'jJAnamaMDala yaMtrAlaya meM' tayyAra karAIM, aura unheM kucha mUlyase aura kucha binA mUlya vitaraNa kiyaa| udhara bambaI meM bhI eka haz2Ara kApiyA~ AtmAnaMda jaina TraikR sosAyaTIkI oorase, eka haz2Ara lA0 cimmanalAla kAgajI va mahAvIraprasAda ThekedAra deha lIkI tarapha se, aura eka haz2Ara kApiyA~ ummedasiMha musaddIlAlajI kI orase chupakara tayyAra ho gaI, aura unakA vitaraNa prAraMbha huaa| sAtha hI tIna haz2Ara ke karIba kApiyA~ hindI graMtha ratnAkara karyAlaya ne apane lie chapAI / isake bAda binA mUlya vitaraNa karaneke lie gaNadevIke bhAI maganalAla harajIvanazAhane eka hajAra, bambaI ke lA maMgatarAvajIne eka haz2Ara aura jayapura ke bhAI saMghaI motIlAlajI mAsTara zivapola skUlane do haz2Ara kApiyoMke chapAne kI maMjUrI mA~gI, jo unheM dI gii| inameM se lA0 maMgatarAyajIkI bAbata khaM0 jainahitecchuse, jisameM pustakako 'prAtaHkAla pATha karaneke lie zratIva upayogI' batalAyA gayA hai, hameM yaha mAlUma huA hai ki unhoMne eka haz2Ara kApiyA~ chapAkara vitaraNa kI haiN| zeSakI bAbata abhI taka kucha mAlUma nahIM ho skaa| isI arse meM rAvalapiMDIke 'jaina sumati mitramaMDala' kI preraNA se isa pustaka. kA eka urdU saMskaraNa bhI nikAlA gayA, , jisameM phuTa noTake taura para hindI ke jainahitaiSI / [ bhAga 15 qhAsa qhAsa zabdoMkA urdUmeM artha diyA gayA hai / isa saMskaraNakI saMpUrNa kApiyA~ mesarsa kAkuzAha aiMDa sansa rAvalapiMDI kI zrorase binA mUlya bA~TI gaI haiN| isa taraha pustikA ke sAta ATha ( kavitAke 10 - 11) saMskaraNa ho cuke haiM aura lagabhaga paMdraha haz2Ara kApiyA~ usakI vitaraNa kI jA cukI haiN| isa varSa yaha bhAvanA 'vIra puSpAMjali' meM bhI prakAzita huI haiM aura misTara campatarAya sAhaba bairisTara haradoIne ise aMgrajI anuvAda sahita apanI eka naI aMgrejI pustakarme bhI lagAnA pasaMda kiyA hai / isa bhAvanAkI prazaMsA aura pustikAkI upayogitA ke sambaMdharme hamAre pAsa saiMkar3oM bhAiyoMne patra bhejane kI kRpA kI hai, jinameM se kucha patrakA sArabhAga, hitaiSIke pAThakoM ke avalokanArtha, nIce diyA jAtA hai| bhAI deveMdraprasAdajIne kitane hI patroMko bhI yaha pustaka samAlocanArtha bhejI thI aura unameM isakI acchI samAlocanA huI hai; parantu unakI phAileM hamAre sAmane nahIM haiM / astu | isa saba kathana athavA saMkSipta itihAsa ke sAtha nIceke vicArAvatara lauko par3hanese pAThaka isa bhAvanAkI 'lokapriyatA' kA acchA anubhava kara sakate haiM aura isa bAta ko jAna sakate haiM ki yaha bhAvanA janatAko kitanI rucikara huI tathA kitanI pasaMda AI hai; zraura isane lokameM apanI upayogitAko kahA~ taka siddha kiyA hai / isa samaya isa pustaka ke sabhI saMskaraNoMkI prAyaH saMpUrNa kApiyA~ samApta ho cukI haiM-thor3IsI hamAre pAsa bAqI haiM aura mA~geM barAbara A rahI haiN| pichale zrAvaNa mAsameM dehalIke bhAI dalIpasiMhajI kAgaz2Ine 500-700 kApiyoMke ma~gA dene athavA Adhe bhAdoM taka unakI bhorase For Personal & Private Use Only By Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11] merI bhAvanAkI lok-priytaa| 355 eka hajAra kApiyoMke phirase chapA deneke kApiyA~ vitaraNa karanevAlokA nAma, lie likhA thA aura kaI patroM dvArA bahuta vitaraNakI usa sUcanAke sAtha, pustakameM kucha z2arUrata jAhira kI thii| parantu hindI chapAdiyA jaaygaa| eka hajAra kApiyoMkI graMtha ratnAkara kAryAlaya bambaI meM bhI lAgatakA taqhamInA tIsase cAlIsa kApiyoMke samApta ho jAne aura presase rupaye taka hogA-arthAt thor3I (5-7 niyata samaya para chApa dene kA vAdA na haz2ArakI) saMkhyAmeM chapane para 40) milane kI vajahase hama unakI usa icchAko rupaye ke karIba aura adhika saMkhyAmeM pUrA nahIM kara ske| isI taraha aura bhI chapane para 30) rupaye ke karIba lAgata kitane hI bhAiyoMkI icchAko hama pUrA baitthegii| bahuta se bhAI pIchese adhika nahIM kara ske| hAthameM thor3A sTAka honekI kApiyoM ke lie likhA karate haiM / unheM vajahase pustake bahuta