Aryonu Aadi Nivassthan

Author(s): Surendranath Rangnath Dharekhan
Publisher: Luhanamitra Steam Printing Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034751/1

Page #1

શ્રી યશોવિજયજી
Tolkalä p
*lcoblo ‘looll313
ફોન : ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨
૩૦૦૪૮૪૬
बाळज्ञानमाळा.
નાદિનિવાસસ્થાન.
[9]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #2
શ્રી સયાજી બાળણાનમાળા-૫૫ 74 મું. (ઇતિહાસ-મુછ ) આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન. અનુવાદક સુરેંદ્રનાથ રંગનાથ ધારખાન, બી. એ. એલએલ. બી. પ્રકાશક ધી લુહાણામિત્ર સ્ટીમ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, વડોદરા. ઇ. સ. 1927) છે. સં. 1883) કિંમત રૂ. 0-6-0 ( પ્રથમવૃત્તિ પ્રત 500 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #3

વડોદરા-ધી લુહાણામિત્ર સ્ટીમ પ્રિ. પ્રેસમાં અંબાલાલ વિ. ડમરે પાતાને માટે છાપી પ્રસિદ્ધ કર્યું. ૧૮-૭-૧૯૨૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #4

જાહેરાત, આપણા દેશી ભાષાના સાહિત્યની અભિવૃદ્ધિ કરવાના સદુદેશથી શ્રીમંત સરકાર પતિતપાવન મહારાજા સાહેબ શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડ, સેના ખાસખેલ, શમશેર બહાદૂર, જી. સી. એસ. આઈ, જી. સી. આઇ. છે, એલએલ. ડી, એઓશ્રીએ કૃપાવંત થઇને બે લાખ રૂપિયાની જે રકમ અનામત મુકેલી છે તેના વ્યાજમાંથી, ફરજિયાત કેળવણી પૂરી કરીને રસ્તે પડતાં બાળકોને હિતકર થઈ પડે તેવું, સાદી સરળ ભાષામાં લખાએલું, લોકસાહિત્ય ઊભું કરીને તેને “શ્રી સયાજી બાળજ્ઞાનમાળા” નામક ગ્રંથાવલિદારા પ્રસિદ્ધિમાં મુકવાની યોજના કરવામાં આવેલી છે.
તદનુસાર આ “આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન " નામક ગ્રંથ રા. . સુરેંદ્રનાથ રંગનાથ ઘારેખાન એમની પાસે તૈયાર કરાવવામાં આવેલ છે, અને તેને ઉક્ત માળાના “ઇતિહાસ-ગુચ્છ માં ચુમ્મતેરમા પુષ્પરૂપે, વિઘાધિકારી કચેરીની ભાષાંતર શાખા તરફથી કરેલા ધોરણ પ્રમાણે સંશધાવીને પ્રસિદ્ધિમાં મુક્વામાં આવે છે.
ભાષાંતર શાખા, ), વિદ્યાધિકારી કચેરી,
ભરતરામ ભા મહેતાનિ. કે. દીક્ષિત
ભા. મ. વિદ્યાધિકારી, વડાદરા,
(અ.) વડોદરા રાજ્ય, તા. ૧૧-૭-૧૯૨૭) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #5

અનુક્રમણિકા.
પૃષ્ઠ.
૨૫.
પ્રકરણ ૧ આર્યોના આદિનિવાસસ્થાન વિષયક મુખ્ય
ત્રણ વિદેશીય વાત. , ૨ આર્યોનું આદિસ્થાન આર્યાવર્ત જ છે,
કૃતિ, સ્મૃતિ તથા અવેસ્તાના આધાર. ૧૧ છે . આર્યોના દેવો. એ જ ભૂસ્તરવિદ્યાનાં અનુમાનેથી મળતી પુષ્ટિ,
અને સરસ્વતી નદીનું અતિ મહત્વ. ૩૦ , ૫ દત્યુ, દાસ, રાક્ષસ વગેરે આથી ભિન્ન
જાતિ હતી? આ સ્થિરવાસી ન હતા? ૩૬ , ૬ આર્યોનાં સંસ્થાને. , ૭ આનું પંચાંગ
ઉપસંહાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #6

આયનું આદિનિવાસસ્થાન.
પ્રકરણ ૧.
આયના આદિનિવાસસ્થાન વિષેના મુખ્ય ત્રણ
વિદેશીય વાદે. - આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન કર્યું હતું તે પ્રશ્ન પુષ્કળ ચર્ચા પામ્યા છે, અને પૃથ્વી ઉપરના સર્વ દેશોના વિદ્વાનોએ તેમાં ભાગ લીધે છે. વિવિધ દષ્ટિબિંદુથી, વિવિધ ઉપલબ્ધ સાધનો વડે તે સંબંધી શોધખોળ કરનારા પિતાનાં મતમતાંતરો પણ વિવિધ બતાવે છે. એટલે આ પ્રશ્નનો ઉત્તર અનેક રીતે અપાય છે. પણ તેમાંથી મુખ્ય ત્રણ વાદ જન્મ પામ્યા છે.
૧. પહેલો મત જાહેર કરે છે કે આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન ઉત્તર ધ્રુવ તરફને પ્રદેશ હતે. ફ્રેન્ચ વિધાન મ. દ સાપેએ પ્રતિપાદન કર્યું છે કે “મનુષ્યજાતિને ઉદ્દભવ ઉત્તર ધ્રુવના સમુદ્રના કિનારા આગળ વધે છે અને તે વખતે બાકીની પૃથ્વી એટલી બધી ઉષ્ણ હતી કે તેના ઉપર રહી શકાય નહિ.” ડોક્ટર રન પણ તેવો જ મત દર્શાવે છે, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Bwrwatumaragyanbhandar.com

Page #7

જ્યારે યુરોપીય વિધાનને આપણા હિંદુસ્તાનના એક પ્રખર વિદ્વાન સ્વ. બાળ ગંગાધર ટિળક તરફથી આ બાબતમાં ટેકે મળ્યો છે. વેદના સાહિત્યના નિરીક્ષણ ઉપરથી ટિળક એમ સાબીત કરવા માગે છે કે “ વેદ વખતના આપણા પૂર્વજેનું નિવાસસ્થાન છેલ્લા હિમયુગ (ગ્લેશિયલ એપક ) પહેલાં ઉત્તર ધ્રુવ નજીક હોવું જોઈએ.”
૨. બીજો મત એ છે કે આર્ય પ્રજાનું આદિસ્થાન પશ્ચિમ તરફના પ્રદેશમાં અને ખાસ કરીને યુરોપમાં જ હોવું જોઈએ. ટામાણેક અને બીજાઓ પૂર્વ યુરોપ બતાવે છે. વળી ન લહેર તે જર્મની જ આદિસ્થાન માને છે. ફેડરક મ્યુલર, યુન વગેરે મધ્ય યુરો૫ સૂચવે છે. લીંડનમીથ અને બીજાઓ ઉત્તર યુરેપને આર્યોનું મૂળ વતન બનાવે છે, જ્યારે પેન્કાના મત પ્રમાણે સ્કેન્ડીવિયામાં પ્રથમ આર્યો ઉત્પન્ન થયા. એ પ્રમાણે યુરોપની જુદી જુદી જગ્યાઓ આર્યોના આદિનિવાસસ્થાન તરીકે બતાવવામાં આવે છે.
૩. ત્રીજો મત મધ્ય એશિયામાં આર્યો વસતા હતા તે છે. તે મતવાળાઓનું એવું કથન છે કે આંકસસ અને ઝકસાસ નદીઓ નીકળે છે ત્યાં કાસ્પિયન સમુદ્રથી પૂર્વના પ્રદેશોમાં આર્યોનું આદિવતન હોવું જોઇએ.
આ પ્રમાણે આ ત્રણ મત મુખ્ય છે. બીજા મતાંતરે છે, પણ તે મહત્વ પામ્યા નથી, એટલે તેની ગણના કરવા જેવી નથી. આ મતને પ્રથમ અનુકમવાર તપાસીએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, louwatumaragyanbhandar.com

Page #8

૧. ઉત્તરધ્રુવવાદ.
સાપાર્ટીનું કથન આપણે ઉપર જોયુ. પણ તેની વિરુદ્ધ ભૂસ્તરશાસ્ત્ર સાક્ષી પૂરે છે. ઉત્તર ધ્રુવ સિવાય પૃથ્વીને સઘળા પ્રદેશ તે સમયે વસાહતયેાગ્ય ન હતા એ કત તેની કલ્પના જ છે. ભૂગર્ભ શાસ્ત્રીએ મેડલીકીટ અને બ્લેન જ કહે છે કે ધ્રુવ આગળના પ્રદેશમાં વસાહત હતી તે સમયે પૃથ્વીના ઉષ્ણુ અને શીતેષ્ડ ભામ પણ વસાહતયેાગ્ય હતા. વળી વિશેષમાં તેઓ કહે છે કે “ બહુ પ્રાચીન કાળમાં હિંદુસ્તાનના પ્રદેશમાં વસાહતયેાગ્ય ઉષ્ણતા હતી એમ માનવા ઘણાં પ્રમાણુ છે. ” અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી ડાના કહે છે કે “ ભૂતકાળનાં સર્વાં સાક્ષ્ા મુજબ પૂર્વના કાષ્ઠ પ્રદેશમાં મનુષ્યાતના ઉદ્ભવ થયા હેાવા જોઇએ.” વળી ઉત્તરના પ્રદેશેામાંથી મનુષ્યજાતિ દક્ષિણ તરફ્ પ્રસરી એવુ માનવા કંઇ પણ પુરાવા નથી એવે! ધણા વિજ્ઞાનીઆના અભિપ્રાય છે.
યુરેપીય વિદ્વાનેામાંથી કેટલાક એમ પણ કહે છે કે ઉત્તર તરફના લેાકેાને દક્ષિણ તર લઇ જતાં, દક્ષિણનાં તેઓને પ્રતિકૂળ હવાપાણીને લીધે તેઓ મૃત્યુ પામે છે.
આર્યો પૃથ્વી ઉપર સર્વ જાતિમાં પ્રાચીન છે તે બદલ ઝાઝા મતભેદ નથી, અને લાખા વર્ષ થયાં પણ હજી આપણે નષ્ટ થયા નથી. નવાઇ જેવું એ છે કે આ મતે બધ બેસતા નથી તે પણ આપ્યું આર્યાવર્તની બહારથી આવ્યા એમ સાબીત કરવા તરફ જ પાશ્ચાત્ય વિદ્યાનાની મહેનત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #9

જોવામાં આવે છે. નૈસર્ગિક જ પ્રશ્ન થાય છે કે તેઓ વિદેશમાંથી ન આવતાં આર્યાવર્તમાં જ આદિજન્મ પામ્યા હાથ એમ ન હોય તે પછી તેઓ તરફ પૃથ્વી ઉપર પ્રસર્યા હોય અને ઠેકઠેકાણે સંસ્થાને સ્થાપ્યાં હોય તે તે રીતે તેઓનાં ચિને અન્ય દેશોમાં જણાઈ આવે છતાં તેઓનું મૂળ વતન આર્યાવર્ત જ હોઈ શકે. આ પુસ્તકમાં
આ નૈસગિક અને સરળ દષ્ટિબિંદુથી આર્યોના આદિનિવાસસ્થાનને પ્રશ્ન જોવામાં આવશે, અને તે સત્ય સાબીત કરવામાં આવશે.
ર. યુપીય વાદ. આ વાદ માટે પૂર્વેતિહાસિક પુરાવસ્તુશાસ્ત્ર, ભૂગર્ભ શાસ્ત્ર, મનુષ્યવિદ્યા અને કર્મવિદ્યા (એનીલાજી) નો આધાર લઇ કેટલાક યુરોપીય વિદ્વાને અનુમાન કરે છે કે યુરોપમાં મનુષ્યજાતિનાં શિરસ્થિ, કર્પર, વગેરે હાડકાંના અવશેષો મળી આવે છે તે ઉપરથી જણાય છે કે તે જાતિ હાલ યુરોપમાં વસતી ભિન્ન જાતિની પૂર્વજ હતી; પણ તે ઉપરથી આર્યો યુરોપમાં જ પ્રથમ જન્મ પામ્યા એ સિદ્ધ થતું નથી. આર્યોનાં પૃથ્વી ઉપર સંસ્થાને હતાં એ વાદ આપણે ગ્રહણ કર્યો છે તે અનુસાર પણ તેને ખુલાસો થઈ શકે છે. આર્યાવર્તના અનાદિ આ તરફ કલાક યુરોપ, એશિયા અને ઉત્તર પ્રવના પ્રદેશોમાં મોટાં સંસ્થાને સ્થાપી રહ્યા હતા. એ તે નિર્વિવાદ છે કે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #10

હાલમાં પૃથ્વી અને સમુદ્રો જે રૂપ અને આકારમાં છે તે જ સ્વરૂપમાં પ્રાચીન કાળમાં ન હતાં. જળનું સ્થળ અને સ્થળનું જળ થઈ ગયું છે. એટલે આપણે આ આર્યાવર્તના જ હાઈ ધ્રુવ તરફ વસાહત કરવા ગયા હતા તેમ જ યુરોપ, અમેરિકા, આફ્રિકા વગેરે ખડેમાં પણ પ્રસર્યા હતા ને સંસ્થાને સ્થાપ્યાં હતાં. પછી એકાએક હિમયુગ શરૂ થવાથી ઉત્તરધ્રુવનાં સંસ્થાને છેડી આપણે હિમાલય તરફ થઇને આપણું આદિ જન્મભૂમિ આર્યાવર્તમાં પાછા આવ્યા. બીજા જે આર્યો અન્ય સ્થળે વસતા હતા અને હિમયુગ જેઓને અડચણ કરનાર ન થયે તેઓ તે જ પ્રદેશમાં વસી રહ્યા. તેવા પ્રદેશ યુરોપ અને એશિયાને દક્ષિણ ભાગ હતો. આ પ્રમાણે હેવાથી તેઓનાં અસ્થિઓ તે ભાગમાંથી મળી આવે તે આશ્ચર્ય નથી. આ વિષે આગળ વિવેચન કરીશું. અત્યારે તે એટલું જ ધ્યાનમાં રાખવાનું કે યુરોપમાં પ્રાચીન મનુષ્યજાતિનાં અસ્થિ મળે છે તેથી આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન યુરોપ હતું એમ બીલકુલ સિંદ્ધ થતું નથી, અને સંસ્થાનવાદ પ્રમાણે પણ તેને ખુલાસે થઈ શકે છે.
યુરોપીય વાદને ચુસ્ત હિમાયતી સર આઈઝેક ટેલર છે. પણ તેની દલીલો કેટલી વિચિત્ર અને કઈ વાર તે હાસ્યાસ્પદ છે તે આપણે જોઈશું. જાતની પ્રાથમિક એક્તાને લીધે ભાષાની પ્રાથામક એકતા હોય એ પો. એકસમ્યુલરના સિદ્ધાંતને તે વખેડી કાઢે છે. તે કહે છે કે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #11

હિંદુસ્તાનને સંસ્કૃત ભાષા યુરોપમાંથી પ્રાપ્ત થએલી હેવી જોઈએ અગર તો કેલ્ટીક, જર્મન, લીથુઆનિયન, સ્લાવનીક, ગ્રીક અને લૅટીન ભાષાઓ એશિયામાંથી યુરોપમાં ગએલી હેવી જોઈએ. ” વળી આર્યનું મૂળ વતન યુરોપ છે એ સાબીત કરવા વિનાકારણ તે અનુમાન કરે છે કે “ આર્યોને મુખ્ય જ યુરોપમાં આપણને મળે છે અને અમુક થોડો ભાગ એશિયામાં ગયો.” ટેલર સાહેબ એમ અનુમાન બાંધે છે કે આર્યોને મળતી છ જાતિઓ-કેલ્ટીક, જર્મન, લીથુઆનિયન, સ્લોનીક, ગ્રીક અને લેટીનં, જે યુરોપમાં મળી આવે છે તે, અને હિંદુસ્તાનની આર્ય જાતિ, એ સાતે સાત યુરેપમાં હતી અને ત્યાંથી આર્ય જાતિ જુદી પડી હિંદુસ્તાનમાં આવી. હિંદુસ્તાનની મૂળ આર્ય જાતિ યુરોપમાં જઈ છ જાતિ અગર છ ભાષામાં વહેંચાઈ ગઈ એના કરતાં પ્રથમની માન્યતા વધારે શક્ય છે એમ ટેલર સાહેબ કહે છે.
આ દલીલને વજન આપીએ તે તે અનુસાર અન્ય સ્થળે એક વિચિત્ર ઘટના ઊભી થાય છે.બુદ્ધધર્મનું આદિસ્થાન હિંદુસ્તાન છે ને ત્યાંથી ચતરફ તિબેટ, મેંગેલિયા, મંચુરિયા, કોરિયા, જાપાન, ચીન, ચીન ચીન, સિયામ, બર્મા, સીન વગેરે સ્થળે ફેલાયો છે એ વાત નિર્વિવાદ છે. તેમ છતાં ટેલર સાહેબની પહાત પ્રમાણે હાલની પરિસ્થિતિનું નિરીક્ષણ કરતાં એમ દલીલ કેમ ન થાય કે આ દસ
પ્રદેશોમાં બુદ્ધધર્મ છે એટલે હિંદુસ્તાન એ એક જ પ્રદેશ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, wrnatumaragyanbhandar.com

