________________
૨૩
વિભક્તિવિચાર પ્રકરણ કાલ એ એક જ વર્તમાનરૂપ હોવાથી તે એક, એમ અરૂપી અજીવદ્રવ્યના કુલ દશ ભેદો છે. જેમ પગલાસ્તિકાયના દ્રવ્યો દરેક જુદા જુદા હોવાથી અને અનેક અવયવોના બનેલા હોવાથી તે જુદા જુદા સ્કન્ધી તરીકે કહેવાય છે. તેમજ તે દ્રવ્યોમાંથી છૂટા પડેલા અગર છૂટા નહિ પડેલા અવયવોને તે તે દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ દેશો કહેવાય છે. જ્યારે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ એવા દ્રવ્યો છે કે-જે એકેક અખંડ અવયવીદ્રવ્ય છે, પરંતુ તેના વિભાગો કદી પણ થતા નથી. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય, લોકાકાશના પ્રદેશ જેટલા અસંખ્યાતપ્રદેશવાળા છે અને તે લોકને વ્યાપીને રહેલા છે. એટલે તેના દેશો હોઈ શકતા નથી. પરન્તુ બુદ્ધિથી કલ્પેલા બે પ્રદેશવાળા ત્રણ પ્રદેશવાળા વગેરે વિભાગોને દેશો કહેવામાં આવે છે. અને તેના અસંખ્યાતપ્રદેશો હોવાથી પ્રદેશ તો હોઈ શકે છે. આકાશાસ્તિકાય પણ અનન્તપ્રદેશવાળો એકઅખંડઅવયવીદ્રવ્ય હોવા છતાં પણ ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, જીવ, પુદ્ગલ અને કાલ એ પાંચ દ્રવ્યના આધારરૂપ તેના એક વિભાગને લોકાકાશ, અને તે પાંચે દ્રવ્યના અભાવવાળા બીજા વિભાગને અલોકાકાશ કહેવામાં આવે છે, છતાં પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યોની માફક તેના દેશ પ્રદેશો હોઈ શકતા નથી, પરંતુ ધર્માસ્તિકાયાદિની માફક બુદ્ધિ-પરિકલ્પિત જ દેશ અને પ્રદેશરૂપ વિભાગો સમજવા. આ રીતિએ આ ત્રણે અરૂપી અજીવદ્રવ્યોના વિભાગોની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે ૪રા/