saMkocake sAtha cAhie ki ve aba apane yahA~ athavA vitaraNa kI jAtI haiM / prAyaH sabhI jagahoM dUsarI jagaha mele Thele AdimeM vitaraNa para abhI taka isa pustakakI kApiyA~ karane ke lie jitanI kApiyoM kI z2arUrata yatheSTa saMkhyAmeM nahIM pahu~ca sakI haiM aura samajhe, unase dila kholakara sUcita kreN| bahuta sI jagaheM aisI bhI haiM jahA~ke eka nagara yA grAmake kaI bhAI milakara bhAiyoMko isa pustakakA paricaya taka bhI apane nagara tathA grAmakA nAma nahIM milaa| ajainoM meM to abhI taka pustaka vitaraNakartAkI jagaha chapavA isakA pracAra nahIMke barAbara huA hai| sakate haiN| pustakake chapa chapAkara tayyAra ghe loga jaba kabhI ise pAte haiM, to bar3e hone meM bhI kaI mahIne laga jaayNge| isalie * premake sAtha par3hate haiN| kitanoMhIne isa jina bhAiyoMkA jitanI kApiyoM ke lie para apane bar3e uttama vicAra bhI prakaTa utsAha ho, unheM usase zIghra sUcita karanA kiye haiN| unameM isa pastakake adhika prakAzita pracArakI bahuta bar3I z2arUrata batalAI hai| kI jAtI hai| hamArI rAyameM isa pustakakI kamase kama 'merI bhAvanA' ke sambandha prApta eka lAkha nahIM to pacAsa hajAra kApiyA~ hue janatAke patroMmese kuchakA sArabhAga z2arUra vitaraNa honI cAhie~ / abhI sirpha isa prakAra hai15 haz2Ara kApiyA~ hI vitaraNa huI haiN| 1-zrIyuta jugamaMdaradAsajI, najIbA. isalie hama cAhate haiM ki abakI bAra bAda / yaha pustaka Adhaka sakhyAma chapAijAya "satpuruSocita bhAvoMko zikSikA yaha bhAvanA pratyeka . aura hindI jAnanevAlI saMpUrNa jaina strIpuruSake kaNThameM hI nahIM kintu hRdayamandira meM virAje, bhajaina janatAmeM isakA, niHsaMkoca aura ve saba nitya hI, sAmAyika pAThA deke sAtha, isakA bhAvase, pracAra kiyA jaay| jo paropakArI pATha karate hue tadanukUla apane bhAvoM tathA caritrako bhAI pustakakI upayogitAko samajhakara banAnekI ceSTA kiyA kareM, yahI merI bhAvanA hai|" apanI orase jitanI saMkhyAmeM isakI 2-zrIyuta muni tilakavijayajI pNjaabii| . kApiyA~ vitaraNa karanA cAhe, unheM zIghra ..."merI bhAvanA, Apane advitIya pustaka racI hai| usase sUcita karanA cAhie, tAki unake merI rAya hai ki isa pustakakA strI-puruSa pratidina do lie utanI kApiyoMkA prabaMdha kara diyA daphA pATha kiyA kareM to unake jIvanameM bahuta kucha sudhAra jAya / eka hajAra aura usase adhika ho sakatA hai| merI bhAvanAko maiM premapUrvaka svIkAra karatA yaha sUcanA For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jainhitaissii| [bhAga 15 huuN| itanA hI nahIM kintu sadaiva pAsa rakhakara prati dina -zrIyuta muni jinavijayajI, puunaa| pATha karatA huuN| isa banAke lie maiM Apako antaHkaraNa- 'merI bhAvanA' ne mere hRdayameM bar3A U~cA sthAna se dhanyavAda detA hU~ aura icchatA hU~ ki merI bhAvanAkA pAyA hai| maiM Aja usakI eka prati ma0 gAndhIjoke nitya pAThake samAna ghara ghara strI-puruSa prati dina subaha satyAgraha AzramameM bhejatA hU~ / vahA~para isako bar3A Adara zAma manana kareM" / "tA031-8-16. 'milegaa| Apa isakI 25-50 kApiyA~ ma0 gAndhIjIke ... "ApakI bhAvanAkA yahA~para (panArameM) bar3A hI prabhAva nAmapara ahamadAbAda satyAgraha AzramameM avazya bhijapar3A hai| prati dina pATha karaneke kAraNa to kaNThaprAya ho vAiye / mere pAsa bhI 10-12 kApiyA~ yadi sulabha hoM to gaI hai / isa bhAvanAko sunakara aura par3hakara vidvAn loga aura bhijvaaiye|" muktakaNThase prazaMsA karate haiN| itanA hI nahIM kintu merI zrIyata mani vallabhavijayajIprAdi bhAvanAne kitane eka manuSyoMke kaNTakAkINa hRdayako pA~ca sAdha saadddii| sarala banAyA hai, isake lie hama Apako jitanA dhanya "do pratiyeM milIM, yogya sadupayoga kiyA gayA hai| vAda deM,thor3A hai|" tA011-10-16 zrApakI bhAvanAnasAra hI AcaraNa honA sambhava kara .".."yahA~ (panAra) se merI mAvanAkI do cAra kApI Ananda prApta hotA hai| yadi eka sau pratiye aura zrA pUnA bhejI gaI thiiN| Apa jAnate haiM, pUnA vidyAkA jAve to kucha sAdhu