Page #12

માંથી દસ પ્રદેશમાં તે ધર્મ પ્રસર્યો એમ માનવા કરતાં, એટલે કે સુહમતવાળા હિંદુએ દસ પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત થયા એમ માનવા કરતાં, એ પ્રદેશોમાંથી બહધર્મ માનનારાઓ હિંદુસ્તાનમાં તે ધમ લાવ્યા એમ માનવું એ સરળ છે? એટલે તે ન્યાય ને દલીલની તેવી પદ્ધતિ પ્રમાણે બુહનું જન્મસ્થાન ઉપર કહ્યા તે દસ પ્રદેશ થાય છે!
ટેલર સાહેબની અનુમાનપદ્ધતિ તેમના યુરોપ માટે જ ભારે થઈ પડે છે ! યુરોપમાં નજીક નજીક ઓગણીસ દેશે છે, જેમને ધર્મ ખ્રિસ્તી છે, અને તે ધર્મનું આદિસ્થાન પેલેસ્ટાઈન ત્યાંથી દૂર છે. તે પછી પેલેસ્ટાઇનમાંથી તે ધર્મ જમે ઓગણીસ પ્રદેશમાં સ્થપાયે એ માન્યતા કરતાં તે તે ધર્મ તે ઓગણીસ પ્રદેશોમાં જ કાઈ ઠેકાણે જન્મ આપ્યા અને ત્યાંથી પેલેસ્ટાઈનમાં ખ્રિસ્તીઓએ જઈ ત્યાં દાખલ કર્યો એ માન્યતા સરળ પડે છે!
યુરેપીય વાદનું ખંડન કરવા વધારે વિવેચનમાં ઊતરવાની જરૂર નથી. ઉપર કહી ગયા તે ઉપરથી જણાશે કે ટેલર સાહેબ જેવા કેટલાક દુરાગ્રહી લેખકો સત્યની શોધ માટે અપક્ષપાત તપાસ કરવાને બદલે અમુક વાદ ગ્રહણ કરીને તેને સત્ય ઠરાવવા માટે ગમે તેવી કપોળકલ્પિત અને હાસ્યાસ્પદ દલીલો કરે છે.
૩. મધ્ય એશિયાવા. આ વાદ હિંદુસ્તાનના સુશિક્ષિત વર્ગને વધારે પરિ ચિત છે. શાળાપાઠશાળાના વિદ્યાર્થીઓને સાધારણ રીતે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #13

એવા જ સંસ્કાર પડેલા હોય છે કે આર્યો મૂળ મધ્યએશિયામાં વસતા હતા ને ત્યાંથી તેઓએ અહીં આર્યા. વર્તમાં વાયવ્ય-કણ તરફના ભાગે થઈને આક્રમણ કર્યું ને અહીંના મૂળ વતનીઓને હરાવતા ગયા અને ભૂમિ જીતતા ગયા. મધ્ય એશિયાવાદને આ ટૂંકમાં સાર છે. પ્રો. એકસમ્યુલરે આ ગોળો પ્રથમ ગબડાવ્યા છે. અંગ્રેજી શાળાઓમાં ચાલતા હિંદુસ્તાનના ઇતિહાસમાં તે જ વાદ બતાવેલો હોય છે એટલે વિદ્યાર્થીઓને એમ જ સંસ્કાર પડે છે કે આ જ સત્ય છે અને આ હિંદુસ્તાનની બહારથી આવ્યા છે. એટલું જ નહિ, પણુ આર્યોના મૂળ વતન માટે બીજા વાદે પણ પ્રચલિત છે એ પણ તેઓના જાણવામાં ભાગ્યે જ આવે છે
પ્રથમ તે આ મતને વેદ, અવેસ્તા કે કોઈ પણ પ્રાચીન પુસ્તકમાંથી બીલકુલ અનુમાનનું નામનિશાન પણ મળતું નથી. પૃથ્વી ઉપર વેદ પ્રાચીનતમ છે એ વિષે તે મતભેદ નથી જ એમ કહીએ તો ચાલે. વેદના કાળ માટે મતભેદ પુષ્કળ છે, પણ વેદ પહેલાં કોઈ પણ ગ્રંથ પૃથ્વી ઉપર ન હતો તે તે સર્વમાન્ય છે. જે આને વેદ, ઉપનિષદુ, ધર્મશાસ્ત્રો, સ્મૃતિ, નીતિશાસ્ત્ર, ઇતિહાસ ને પુરાણોનું વિવિધ અને વિશાળ સાહિત્ય મળેલું છે, જેને સાર્વભૌમ સત્તા અને ચાવતીપણું અજાણ્યું નથી, જેઓ પિતાને વિજય અમર રાખવા શિલાલેખો તથા પતિ
સ્ત કરી શકે છે, તે આર્યોએ આખું આર્યાવર્ત છ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, v8wrnatumaragyanbhandar.com

Page #14

હોય તેમ છતાં તે સંબંધી તેઓના વિશાળ સાહિત્યમાં બીલકુલ ઉલ્લેખ ન હેય એ માનવા જેવું છે?
પ્રો.મેક્સમ્યુલર કહે છે કે “ઇતિહાસની શરૂઆત પહેલાં આર્યજાતિઓ હિમાલયનાં બરફ ઓળંગી સપ્તસિંધુ સાત નદીઓના પ્રદેશ તરફ અતિક્રમણ કરતી જોવામાં આવે છે, અને ત્યારથી આર્યાવર્ત તેમની ભૂમિ થઈ છે. તે સમય પહેલાં તેઓ ઉત્તર તરફના પ્રદેશમાં, ગ્રીક, ઈટાલિયન, સ્ટેનિયન, જર્મન અને કેલ્ટના પૂર્વજો રહેતા હતા તેની નજીકમાં રહેતા હતા.હિંદુકુશ અને હિમાલયના સાંકડા માર્ગો ઓળંગીને ત્યાંના વતનીઓને પરિશ્રમ વગર સહેલાઈથી તેઓ છત્યે ગયા ને આગળ વધતા ગયા, ઉત્તર હિંદુસ્તાનની નદીઓનું આક્રમણ કરતા ચાલ્યા.”
આની સાબીતીમાં કંઇ પણ ચોકકસ બતાવવામાં આવતું નથી. વેદમાં ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદેશને બંધ બેસે એવાં વણને છે, છ મહિના રાત્રિ અને છ મહિના દિવસ, ટાટ અને બીજું કુદરતનાં દર્શને તે પ્રદેશને લાગુ પડે એવાં વર્ણન કરવામાં આવ્યાં છે તે ઉપરથી અનુમાન દેરવામાં આવે છે કે મધ્ય એશિયાના શીત પ્રદેશમાં અગર ઉત્તર ધ્રુવ આગળ મૂળ આર્યોનું વતન હોવું જોઈએ. આ પ્રશ્ન આગળ આપણે વિસ્તારથી તપાસીશું. અહીં એટ. લું જ કહીશું કે આર્યોના અતિક્રમણનો જે ભાગે આ વાદ પ્રમાણે બતાવવામાં આવે છે તેની કંઇ પણ સાબીતી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #15

નથી; પણ ઉલટી એવી સાબીતી મળી આવે છે કે આ મૂળ આર્યાવર્તમાં જ જન્મ પામ્યા છે અને ત્યાંથી તેઓ પશ્ચિમ તરફ ફેલાયો છે. ઉત્તર ધ્રુવથી આર્યાવર્તમાં તેઓ આવ્યા નથી, પણ આર્યાવર્તમાંથી ઉત્તરધ્રુવ તરફ તેઓ ગયા છે ખરા, એટલે જેટલે વખત તેઓ ત્યાં રહ્યા તેટલા સમયના વર્ણનમાં ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદેશને બંધ બેસતું વર્ણન વેદમાં આવે છે.
આ હિંદુસ્તાનની બહારથી આવ્યા તે સંબંધી આ પ્રમાણે ત્રણ વાર મુખ્ય છે તે જોયા. હવે આ અનાદિ કાળથી આર્યાવર્તમાં જ હતા,મૃષ્ટિ ઉપર પ્રથમ મનુષ્યજાતિને જન્મ જ આર્યાવર્ત માં સરસ્વતી નદીના પાસેના પ્રદેશમાં થયે હતું, અને આર્યાવર્તમાંથી આ પૃથ્વી ઉપર ચેતર૪ પ્રસર્યા અને સારી આલમમાં પિતાની અદ્વિતીય સંસ્કૃતિ ફેલાવી, એ નૈસર્ગિક અને સત્ય હકીક્ત છે તે આપણે હવે જોઈશું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, kbwrnatumaragyanbhandar.com

Page #16

પ્રકરણ ૨
આનું આદિસ્થાન આવત જ છે; કૃતિ,
મૃતિ તથા અવેરતાના આધારે. આર્યો પરદેશી છે તે વિષેના ત્રણ વાર આપણે ટૂંકમાં તપાસ્યા. તે પણ તેટલા ઉપરથી એટલું તે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે તે ફક્ત સ્વછંદી કલ્પનાઓના પાયા ઉપર રચાયા છે અને તેને અનુમોદન આપનાર કંઈ પણ ચોકકસ પુરાવો છે જ નહિ. હવે આપણે અનુક્રમવાર આપણા વેદ, સ્મૃતિએ તથા ઈરાનને ધાર્મિક ગ્રંથ અવેસ્તા આ સંબંધમાં શું બતાવી શકે છે તે તપાસીશું.
૧. શ્રતિ. વેદથી પ્રાચીન કંઈ પણું સાહિત્ય મળ્યું નથી. તેમાં વૃત્રાસુરને ઈકે માર્યાને પ્રસંગ છે તેમાં વૃત્રાસુરને કયાં માર્યો તે સ્થાન આપણી તપાસ માટે મહત્વનું છે. તે મgi fણપુનારાજ –“મેટી સિંધુ નદી ઉપર સત હતો. ” વળી આ બનાવે સરસ્વતીના પવિત્ર પ્રદેશની નજીક બન્યું હતું એટલે સરસ્વતીને રૂરી પણ કહેવામાં આવી છે.
સૂર્યોદય થવાથી અરુણને નાશ, એ દર્શનનું વેદમાં. અલંકારિક ભાષામાં વર્ણન એમ કરવામાં આવ્યું છે કે ઈકે ઉષાને નસાડી મુકી અને તેને રથ ભાંગી નાખે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #17

હવે તે અલંકારિક છે કે સત્ય બનાવે છે તેનું અહીં મહત્વ નથી, પણ તે રથ કયે ઠેકાણે ભેગા એ જે બતાવ્યું છે તે અહીં આપણે પ્રસ્તુત વિષય છે. સુરંfઇ પિયા એ શબ્દોથી વિપાશા નદી આગળ ઉષાને ભાંગેલો રથ પડે છે એમ બતાવ્યું છે. આ વિપાશા તે હાલની બિયાસ નદી છે. (પ્લીની તેને હીપેસીસ નામથી ઓળખે છે, અને તેના અર્થ વિગતઃ રા: એટલે “બંધન વગરની એમ કરે છે )
વેદમાં વારંવાર રતિષ: સાત નદીઓવાળા પ્રદેશને આર્યાવર્ત તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. વેદનાં વર્ણને એવાં સુંદર અને ચોક્કસ છે કે તેઓના અવલોકનની ખામી હતી એમ તો કઈ જ કહી શકે નહિ. આખા ઋગવેદમાં પરદેશના ત્રણ વાદને અનુમોદન આપતે એક પણ શબ્દ નથી,
ઈદે ભૂમિ આર્યોને આપી એમ ત્રવેદમાં છે તેની સાથે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે “સંત નદીઓવાળી ભૂમિ આને આપું છું. ”
સમયસ બહુ પ્રાચીન છે. તે યજ્ઞ માટે તેમની વનસ્પતિ આર્યાવતમાં જ ઊગે છે, એમ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. યુરોપીય વિદ્વાનોને મત એ છે કે આ વનસ્પતિ હિમાલય ને કાશ્મીરના પર્વત ઉપર ઊગતી હતી. આર્ય લોકો તે પર્વતોની વિશાળ ખીણમાં અને ઊંચી ટેકરીઓ ઉપર ઋવેદની પણ પહેલાં રહેતા હશે.” રગવેદમાં કહ્યું Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #18

છે કે સમયજ્ઞ જૂનામાં જૂને છે. આ સામનો છોડ. મનવત પર્વત ઉપર ઊગતું હતું એમ લખ્યું છે -સેમ
ડર નેત૨ ઃ મનવત પર્વત હિમાલયમાં આવ્યો છે એમ મહાભારતમાં સ્પષ્ટ ક છે. “હે સોમ! આ સાત નદીઓ તારી હેવાથી તારી આજ્ઞાથી વહે છે. ” ( વે.) વળી એક ઠેકાણે તેમને હિન્દુમાતરમ્ “સિંધુની માતા ” કહેવામાં આવ્યું છે.
સમયજ્ઞ અને ઈદ્રનાં પરાક્રમો સરસ્વતી નદીની ચારે દિશામાં આર્યોના પૃથ્વી ઉપરના નિષ્ક્રમણ સાથે ગયાં હતાં, અને તે સંસ્થાનામાં પણ સમયજ્ઞ ચાલુ રહ્યો હતો. તેમને છોડ આર્યાવર્તમાં જ ઊગતો હતો. તે સિવાય અન્ય દેશમાં તે. ઊગ્યાને કોઈ ઠેકાણે ઉલ્લેખ નથી. યુરોપ, મધ્ય એશિયા કે ઉત્તર ધ્રુવ પાસે તે ઊગ્યાનું કોઈ પણ પ્રકારે જણાતું નથી. હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે, તેમ હોય તો આર્યોનાં તે પ્રદેશોમાં સંસ્થાને હતાં તે ત્યાં સોમ કયાંથી લાવવામાં આવતે ? વેદમાં સમયજ્ઞ સતત સે રાત્રિ સુધી કર્યાનું લખેલું છે એટલે તેવી સતત રાત્રિએ ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદે. શમાં જ શકય હતી. ઉત્તર ધ્રુવને આને નિવાસ તે નિર્વિવાદ હતો જ; પણ તે સંસ્થાન તરીકે, તેઓનું આદિવતન તે હિંદુસ્તાન જ હતું. સેમ વગર આને ચાલે એમ જ ન હતું એટલે તેમને મેટા વેપાર ચાલતો હતો અને તે વેચાતે અને ખરીદા હતા. ડગવેદના અતરેયબ્રાહ્મણમાં તેમને લાવવાની ક્રિયા તેમ જ તેના કવિShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #19

