Jiva Vichara

Author(s): Malaykirtivijay
Publisher: Malaykirtivijayji

Page 6

(૯) મુક્ત અને સંસારી જીવોમાં કયો ભેદ છે ? (૧૦) જીવના મુખ્ય બે ભેદો કયા? પ્રશ્ન-૩. વ્યાખ્યા લખો: (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) મુક્ત (૪) સંસારી
(પાઠ-૩ :)
સ્થાવરજીવો
જગતમાં જીવો અનંતા છે. જન્મ, જીવન, મરણ, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ અને દુઃખોના દાવાનળમાં તેઓ શેકાઈ રહ્યાં છે. તેની પાછળનું મુખ્ય કારણ જીવ કર્મથી લેપાયેલો છે, તે છે. જે જીવ કર્મથી મુક્ત બની જાય તે સદા માટે અનંત સુખનો માલિક બની શકે છે. આ માટે સાધના કરવી પડે. અત્યાર સુધીમાં અનંતા જીવો સાધનાના પ્રભાવે કર્મથી સંપૂર્ણ મુક્ત બનીને સદાકાળના અનંત મોક્ષસુખના માલિક બની ગયાં છે.
આમ જીવો બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયેલા છે. (૧) મોલમાં ગયેલા જીવો અને (૨) સંસારમાં રખડતાં જીવો.
જે જીવો સર્વ કર્મોથી મુક્ત બનીને મોક્ષમાં ગયા છે તેમને મુક્ત કહેવામાં આવે છે અને જે જીવો કર્મની પરાધીનતાના કારણે સંસારમાં જુદા જુદા ભવોમાં ભટકી રહ્યાં છે તેમને સંસારી કહેવામાં આવે છે. | મુક્ત જીવો કર્મ અને દેહાદિની જંજીરોથી મુક્ત બનેલા છે, જયારે સંસારી જીવો કર્મ અને દેહાદિની જંજીરોમાં જકડાયેલા છે.
જગત
અજીવ સંસાર
મુકત
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. ખાલી જગ્યા પૂરોઃ (૧)...... છે તે જીવ છે અને જ્યાં ...... નથી તે અજીવ છે. (૨) જે બુદ્ધિવાળો છે તે જ ...... છે. (૩)..... છે ત્યાં આંખથી દેખી શકાય છે. (૪) ...... નથી ત્યાં આંખથી દેખી શકાતું નથી. (૫) ...... એ વનસ્પતિમાં જીવની સિદ્ધિ કરી. (૬) જગતમાં ...... જીવો છે. (૭) કર્મથી મુક્ત બનવા......કરવી પડે. (૮)...... જીવો મોક્ષમાં ગયા છે. પ્રશ્ન-૨. ટુંકમાં જવાબ લખોઃ (૧) કયા જીવોને સુખ-દુઃખાદિ લાગણીઓ હોતી નથી ? તેમની પાસે શું હોય છે ? (૨) કોઈ નાસ્તિક “આત્મા દેખાતો નથી, માટે નહીં માનવાનો' તેવું કહે તો તેની સામે કઈ દલીલ રજૂ કરશો? (૩) આંખ જુએ છે છતાં જીભ બોલે છે, ‘હું જોઉં છું. તેનો મતલબ શું? (૪) “જીવ છે તેનો વિરોધ વિજ્ઞાનપરસ્તીઓથી નહીં થઈ શકે, કેમ? (૫) કઈ-કઈ બાબતો વ્યક્તિના દેહમાં રહેલા જીવતત્ત્વને આભારી છે ? (૬) જીવ દેહ છોડીને ચાલ્યો જાય પછી શું શું થાય છે ? (૭) માથાના વાળ કાપવામાં દુઃખ થતું નથી અને હથેળીમાં ટાંચણી મારવામાં દુઃખ થાય છે. શા માટે ? (૮) જીવો કર્મના કારણે શેમાં શેકાઈ રહ્યાં છે ?
સંસારી સ્થાવર (એલિય). પૃથ્વીકાય અપાય તેઉકાય વાઉજાય વનસ્પતિકાય
પ્રત્યેક
સાધારણ સંસારી જીવોમાં કોઈને એક જ ઈન્દ્રિય (સ્પર્શેન્દ્રિય), કોઈને બે ઈન્દ્રિયો (સ્પર્શ અને રસન), કોઈને ત્રણ ઈન્દ્રિયો (સ્પર્શ, રસન અને ઘાણ), કોઈને ચાર ઈન્દ્રિયો (સ્પર્શ, રસન, ધ્રાણ, ચક્ષુ) અને કોઈને પાંચ ઈન્દ્રિયો (સ્પર્ધાદિ ચાર અને શ્રોત્ર) હોય છે. તેથી તેઓ અનુક્રમે એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. આમાં એકેન્દ્રિય જીવોને સ્થાવર તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા છે. જ્યારે બાકીના તમામને ત્રસ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા છે. આ રીતે સંસારી જીવોનું સ્થાવર અને ત્રસ એમ બે વિભાગમાં વિભાગીકરણ થાય છે.
જે જીવો સ્વેચ્છાએ કે સુખ-દુઃખ-ભયાદિ પ્રસંગે એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને જઈ શકે છે તેઓ ત્રસ કહેવાય છે. શંખનો જીવ, કીડી, મંકોડા, ઈયળ, વીંછી, પતંગિયું, ગાય, ભેંસ, ચકલા, માણસ, દેવો, નરકના જીવો વગેરે એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને જઈ શકે છે. માટે તેઓ બધા ત્રસ કહેવાય.
જે જીવો સ્વેચ્છાએ કે સુખ-દુઃખ-ભયાદિ પ્રસંગે પણ એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને જઈ શકતા નથી તેઓ સ્થાવર કહેવાય છે. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ (વૃથા, ઘાસ, લીલ, બટાટા, ફળ, ફુટ, અનાજ વગેરે) આ એકેન્દ્રિય જીવો સ્થાવર છે.
જો કે (ઢળાવ આદિના કારણે) પાણી, (ઘાસ વગેરેના કારણે) અગ્નિ અને (પવનની | દિશા વગેરના કારણે) વાયુ ગતિ કરતા જણાય છે, પરંતુ તેઓ ઢળાવ આદિના કારણે ગતિ કરે છે, સ્વેચ્છાએ કે સુખ-દુઃખાદિ નિમિત્તે ગતિ કરતા નથી માટે તેમનો સમાવેશ સ્થાવરમાં જ કરવામાં આવ્યો છે.