sAdhviyoMko dI jAveM, kucha yogya kendra sthala hai| vahA~para merI bhAvanAkI bar3I hI kadara huI . gRhasthiyoM ko dI jAveM aura zeSa eka eka prati AjU bAjU. hai| mere mitra cAroM taraphase mujhe hI likhate haiN| Apane ke gA~voM meM zrIjinamandirameM sthApana kara dI jAveM tAki merI bhAvanAmeM vicitra jAdU bharA hai|" pUjA darzanArtha AnevAle zrAvaka zrAvikAoMke bhI upa tA0 16-10-16 yogameM aaveN| yadi Apa bhejanI munAsiba samajhe to nimna pustakakI dvitIyAvRttimeM chapane ke likhita pate para vI0 pI0 meja deveM yA apanI taraphase bheMTa lie 'merA vizvAsa' nAmase jo vicAra DAka mahasUlakA bI0 pI0 karake bheja deveM / " . Apane bhejA thA, vaha isa prakAra hai-] 7-zrIyuta paM0 durgAdattajI zAstrI "sacce hRdayase likhI huI yaha choTI sI bhAvanA . nyAyatIrtha va vyAkaraNAcArya, hinda borDiMga. manuSyake caritrako unnata aura udAra banAneke lie bar3e hAusa, laahaur| hI kAmakI cIja hai / isake adhika pracAra para mAnava ___ "ApakI kitAba bar3I zikSAprada hai| usake par3hanese samAjakA adhika hita avalambita hai. aisA merA dRDha vizvAsa dilameM atyanta bhaktikA udaya hotA hai| hindI saMsArameM hai| ataH bhAratake pratyeka strI-puruSako dinakRtyake samAna aisI pustakoMkI atyanta AvazyakatA hai| Apane isa subaha zAma isakA adhyayana aura manana karate hue jIvana pustakako banAkara logoMke hRdayako paramAtmAkI bhaktikA ko pavitra banAnekA yatna karanA caahie|" tA06-2-21 sIdhA rAstA batA diyA / " - E-bAbA bhagIrathajI varNI / 3-zrIyuta muni vicakSaNavijayajI ___ "Apako zrIjI ciraMjIvI kareM, ApakI kavitA mnoludhiyaanaa| hara sAra bharI hai| eka prati jJAnAnandajIko, eka ThAkura"bhApakI bhAvanA to bhAvanA hI hai sAkSAt hRdayA. dAsa varNIko bheTa kara daI, tona mere pAsa haiN| meja sako ndhakArako dUra karaneke lie 'bhA' prakAza 'vanA' huA to auroMko bhI Ananda AvegA prati 20 / " hai| timirAcchAdita bahuta se janoMke hRdayameM ise prApta -zrIyuta rAjavaidya zItalaprasAdajI, karanekI icchA huI hai| agara ina logoMkI icchA dehlii| pUrNa karanekI bhAvanA ho to 25 kApI, aura bhejanekI "merI bhAvanA ati kRpAkara takalIpha leM, kharca kI vI0 pI0 kara deN|" jo tumane bhijavAI hai| 4-zrIyuta muni trunnvijyjii| par3hakara citta prasanna huA ima jima nirdhana nidhi pAI hai| (kucha kApiyoMke pUnA bhejanekI preraNA kavitA sarasa lalita mita akSara karate hue likhate haiM adbhutatA darzAI. hai / merI bhAvanAko maiM DelI (prati dina) nitya smaraNa ina zubha bhAvanasaha cirajIvo stotrake sAtha par3hatA huuN|" - zItala deta badhAI hai // 1 // For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGka 11 ] 'merI bhAvanA' kI lokpriytaa| 357 . .10-zrIyuta lA0 ganezarAmajI, bila- kara binA mUlya vitIrNa kara deN| isa tarahase chapA huA rAma ji. ettaa| yadi koI sajjana ise zIzemeM jar3avAkara apane makAnameM yA "hamane ApakI banAI huI 'merI bhAvanA' nAmakI zrImandirajImeM laTakAnA cAheM to usake lie subhItA ho| pustikA kaI jagaha dekhI hai| vaha bahuta hI ucca koTikI hama Apako likhI bhAvanAkA pracAra karanA cAhate haiN|" aura sAragarbhita hai usameM bA~Tane ke lie kaI acche acche 15-zrIyuta lA0 ummedasiMha musaddI. mahAzayone hameM anumati dI hai-ataH hama Apase yaha lAlajI, amRtsr| jAnanA cAhate haiM ki hameM usakI 200 pratiyA~ kisa "bAbU devendraprasAdajIne kucha pustakeM merI bhAvanA prakAra prApta ho sakatI haiM ?" bA~Taneke vAste dI thIM so yahA~para bA~TI gaI aura vaha 11-zrIyuta lA cimmanalAla dalIpa bahuta pasanda AI isa vAste abhI bahutase AdamI mA~gate siMha kAg2az2I, dehlii| haiM, jainiyoMke sivAya anya matI AryasamAjI aura sanA___ "yaha pustaka yahA~ bahutase Adamiyone pasanda kI tanI taka bhI mA~gate haiM...."isa vAste Apase prArthanA hai hai-khAsa kara ajaina AdamiyoMko jyAdA pasanda aaii| agara Apa jitanI bhI bheja sakeM, bheja deN|" Apako dhanyavAda hai jo Apa isa taraha niHsvArtha sevA kara 