૧૪.
યનું લખ્યું છે. એમની ખપત ખુદ આર્યાવર્તનમાં તેમ જ તેનાં વિવિધ સંસ્થામાં હોવાથી તે સંબંધી માટે વેપાર ચાલતે જણાય છે. તેનું મુખ્ય મથક-બજાર-આર્યાવર્તમાં (ગાથાં વિઝિ) જ હતું, ઉત્તર ધ્રુવમાં નહિ.
આના પરદેશીય વાદવાળા વિદ્વાનેએ આ સોમની હકીકત લક્ષમાં બીલકુલ લીધી જ નથી. તેઓ જે સ્થળે આર્યોના આદિસ્થાન તરીકે બતાવે છે તે સ્થળોમાં સેમ - ઊગ્યાનું કે સમયજ્ઞને તે સ્થળોમાં પ્રચાર હોવાનું કંઈ ' પણ બતાવતા નથી. ટિળક કહે છે કે સેમ કે તેને મળતો કોઈ શબ્દ યુરોપીય ભાષાઓમાં જ નથી. તેમ વનસ્પતિ આર્યાવર્ત સિવાય બીજી કઈ પણ જગ્યાએ થતી હતી એમ એક પણ વિદ્વાન કે વિજ્ઞાની બતાવતું નથી. આ પુસ્તકમાં જે વાદનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે એ છે કે, આર્યોનું આદિવતન આર્યાવર્ત–સપ્તસિંધુવાળા પ્રદેશ જ હતું અને ત્યાંથી ચારે દિશામાં જઈને તેઓએ પૃથ્વી ઉપર વિવિધ સંસ્થાને સ્થાપ્યાં હતાં. તેમાંનું ઉત્તર ધ્રુવ પાસેનું પણ એક હતું, અને ત્યાં હિમયુગ એકાએક શરૂ થવાથી ત્યાંના આર્યો પિતાના પ્રિય સ્વદેશ આર્યાવત તરફ પાછા ફર્યા હતા. તેમની હકીક્તથી આ વાદને મજબૂત અનુમોદન મળે છે. રામ વિષેના કેટલાક ઉલ્લેખ આપણે તપાસીશું.
સમયજ્ઞ અને સેમ માટે આર્યોને આદર અતિ પ્રાચીન છે. ઇરાનીએ આર્યોથી છૂટા પડયા અને આર્યોના Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Bwrwatumaragyanbhandar.com

Page #20

દેવને તિરસ્કાર કરવા લાગ્યા, પણ જે સામ માટેનું માન તેમના લોહીમાં હજારો વર્ષથી ઘર કરી બેઠેલું તે સોમ વનસ્પતિને તેઓ છેડી શક્યા નહિ. “સોમ ” શબ્દ બદલાઈ “હોમ ” , અને તેના દૈવી શરીરમાં જરચુસ્તને તેણે દેખાવ આપ્યો હતો, એવી કંદમાં કથા છે. જરથુસ્ત પૂછયું કે “તમે કોણ છો?” ત્યારે ઉત્તર મળ્યો કે “તે હેમ છે અને પ્રાચીન મહાત્માઓ તેની પૂજા કરતા આવ્યા છે તે જ પ્રમાણે પૂજા ચાલુ રાખવા જરથુસ્તને તેણે કહ્યું. જરથુતે ધ્યાનપૂર્વક વાત સાંભળી તેને નમસ્કાર ક્યાં અને હેમ વનસ્પતિની ડાળીઓ તેની સન્મુખ હતી તેના ઉપર મંત્રક્રિયા કરી તેનામાં શકિત મુકી અને તેની સ્તુતિ કરી કે હે હમ ! જે ઊંચા પર્વત ઉપર તું ઊો છે તેની હું પ્રશંસા કરું છું, જે પૃથ્વી વિશાળ અને અસંખ્ય રસ્તાઓવાળી છે અને તારી માતા છે તે પૃથ્વીની, હે હોમ, હું પ્રશંસા કરું છું. ” એટલે આપણા ઇરાની ભાઈઓ, જેઓ સામને કેટલોક વખત નિંદતા હતા, તેઓ તેને પૂજતા થયા. તે સંબંધમાં ડોકટર હૈંગ કહે છે કે “હમ સંબંધી હકીકતથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે તેમની પૂજા જરથુસ્ત શેધી કાઢી કે પ્રથમ પ્રતિપાદિત કરી ન હતી, પણ તે પહેલાં તે પ્રચલિત હતી. જરથુસ્તે તે ફકત તે સ્વીકારી. "
આપણુ આર્યપૂર્વજો યજ્ઞ માટે બહુ આગ્રહી હતા એટલે સમયજ્ઞ પૃથ્વી ઉપર ચોતરફ ફેલાવવા માટે તેઓ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, v8wrnatumaragyanbhandar.com

Page #21

૧૬
ઈંતેજાર હતા એ નવાઇ જેવુ' ન કહેવાય. ઋગ્વેદની ઋચા
છે કે,
त्वं सोम पितृभिः संविदानो अनु द्यावा पृथिवी आततंथ । तस्मै त इन्दो हविषा विधेम, वयं स्याम पतयोरणीयाम् ॥
Page #22

૧૭
નથી.” એટલે આર્યાવર્ત સિવાય અન્ય સ્થળોમાં સેમયજ્ઞ પૂર્ણપણે પ્રચલિત હતું એ વાત પણ નિર્વિવાદ છે. તે પછી એમ જ માનવું પડે કે આર્યાવર્તમાંથી જ તેનાં સંસ્થાનામાં સોમ વનસ્પતિ લઇ જવામાં આવતી હતી. ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદેશ પાસેની અંધારી દીર્ધ રાત્રિઓને હાંકી કાઢવા માટે સમરસની મદદ લેવામાં આવતી હતી એમ ઉત્તરધ્રુવવાદના શિષ્ટ પ્રતિપાદક શ્રીયુત ટિળક પોતે કબૂલ કરે છે. એટલે જે એ વનસ્પતિ આયોવત. સિવાય થતી જ ન હતી તો ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદેશના આ તે લાવ્યા ક્યાંથી ? સેમ વનસ્પતિ સરસ્વતી નદી તથા “સાત નદીઓના પ્રદેશમાં થતી હતી એમ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ત્રવેદમાં છે અન્ય સ્થળે તે ઊગતી હતી તેવું બતાવવા એક પણ ઉલ્લેખ નથી. -
૨. સ્મૃતિ. શ્રુતિ જોઈ ગયા પછી સ્વદેશવાદ માટે સ્મૃતિ તેમ જ અન્ય આધારે તપાસીએ. તેમાં પ્રથમ મનુસ્મૃતિ તે વિષે જો પુરાવો આપે છે તે જોઈએ. બહાવત નામને પ્રદેશ ઇશ્વરે બનાવ્યો એમ મનુભગવાન કહે છે અને તેના ખૂટ બતાવે છે કે તેની ઉત્તરે સરસ્વતી અને દક્ષિણે દશાવતી નદી છે. તે નિમિતે તેમાં રાજ કરાયR. દેવનિમિત-અશ્વરને બનાવેલો-એ શબ્દ વળી એમ સૂચવે છે કે મનુષ્યની આદિ ઉત્પત્તિનું જ તે સ્થાન છે. તે વિષે આગળ વિવેચન કરીશું. વળી તે કહે છે કે તેની નજીકના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #23

૧૮
કુરુક્ષેત્ર, મત્સ્ય, પાંચાલ, શસેનના દેશ બ્રહ્મર્ષિદેશ કહેવાય છે.
आसमुद्रात्तु वै पूर्वादासमुद्रातु पश्चिमात् । तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावत विदुर्बुधाः ॥
જ પૂર્વ અને પશ્ચિમ તરફ સમુદ્ર ને ઉત્તરદક્ષિણ તરફ પર્વતો ( હિમાલય અને વિંધ્ય ) ની અંદર રહેલો પ્રદેશ તે આવત. ”
વર્ણન કરતાં આગળ મનુ કહે છે કે, છારાતઃ : આર્યાવર્ત મુકીને પછીના દેશો પ્લે છાના છે. ” હવે જે આર્યોનું આદિવતન હિંદુસ્તાન બહાર હેત તો તે પ્રમાણે તુચ્છકારથી અન્ય દેશ માટે ઉલ્લેખ ન હેત. નિદાન પોતાના દેશ માટે તો કંઈક સૂચન હેત જ. આર્યો આર્યાવર્તના જ ન હોત તે આ શબ્દોને કંઇ અર્થ જ રહેતો નથી. ડો. જે. મુર, જે મધ્ય એશિયાવાદને ચુસ્ત હિમાયતી છે, તે પણ નિમિત અને સાત શબ્દનું મહત્વ સ્વીકારે છે, અને વિશેષમાં કબૂલ કરે છે કે “ મારા જાણ્યા પ્રમાણે કોઈ પણ સંસ્કૃત પુસ્તકઅતિ પ્રાચીન પણ-આર્યોના હિંદુસ્તાન બહારના આદિનિવાસસ્થાન સંબંધી બીલકુલ ઉલ્લેખ કરતું નથી. ”
લૈંડ કર્ઝન આર્યોનાં બહારથી આકરણ થતાં તે તપાસતાં તે કયે રસ્તેથી આવી શક્યા હોય તેનું વિવેચન કરે છે અને સર્વ માર્ગે તપાસી જેવાં એક પણ બંધ બેસી શક્તા નથી એમ પુરવાર કરે છે ને છેવટે કરે છે કે જે મા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #24

૧૨
બધા વિચાર કરતાં એમ જણાય છે કે આર્યાએ અગર હિંદુઓએ હિંદુસ્તાનમાં કેાઈ બહારના પ્રદેશમાંથી આવી પ્રદેશ કર્યો હાય એમ માનવા સાબીતી નથી; ઉલટુ એમ જ શુાય છે કે આ મહાન લેાકેાનાં ઉત્પત્તિ, પ્રગતિ અને કલા અને સંસ્કૃતિ તથા વૈશલ્ય તેઓની ભૂમિમાં થયાં હતાં, જે તેઓએ કેટલેક અંશે પેાતાનામાંથી ને કેટલેક અંશે અન્ય જાતિએમાંથી ઉદ્ભવ પામેલા લેાકેાને આપ્યાં હતાં. ૩. અવેસ્તા.
39
પારસીઓ ઇરાનમાંથી આવ્યા હતા, પણ તેઓનુ આદિવતન આર્યાવર્ત જ હતું. આર્યો સાથે તેમને મતભેદ પડતાં તે છૂટા પડયા અને અહીંથી પારસી–આર્યાં ઇરાનમાં જઇ વસ્યા. જો આ હકીકત સત્ય હાય તા તેના લખાજીમાં આર્યોવસાત નદીઓના પ્રદેશ—સંબંધી કઇ ઉલ્લેખ હાવા જ જોઇએ. જથતના અનુયાયીઓ મૂળ હિંદુસ્તાનના હતા અને પછી તેએાએ ઇરાનમાં પેાતાનુ સંસ્થાન સ્થાપ્યું એ મત તે! પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનેને પણ કબૂલ છે. મધ્યએશિયાવાદ પ્રતિપાદિત કરનારાચાને પશુ તે મત માન્ય છે. તેઓ પણ કહે છે કે મધ્યએશિયામાંથી આ હિંદુસ્તાનમાં આવ્યા ને ત્યાં કેટલેક સમય રહ્યા બાદ ધર્મના ઝગડા થવાથી હિંદુ—મર્યો ને પારસી-માર્યો એમ બે ભાગ પડયા ને પારસી-આચ્ રાનમાં જ વસ્યા. અંદ અવેસ્તા તપાસતાં તેમાં રવિવઃ વિષે લખ્યું છે એટલું જ નહિ પણ સરસ્વતી નદીને પણ ઉભોખ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #25

ર
.
આર્યોને યજ્ઞ એ મુખ્ય ધાર્મિક ક્રિયા હતી. તે પ્રશ્ન પરત્વે એ વિભાગ પડયા. યજ્ઞને ન સ્વીકારનારા કેટલાક નીકળ્યા તેઓ યજ્ઞ સ્વીકારનારા આર્યોથી જુદા પડયા, અને બન્ને વચ્ચે યુદ્ધ થવાથી યજ્ઞને ન માનનારાઓને આર્યાવત બહાર નીકળવું પડ્યું. તેઓ પર્શિયા-ઈરાનમાં જઈ વસ્યા ને જરથુસ્તના અનુયાયીઓ તરીકે જાણીતા થયા. તેઓએ પિતાના ઈશ્વરને અહુરમઝૂદ ( અણુમેષાવિન ) નામ આપ્યું, ને આર્યોના દેવ તેઓના દાનવ થયા અને આર્યોના દાનવ તેઓના દેવ થયા.
વેદમાં સુદાસ રાજાએ દસ અધમ જાતિઓને હરાવ્યાનું લખ્યું છે તેમ જ પારસીઓની ગાથા ઉસ્તનનૈતિમાં જરથુસ્તના શબ્દો યુદ્ધ તથા હાર બતાવે છે તે યજ્ઞવાળા આર્યો અને યશ ન માનનારા પારસી-આર્યો વચ્ચેનું યુદ્ધ બતાવે છે, જેને અંતે પારસી-આર્યો હારી તે ભૂમિમાંથી નીકળી ગયા ને ઇરાનમાં વસ્યા. તેમ છતાં તેઓ પાડોસી હતા એટલે અરસપરસ કાંઇ પણ વ્યવહાર તે રહ્યો જ. તેઓનાં પુસ્તકમાં સહીં, હરહેવૈતિ, રધા, હરીયુ (દીદાદ) શબ્દો છે તે સંસ્કૃત સપ્તસિંધુ, સરસ્વતી, રતા અને સરયુ શબ્દના જ અપભ્રંશ છે (આ સરય નદી તે હાલની તે નામની નદી છે તે નહિ, પણ પંજાબના પશ્ચિમ પ્રદેશની નદી છે.)
આ પારસી–આર્યો સમસ્ત આર્યોના જે દેવ હતા તેની વિરુદ્ધ થયા.તેઓને ધર્મ વિદએવો-દેવો વિરુદ્ધને Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #26

૨૧
અને તેનું ધર્મપુસ્તક વિદએવદાન થયું, જેનું સ્વરૂપ
દાદાદ થયું છે. યજ્ઞમાં માનનારા આર્યોએ તેમને અસુર કહ્યા. વળી જરથુસ્ત એક ઠેકાણે કહે છે (પન્ન ૧૨) કે, “હું દેવપૂજક હતો તે હવે મહું છું. હું હવે દેવોના દુશ્મન અને “અહુર” ( સુદ) ને ભકત થઈ જરથુસ્ત મઝદયસ્ત થાઉં છું.” “ દેવો કે જે દુષ્ટ, ખરાબ, જૂઠા, અસત્ય તફાનના ઉત્પાદક, અમંગળ, નાશક અને સર્વ કરતાં નીચ છે તેઓને હું તનું છું.”
આર્યોમાં આ યાને મતભેદ પડ્યો અને પાસી – આર્યો છૂટા પડયા તે કયે ઠેકાણે છૂટા પડયા તે પ્રસ્તુત છે. આ ઝગડે સપ્તસિંધુવાળા પ્રદેશમાં જ થયો હતો, ને ત્યાંથી જ આર્યોના બે વિભાગ પડ્યા. પારસી–આર્યોને વેદમાં દાસ કે દયુ કહ્યા છે. માત્ર એટલે યજ્ઞ ન કરનારને દાસ કહેવામાં આવે છે. એટલે જે લોકોએ યજ્ઞયાગની વૈદિક ક્રિયા મુકી દીધી તેઓ દસ્યુ કહેવાયા. “આર્યોનું સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં કે દાસામનોથી રક્ષણ કર્યું.”
વેદમાં દસ્યુ અને દાસને હરાવી હાંકી કાઢવા માટે ઇંદ્રને અગ્નિની પ્રાર્થનાઓ છે તે આ ઝગડા દર્શાવે છે. દસ્તુ, દાસ વગેરે કાણુ હતા અને તે વિષે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોમાંના કેટલાક શી ભૂલ કરે છે તે સ્વતંત્ર પ્રકરણમાં જોઈશું. અહીં એટલું તે નક્કી થયું કે આર્યોના આદિવતનપ સાત નદીઓના પ્રદેશમાં જ તેઓના વસવૈટ કરમ્યાન કેન્દ્ર લાક આર્યોએ વૈદિક ક્રિયાઓ કરવી મુકી દીધી તેથી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #27

