________________
૩૧
વિભક્તિવિચાર પ્રકરણ ભાવાર્થ—ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ ચાર અજીવદ્રવ્યો તો ચૌદરાજલોકમાં સર્વત્ર છે, અને મેરુની આસપાસ ફરવાની સૂર્યની ગતિક્રિયાથી મપાતો સમયાવલિકાદિ કાલ તિસ્કૃલોકમાં કેવલ પિસ્તાલીસલાખજોજનના પરિમાણવાળા મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ હોય છે પી.
જે વર્તનારૂપ કાલ છે તે તો મનુષ્યક્ષેત્રની બહાર પણ છે, અર્થાત્ ચૌદ રાજલોકમાં છે, અને તે વર્તનારૂપ કાલ લોકમાં રહેલા દ્રવ્યોના પર્યાયરૂપ હોવાથી તેને જુદા દ્રવ્ય તરીકે શાસ્ત્રમાં ગણવામાં આવેલ નથી //પા.
ક્ષેત્રવિભક્તિનો દિશા તથા દ્રવ્યને આશ્રયી બીજો તથા ત્રીજો ભેદ જણાવવામાં આવે છે – उद्दिस्स दिसं खेत्तं, पुव्वक्खेत्ताइयं समक्खायं । दव्वं आसज्ज पुणो, सालिक्खेत्ताइयं बहुहा ॥५८॥
ભાવાર્થ-દિશાને ઉદ્દેશીને જ્યારે ક્ષેત્રની વિવક્ષા કરવામાં આવે ત્યારે પૂર્વાદિદિશામાં રહેલા ક્ષેત્રો પૂર્વક્ષેત્ર, પશ્ચિમ ક્ષેત્ર વગેરે કહેવાય છે. ક્ષેત્રમાં રહેલા દ્રવ્યને ઉદ્દેશીને જ્યારે તે ક્ષેત્રની વિવક્ષા કરવામાં આવે ત્યારે શાલિ, ઇક્ષુ વગેરે દ્રવ્યના યોગે શાલિક્ષેત્ર, ઇશુક્ષેત્ર વગેરે કહેવાય છે અને તે અનેક પ્રકારના હોય છે પ૮
ક્ષેત્રના સ્વામીની અપેક્ષાયે ક્ષેત્રવિભક્તિનો ચોથો ભેદ કહેવામાં આવે છે –