16-zrIyuta lA0 haranAmasiMha maMgata. rahe haiN|" "vAkaI yaha pustaka bahuta hI upayogI hai|" rAyajI, bmbii| 12-zrIyuta lA0 raghunandanaprasAdajI 'ApakI likhI huI 'merI bhAvanA' nAmakI pustaka jaina, amrohaa| zrImAtmAnanda jaina Taka sosAyaTI, ambAlA dvArA prakA. "ApakI banAI huI 'merI bhAvanA' kaI bhAiyoMko zita milo| par3hakara atIva Ananda prApta huaa| mere yahA~ bahuta pasanda AI / mere pAsa jo tIna prati thIM ve maiMne vicArameM isakA nitya prati hara eka gRhasthako pATha karanA / auroMko de dI zaba aura bhAiyoMkI mA~ga hai / ataH Apase cAhira tathA bAlakoM ko pAThazAlAmeM yaha maukhika yAda te hai ki kamase kama pandaha bIsa prati 'merI karAI jAve / ataH merA vicAra huA hai ki isakI 1000 bhAvanAkI' avazya avazya bheja diijie|....."maiNne eka prati chapavA kara pAThazAlAoM meM vatIrNa kI jaayeN| ApakI prati ajaina vidvAn brAhmaNa ko dI thI jo unhoMne bahuta . svIkRti Anepara isa kAryakA prArambha kiyA jaavegaa|" pasanda kiyA hai tathA nitya prati pATha karate haiN|" ___17-zrIyuta saMghaI motIlAlajI, (30-6-21) mAsTara zivapola skUla, jayapura / 13--zrIyuta lA. maganalAlajI jaina, "Apane jo 'merI bhAvanA' likhI hai vaha bahuta hI 'sIparI kempa (gvaaliyr)| upayogI hai| mere hAthameM zrIsanmati nAmakA pustakAlaya hai ___ "kRpAkara 'merI bhAvanA' kI pustakeM eka sau hamAre jisase pratimAsa karIva 500 pustakeM Issue ho jAtI pate para vI0 pI0 se yA rajisTrI se jaise bhI Apa haiM......." Aja yaha icchA huI hai ki Apako uparyukta munAsiba samajhe bheja dIjiegA, kyoMki ukta nAmakI eka pustakakA pracAra jainI aura vaiSNava tathA musalamAnoM takameM pustaka hamAre ( yahA~) bambaIse AI thI so hamAre yahA~ ke ho to bahuta upakAra ho-isalie Apase prArthanA hai ki jaina va ajaina bhAiyoMne saboMne pasanda ko| isI vAste __yadi ApakI AjJA ho jAya to isa pustakAlayakI orase yA unako vitaraNa karaneke lie hamane eka TelIgrAma-tAra 2000 pustaka chapavAkara logo 2000 pustakeM chapavAkara logoM meM pracAra kiyA jaay|" zrIyuta bAbU kumAra devendraprasAdajI zrArAko diyA thA, tA023-3-1921 uttarameM unhoMne 3 kApI bhejI aura likhA......" 1-zrIyuta bAbU dIvAnacandajI, 14-mantrI zrIvAtmAnanda jaina sabhA', sekreTarI 'jainasumati mitramaNDala', rAvalaambAlA shhr| pieddii| "ApakI likhI 'merI bhAvanA' par3hakara bahuta Ananda ..."unhoMne (eDITara jaina pradIpane) 'merI bhAvanA' AyA, usake andara jo bhAva Apane rakhe haiM ve bahuta hI nAmakI choTI sI magara bar3I sundara chapI huI aura bar3I sattama hai| hama cAhate haiM ki isase aura sajjana bhI kImatI nasIhatoMse bharapUra-jisameM eka eka bhAvanA lAbha uThAveM, isalie hamArA vicAra hai ki phulaskepa ame- saiMkar3oMkI nahIM, hajAroMkI nahIM balki lAkhoM krodd'oNkii| rikana kAgajapara eka hI sarapha iztihArakI saraha chapavA- kImatakI hai-irasAla pharmAI (bhejI) hai| maiM bar3e jora For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35% jainhitaissii| [bhAga 15 se yaha kahUgA ki.......' tamAma jaina kaumapara hI nahIM upayogI pustaka..."hara eka strI-puruSako avazya ma~gA balki tamAma hindustAna bharapara eka mahAn upakAra kiyA lenI cAhie / isakI padyaracanA aura usake bhAva mnussyhaiN| yaha kImatI kitAba eka aisI pustaka hai jisako ko sumArga para le jAnevAle haiN|"-digmbr jaina / subaha sabere uThakara sacce dilase par3hanA caahie| bAbU 23-zrIyuta sva. kumAra devendrajyotiprasAda sAhabane mujhe cAra adada bhejI thI magara daphtara meM hI hAthoM hAtha bA~To gii| aba maNDala hAjAke prasAdajI jaina, praaraa| presiDenTa aura vAisa presiDenTa sAhabAnake alAvA saba [bhApake kitane hI patra isa viSayameM membara aisI kitAba leneke khvAhizamanda (icchuka) haiN| hamAre pAsa Aye haiN| unameMse tIna patroMkA kamajakama yakasada (sau) pustaka hoM to kAma cala sakatA kaLa aMza nIce diyA jAtA hai jisase hai| nIz2a (isake atirikta) merI yaha bar3I khvAhiza hai ki