૨૨
તેઓ વૈદિક આર્યો સાથે કેટલાક કાળ પર્યત લથે ગયા, અને આખરે વેદિક આર્યોએ તેમને હરાવ્યા તેથી તેઓ હિંદુસ્વાન છોડી ઇરાનમાં જઈ વસ્યા. એટલે મધ્ય એશિયા, યુરોપ અગર ઉત્તર ધ્રુવમાં આર્યોનું આદિસ્થાન હતા તે તે ઉલ્લેખ પારસીનાં પ્રાચીન પુસ્તકમાં પણ હોય જ.
હવે પારસી-ઇરાનીએ આર્ય જ હતા અને અન્ય જાતના ન હતા તે વિષે શંકા ન રહે તેટલા માટે તે સંબંધી થોડું વિવેચન કરીશું.
પ્રાચીન પશિયને એટલે કે હાલના પારસીઓનાં જૂનાં પુસ્તકો અને કાર્યો એટલે હાલના હિંદુઓનાં પ્રાચીન પુસ્તકે જોતાં એટલું બધું સરખાપણું દેખાય છે કે તે વિષે શંકા રહી શકતી જ નથી. તે ઉપરથી એમ જ સત્ય જણાય છે કે પારસી તથા હિંદુઓ બને આર્ય હતા, એકસાથે જ આર્યાવર્તમાં રહેતા, એક જ હતા. ત્યાંથી તેઓ ચાતર પૃથ્વી ઉપર પ્રસયો. ઉત્તર ધ્રુવ આગળ પારસી-આર્યો પણ સહકુટુંબ વસ્યા હતા, ને હિમામને લીધે આર્યો તથા પારસી–આર્યો ત્યાંથી પાછા પર્યા. આર્યો હિમાલય ભારત સ્વદેશમાં આવ્યા ને પારસી-આર્યો પણ ઇરાન પાછા ફયો, અને બીજા કેટલાક આર્યો હિમથી નાસતા સંસ્થાને છેડી જ્યાં આશ્રમ મળે ત્યાં વસી ગયા, અને આ વસાહતના પ્રદેશોમાં પછીથી રશિયા, નૈવે, સ્વીડન, જર્મની, ગ્રીસ, કટાવી, ગેલ, મેટ બ્રિટન અને આયર્લીડ નામ પડયાં. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #28

ઘણા સંસ્કૃત અને અંદ શાબ્દો બહુ મળતા આવે છે પણ તે સરખામણીમાં અહીં ઊતરતાં પુસ્તક વિસ્તત થઇ
જાય, એટલે દેનાં નામનું સરખાપણું ફકત જે જઈશું. જાવેદમાં તો કેટલેક ઠેકાણે અસુરના વખાણ કરેલાં છે. વામાં આવે છે. ઇંદ્ર, સૂર્ય, અગ્નિ અને વરુણને અસુર કહ્યા છે, એટલે એમ જણાય છે કે દેવ અને અસુરને તીવ્ર, વિરેધી ભેદ યજ્ઞક્રિયા પરત્વે આર્યોમાં કલેશ પેસી બે પણ થયા પછી થયો હશે. અસુર, અકુર પક્ષના આર્યો અને દેવ પક્ષના આર્યો. વૈદિક આર્યો અસુર શબ્દ તિરસ્કારથી વાપરવા લાગ્યા, જ્યારે પારસી-આર્યોમાં “ દીવ ” શબ્દ દુષ્ટ વ્યક્તિઓ માટે વપરાય છે.
જે ઇંદ્ર વેદમાં “વૃaહા' કહેવા છે તે “વરન? નામથી અંદ અવેસ્તામાં જાણીતા છે. તે નામથી તેની પૂજા થાય છે, જ્યારે તેના મૂળ નામ “ઈંદ્રને અંદમાં દુખમાં મુકાયું છે. વેદનો સામ” તે નંદ સાહિત્યમાં હમ' થાય છે. પારસી આર્યો જુદા પડ્યા છતાં “હામ” પીવાનું અને તેને પૂજવાનું તે તેઓએ ચાલુ રાખ્યું જણાય છે. હજી પણ એ વનસ્પતિ પારસી ધર્મગુરુઓ વાપરે છે. ઇ.
સંસ્કૃત. શાર્વ-દએવ. શર્વ (શિવનું એક નામ છે ) નાહાઇશ્ક-એવ. નાસાય. મિ. અર્યમન.
અર્યમન, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, kurnatumaragyanbhandar.com
મિત્ર.

Page #29

ગ.
અમેતી.
વયુ.
યીમ.
આમ્રવ.
ખ્રસ્તી.
આજીતી.
ઝગ્માતા.
થ્વી.
૨૪
ભગ.
અતિ.
વાયુ.
યસ.
અથવન.
પુષ્ટિ.
આકૃતિ.
હતા.
અધ્વર્યુ.
ઋગ્વેદમાં દેવેની સ ંખ્યા તેત્રીસ ( વિમિત્તેજારો આપી છે. તૈત્તિરીયસંહિતા અને શતપથબ્રાહ્મણમાં પણ તે જ સ ંખ્યા બતાવી છે. ઐત્તરેયબ્રાહ્મણ અને અથર્વવેદ પણ તેટલા જ દેવા કહે છે. ઝંદ અવેસ્તામાં પણ તેત્રીસ " રતુ જરથ્રુસ્ત જાહેર કરે છે. બ્રાહ્મણ્ણાના જનાને પારસીએની સ્તીની સાથે ઘણું સામ્ય છે, અને મચ્છુક્રિયામાં પંચગવ્યના ઉપયાગ બન્નેમાં બતાવ્યેા છે. મધ્યસ્થ એક પર્વતને મેરું કહેવામાં આવે છે. પારસીઓ “ અખેજ ' કહે છે.
cr
i
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #30
પ્રકરણ 3 આપના છે. 1. અગ્નિ આર્યોનું મૂળ વતન આર્યાવર્તની બહાર બનાવનારાઓને એક બીજી મુશ્કેલી નડે છે. આર્યોના દેવાની ખોટ નથી. અસંખ્ય દેવનાં વર્ણન આવે છે. છતાં કોઈ પણ દેવનું નિવાસસ્થાન પૃથ્વી ઉપર કેઈના અન્ય દેશમાં બતાવવામાં આવ્યું નથી. તેને નિકાલ તેમાંના કેટલાક એવી રીતે કરે છે કે આર્યોના દેવો પણ વિદેશીય છે ! આ કલાના કેવી ખોટી છે તે જોઈએ. * | વેદના વખતમાં અગ્નિ એક પ્રધાન દેવ જણાય છે, ને તેને માટે પુષ્કળ પ્રેમ અને આદર વેદમાં જોવામાં આવે છે. તેને દેવને દૂત, દેવોને પણ દેવ, વગેરે નામ અપાયાં છે. હવે આ અગ્નિનું આદિજન્મસ્થાન કર્યું તે પ્રશ્ન અહીં પ્રસંગોચિત છે. શતપથબ્રાહ્મણમાં લખ્યું છે કે " વિદેવ-માથવને ઋત્વિજ ગોતમ રાહમણ ગાવે મંત્ર તે ત્યા થતા રે વગેરે બોલ્યા ત્યારે વિદેધ માથવ, જે સરસ્વતીના પ્રદેશમાં હતું ( વિરો જાથા સાર રરરરત્યા ) અને જેણે મોંમાં અગ્નિ પકડી રાખ્યો હતો તેમાંથી તે અગ્નિ નીકળીને ત્યાં પૃથ્વી ઉપર 5 (2 માં વિર્ય છiv). આ પ્રદેશમાંથી Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #31

અગ્નિ બધી નદીઓ સાળંગી બાબતે બાબતે પૂર્વ તરફ પ્રસર્યો, અને હિમાલયમાંથી નીકળતી “સદાનીર’ નદી સુધી પહોંચી ત્યાં અટકો; કારણ કે તે નદીની બીજી બાજુને પ્રદેશ ભેજવાળે અને કીચડકાદવવાળે હતો. કારણ કે અગ્નિથી તે બળેલો ન હતે. એનો અર્થ એ કે આર્યોએ સદાનીર નદી ઓળંગીને તે પ્રદેશ ભેજવાળે હેવાથી વસાવ્યો નહિ. તથાપિ પછીથી તે પ્રદેશમાં પણ આક્રમણ તેઓએ કર્યું હતું.
આ શું બતાવે છે ? એ જ કે અગ્નિ સરસ્વતીને કિનારે પ્રથમ પ્રગટ થયા અને વિદેલ, માથલ, અંગિરસની માફક તેને પૃથ્વી ઉપર આયે, અને તે પ્રદેશથી આપણું આર્ય પૂર્વજો તેને સંસ્થાનમાં પોતાની સાથે લઈ ગયા. કદાચ તે ત્રણ જણા સંસ્થાને સ્થાપવા બહાર નીકળી પડેલા આર્યોના નેતા હશે.
વળી આવેદમાં કહ્યું છે કે “અગ્નિ અંગિરા રષિ એમાં પ્રથમ છે, અને તેને “પહેલો અંગિરસે પ્રાવ્ય હતો” ને તે પૂર્વમાં (પૂર્વબનવન) “પાવતી,
અપયા, અને સરસ્વતી નદીઓના પ્રદેશમાં પ્રાચીન કાળમાં ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન થયે હતો.”
અગ્નિને પ્રથમ તેણે પ્રગટ કર્યો એ બાબતમાં એક કસ્તાં વધારે મત છે, તે પણ તે ક્યાં પ્રગટ થયો હતો
તે બાબતમાં સર્વ એકમત જ છે, તે ધ્યાનમાં લેવા જેવું Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, lowwatumaragyanbhandar.com

Page #32

૨૭
છે. પ્રાચીન લેખામાં સરસ્વતી નદી અને સાત નદીઓના પ્રદેશના જ વારવાર ઉલ્લેખ આવ્યાં કરે છે.
૨. સામ, ઇંદ્ર, ઉપસ, સરસ્વતી, અને સૂ સેામનું ઉત્પત્તિસ્થાન હિમાલય જ છે. ઇંદ્ર તેમ જ ઉષા માટે પણ આપણે પાછળ જોઇ ગયા તેમ તેની પ્રવૃત્તિ સિંધુ તેમ જ વિપાશા નદી પાસે બતાવવામાં આવી છે. સરસ્વતી એવી મહત્ત્વની છે કે તે વિષે ખાસ પ્રકરણમાં વિવેચન કરીશું', તે સૂર્ય વિષે પણ તેમાં જ અવલેાકન કરીશું.
૩. અશ્વિન.
st
સામ, ઇંદ્ર અને ઉષસના સંબધમાં અશ્વિન દેવેના ઉલ્લેખ ઋગ્વેદમાં વારંવાર આવે છે, અને તે દેવે અતિ પ્રાચીન છે એમ બતાવતાં તેને માટેનાં વિશેષણૅા વાપરવામાં 241dai 814 9:-seat, gerat, q3⁄42. 241 24/29/12/141 સભધમાં ક્યા પ્રદેશ બતાવવામાં આવ્યા છે તે આપણે જોવાનું છે. ( પરિવાં રસાવતો થયો માત ) “ સાત . નદીમાના પ્રદેશ ઉપરથી તેઓ ગયા. વળા અશ્વિનામ નાના અને પન્ના નામ આપવામાં આવ્યાં છે, અને તેમાને સિધુના પુત્ર ( સિઁધુમંતરાઃ ) ક્યા છે, તેનું કારણ એ કે આ સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં રહીને તેગામ સિંધુ નદીનાં વિશાળ જળ ઉપર ઊગતા જુએ છે.
99
અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે સિધુ એટલે સિધુ નદી કે સિધુ એટલે સમુદ્ર ! સિંધુને સમુદ્રના બમાં ઘણા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #33

- સમજ્યા છે, ને તે પ્રથમ ભૂલે આપણે જ કરી છે, જેનું
અનુકરણ હાલના કેટલાક અન્ય વિદ્યાનેએ કર્યું છે. સિંધુને અર્થ સ્પષ્ટ રીતે નદી જ થાય છે તેની સાબીતી તેમાં જ છે. જે સાધન વડે “ સિંધુને મીઠા પાણીથી વહેવડાવી ” તે સાધનાને લઈને આવવાનું આમંત્રણ અશ્વિનેને અપાય છે (ામઃ કિશું પુનરાકરણ્ય . અન્ય સ્થળે સિંધુને મળતી ને તેની જ ઉપનદી પરાને જે સાધને વડે તેએાએ પાણીથી છલકાવી દીધી હતી તે સાધનો વડે આવવાનું કહ્યું છે. આ પ્રમાણે અશ્વિનને સિંધુ તેમ જ રસ નદીઓ સાથે સંબંધ બતાવ્યું છે. વિશેષમાં અશ્વિનને નિતિ કહ્યા પછી એવા શબ્દ આવે છે કે “ તમારો દિવ્ય રથ સિંધુના કિનારા ઉપર ઊભો છે ” (ત વિંછનાં). સમુદ્ર માટે એ શબ્દ વપરાયો હોય તે મીઠા પાણીથી વહેવડાવવાની વાત તદ્દન અસ્થાને છે. વળી રસા નામની સિંધુ નદીની ઉપનદી પણ જાણીતી છે. તે પછી સરળ અર્થ નદીને બેસે છે તેને મરડી નાખીને સમુદ્રને અર્થ લાગુ કરવા એ કેવળ દુરાગ્રહ જ ગણાય.
સાયણની નજચૂક થઈ જાય છે. વિધુમાતા નો અર્થ તે “ સમુદ્રના પુત્ર ” એમ કરે છે અને પાછા બીજે ઠેકાણે સિંધુને હાની ન “વહેતી નદી” કહે છે અને ખુબ શબ્દને પણ સિંધુ સાથે જે છે-“ મધ જેવા મીઠા પાણીથી પૂર્ણ છે. સમુદ્રને બીજાં
ગમે તે વિશેષણ અપાય, પણ તેને “મા” તે કઈ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, louwatumaragyanbhandar.com

Page #34

૨૪
ન જ કહે. ટિળક પણ તે જ ભૂલમાં પડયા છે અને
મીઠે સમુદ્ર” એમ અર્થ કરે છે અને વિશેષમાં રસા નદી કેાઈ સ્વર્ગીય નદી હશે એમ કહે છે. બાદમાં કુભા, કમુ અને ગોમતી નદીઓનાં નામ સાથે સા નદીનું નામ સ્પષ્ટ આવે છે. તેમ છતાં તેને સ્વર્ગીય કલ્પવાનું શું કારણ તે સમજાતું નથી.
આ ઉપરથી અશ્વિનેને ઉલ્લેખ સિંધુ નદી એટલે. કહો કે સાત નદીઓવાળા પ્રદેશના સંબંધમાં જ કરાએલો છે. એટલે આર્યોનું આદિસ્થાન તે છે તેની તેઓ સાક્ષી પૂરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #35

પ્રકરણ ૪.
ભૂસ્તવિલાનાં અનુમાનેથી મળતી પુષ્ટિ અને
સરસ્વતી નદીનું અતિ મહત્વ વેદ અતિ પ્રાચીન છે. મનુષ્ય જાતિનું તે આદિ. લખાણ છે. વેદકાળની પૂર્વેની સ્થિતિ સૂચવનાર પૃથ્વી ઉપર અન્ય કોઇ લેખ મળે નથી. તે વેદ આવતોમાં– સાત નદીઓના પ્રદેશમાં વસતા આર્ય લેકની રચના છે. તેઓ પણ તેને પ્રાચીન અને ઈશ્વરપ્રણીત માનતા હતા. તે પ્રદેશ ભૂસ્તરવિદ્યાના મતથી પણ અતિ પ્રાચીન સાબીત થાય તે જ પરસ્પર વેદ તથા આર્યોનું આદિસ્થાન એકબીજાની પૂર્તતા કરે.
મેડલીકટ, બ્લેનફર્ડ અને ડો. હેમ એ ત્રણ નામીચા ભૂસ્તરશાસ્ત્રીઓએ હિંદુસ્તાનની ભૂમિનું તે શાસ્ત્રના દષ્ટિબિંદુથી અવલોકન કર્યું છે, અને તેને એક જ અભિપ્રાય થાય છે કે, હાલ જે રાજપૂતાનાને પ્રદેશ છે તે પ્રથમ સમદ્ર હતા અને અરાવલિના પર્વતો પ્રથમ બહુ ઊંચા અને મહાન હતા. આ સમય એટલો પ્રાચીન હતો કે તેની પહેલાં પૃથ્વીની સ્થિતિ શી હતી તે ભૂસ્તરવિવાના ક્ષેત્ર બહાર જાય છે. તે સમયમાં આર્યાવર્તની ભૂમિ અસ્તિત્વમાં હતી.
પૃથ્વી જે સમયમાં એટલી ઉષ્ણ હતી કે તે ઉપર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, unatumaragyanbhandar.com

Page #36

વનસ્પતિ કે જીવન હોઈ શકે નહિ તે સમયને
અછવયુગ ” (એઈફ એજ ) કહેવામાં આવે છે. પછી ધીમે ધીમે પૃથ્વી ઠંડી પડતી ગઈ અને પ્રથમ વનસ્પતિચૈતન્ય અને પછી પ્રાચતન્ય ઉપસ્થિત થયું હશે. (ા : પૂષ જ્ઞાતા. વે) હાલના ભૂસ્તરશાસ્ત્રી પણ એમ જ કહે છે. આ પ્રાણીચેતનના ઉદ્ભવ સાથે “પૂછવક ” યુગની શરૂઆત થઈ. તે સમયમાં અને હિમયુગની પહેલાં ઉત્તર ધ્રુવ આગળ હવા સમશીતોષ્ણુ અને વસાહતગ્ય હતી. આ સમયનાં અસંખ્ય વર્ષોના ધણ પેટાવિભાગ પડે છે તેમાં છે. ને એટલીગ જેવા નામાંકિત ભૂસ્તરશાસ્ત્રીને મત છે કે પંજાબવાળા પ્રદેશ “ ખ્રિયન કાળ થી પણ પ્રાચીન છે, જ્યારે ઉત્તર ધ્રુવ આગળની ભૂમિ કેબ્રિયન પછીના સમયની અને સીલ્યુરિયન” કાળની જણાય છે. ટૂંકમાં ભૂસ્તરહારથી સિદ્ધ થાય છે કે આર્યાવર્તની ભૂમિ ઉત્તર ધ્રુવ આગળની ભૂમિથી ઘણી પ્રાચીન છે. ( ભૂસ્તરશાસ્ત્રમાં “કૅબ્રિયન” કાળ “સીલ્યુરિયન” સમયથી પહેલાંને છે)
સાત નદીઓનાં નામ આ પ્રમાણે આપેલાં છે ગંગા, યમુના, સરસ્વતી, સતલજ ( શg૬), રાવિ (ઇરાવતી), ચિનાબ (ચંદ્રભાગા), ઈડસ (સિંધુ). આ સર્વેમાં જે કે સરસ્વતી સરખામણીમાં નાની છતાં ગગવેદમાં તેને અગ્રસ્થાન અપાયું છે અને તેના મહિમાને પાર નથી.
વેદનું એક વાકય બહુ મહત્વનું છે –વિધા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #37

ર
',
પ્રાણીચૈતન્યનુ
સવતી ત્રિતાચૂંપિ તેવામૂ “ હે સરસ્વતિ ! સ` પ્રાણીચેતન તારામાં છે. ” પૃથ્વી ઉપર સરસ્વતિ આદિસ્થાન છે-જીગીએ પહેલા દેખાવ પૃથ્વી ઉપર સરસ્વતીના પ્રદેશમાં દીવા માટે જ સરસ્વતીની અતિ પવિત્રતા અને તેનું ગારવ. વેદના આય્યને હાલના ભૂસ્તર શાસ્ત્રીએ માફક તે નદીના કિનારાના પ્રદેશમાં જીવનમય પ્રાણીઓના આદિ અવશેષો મળ્યા હાય-ગમે તેમ હાયપણ સરસ્વતીના બેહદ ગૈારવતું કારણ આ જ છે. મનુષ્યને અગર પ્રાણીસૃષ્ટિના પ્રથમ જન્મ જ એ પ્રદેશમાં થયે હરશે. ભૂસ્તરવિદ્યાનિપુણ મેડલીકાઢકહે છે કે “ તે.ટેકરીએ નજીક પ્રાણીનુ અતિપ્રાચીન સ્વરૂપ દૃષ્ટિગાયર થાય છે.” ( ટેકરીઓ એટલે પંજાબની ‘સાલ્ટ રેંજ.' )
સરસ્વતીએ તેના પ્રદેશમાં પ્રાણ, જીવન (આત્યંતિ) આપ્યુ. એટલુ' જ નહિ, પણ રહેવા માટે જમીન (અનિ:) અને પાણી વિષÇ) આપ્યાં, અને તેથી જ તેને અભિતમે, નદીતમે, દેવીતમે, એવાં નામ આપવામાં આવ્યાં. આ સરસ્વતી ખીજી નદીઓ સાથે સાત બહેના થાય છે. આ સાત નદીઓવાળા પ્રદેશ તે જ આર્યાવર્તી, આટૅન આદિસ્થાન; અને તેને તે અતિ પ્રિય હતા એમાં શકા જેવું નથી જ.
તે પ્રદેશમાંથી આર્યાં પૂર્વ તરફ્ આગળવધ્યા,જે આપણે અગ્નિના સબધમાં જોયું; અને તેા સદાનીર સુધી ગયા; પશુ તેની પેલી તરના પ્રદેશ ભેજવાળા હાવાથી માર્યો પાછા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #38

ર્યા ( મારું પુનઃ ) એટલે આર્યોએ પ્રથમ પૂર્વ તર૪. -બંગાળા તરફ-નષ્ક્રમણ કર્યું અને સદાનીર સુધી સસ્થાને સ્થાપ્યાં. શતપથબ્રાહણમાં વિસ્તૃત હકીકત આપી છે તે હગવેદના છૂટાછવાયા પ્રસંગોને બરાબર સમજાવે છે. આર્યોનો નિષ્ક્રમણમાગ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ હતું. સરસ્વતીના પ્રદેશમાંથી તેમણે નીકળી સિંધુ નદી તરફ આક્રમણ કર્યું ને તેથી પણ આગળ નવા પ્રદેશ તરફ નીકળી પડયા. એટલે આર્યોએ કે બહારની ભૂમિમાંથી આવી આર્યાવર્ત ઉપર ચઢાઈ કરી એ વાત તદ્દન કલ્પિત હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. બાદમાં નદીઓનાં નામ આપ્યાં છે તે અનુકમ પણ જેવા જેવો છે. પૂર્વથી શરૂ થઈ તે પશ્ચિમ તરફ સમાપ્ત થાય છે. અનુક્રમવાર નામ નીચે પ્રમાણે છેઃ-ગંગા, યમુના, સરસ્વતી, શતુ, પરુણિ, અસિડની, મરુદ્વધા, વિતસ્તા, આજીકીય, સુષમાતષ્ટામા, સુસતું, રસાતિ , સિધુ, કુભા, ગોમતી, કૃમુ, મેહનુ. કુભા તે અફઘાનિસ્તાનની કાબુલ નદી; અને ગામતિ તથા કૃમુ પશ્ચિમમાંથી નીકળી સિંધુને મળે છે. સરસ્વતી તે હિમાલયમાંથી યમુનાની પશ્ચિમે નીકળી પંજાબમાં થાણેશ્વર નજીક થઈ અને સરહિંદ. ના રણમાં અદશ્ય થઈ જાય છે. બીજી નદીએ જે નક્કી થઇ છે તે નીચે પ્રમાણે -
શતુક્કસતલજ પરુષ્ણિરાવી અસિકની ચિનાબ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #39

મરુદ્ગધા=વિતસ્તા સાથે મળ્યા પછી ચિનાબ વિતસ્તા=જહેલમ અર્જકીય ? આજીજાય છે બિયાસ વિપત્
આ આર્યાવર્તમાં એ સરસ્વતી અને દશાવતી નદીઓ વચ્ચેના પ્રદેશ તે બ્રહ્માવત, એમ મનુસ્મૃતિ તેમ જ મહાભારત કહે છે. બ્રહ્માવત્ત શબ્દમાં પણ મનુષ્યની ઉત્પત્તિ તે પ્રદેશમાં જ થઈ તેને ટેકો મળે છે. બ્રહ્મા તે સરજનહાર, પ્રાણમાત્રના ઉત્પાદક એટલે પ્રાણીમાત્રના તે ઉત્પાદક પ્રદેશને તેટલા માટે જ બ્રહ્માવત કહ્યો. એટલે આ તે આર્યાવર્તના છે એટલું જ નહિ, પણ સમસ્ત પ્રાણનું આદિઉત્પત્તિસ્થાન પણ તે જ છે.
બીજી લક્ષમાં લેવા જેવી હકીકત હિમાલય પર્વ તની છે. જ્યાં ત્યાં તે પર્વતને સત્તા પરિ(ઉત્તરને પર્વત) કહ્યો છે. હવે વિચાર કરે કે આર્યો આર્યાવર્તની બહારથી આવ્યા હોય તે તેને કોઈ પણ સ્થળે દક્ષિ નિરિ (જે હિમાલયના ઉત્તરથી એટલે તિબેટ તરફથી હિંદુસ્તાનમાં આવ્યા હોય તે ) અગર નિર્જિ ( હિંદુકુશ આગનથી આવ્યા હેય ) એવો ઉલ્લેખ કેમ ન હોય? તેઓને તે ઉત્તરને પર્વત તે જ્યારે હેઇ શકે કે હિંદુ સ્તાનમાં રહેતા હોય તે જ. સંસ્કૃતના વિશાળ સાહિત્યમાં હિમાલયનાં અનેક નામ છે પણ કેઇ ડેકાણે તેને દક્ષિShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Bwrwatumaragyanbhandar.com

Page #40

ણને પર્વત કહ્યો નથી. એટલે એ એક જ સાબીતી પુરવાર કરવા બસ છે કે આર્યોનું મૂળ વતન આર્યાવર્ત જ હોવું જોઈએ. ઉત્તર ધ્રુવ આગળ કે અન્ય ગમે તે સ્થળે તેઓ સંસ્થાને કરે તે પણ તેઓને હિમાલય તે ઉત્તરગિરિ જ રહેવાને. આર્યાવર્તની ભૂમિથી આર્યો અજાણ્યા હોઈ બહારથી આવ્યા હોય તે તેને પર્વતની પ્રથમ ખબર ન જ હેય એટલે નૈસર્ગિક રીતે તેઓ તેને દક્ષિણગિરિ જ કહે. શતપથબ્રાહ્મણ, જે ઇ. સ. પૂ. ૨૫૦૦ વર્ષ ઉપરનું છે, તેમાં પણ હિમાલયને ઉત્તરગિરિ જ કહ્યો છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #41

પ્રકરણ ૫
દસ્ય, દાસ, રાક્ષસ વગેરે આર્યથી ભિન્ન જાતિ હતી?
આર્યો સ્થિરવાસી ન હતા? આર્યોના વિદેશવાદમાંના ત્રણ મુખ્ય વાદે આપણે જોયા. તે વાદોની એક બાજુનું નિરીક્ષણ કરવું રહી જાય છે તે અવે કરીશું. આર્યો બહારથી આવ્યા એટલું જ કહીને તે વાદોના પ્રતિપાદકે અટકતા નથી. હિંદુસ્તાન દેશ ઉજજડ, વસતિ વગરને હતા, એટલે તેઓ આવીને વસ્યા એમ નથી કહેતા. વિશેષમાં તેઓ કહે છે કે આર્યાવર્તના મૂળ વતનીએ તે ત્યાં હતા. તેને હરાવી, કબજે કરી. હાંકી કાઢયા અને તેઓને પ્રદેશ જે આર્યાવર્ત તેને કબજે આર્યોએ લઈ લીધો. વેદમાં અસુર, દત્યુ, દાસ, રાક્ષસ વગેરે જે નામ આવે છે અને જેની સાથે સતત લડાઈઓનું વર્ણન આવે છે તે જ આર્યાવર્તના મૂળ વતનીએ. તેને દક્ષિણ તરફ કાઢી મુક્યા અને તેઓની ભૂમિ પચાવી પડયા. આ પ્રમાણે તેઓનું કથન છે. એટલે એ નામ ધરાવનાર અનાર્ય જાતિઓ હતી કે કેમ તે પ્રખ્ય તપાસીશું.
આ દસ્યુ કે રાક્ષસે અનાર્ય હતા તેવું બતાવવા તેમ કહેનાર પાસે એક પણ સાબીતી કે સાધન નથી. મુર કહે
છે કે “ત્રવેદમાં દશ્ય અગર અસુરનાં બધાં નામ છે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, wrnatumaragyanbhandar.com

Page #42

૩૭
તપાસી ગયો છું ને તેમાંના કેઈ અનાર્ય અગર ત્યાંના આદિવતની કહી શકાય એવાં નામ નીકળે છે કે કેમ તેની સૂક્ષ્મ તપાસ પણ કરી છે, પણ તેવું કંઈ મળ્યું નથી.”
તેવું મળી શકે એમ નથી તેનું સરળ એ જ કારણ કે તેવું છે જ નહિ. અસુરે અને દસ્તુઓ વગેરે આ જ હતા. વૈદિક ક્રિયા અને યશ ન કરનારાઓને દત્યુ, દાસ, અસુર, રાક્ષસ, યાતુધાન, મૃધૃવાચસ્પ વગેરે નામ તિરસ્કારમાં આપવામાં આવ્યાં હતાં. આ શબદ એવા સાધારણ હતા કે ધર્મ પ્રમાણે ન વર્તનારને પણ રાક્ષસ નામ આપવામાં આવતું. રાવણ રાક્ષસ હતો તેમાં શંકા જ નથી. તેમ છતાં તે આર્ય હતો એટલું જ નહિ, પણ ઉત્તમ ત્રીષકુળને બ્રાહ્મણ હતા. તે સર્વ કલાશાસ્ત્રોમાં પ્રવીણ હતો, આર્યોના દેવ મહાદેવને ઉપાસક હતા, એટલું જ નહિ પણ વેદશાને મહા અભ્યાસી હતો. રાક્ષસોનાં લંકાનગરમાં વેદને ઘેલ ગાજી રહેતો હતો. આ તે રામાયણની વાત. પણ ખુદ વેદ જ તપાસીએ કે તે એ વિષયમાં શે ખુલાસો કરે છે.
આપણે આગળ જોઈ ગયા કે આર્યોમાં યજ્ઞ વગેરે વૈદિક કર્મો વિષે બે વિભાગ પયા, અને યજ્ઞમાં નહિ માનનારા અને તે નહિ કરનારા આર્યો તે પારસી-આર્યો વૈદિક આર્યોથી જુદા પડ્યા. તે પાસ્સી-આર્યો માટે દાસ દસ્ય, રાક્ષસ, વગેરે શબ્દ વપરાયા છે. તેઓ અનાર્ય, બીજી
જતિ ન હતી. એક જ આર્યજાતિમાં સગાંસંબંધી હતાં; Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #43

* પણ યજ્ઞની બાબતમાં મતભેદ તીવ્ર થયો તેથી બન્ને પક્ષો પરસ્પર દુશ્મન થયા.
દસ્ય, દાસ વગેરે માટે sorr: soળમાં કાળા” શબ્દ વપરાએલા વેદમાં જોવામાં આવે છે તેથી કેટલાક વિધાનો દરવાઈ જઈ કોઈ કાળા અનાર્ય લોકે ત્યાં વસતા હોવા જોઈએ એમ અનુમાન કરે છે. આ તે બધા ઊજળા વર્ણના હતા, વૈદિક તેમ જ અવૈદિક; પણ કાળા શબ્દ તે તિરસ્કારવાચક જ ફક્ત છે. એ જ રીતે પારસી-આર્યો વૈદિક આર્યોને પણ કાળા કહે છે. હાલના યુરોપીય લકે. તિરસ્કારમાં હિંદુઓને “નગ્રોઝ કાળા કહે છે તે એ જ ન્યાય પ્રમાણે.
દસ્ય શબ્દ ઉપર સાયણ ટીકા કરે છે કે દસ્યુ એટલે દુશમન, ચેર, વૈદિક અનુષ્ઠાનને નાશ કરનાર. આને અપ
ગવેદ એમ જ કરે છે કે “ક્રિયા કરનારા ડાવા પુરુષો “ યજ્ઞક્રિયા કરવાને લીધે ઉત્તમ. ” દસ્ય શબ્દને ધાતુ પર એટલે નાશ કરવો, જેથી દસ્યુ એટલે યજ્ઞાદિક ક્રિયાઓને નાશ કરનાર. ઋગવેદ સ્પષ્ટ રીતે આર્ય અને દસ્તુને ભેદ બતાવે છે – “આર્ય અને જે દસ્યુ છે તેને ભેદ જાણે અને યજ્ઞક્રિયા ન કરનારને શિક્ષા કરી યજ્ઞ કરનારને તાબે કરો; યજ્ઞ કરે તેને મજબૂત ટેકો આપે.” વળી મનુસ્મૃતિમાં કબાજ અને બીજાએ જે કે આર્ય છે તો
પણ તેમને દસ્યુ કહેવામાં આવ્યા છે, કારણ કે તેઓ નીયતા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #44