isI sAijameM 'merI bhAvanA' urdU meM chapAI jAve aura pAThaka yaha samajha sakeMge ki devendraprasAdamuzakila alphApha (zabdoM) ke mAnI Foot note (phuTa jIke pAsa, jo ki isa bhAvanAke kaI noTa) meM A jaaveN| philahAla eka hajAra kitAba maiM apanI saMskaraNoMke prakAzaka the, janatAke kitane tarafase chapavAnA cAhatA huuN|" patra pAye hoMge aura unameM logoMne apane ___16--zrIyuta misTara campaitarAyajI, kaise hArdika bhAva prakaTa kiye hoNge|] bairisTara, hrdoii| "I am pressed from all sides for ___ "ApakI 'merI bhAvanA' nAmI pustakako maiMne apanI free copies of merI bhAvanA. I am sending eka naI kitAbameM jo aba aMgrejImeM taiyAra ho rahI hai| copies everywhere as far as possible. zAmila kara liyA hai aura isakA aMgrejI tarjumA (anu tajumA (anu. People want 100 and 200 copies, vAda) bhI usameM de diyA hai| maiM ummIda karatA hU~ ki ratA ki even for cost They send wire for the / mAmale aisA karane kI ijAjata devege; kyoMki mujhako hook. Let me know how to handle the isa kisamakA dUsarA majamUna milanA bahuta muzakila hogaa|" situation." 28-8-19 20--zrIyuta paM0 phauMdIlAla zAha, dAlAla zAha, "The enclosure will speak for mahakamA nijAmata, bharatapura / itself. Your lofty thoughts (merI bhAvanA) tA020-10-21 is being universally recognised as a . "Apane jo pustaka 'merI bhAvanA' kI banAI hai vaha precious elixir. The gentleman wants atyanta pyArI mAdhurI bhASA (meM hai) aura sadupayogI hai| to publish 1000 Urdu edition." isameM manuSyake karma kramase likhe gaye haiN| aisI pustakakI 18-12-19 hamArI pArTI yAnI tamAma arjInavIsAna tathA mukhtArAna "I am getting every day orders pasanda karate hai aura kahate haiM ki eka eka pustaka aura for merI bhAvanA, Hindi edition. Have you hamako cAhie kyoMki hama saboM para eka hI kitAba hai| or Bombay got more copies ? kindly kRpAkara 15 prati kitAba bheja do". supply me a lot of 2000 copies." .. 21-zrIyuta bA. bhaiyAlAlajI jaina, 2-6-20 sekreTarI kAMgresa kameTI, kttnii| arthAt-"merI bhAvanAkI" ko kApi____ "merA anubhava hai ki 'merI bhAvanA kA pATha karanese moke lie maiM cAroM orase majabUra kiyA pratyeka dharma ke logoMmeM pavitra vicAroMkA saMcAra hone jAtA huuN| maiM hara eka jagaha jahA~ taka ho lagatA hai|" tA020-10-21 22-zrIyuta lA0 mUlacanda kisana- sakatA hai kApiyA~ bhejatA huuN| parantu loga dAsajI kApaDiyA, sampAdaka 'digambara - sau sau aura do do sau kApiyA~ mAMgate haiM, yahA~ taka ki kImatase bhejane ko jaina', suurt| "yaha choTI sI parantu sundara aura prati dina ke lie likhate haiM / ve pustakake lie tAra bhejate * yahA~ amukane banAkara, amukane chapavAkara aura haiN| mujhe batalAie ki maiM isa khitise amukane prakAzita karake, aisA likhA hai| kaise pAra paauuN|" For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 11 ] 'isa patra ke sAtha jo patra bhejA jAtA hai vaha apanA hAla svayaM bayAna karegA / Apake ucca vicAroMkI samaSTi- arthAt 'merI bhAvanA' - sarvatra eka bahumUlya rasAyanake taurapara svIkRta hotI jAtI hai / yaha sajjana urdUmeM eka hajAra kApiyA~ prakAzita karanA cAhate haiM / " thakAvaTa / 'mere pAsa prati dina 'merI bhAvanA' hindI saMskaraNa kI mA~geM zrA rahI haiM / kyA Apake pAsa athavA bambaI meM kucha aura kApiyA~ haiM ? kRpAkara mujhe do hajAra kApiyoMkA eka baNDala aura bhijavAiye / " X x Xx X AzA hai jina bhAiyoMkA bhAva aba isa pustakako vitaraNa karake saMsArakA upakAra karanekA ho, ve usase zIghra sUcita kareMge / sampAdaka / thakAvaTa / ( lekhaka - mahAtmA gAndhI / ) jaba mujhase koI kahatA hai ki loga aba thakane lage haiM, koI naI bAta batAiye taba maiM hairAna ho jAtA hU~ / taba maiM samajhatA hU~ ki loga svarAjyakA rahasya nahIM jAnate, dharma-yuddhakA artha nahIM samajhate / svarAjya agara nitya nayA honevAlA ho to usake upAya bhI naye hoN| maiM to svadezIke sivA dUsarA upAya nahIM