ય
પામ્યા છે (પત્તવ ગતા હૈ હૈ), કારણ કે બ્રાહ્મણાના તેઆને સંસર્ગ નથી બ્રાહ્યબાનેન ).મહાભારતમાં પણ પાતાનું કર્યું નહિ કરનારને દસ્ય કહ્યા છે. ( જૂનાં નિષ્ક્રિયાળાં ). આ પ્રમાણે સ્વધર્મ અને સ્વક્રમથી ચુત થઇ આર્યોની સંસ્કૃતિના સંસથી તેએ જુદા પડતા ગયા, અને તેથી તેઓ ગામડિયા, જંગલ તથા પહાડટેકરીઓમાં વસતા થઇ જઇ દાસપણું અને નેકરીનાં કામેા કરતા જંગલી જેવા થઇ ગયા.
આર્યો અને આર્યાવર્તોના જંગલી કાળા મૂળ વતનીએ એમ એ પક્ષ વેદ, સ્મૃતિ વગેરેમાં કાઇ ઠેકાણે છે જ નહિ. તે પક્ષા તા ગેરસમજથી કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનાએ ઊભા કર્યા છે. દસ્યુ અગર દાસ શબ્દ પાતે નિર્દોષ છે. તે તિરસ્કારના પણ શબ્દ નથી. એ શબ્દ હજી પણ હિંદુએના નામને છેડે પુષ્કળ પ્રચલિત સુદાસ, મદ્ધિદાસ આ નામે વેદમાં માટે વપરાયાં છે.
છે. દિવેાદાસ, શુદ્ધ વૈદિક આર્યો
બીજો એક પ્રશ્ન ઊમા થાય છે. જો મા બહારથી આવ્યા હાય અને અના જાતિને તેમણે ક્રમેક્રમે જીતી હાય તા તેઓના સંસની કં! પણ અસર, તેઓની ભાષાના કંઇ પણ શ આર્યોની ભાષામાં ઘણાં વર્ષોથી દુશ્મનાવટને ગમે તે।
ઊતરવાં જોઇએ. સહવાસ હાય તા
પણ પરસ્પર શબ્દોની આપલે થયા વગર રહે જ નહિ. આ પરદેશી હેાય તે આર્યાવના પહાડા,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #45

નદી, સરોવર વગેરેનાં જે નામ ત્યાંના અનાર્યોમાં પ્રચલિત હોય તે ગ્રહણ કરે. પછીથી નવાં નામ પાડે તે પણ કેટલાંક જૂનાં નામ તે રહે જ. દાખલા તરીકે, સિકંદરના વખતમાં ગ્રીકે હિંદુસ્તાન ઉપર ચઢી આવ્યા ત્યારે તેઓએ હિંદુસ્તાનનાં જે નામ હતાં તે જ લીધાં, જો કે અન્ય ભાષામાં તે બેલાવાથી એટલો ફેરફાર થઈ ગયો છે કે તે ઓળખવા મુશ્કેલી પડે છે. તેમ છતાં તે પકડાઈ જાય છે. વિપાશા નદીનું હીપેસીસ થયું, પાટલીપુત્રનું પાલીબાડ્યા અને ચંદ્રગુપ્તનું સંડ્રાકોટસ થયું. તે પ્રમાણે કાલ્પનિક અનાર્ય લોકોને એક પણ શબ્દ સંસ્કૃતમાં દેખાતો નથી.
વળી આ અનાર્યોને જંગલી, વનમાં રખડતા કલ્પવામાં આવ્યા છે; પણ દસ્યુઓને તે ધનવાન, લેખંડના કિલ્લાએવાળા આવેદમાં કહ્યા છે.
દાસ અગર દસ્યુ માટે આપણે જે કહી ગયા તે જ અસુર, રાક્ષસ પર લાગુ પડે છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં લખ્યું છે કે “એટલે હાલમાં પણ જે કઈ દાન ન કરે અગર જેને શ્રદ્ધા ન હોય અગર જે યજ્ઞ ન કરે તે અસુર કહેવાય છે.” યાતુધાન, કૃષ્ણવિચ, કૃષ્ણગર્ભ, મૃધવાચ- આ શબ્દો માટે પણ તેવી જ દલીલો છે. તેઓ કોઈ અનાર્ય જાતિના દર્શક નથી. વસિષ્ઠ માટે વિશ્વામિત્ર તેવા જ શબ્દ ઋગવેદમાં બે ત્રણ ઠેકાણે વાપરે છે. રામાયણમાં રાક્ષસને અથે પોતાની રક્ષા જાતે કરી શકે તે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #46

એમ બતાવ્યો છે. કેઈ વાર રાક્ષસ શબ્દ બળવાન, જંગલી જાતિઓ આર્યાવર્તમાં હોય તેને માટે પણ વપરાતે હશે. તેમ છતાં તેથી આને આદિદેશ આર્યાવતું ન હતું એવું લેશ માત્ર સિદ્ધ થતું નથી. આ બહુ સાહસિક હતા એટલે તેઓને આર્યાવર્તની બહાર નીકળી સંસ્થાને સ્થાપતાં અનેક જાતિઓ સાથે પ્રસંગ પડો હશે. બહારની કોઈ કાળી જાતિઓએ આર્યાવર્તમાં પ્રવેશ કર્યો હોય અને તેઓ પણ આર્યોનાં યજ્ઞયાગાદિક કાર્યોમાં વિન નાખતા હોય એમ પણ બનવાજોગ છે. કાળી ચામડીના લોક આર્યાવર્તમાં હતા જ નહિ અગર આવ્યા જ ન હતા એવું આપણું કહેવું નથી. આપણું કહેવું એટલું જ છે કે આ આર્યાવર્તના મૂળ વતની ન હતા પણ કેઇ કાળી અનાર્ય જાત જ ત્યાં વસતી હતી એ હકીકત કંઈ પણ રીતે સાબીત થતી નથી.
અષાને અર્થ ટુar-મૃદુ, સહેલા શબ્દ વાપરનાર-એમ યાદ્ધ કરે છે. આ શબ્દ પારસીઆર્યોને લાગુ પડે છે, કારણ તેઓ ભાષામાં સ ને બદલે હ બોલે છે, અને તેવા બીજા અશુદ્ધ ઉચાર કરે છે. સંસ્કૃત ભાષા શુદ્ધ રાખવા તરફ આ બહુ જ લક્ષ આપતા એમ શતપથબ્રાહ્મણ વગેરેથી જણાય છે એટલે આ અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરનારા તે મૃધવાય. તે કંઇ અનાર્ય જાતિ ન હતી.
“આય” શબ્દનો અર્થ “ઉચ્ચ સંસ્કારવાળા”, “અ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Buwatumaragyanbhandar.com

Page #47

મારી સ્વભાવવાળા થાય છે. યાસ્ક તેની આ વ્યાખ્યા આપે છેઃ-માર્જ શ્વર . આર્ય એટલે “જેની પાસે સવેને જવું પડે તે ” એવી વ્યાખ્યા સાયણ કરે છે ( સર્જરાજક-સાંતા). વળી આર્યો એટલે “ અનુકાન ક્રિયા કરનારા ડાહ્યા પુરુષો ” એવી પણ અન્ય સ્થળે તે વ્યાખ્યા કરે છે ( માણવિદુtsષન). તેઓ “ય કાર્ય કરવાથી શ્રેષ્ઠ છે (ગાથા યજ્ઞ
તે ચાખાનાર ). આર્યની આ વ્યાખ્યાઓ સાથે પાછળ જોઈ ગયા તે દસ્યુની વ્યાખ્યાઓ સરખાવતાં સ્પષ્ટ થાય છે કે આર્યો અને દસ્તુઓ તે કઈ ભિન્ન જાતિઓ ન હતી, પણ યજ્ઞયાગ કરનારા આ ધાર્મિક ક્રિયા ન કરનાર તેના જ લોકોને દત્યુ, રાક્ષસ વગેરે નામોથી ઓળખતા હતા. આ વાત ઋગવેદ હજી પણ વધારે સ્પષ્ટ કરે છે, અને “આર્યો તે યજ્ઞ કરનારા” [ afમત્તે. (સાયણ કહે છે એ યુar)...યજ્ઞમાન ચ ] અને “ જેઓ ક્રિયા ન કરે તે દસ્યુ ” [ zતા...( જેને અર્થ સાયણ વિલિન કરે છે ) ]. ઋગવેદના એકાવનમા મંડળની આઠમી યા મહત્ત્વની છે. તે નીચે પ્રમાણે છે – વિનાની afજે રહ્યો અને રાજા - રઃ રતાના રાજ્ય મા સામાનય.... |
આવે અને જેઓ દસ્યુ છે તેને ભેદ સમજે, અને જેઓ પવિત્ર ક્રિયાઓ કરતા નથી તેને શિક્ષા કરી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #48

યજ્ઞ કરનારને તાબે કરે. જે યજ્ઞ કરે છે તેને મજબૂત ટકે. આપનારા થાઓ.” (મુરને અનુવાદ, પાન ૩૫.)
એટલે આર્યાવર્તના જંગલી આદિવતનીઓ અને. બહારથી આવેલા આર્યો, એવા ભેદ આપણું પ્રાચીન પુસ્તકોમાં કેઇ પણ ઠેકાણે બતાવેલા જ નથી. આ પ્રમાણે બે વર્ગ હાલમાં પાશ્ચાત્ય પંડિતોએ કલ્પનાથી શરૂ કર્યા. ત્યારથી પડયા છે અને તેના ઉપર વિવેચન ચાલુ છે. મિ. સફીલ્ડ વર્ણભેદ વિષેના પિતાના પુસ્તકમાં સ્પષ્ટ લખે છે કે, હિંદુસ્તાનના લેકોના આર્ય જીતનારાઓ અને જંગલી આદિવતનીઓ એમ બે વિભાગ પાડવામાં આવે છે. તે ખોટા છે. તેવા પ્રાચીન વિભાગ છે જ નહિ; પણ કેટલાક અર્વાચીન મતપ્રતિપાદકોએ તે ઉપસ્થિત કર્યા છે. આર્યોએ બહારથી આક્રમણ કરી આર્યાવર્ત કર્યું તથા ત્યાં વસતા કાળા, જંગલી આદિવતનીઓ (એબોરીજીન્સ)ને હરાવી નસાડી તેમના દેશ કબજે કર્યો, એવા જે બેટા,
ખ્યાલો પ્રચલિત થઈ ગયા છે તેને માટે આપણાં પુસ્તકેમાં તલમાત્ર આધાર જોવામાં આવતું નથી. ઈરાનનાં પુસ્તકોમાં દસ્યુ શબ્દ “ દધુ ”ના સ્વરૂપથી જોવામાં આવે છે. એટલે આ “દવું અને “અહુર” (દસ્ય, અસુર) તે બીજા કોઈ જ નહિ પણ યજ્ઞ કર્મ ન કરનાર અને તેને તિરસ્કાર કરનારા આર્યો, જે આર્યોથી છૂટા પડયા અને આખરે આર્યાવર્ત છેડી ઇરાનમાં જઈ વસ્યા. ત્યાં તેઓએ જરથુસ્તને ધર્મ પ્રવર્તાવ્યો અને તેમના પેગંબરને અસુર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, kurnatumaragyanbhandar.com

Page #49

મઝદ નામ આપ્યું, જે આપણે જોઈ ગયા તેમ અસુરમેધાવી શબ્દને અપભ્રંશ છે. દસ્યુ, અસુર, રાક્ષસ એ નામો ઉપરાંત તેઓને “ અનાર્ય ” પણ કહેવામાં આવતા; પણ આ શબ્દ તિરસ્કારવાચક હતા. તે કેાઈ સ્વતંત્ર ભિન્ન જાતિ દર્શાવતો ન હતો. રામાયણમાં રાણી કૈકેયીને સના થી કહી છે એટલે શું કઈ જગલી આદિજાતિની તે હતી એમ અનુમાન કરી શકાય ખરૂં ? દેવ અને અસુર તે ભિન્ન અને જુદા જુદા દેશોની જાતિઓ ન હતી એ સાબીત કરવાની જરૂર જ રહેતી નથી. તેઓની ઉત્પત્તિ એક જ પિતાથી બતાવેલી છે. ઋષિની બે પત્નીએ - હતી તેમાંથી એક પત્નીના પુત્ર દેવ થયા અને બીજી પત્નીના પુત્ર દાનવ થયા. દેવ અને દાનવ બે ભાઈઓ જ છે. આ કથા લક્ષમાં લેતાં પણ આર્યો (દેવો) બહારથી આવ્યા, અને આર્યાવર્તમાં રહેતા મૂળ વતનીઓ (દાનને હરાવી તેઓને હાંકી કાઢી તેઓના મુલકને કબજે આર્યો કરી બેઠા, તે હકીકતને સ્વપ્ન પણ ખ્યાલ મળી આવતા નથી અને તે વાદ તલભાર બંધ બેસતું નથી. ધર્મનું આચરણ કરનાર દેવ, અને ધાર્મિક ક્રિયાને ન માનનારા અગર તે પ્રમાણે ન વર્તનાર દાનવ.
આ સંબંધી કઈ પણ પુરાવા વગરની એક બીજી કલ્પના કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનેએ ઊભી કરી છે. તેઓનું - એમ કથન છે કે આ એક ઠેકાણે સ્થિર વાસ કરી
ખેતીને ધંધો કરનારા ન હતા, પણ ચેતર ભટકનારા Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #50

અને શિકાર વગેરેથી પોતાનું ગુજરાન કરનારા અસ્થિરવાસી (નેમેડ ) હતા. ભટકતું જીવન કંઇક વર્ષો સુધી કાઢતા ધીમે ધીમે તેઓ ખેતી શીખ્યા. આ મત પણ કલકલ્પિત છે. સ્વરાથી એક આવો મત ઊભું કરી સાબીત ન થયા છતાં સિદ્ધ થયે માનવો એ ઐતિહાસિક સત્યની શોધ ન કહેવાય. •
આર્યોનું પ્રાચીનતમ લખાણ-મનુષ્યજાતનું જ કહે તે ચાલેગાવે છે. તેને બારીકાઈથી નહિ પણ ઉપરઉપરથી જોવામાં આવે તે પણ સ્પષ્ટ દેખાય છે કે આર્યાવર્ત ના આર્યો અનાદિ કાળથી ખેતી કરતા આવ્યા છે અને તેઓ અસ્થિરવાસી હોવાને બીલકુલ પુરાવા જણાતો નથી. “ પાસાથી રમવું નહિ; તારી જમીન ખેડ, ખેતીના ઉત્પન્નથી જે ધન પ્રાપ્ત થાય છે તેને ભાગવવામાં આનંદ શોધ; કારણ કે ખેતીથી જ પશુએ વૃદ્ધિ પામશે, ખેતીથી જ સ્ત્રીપુત્રાદિનું સંસારસુખ પ્રાપ્ત થશે. આ મને ખુદ સવિતાનારાયણે કહ્યું હતું.” (નં. ૧૦૪-૧૩, ગવેદ.) ખેતીને વખાણતાં, અન્ન તથા વરસાદની પ્રાર્થના કરતાં, સારા પાક માટે યાચના કરતાં આવાં એક નહિ પણ અનેક વાળે છે. આ ખેતી કરતા એટલું જ નહિ, પણ તે તેમને બહુ પ્રિય હતી. અનાજ તેઓ ખાતા. એટલું જ નહિ, પણ તેઓની યજ્ઞાદિ ક્રિયાઓમાં પણ યવ વગેરે ધાન્યને કાયમ ખપ પડત. રુદ્ધ તથા અગ્નિને • ક્ષેત્રપતિ ' Rા છે. બાગવેદના ૪-૫૭-૭, ૪-૫૭-૮,. ૧૦-૧૧-૨ વગેરે ઘણું કે ખેતી સંબંધી જ છે. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, wrnatumaragyanbhandar.com

Page #51

બીજું લક્ષમાં લેવા જેવું એ છે કે આદિઆર્યો પણું ગાયને પણ બહુ મહત્વ આપતા જણાય છે, જે અદ્યાપિ પર્યત પવિત્ર ગણાય છે. અસ્થિરવાસી લોકને ગાય નિરુપયોગી વસ્તુ છે. ગાય અગર બળદ બહુ રખડપટી કરી શકે તે મેટી લાંબી મુસાફરી કરી શકે એવી જાત નથી. ઝનાદ આ. રાઝાં નામને એક વિદ્વાન તે સંબંધમાં કહે છે કે, “અસ્થિરવાસી ભટકતી જીંદગી માટે ગાય અયોગ્ય છે, અને વારંવાર ફેરફારો અને મુસાફરીઓ તે સહન કરી શકતી નથી. બળદે નો ઉપયોગ કરનારાને અનુભવ છે કે તેઓને ધીમે ધીમે વચમાં થાક ખવડાવતા રહી મુસાફરી કરાવવી પડે છે અને પાંચ સાત દિવસ ચલાવવામાં આવે તે એક આખો દિવસ આરામ આપવું પડે છે. વધારે મહેનતથી અગર માવજતમાં ખામી પડતાં તેઓને સખ ખરીનું દરદ થાય છે અને તે દૂબળા પડી મરી જાય છે” આર્યોને ખુલ્લી હવા અને વિશાળ મેદાનમાં રહેવાનો ફરવાને શોખ જણાય છે. નગરમાં ને ઘરોમાં ગોંધાઈ રહેવાની જીંદગી તેઓ જરૂર નાપસંદ કરતા જણાય છે. શિકાર વગેરેને શોખ તેમને ખરે; પણ એટલા ઉપરથી તેઓ રખડતી જાતિ હતા ને ખેતીઘરબારમાં સમજતા જ ન હતા એમ કહેવું એ કેવળ અસત્ય અને ધૃષ્ટતા જ છે. શહેરો, નગરો અને કિલાએનાં વર્ણન જોવામાં આવે છે. લૂગડાની બનાવટ, બખેર વગેરે લોખંડકામથી તે માહિતગાર હતા એટલું જ નહિ, પણ ખગોળશાસ્ત્ર ઉત્તમ રીતે જાણતા હતા તેમ જ વહાણે ભારત દરિયાપારને વેપાર પણ કરતા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burwatumaragyanbhandar.com