batalA sakatA; aura agara hama svadezIse thaka gaye ho to hameM svarAjyase bhI thaka jAnA hogA / * jo manuSya sA~sa lete hue thakatA hai vaha maranekI taiyArI meM hai / tandurusta AdamIkI sA~sa calA karatI hai, nAr3I 356 calatI hai, A~kha bhI apanA kAma karatI hai, para isakI khabara taka usako nahIM rahatI / jarUrI kriyAoMko karate hue vaha kabhI nahIM thakatA / kavi kabhI apanI zaktike upayogase nahIM thakatA, aura jo thaka jAtA hai vaha kavi haI nahIM / jo sAraGgIkI dhuna meM masta hai vaha kabhI nahIM thakatA / isI prakAra agara hamapara svadezIkA gADhA raGga car3hA hogA to hama nahIM thaka sakate, balki hama dekha sakeMge ki jitanI sIr3hiyA~ hama svadezIkI car3he haiM, utanI hI svarAjya kI bhI car3he haiM aura jisa prakAra hama svarAjyakA rAstA taya karate hue kabhI thaka nahIM sakate, usI prakAra svadezIkA mArga AkramaNa karate hue bhI hama nahIM thaka skte| jyoM jyoM manuSya uttama aura poSaka havAmeM Age bar3hatA hai, tyo tyoM vaha adhika zaktimAna hotA jAtA hai; aisA hI anubhava hameM bhI honA cAhie / jyoM jyoM hama svadezIkI maMjila adhikAdhika taya karate haiM, tyoM tyoM hamArA bala adhika bar3hatA jAtA hai / eka sAla ke pahale jo loga carakhekA majAka ur3AyA karate the, Aja ve kahA~ haiM ? zrIyuta praphullacandra rAya hamAre eka mahAn vijJAnAcArya haiN| ve zrIyuta vasukI jor3ake haiM.! sUkSma zAstroMke para khaiyA haiM / svayaM kitanI hI kampaniyoMse sambandha rakhate haiN| para unheM bhI kubUla karanA par3A hai ki baGgAlake sAr3he cAra karor3a strI-puruSoMkA ekamAtra AdhAra carakhA hI hai / aisI halacala se jo thaka jAtA hai, vAstavameM vaha usakA rahasya jAnatA hI nahIM hai / bhalA thakA huA yoddhA kyA kara sakatA hai ? jo yoddhA hamezA apanI lar3AIkI gatiko badalA karatA hai usakI hAra hue binA nahIM rahane kii| hama to uttarottara Age hI bar3hate gaye haiM / dhArA For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jainahitaiSI / sabhA, khitAba, vakIla aura vidyArthiyoMke kiloMmeMse to jo kucha thor3A bahuta hamAre hAtha lagA, usase hamArA kAma cala gayA, parantu isa videzI kapar3ene to hamArA rAstA hI roka rakhA hai| isa kileko hama jaba taka miTTI meM nahIM milA sakate tabataka hama svarAjyakI zrAzA nahIM rakha skte| usake samUla nAza para hI svarAjya sambhavanIya hai / isalie, cAhe eka mAsa lage yA aneka, videzI kapar3e kI caTTAnake Tukar3e kiye binA hama Age nahIM bar3ha sakate / dUsarI caTTAnoMmeMse to hama cheda karake bhI pAra ho sake haiN| svarAjya to aisI vastu hai jisakA anubhava hameM anubhavase ho sakatA hai| rogIkA roga dUra huA yA nahIM, isakA antima nirNaya to svayaM rogI hI kara sakatA hai / jo rogo bichaunepara hI par3A rahatA thA, jo uTha baiTha hI nahIM sakatA thA, usake ceharepara surkhI chiTane lage carabI bar3ha jAya aura vaidya kaha de ki hA~ aba to tuma caMge ho gaye to bhI rogI isa bAtako nahIM mAna sakatA / isa bAtakA sAkSI ki svarAjya milA hai yA nahIM, to pratyeka manuSya svayaM hI apane lie ho sakatA hai| isase jo yaha siddha ho ki carakhe se dhunakane se karaghe se aura khAdI se logoMkA jI Uba uThA hai to usakA artha maiM yaha karatA hU~ ki logoMko svarAjyakI z2arUrata hI nahIM hai / jo roja laMghana karatA hai athavA cAvala ko chor3akara bhUsI khAtA hai, use hama kahate haiM ki yaha to AtmaghAta karanA cAhatA hai / usI prakAra jo svadezIkA laMghana karatA hai usake viSaya meM kahA jA sakatA hai ki ise svarAjyakI icchA nahIM hai / kyA kAryakarttA dhone aura unake kuTumbiyane pUrI taraha svadezIkA zraMgI. [ bhAga 15 kAra kara liyA hai jo ve aba usase utA uThe haiM ? jabataka eka bhI sahayogI svayaM tathA usake parivAra ke loga svadezI maya nahIM ho gaye haiM, tabataka unheM thaka jAnekA yA nirAza honekA koI kAraNa nahIM hai aura jisa dina tamAma asahayogI apanA kartavya samajhakara sacce svadezI ho jAya~ge usa dina mujhe vizvAsa hai ki sArA hindustAna svadezI ho jAyagA / zrAjakI hamArI thakAvaTa to bAlakoMkI thakAvaTa jaisI hai / bAlakako jo savAla kaThima mAlUma hotA hai, usako vaha chor3a detA hai aura kahatA hai-dUsarA savAla diijie| jo zikSaka isa prakAra bAlakako thakane aura hArane detA hai vaha usakA zatru hai / diyA huA savAla lagAne para hI bAlakakA chuTakArA ho sakatA hai / usI prakAra svadezIkA jo yajJa hamane Arambha kiyA hai, usake pUrNa karanepara hI kAma cala sakatA hai| hamArI yaha thakAvaTa apanI apUrNatA aura ajJAnake kAraNa hai| hama svarAjya kI kImata jAnate nahIM haiM aura agara jAnate haiM to utanI denA nahIM caahte| hamArA khilAphata sambandhI prema sabhAyeM karane aura candA dene meM hI samajhA jAtA hai| agara aisI hI sthiti rahe to svarAjya kabhI nahIM mila sakatA / svarAjya prApta karane ke lie pahale hamako udyogI bananA hogA, sabhAoM kA, julUsoMkA, vyAkhyAnoMkA zauka hameM chor3anA hogA; yA yadi aisA mAlUma hotA ho ki abhI hameM khela-tamAzoM kI z2arUra 1 hai to kubUla karanA hogA ki abhI svarAjya dUra hai / ( navajIvana) For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAnubhava darpaNa saTIka / . uttamottama jaina grantha / bhAcArya yogIndradevakRta prAkRta dohAbaddha yogasArakA muMzI nAthUrAma lamecU kRta nIce likhI AlocanAtmaka pustaka padyAnuvAda aura bhASA ttiikaa| adhyAtma- vicArazIloko avazya par3hanI cAhie~ / kA apUva grantha hai| hamAre pAsa thoDIsI sAdhAraNa buddhike gatAnugatika loga inheM pratiyoM eka jagahase A gaI hai| mU.) na mNgaaveN| jaina dvitIya pustk| yaha bhI ukta muMzIjIkI likhI huI 1 graMthaparIkSA prathama bhAga / isa. bar3e kAma kI pustaka hai| isameM karaNAnu meM kundakunda zrAvakAcAra, umAsvAtiyogakI saikar3oM upayogI bAtoMkA saMgraha. zrAvakAcAra aura jinasena trivarNAcAra ina kiyA gayA hai| 160 pRSThakI pustakakA tIna granthoMkI samAlocanA hai / aneka mU. kevala // ) pramANoMse siddha kiyA hai ki ye asalI jainahitaiSIke phaail| jainagrantha nahIM haiM-bheSiyoMke banAye hue pichale pA~ca chaH varSoM ke kucha phAila haiN| mUlya -) malyA jilda ba~dhe hue taiyAra haiN| jo bhAI cAhe 2 graMthaparIkSA dvitIya bhAga / ma~gA leve| pIche na mileNge| mU* vArSika yaha bhadrabAhusaMhitA nAmaka granthakI mUlyase ATha Ane jyAdA / vistRta samAlocanA hai| isameM batalAyA nayA suuciiptr| uttamottama hindI pustakoMkA 12 hai ki yaha paramapUjya bhadrabAhu zrutakevalIpRSThoMkA nayA sUcIpatra chapakara taiyAra hai| kA banAyA huA grantha nahIM hai, kintu pustaka-premiyoM ko isakI eka kApI mNgaa| gvAliyarake kisI dhUrta bhaTTArakane 16-17 kara rakhanI caahie| mainejara, vIM zatAbdimeM isa jAlI granthako unake hindI-grantha-ratnAkara kAyAlaya, nAmase banAyA hai aura isameM jainadharmake hIrAbAga, po. giragA~va, bmbii| viruddha saiMkar3oM bAteM likhI gaI haiN| ina nitA binA mUlya / / donoM pustakoM ke lekhaka zrIyukta bAbU - 'vIra puSpAMjali' nAmakI eka cAra jugulakizorajI mukhtAra haiM / mUlya / ) pAnA mUlyakI sundara pustaka hamAre pAsa. 3 darzanasAra / zrAcAya devasenakA se binA mUlya milatI hai| yaha pustaka mUla prAkRta grantha, saMskRtacchAyA, hindI abhI naI chapI hai aura hamane usakI 600 anuvAda aura vistRta vivecnaa| itikApiyA~ vitaraNArtha kharIda kI haiM, jinameM hAsakA eka mahatvakA grantha hai| isameM se do sause Upara vitaraNa ho cukI haiM zvetAmbara, yApanIya, kASThAsaMgha; mAthuraaura zeSa sabhI bAkI haiN| jana hitaiSIke saMgha, drAviDasaMgha zrAjIvaka (ajJAnamata) jina. pAThakoMko z2arUrata ho ve DAkakharcake aura vaineyika zrAdi aneka matoMkI utpatti liye prAdhAnekA TikaTa bhejakara eka 2 kApI magA sakate haiN| 'merI bhAvanA' nAma aura unakA svarUpa batalAyA gayA hai| bar3I kI pustaka bhI hamAre pAsa binA mUlya khoja aura parizramase isakI racanA huI hai| milatI hai| inake sivAya kucha kApiyA~ AtmAnuzAsana / hamAre pAma vidhavA kartavya, kI bhI