Page #52

પ્રકરણ છે.
આર્યોનાં સંસ્થાના આર્યો મૂળ આર્યાવર્તના અનાદિ વતની હતા. બુદ્ધિબળ અને સાહસમાં સર્વ રીતે અદ્વિતીય હોવાથી તેઓ આગળ બીજા પ્રદેશમાં વધ્યા અને જ્યાં હવાપાણી અને કૂળ પડયાં ત્યાં સંસ્થાન કરી રહ્યા. આપણે પાછળ કહી ગયા કે હિમયુગની પહેલાં ઉત્તર ધ્રુવનો પ્રદેશ બહુ વસવાલાયક સમશીતોષ્ણ હતું એટલે તેઓએ ત્યાં પણ સંસ્થાન વસાવ્યું. ઉત્તર ધ્રુવમાં આર્યોએ નિવાસ કર્યો હતો એ વિષેની સાબીતીમાં આપણે અહીં ઊતરવાનું નથી, કારણ કે તે સત્ય નિર્વિવાદ છે ને વેદમાં સ્પષ્ટ દાખવેલું છે. ફક્ત એટલું જ કે, તે વખતે તેઓ ત્યાં રહેતા હતા તે પણ આર્યાવતને વિસર્યા ન હતા-હિમાલય હજી તેમને
ઉત્તરગિરિ ” જ હતા. હિમયુગના સમયમાં એકએક હવા પાણી બદલાઈ જઈ સખ્ત ઠંડી અને બરફ પડવા માંડ્યાં એટલે હિમાલયને રસ્તે પિતાના અતિ પ્રિય વતન આર્યાવર્તમાં તેને પાછા આવ્યા. પારસી-આર્યો પણ ઉત્તરધ્રુવ તરફ રહેવા ગએલા. તે પણ બરફને લીધે પિતાના વતન ઇરાન પાછા ફર્યા. તેઓના ધર્મપુસ્તક વેંદીદાદમાં ઉત્તરસવ આગળના પ્રદેશોના ઇશારા જોવામાં આવે છે. એ હિમયુગને વેદમાં અને અન્ય સ્થળે “પ્રલ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, kurnatumaragyanbhandar.com

Page #53

૪૮
ને શતપથબ્રાહ્મણમાં “ક” નામથી ઓળખાવવામાં આવ્યા છે. બરફના મહાન પર્વત પીગળી તેનું અથાગ જળ થયું તેમાં મનુના વહાણને દિવ્ય મત્સ્ય દોરી ગયો અને ઉત્તરગિરિ હિમાલય પાસે વહાણ પહોંચ્યું. શતપથબ્રાહ્મણમાં શબ્દ માત્ર ઔ છે તો પણ પ્રલય શબ્દને અથે પણ
વ્યાકરણકાર પાણિનીના કહેવા પ્રમાણે બરફ, હિમ થાય છે. વેંદીદાદમાં શતપથબ્રાહાણ જેવી જ અથાગ પાણીના પ્રલયની વાત છે. એટલે શતપથબ્રાહ્મણને “ ઘ” તે જ વેંદીદાદનું શિશિરહિમ છે, અને તે બને હિમયુગની વાત કરે છે. આ પ્રલયની વાત અન્ય ધર્મોમાં પણ લેવાઈ છે. ગ્રીસના પુરાણમાં તેમ જ બાઇબલમાં તેનાં સ્વરૂપે જોવામાં આવે છે. ઇજીપ્તના લોકોમાં અને હિંદુઓમાં ઘણી સમયતા વિદ્વાનોએ જે છે, અને તેઓને અભિપ્રાય છે કે આ જીપ્તમાં હતા. નાઇલ નદી તે જ જીરું નદી; અને તેની આસપાસના મુલકનું વર્ણન પણ આપણું પુસ્તકમાં છે. જે આબેહુબ હાલની ભૂગોળને મળતું આવે છે. ઉત્તર ધ્રુવ આગળના પ્રદેશમાં એક વખત આને વાસ હતો તે તે નિઃસંશય છે; અને શ્રીયુત ટિળકે તેમના પુસ્તક “ આર્યોને ઉત્તર ધ્રુવ આગળ નિવાસ ”માં સારી રીતે તે સાબીત કરેલું છે. આપણું કથન અહીં એટલું જ કે તે પ્રદેશમાં આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન ન હતું. મતલબ કે આર્યો મૂળ ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદેશના વતનની હાઈ પછી તેમણે આર્યાવર્તમાં આક્રમણ કર્યું એ માન્યતા આપણે પાછળ જોઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #54

૪૨
ગયા તેમ ઘણાં કારણેાને લીધે ટકી શકતી નથી. એટલે તેમનુ મૂળ નિવાસસ્થાન આર્યાત્રતા જ હાઇ ત્યાંથી ઉત્તર ધ્રુવને પ્રદેશ, જે તે વખતે બરo વગરના હતા અને વસત્રાને યાગ્ય હતા, ત્યાં તેએ જતે રહ્યા અગર કહે કે તેમણે સસ્થાન સ્થાપ્યાં, અને હિમયુગની શરૂઆત સુધી તે સસ્થાને આભાદ રહ્યાં. વળી ઇરાનીએ નાં પ્રાચીન ધમપુસ્તકામાં આપણે જોઇ ગયા તેમ સરસ્વતી, સપ્તસિધવ, રસા વગેરે નામેા આવે છે. તેનાં પુસ્તકા ઉપરથી જણાય છે કે તે આવની ભૂમિથી બરાબર માહિતગાર હતા; તે તેમ હતુ તે એવા પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે જો છે આર્યાવર્ત સિવાય બહારના ક્રેષ્ઠ પ્રદેશમાં આર્યાના આિ નિવાસ હતેા અને ત્યાંથી હિંદુ-આર્યા અને પારસી-આર્દ્ર એમ છૂટા પડયા ને પારસી-આર્યો ઇરાનમાં ગયા અને હિંદુ–આર્યો હિંદુસ્તાનમાં આવ્યા તે પારસી–આર્યાનાં પુસ્તકમાં આર્યાવર્ત પ્રદેશની માહિતી કેવી રીતે હેાઇ શકે ? ઈજીપ્તમાં આર્યનાં સંસ્થાનના સંબંધમાં પ્રખ્યાત ઇતિહાસકાર કુક ટેલર લખે છે કે તેએાની સંસ્કૃતિ હિંદુએ પાસેથી મેળવી હશે એમ અનુમાન કરવામાં આવે છે, અને બન્ને લેાકાની કેટલીક સંસ્થાએ અયબ રીતે મળતી આવતી જાય છે. *
સિંધુ નદીના મૂળ આગળથી આફ્રિકાના કિનારા ઉપર આવી ત્યાંથી નાઇલ નદી તર આગળ વધી છપ્તની સરહદ સુધી નાનાં સસ્થાને વસ્યાના પુરાવા મળી આવે
"
છે ખરા.
4
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com
""
“ જીવાસીઓએ
rr

Page #55

જ આબીસીનિયા” શબ્દ અભેસિંધ” શબ્દને અપભ્રંશ છે. સિંધુ નદીના મૂળ આગળનો જે પ્રદેશ (ડેલ્ટા) તે નાઇલ નદીના મૂળ આગળના પ્રદેશને મળતા જણાયાથી સિંધના જે પ્રદેશ એમ બતાવવા “અભેસિંધ” નામ આપેલું તેનું અપભ્રષ્ટ સ્વરૂપ “ આ મીસીનિયા” છે. વળી “ નાઇલ નદી તે જ નોટ નદી એમાં શંકા રહી નથી; કારણ કે સ્ત્ર નદી અને તેના મૂળનું સંસ્કૃતમાં વર્ણન વાંચી તે આધારે યુરોપીય શૈધકે નાઈલ નદીનું મૂળ પકડી પાડયું હતું. નાઈલ નદીનું એ વૈચિત્ર્ય છે કે અન્ય નદીઓ માફક તે પર્વતમાંથી જન્મ પામતી નથી પણ મહાન સરોવરમાંથી ઉદભવે છે. તેનું મૂળ શોધી કાઢવા યુરોપીય શોધકે મહેનત કરી રહ્યા હતા. આખરે એક ફ્રેન્ચ શોધકના હાથમાં સંસ્કૃત પુસ્તક આવ્યું, જેમાં ગઢ નદીનું અને તેને લગતા પ્રદેશનું વર્ણન હતું. તે અનુસાર ચાલતાં વર્ણન પ્રત્યક્ષ મળતું આવ્યું, અને નદીનું મૂળ પુસ્તકના વર્ણન પ્રમાણે નીકળ્યું !
કનલ પકોકનું “ઇડિયા ઈન ગ્રીસ” નામનું પુસ્તક બહુ સારી અનેસાટ દલીલોથી સાબીત કરી આપે છે કે “ઇરાન, બાબીલોનિયા, પેલેસ્ટાઇન, કેલ્સીસ, આર્મીનિયા, સીરિયા, ગ્રીસ, ઈટાલી, જર્મની, ઍડીનેવિયા, સ્કેટલાંડ, ઈજીપ્ત-ટૂંકમાં કહીએ તો એશિયા, યુરોપ, આફ્રિકા અને અમેરિકા-તે સર્વ સ્થળે આર્ય સંસ્થાનો હતાં. ” વળી આયર્લાડ તે “આર્યલેંડ તરીકે હોય એમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, l8wywatumaragyanbhandar.com

Page #56

મેંકસમ્યુલર જ કહે છે. બેરન હબોઇ કહે છે કે “અમેરિ કામાં હિંદુનાં મકાનેના અવશેષો મળ્યા છે.” સ્કવાયર કહે છે કે “દક્ષિણ હિંદુસ્તાનનાં બેહમંદિર, મધ્ય અમેરિકાનાં પ્રાચીન મંદિરના ખંડેરાને બહુ મળતાં છે. ” મેકસીકનેને એક દેવ હતું તેને મનુષ્યનું શરીર અને હાથીનું માર્યું હતું, જે વર્ણન આપણા ગણપતિનું જ વર્ણન જણાય છે. પાના ઇન્સાસ એટલે દક્ષિણ અમેરિકાના આદિવતનીઓના રાજા પણ સૂર્યવંશના કહેવડાવતા, અને તેમનું ચિફ સૂર્ય જ હતું. તેમના એક ઉત્સવનું નામ રામસિત્વ હતું. નવેંબર ૧૮૪૧ માં અમેરિકામાં એહિયા સીન્સીનાટી આગળ ખોદાણ થતાં “ લેખો મળ્યા હતા,
બુદ્ધ અગર કૃષ્ણની મૂર્તિઓ નીકળી હતી.” આ મૂર્તિઓ ૧૮૮૨ માં મે કટ્રીમાં, બીગ ટોકો માઉન્ડ ટેનેસીમાં મિ. એમાટે ખોદી કાઢી હતી. સરસ્વતીના પવિત્ર પ્રદેશના મૂળ આર્યો તરફ પૃથ્વી ઉપર ફિલાયા હતા.
ડૉ. ખૂહલર લખે છે કે, “એમ જણાય છે કે પૂર્વ આ ભાગ (ઈડિયન આકપેલોગ, ફિલીપાઇનના ટાપુઓ) ચીન અને જાપાન માફક બુદ્ધના સાધુઓ વડે સંસ્કૃતિ પામ્યું ન હતું; પણ પૂર્વ અને પશ્ચિમના બ્રાહાણુમત અનુસરનારા યહાઓએ તે ભાગ તરવારથી છ હતું. આ ચોહાએ પિતાની સાથે પિતાનાં ધર્મ અને સંસ્કૃતિ લઈ ગયા અને નવાં રાજ્યોમાં સંસ્થાને કરવાની મનુ ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર ત્યાં વસ્યા. ત્યાં સાફ અને સામ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, louwatumaragyanbhandar.com

Page #57

પર
વેદના ધેાષ થતા હતા, રામાયણ અને મહાભારત ખેલાતાં હતાં અને શિવવિષ્ણુની પૂજા થતી હતી. ' એન્સાઇક્લા પડિયા બ્રીટાનિકા કહે છે કે, “ ઇ. સ. પૂર્વે સાતમા સૈકામાં હાલ જે આર્મીનિયા કહેવાય છે તે પ્રદેશ આર્યોએ જીત્યા હતા. ” ચીનમાં આર્યાનાં સંસ્થાનની પુષ્કળ સાબીતી મળી આવે છે.
""
લુપ્ત
નકાલીએટ નામના નામાંકિત ફ્રેન્ચ વિદ્વાનના શબ્દો જરા ટાંકીએ.
ખુદ સંસ્કૃત ભાષા જ બહુ સરળ અને મજબૂત સખીતી આપે છે કે યુરાપની મનુષ્યજાતિનું મૂળ હિંદુસ્તાન છે અને હિંદુસ્તાન જ તેની માતા છે.” પા.ર૧ આ આદિ ભાષા ( સસ્કૃત), પ્રાચીન તેમ જ અર્વાચીન તે કેલષુક, ફ્લેગલ અને બક્ વગેરેની અથાગ મહેનતથી આશ્ચયચકિત થએલી આલમની દૃષ્ટિએ આવી.” પાન ૧૭૮.
"<
rr
...
“ આપણે સત્ય જોવા લાગ્યા કે આ પ્રાચીન મુલક (હિંદુસ્તાન) ગારી જાતિએવું નહિ પણ આખી સૃષ્ટિનુ પારણું હતું. ”
:
“ જો ગ્રીક તેમ જ લગભગ સધળી પ્રાચીન તેમ જ અર્વાચીન ભાષા સંસ્કૃતમાંથી જન્મ પામી છે જેની હું પુષ્કળ સાબીતી આપીશ ) તાતે વિવિધ પ્રદેશામાં આર્યેના નિષ્ક્રમથી જ પહેોંચી ઢાવી જોઇએ. તેથી વિરુદ્ધ કલ્પના કરવી એ હાસ્યાસ્પદ છે; અને ઇતિહાસ પણ તેને અનુમાન આપે છે. '
19
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #58

૫૩
પ્રાચીન હિંદુસ્તાનને સમજવા માટે યુરોપમાં મેળવેલું સર્વ જ્ઞાન નિરર્થક છે; અભ્યાસ નવેસરથી શરૂ થશે જોઈએ; અને તેની પાછળ પુષ્કળ મહેનત કરવી જોઈએ.”
t તમે તેમ કરશે ત્યારે જ તમે વસ્તુસ્થિતિ સમજશે અને હિંદુસ્તાન માનવજાતિની માતા છે તે જણાશે. ”
છ હજાર વર્ષનું *પ્રાચીન હિંદુસ્તાન જાજ્વલ્યમાન, સંસ્કૃત અને વસતિથી છલકાતું હેઈ ઇજીપ્ત, પશિયા, જુડિયા, ગ્રીસ અને રોમ ઉપર દઢ છાપ પાડે એ માન્યતામાં શું હસવા જેવું છે ? ”
* હિંદુનાં નિષ્કમણે એ ઈજીપ્ત, પશિયા, જુડિયા, ગ્રીસ અને રેમને સંસ્કૃતિને પ્રકાશ આપ્યો તે હું બતાવવા માગું છું. ”
• “ જે શોધકે ઇજીપ્તની અંદર શોધખોળમાં પડ્યા છે અને જેઓએ બધે પ્રદેશ જે છે તે આપણું સંસ્કૃતિનું મૂળ ઇજીપ્ત બતાવે છે. વળી કેટલાક એટલે સુધી કહેવાને ડોળ ઘાલે છે કે હિંદુસ્તાને પિતાના વર્ણશ્રમ, ભાષા અને કાયદા ઇજીપ્ત પાસેથી લીધા છે; પણ ખરું જોતાં તે ઇજીપ્ત હિંદુસ્તાનમાંથી જ ઉદ્દભવ્યું છે.”
“ ટૂંક વખતમાં તેઓ સમજશે કે હિંદુસ્તાનને અભ્યાસ કરવો તે મનુષ્યજાતનું મૂળ તપાસવા બરબર છે. ”
• હિંદુસ્તાન ને કે તેથી પણ પ્રાચીન છે, જેથી વર્ષની સંખ્યા લાખ ઉપર જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #59

બીજા લેખકે ગ્રીસના-પ્રકાશથી અંજાઈ જઈ સર્વ ઠેકાણે તેને જ જુએ છે, અને પછી વિચિત્રવાદ પ્રતિપાદિત કરે છે. ”
“ તેવા વાદ કાલનિયમથી અશક્ય છે.” (લ બીલ્ફ દાં લાંદ નામના તે લેખકના પુસ્તકમાંથી. )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #60

પ્રકરણ ૭
આર્યોનું પંચાંગ આર્યો મૂળ આર્યાવર્તના વતની હેઈ અન્ય પ્રદેશમાં તેઓએ મહાન અને વિશાળ સંસ્થાને સ્થાપ્યાં હતાં તેને પુરા આર્યોનાં પંચાંગ પૂરે છે.
પ્રાચીન પંચાંગ પ્રમાણે એક વર્ષની છતુઓ બતાવેલી છે. દરેક વસ્તુ બે મહિનાની હતી. પહેલા તો માનદય: સવેદ. માસની ગણત્રી ચાંદ્ર માસ પ્રમાણે થતી, અને તેથી ચાંદ્ર વર્ષ અને સૈર વર્ષ વચ્ચે જે લગભગ પાંચ દિવસને તફાવત પડતું હતું તેને માટે તે બન્નેને સરખા કરવા અધિક માસની પેજના કરવામાં આવી હતી, જે વેદના વખતની હાઈ હજી પણ ચાલુ છે. એટલે છ હતુવાળું વર્ષ એ આપણું અસલનું પ્રાચીન પંચાંગ હતું. એની પ્રાચીનતા માટે પુરાવા તરીકે - વેદમાં ઉલ્લેખ છે કે છ ઋતુએ જ પ્રથમ હતી અને તે આદિ અગર નૈસર્ગિક હતી (સેવા
f). સાયણ કહે છે કે “ મૂળમાં વર્ષ છ ઋતુઓમાં પિતાને માર્ગ વહન કરતું હતું. ” છ હતુઓ ઉપરાંત વર્ષ બાર મહિનાનું અને ક૬૦ ત્રિ અને તેટલા જ દિવસનું બનેલું છે એવાં વાકય આવેદમાં જ મળી આવે છે. એટલે જે પ્રદેશમાં આ પ્રમાણે સ્તુઓ અને દિવસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #61

રાત્રિએ હેાય તે પ્રદેશ આપણું આદિસ્થાન. ઉત્તર ધ્રુવ આગળ આ પ્રમાણે વર્ષની રચના હેઈ શકે નહિ.
તે પછી જ્યારે આ આગળ ફેલાયા અને પૃથ્વી ઉપર પિતાનાં સંસ્થાને સ્થાપ્યાં ત્યારે ઉત્તર ધ્રુવને પ્રદેશ, જે તે વખતે બહુ અનુકૂળ હવાપાણીવાળો હતો, ત્યાં પણ તેઓ વસ્યા. ત્યાં કુદરતની રચના જુદી જ જણાઈ. રાત્રિએ અને દિવસે દીવ જણાયાં. જે રાત્રિઓ માટે પ્રથમ, વખાણ કરવામાં આવ્યાં હતાં અને તેનું આવાહન કરવામાં આવ્યું હતું તેને જ જલદી જવાનું કહેવામાં આવ્યું; કારણ કે રાત્રિએ દીધા અને અંધારી હતી આ નવા સોગામાં પંચાંગમાં પણ ફેરફાર કરવાની જરૂર જણાઈ, અને પાંચ ઋતુઓ અને દસ મહિનાનું પંચાંગ બનાવ વામાં આવ્યું. વેદમાં જે લાંબા વખત સુધી કાયમ રહેતા ઉષ:કાળ માટે આશ્ચર્ય દર્શાવવામાં આવે છે તે આ દૃષ્ટિથી અવલોકન કરતાં સમજી શકાય છે. આર્યાવર્ત માંથી ઉત્તર ધ્રુવના પ્રદેશમાં જતાં ત્યાંનાં દી ઉષ:કાલ અને દીક રાત્રિએ જોઈ આર્યોને આશ્ચર્ય થાય એમાં નવાઈ નથી.
આ પ્રમાણે વેદમાં પાંચ ઋતુ અને છ ઋતુઓનું વર્ષ જોવામાં આવે છે અને તેમાં છ ઋતુવાળું પંચાંગ પ્રાચીન અને ઇશ્વરપ્રણીત છે એવા ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે, એટલે એવા અનુમાનને પુષ્ટિ મળે છે કે મૂળ અર્થ વર્તમાં આર્યો રહેતા હોવાથી છ રતુવાળું પંચાંગ તું અને પછી ઉત્તર ધ્રુવ તરફ તેઓએ. સાત, આપ્યાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Lounatumaragyanbhandar.com

Page #62

૧૭
એટલે ત્યાંની વસ્તુસ્થિતિને અનુકૂળ પંચાંગમાં ફેરારા કરવા પડયા અને દસ મહિનાનું વર્ષ કર્યું; પણ તેમ કરતાં વર્ષ બાર મહિનાનું છે એવી તેએની માન્યતા સ્થળે સ્થળે સ્પષ્ટ દેખાતી જાય છે. સૂર્યો કેટલા છે તે પ્રશ્ન ( તમ
વિસ્ત્યા કૃત્તિ) ના ઉત્તર આપવામાં આવે છે કે “ માસ બાર છે અને ખાર સૂર્યો છે. ” (દ્વારગમાનાઃ સંવત્સત્યંત આદિસ્થા: શતપથબ્રાહ્મણુ.) વળી ,પ્રજાપાતએ મૂળમાં ખાર સૂર્યા સર્જ્યો ” એવુ વાય પણ શતપથબ્રાહ્મણમાં છે એટલે છ ઋતુ અગર તા ભાર માસવાળું પંચાંગ પ્રાચીન હતું અને પાંચ ઋતુ અગર દસ માસવાળું પંચાગ પછીથી કરવામાં આવ્યુ હતુ, એ સાબીત થાય છે. અન્ય સ્થળે વેદ, સહિતા સહિતાઓ વગેરેમાં વાર વાર ઉલ્લેખ આવે છે, જેમાં વર્ષે બાર માસનું જ છે એમ કહેવામાં આવે છે, અને દસ માસનું પંચાંગ પ્રચ લિત થયા છતાં બાર માસના વર્ષની વાત વીસારે મુકવામાં આવતી નથી; પણ પ્રાચીન અને સત્ય પ’ચાંગ ખાર, - માસવાળું છે એમ કહેવામાં આવે છે. આ ઉપરથી બાર ભાસવાળું પંચાંગ પ્રાચીન હતું. એમ માનવામાં આવે તેની સાથે જ માનવું પડશે કે આય્યને આદિનિવાસપ્રદેશ ઉત્તર ધ્રુવ તેા ન જ હાઇ શકે; કારણુ કે તેમ હાયતે દસ માસ અગર સાત માસવાળું પંચાંગ તેનુ પ્રાચીન હેવાના ઉલ્લેખ હાવા જોઇએ.
♦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #63

ઉપસંહાર,
છેવટમાં એટલું કહેવાનું કે આ વિષય સંબંધી ગેરસમજુત ઘણી છે એટલું જ નહિ, પણ હાલમાં સમસ્ત સુશિક્ષિત જનસમૂહમાં તે તરફ બેદરકારી અને અજ્ઞાનતા ઘણી છે. આ પુસ્તક દક્ષિણના રા. નારાયણરાવ ભવાનરાવ પાવગીના પુસ્તકને ઘણેખર ઊતારો છે. જે પુસ્તક પણ મોટે ભાગે વિવિધ વિદ્વાનોનાં પુસ્તકોને ઉતારે છે. મધ્ય એશિયામાંના જંગલી જેવા, કંઈ પણ સંસ્કૃતિ વગરના આર્યોનાં ટોળાં હિંદુસ્તાન ઉપર ચઢી આવ્યાં અને ત્યાંના મૂળ વતનીઓ દ્રાવિડીઓ-તેમ જ અન્ય ભીલ, કેળા જાતિઓના પૂર્વજોને હાંકી કાઢી દેશ તાબે કર્યો, વગેરે કપોલકલ્પિત વાતો તે જ સમસ્ત વિદ્વાનોનો મત છે એમ ગેરસમજ રહેલી છે તે નાબૂદ થવા આ પ્રયત્ન છે. વળી ધાવિ લોકોના સંબંધ તે હમણું જ ગયે વર્ષે સિંધમાં
દાણ કરતાં જે પ્રાચીન અવશેષ માહે જેદાર આગળ મળ્યા છે તે દ્રાવિડ સંસ્કૃતિ આર્ય જેટલી પ્રાચીન હતી તેમ બતાવે છે એટલું જ નહિ, પણ દ્રાવિડ કઈ અનાર્ય જગલી જાતિના ન હતા એમ પણ સાબીત કરે છે. પણ કલ્પનાના ઘોડા દેડાવી આ બહારથી આવ્યા એ મતના આગ્રહીઓ એમ પણ કલ્પના બતાવે છે કે આર્યાવર્ત માં મૂળ કાળા વતનીએ તે દ્રાવિડ હશે; અને તેઓને ગેર વર્ણના આર્યોએ આર્યાવર્ત ઉપર ચઢાઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Burnatumaragyanbhandar.com

Page #64

૫૮
કરી હરાવ્યા અને દક્ષિણ તરફ હાંકી કાયા, એટલે દવુ, રાક્ષસ વગેરે સાથેના યુદ્ધ આર્યાવર્તના આ આદિવતનીઓ દ્રાવિડ લોકો સાથેના યુદ્ધ છે. પણ આપણે જોઈ ગયા કે દસ્યુ, રાક્ષસ વગેરે વ્યક્તિઓ. આર્યોની સાતિ હતી. વળી દ્રાવિડવિષયક આ કલ્પનાને કઇ પણ આધાર કે પુરાવો નથી. દ્રાવિડે આર્ય જાતિના જ હોય કે ન હોય તો પણ તેથી આર્યો બહારથી આવ્યા એ પ્રશ્ન ઉપર તેની કોઈ અસર થતી નથી એટલે તેનું વિવેચન અને કરવાની જરૂર નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #65

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #66

શ્રી સયાજી બાળજ્ઞાનમાળા.
છપાએલાં પુસ્તક:
કિમત.
013-0
૧ ગિરનારનું ગૈારવ (ખીજી આવૃત્તિ) (સચિત્ર) ૦-૬-૦ ૨ ઋતુના રંગ (બીજી આવ્રુત્ત) ૩ શરીરના સ ંચા (બીજી આવ્રુત્ત) (સચિત્ર) ૦-૬-૦ ૪ મહારાણા પ્રતાપ (બીજી આવૃત્તિ) (સચિત્ર) ૦-૬-૦ ૫ કેાની કથા (મીજી આવૃત્તિ) (સચિત્ર) 0-3-0 ૬ પાટણ સિદ્ધપુરના પ્રવાસ (બીજી આવૃત્તિ) ૦-૬-૦ ૭ પાવાગઢ (બીજી આવૃત્તિ) ૮ ર'ગઝેબ (બીજી આવૃત્તિ) (સચિત્ર) ૯ મધપુડેા (બીજી આવૃત્તિ) (સચિત્ર) ૧૦ રણજીતસિંહ (બીજી આવૃત્તિ) ૧૧ સુખી શરીર (બીજી આવૃતિ) ૧૨ શ્રી હર્ષ (બીજી આવૃત્ત) ૧૩ સૂર્યકિરણ (બીજી આવૃત્તિ) (સચિત્ર) ૧૪ વાતાવરણુ (ત્રીજી આવૃત્તિ) ૧૧ ગ્રહણ (સચિત્ર)
૧૬ ભાલનેપાલીઅન
૧૭ દોષવી ચા (સચિત્ર હિન્દી)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com
v=z-૦
==૦
v=z-s
•-{
--૭
---..
૦-૬-૦
૦-૬-૭
01110
-{-•
a=t=a.

Page #67

૦૧-
ܘ-4-
૧૮ લોહીની લીલા ૧૮ શીર્ષ (હિન્દી) ૨૦ સિકંદરની સ્વારી
-- ૨૧ સુરત
૦-૬-૦ ૨૨ એશિયાની એાળખાણ, ભાગ પહેલો ૦-૬-૦ ૨૩ ભૂસ્તરની સ્થા
૦-૬-૦ ૨૪ લૈર્ડ વિલિયમ બેન્ટિ
૦-૬-૦ ૨૫ નાના ફડનવિસ ૨૬ ચંદ્ર - ૨૭ વડોદરાને વૈભવ
-- ૨૮ મહાદજી સિંધિયા
૦-૬-૦ ૧૮ ઘરધણી
૯-૬- - ૩૦ ચાંચડ
-- .૧ પાચનક્રિયા અને દૂધ - ૩૨ એશિયાની ઓળખાણ, ભાગ બીજો ૦-૬-૦ ૩૩ ગર્ભની કથા
-- ૩૪ બાલ બાબર
-- ૩૫ નાડીતંત્ર
૦-૧- ૩૬ બાહગુએ
--- ૩૭ મહાબળેશ્વર
-- ૩૮ હિંદુસ્તાનનું વહાણવટું
૮ જાતિ અને જ્ઞાતિ, ભાગ પહેલો ૪૦ જાતિ અને જ્ઞાતિ, ભાગ બીજે ,૦-૧-૦ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com
૦-૬-૦

Page #68

૦૮-૦
ܘ-ܪܚܘ
૪૧ વિલિયમ યુવટ ગ્લૅડસ્ટન ૨ શરીર શિવાજી (સચિત્ર)
-૬-૦ જય માતા (હિન્દી) ૪૪ દરિયાકાંઠે (સચિત્ર)
૦-૬-૦ જ૫ બરફ અને પાણી
--૦ ૪૧ અર્થશાસ્ત્રની એાળખ
૮-૬-૦ ४७ संमाजी महाराज (मराठी)
૦-૬-૦ ४८ महाराणा प्रताप (मराठी)
૦-૬-૦ જ કયલાની કથા ૫૦ જઠરની કથા
* ૦-૬-૦ ૫૧ બુક ઓફ વેલિંગ્ટન
-૬-૦ પર માકણ અને જૂ
૦-૬-૦ ૫૩ પાણીનાં પરાક્રમ, ભાગ પહેલે
૦-૬-૦ ૫૪ પાણીનાં પરાક્રમ, ભાગ બીજે
--૦ ૫૫ રસાયનપ્રવેશ ૫૬ બાળપૃથ્વી
૦-૬-૦ ૫૭ હવા અને પાણી
૦-૬-૦ ૫૮ કાયલાની ખાણ
-- ૫૮ ઉત્સર્ગતંત્ર
૦-૬-૦ ૧૦ છો વન (માડી)
-- ૬૧ રાષ્ટ્રીય કેળવણી ૬૨ ફેફસાંની કથા ૧૩ ઈંગ્લાંડનું વહાણવટું Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, kurnatumaragyanbhandar.com
૦૧-

Page #69

૭-૮-૦
----
--
૦
ܘ--.
૦
૬૪ ગૌરને (હિન્દી) ૬૫ કરકસર ૬૬ ચક્રવર્તી અશોક ૬૭ વાતાવર (મ.ટ) ૬૮ ખડકની કથા ૧૯ પાણી ૭૦ ઉષ્મા . ७. विलियम एवर्ट ग्लॅडस्टन (मराठी) ७२ संपत्ति व भांडवळ (मराठी। ૭૩ કરોળિયાનાં કાવતરાં ૭૪ આર્યોનું આદિનિવાસસ્થાન
૦
૦-૬-૦ ૦-૬-૦ ૦-૬-૦ ૦-૬-૦ ૦-૬-૦ ૦-૬
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, watumaragyanbhandar.com

Page #70
થશોહિ allobllo ' Boss Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, lunatumaragyanbhandar.com