bhagavAn guNabhadrAcAryakA banAyA huA rakkhI huI haiN| jina vidhavA bahanoM ko isa yaha grantha pratyeka jainIke svAdhyAya karane pustakakI z2arUrata ho unheM DAka kharcake yogya hai| isameM jainadharmake asalI uddazya liye eka mAnekA TikaTa bhejakara ma~gA lenA cAhiye aura apanA pUrA patA sAfa zAntisukhakI ora AkarSita kiyA gayA akSaroM meM likhanA caahie| hai| bahuta hI sundara racanA hai / aAjakala. jugala kizora mukhtAra, kI zuddha hindImeM hamane nyAyatIrtha nyAyasarasAvA ji0 sahAranapura zAstrI paM0 vaMzIdharajI zAstrIse isakI For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rep. No. A. 1050. TIkA likhavAI hai aura mUlasahita chapa- samajhanA ho aura eka bar3hiyA kAvyakA vAyA hai| jo jainadharmake jAnanekI icchA Ananda lenA ho to AcArya siddharSi ke rakhate haiM, una ajaina mitroMko bheTameM dene banAye hue 'upamitibhavaprapaMcAkathA' yogya bhI yaha grantha hai / mUlya 2) nAmaka saMskRta grantha ke hindI anuvAdako prAyazcitta sNgrh| avazya pddh'iye| anuvAdaka zrIyuta nAthUrAma saMskRta aura prAkRtake isa apUrva premI / mUlya prathama bhAgakA // ) aura dvitIya saMgrahameM cAra prAcIna aura navIna prAya- bhAgakA / -) jaina sAhitya meM apane DhaMgakA zcitta grantha chApe gaye haiN| abhI taka ye yahI eka grantha hai|| kahIM bhI nahIM chape the| muniyoM, AryikAoM saMskRta graMtha / aura zrAvaka zrAvikAoke sabhIke prAyaH 1 jIvandhara campU-kavi haricandrakRta 11) zcittokA varNana hai| mU01) 2 gadyacintAmaNi-vAdIbhasiMhakRta / 2) mUlAcAra sttiik| 3 jIvandharacarita-guNabhadrAcAryakRta / 1) mUla prAkRta aura vasunandi prAcAryaH 4 ksstrcuudd'aamnni-vaadiibhsiNhkRt| mU01) kRta saMskRta TIkA puurvaardh| mU. 2 // 5 yshodhrcrit-vaadiraajkRt| muu0||) uttarArdha chapa rahA hai| caracA samAdhAna / paM0 niymsaar| kRta / bhASAkA nayA grantha / hAlahI meM chapA bhagavatkundakundAcAryakA yaha bilakura hai| mUlya 2 // -). hI aprasiddha grantha hai| loga isakA nAma "jaina granthoMkA sUcIpatra bhI nahIM jAnate the| bar3I muzkilase prApta ___ abhI hAla meM hI chapakara taiyAra huA karake yaha chapAyA gayA hai / nATaka samaya hai| milanevAle tamAma granthoM kI sUcI hai| sAra zrAdike samAna hI isakA bhI pracAra jina sajjanauko cAhie ve eka kArDa honA cAhie / mUla prAkRta,saMskRtacchAyA, likhakara ma~gA le| mainejaraprAcArya padmaprabhamaladhAri devakI saMskRta jaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya, TIkA aura zrIyuta zItala prasAdajI brA?. hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / cArIkRta sarala bhASATIkAsahita yaha shraavikaa| chapAyA gayA hai| adhyAtmapremiyoM ko avazya kAavazya strIdharma, gRha udyoga prArogya aura zisvAdhyAya karanA caahie| mUlya 2) do ru| kSaNa sambandhI uttama lekhose strIvargameM Na bhaassaa| acchI prasiddhiko prApta huI yaha gujarAtI kavivara bhUdharadAsajIkA yaha apRvaM vikA mAsika rUpase prakAzita hotI hai| grantha dUsarI bAra chapAyA gayA hai| isI pratyeka aGkameM viSayAmusAra khAsa citra kavitA bar3I hI manohAriNI hai| jainiyoM * bhI rahate haiM / vArSika mUlya tIna rupye| ke kathAgranthoM meM isase acchI aura sundara . patA-zrAvikA Aphisa-bhAvanagara / kavitA Apako aura kahIM na milegii| vidyArthiyoM ke liye bhI bahuta upayogI hai| jaina nAmakA yaha gujarAtI patra binA zAstrasabhAoMmeM bA~cane ke yogya hai / bahuta paMthabhedake hara eka gharameM par3hA jAnA cAmundaratAse chapA hai / mU0 sirpha 1) ru.| hiye / aDhAI rupaye kI 'jaiga aitihAsika kathAmeM jainasiddhAnta / vArtA, bheTameM diye jAnepara bhI vArSika .. eka manoraMjaka kathAke dvArA jainadharma- malya DAka kharca sahit pA~ca rupaye hai / kI gUr3ha karma philAsaphIko saralatAse mainejara 'jain'-bhaavngr| Printed & Published by G.K. Gurjar at Sri Lakshmi Narayan Press. Jatanbar, Benares City, for the Proprietor Nathuram Premi of Bombay 319-21. - For Persondra Private Use Only