________________
પ્રાણ દશ પ્રકારના છે:
પાંચ ઈન્દ્રિય તે પાંચ પ્રાણ. (સ્પર્શેન્દ્રિય વગેરે) ત્રણ બળ તે ત્રણ પ્રાણ. (મનોબળ, વચનબળ, કાચબળ) શ્વાસોચ્છવાસ અને આયુષ્ય એ બે પ્રાણ.
પ્રાણ એટલે સંસારી જીવોનું જીવન. કોઈ વ્યક્તિ જીવે છે કે નહિ ? તે ઉપરના દ્રવ્યપ્રાણોના આધારે જાણી શકાય છે. આ પ્રાણો જ્યારે નષ્ટ પામે ત્યારે જીવ મૃત્યુ પામ્યો તેમ વ્યવહારમાં કહેવાય છે. અર્થાત્ પ્રાણો સાથેનો વિયોગ જ જીવનું મરણ કહેવાય છે. પરંતુ હકીકતમાં આત્માના લક્ષણરૂપ ભાવપ્રાણો તો જીવની સાથે જ રહેતાં હોવાથી (ક્યારેય આત્માનો ભાવપ્રાણોથી વિયોગ થતો ન હોવાથી) જીવ કદાપિ મૃત્યુ પામતો નથી.
કયા પ્રાણ - કયા જીવોને
સ્પર્શેન્દ્રિય - એકેન્દ્રિયાદિ સર્વને રસનેન્દ્રિય - બેઈન્દ્રિયાદિ સર્વને ધ્રાણેન્દ્રિય
તેઈન્દ્રિયાદિ સર્વને ચક્ષુરિન્દ્રિય
ચઉરિન્દ્રિય-પંચેન્દ્રિયને શ્રોતેન્દ્રિય - પંચેન્દ્રિયને મનોબળ - પર્યાપ્તા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયને વચનબળ - પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયાદિ સર્વને કાયબળ, આયુષ્ય - સઘળા જીવોને
શ્વાસોચ્છવાસ - પર્યાપ્તા સઘળા જીવોને પ્રાણનું કારણ પર્યાપ્તિ છે. અર્થાત્ પર્યાપ્તિ એ કારણ છે અને પ્રાણ એ કાર્ય છે. પર્યાપ્તિ વડે પ્રાણો ચાલે છે.
આહારાદિ સર્વ પર્યાપ્તિઓ વડે - આયુષ્ય શરીર પર્યાપ્તિ વડે
- કાચબળ ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ વડે - ઈન્દ્રિયો શ્વાસોચ્છવાસ પર્યાપ્તિ વડે શ્વાસોચ્છવાસ ભાષા પર્યાપ્તિ વડે - વચનબળ મન પર્યાપ્તિ વડે
- મનોબળ કયા જીવને કેટલા પ્રાણ?
અપર્યાપ્તા જીવો માત્ર ત્રણ જ પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કરતા હોવાથી તેમને
શ્વાસોચ્છવાસ, વચનબળ, મનોબળ - આ ત્રણ પ્રાણ તો હોય જ નહિ.
અપર્યાપ્તા એકેન્દ્રિય : આયુષ્ય, કાચબળ, સ્પર્શેન્દ્રિય-એ ૩ અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિય : ઉપરના ત્રણ અને રસનેન્દ્રિય-એ ૪ અપર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિય : ઉપરના ચાર અને ધ્રાણેન્દ્રિય-એ ૫ અપર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય : ઉપરના પાંચ અને ચક્ષુરિન્દ્રિય-એ ૬ અપર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિય : ઉપરનાં છે અને શ્રોતેન્દ્રિય-એ ૭
પ્રાણ હોય છે. પર્યાપ્તા જીવોમાં એકેન્દ્રિય ચાર, સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છે અને બાકીના જીવો પાંચ પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કરે છે માટે તેમને તે અનુસારે નીચે મુજબ પ્રાણો હોય છે : પર્યાપ્તા એકેન્દ્રિયઃ આયુષ્ય, કાચબળ, સ્પર્શેન્દ્રિય અને શ્વાસોચ્છવાસ-એ ૪ પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયઃ ઉપરના ચાર, વચનબળ, રસનેન્દ્રિય-એ ૬ પર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિયઃ ઉપરના છ અને ધ્રાણેન્દ્રિય-એ ૭ પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય ઃ ઉપરના સાત અને ચક્ષુરિન્દ્રિય-એ ૮ પર્યાપ્તા સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચઃ ઉપરના આઠ અને શ્રોતેન્દ્રિય-એ ૯ પર્યાપ્તા ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, ગર્ભજ મનુષ્ય, દેવ, નારક: ૧૦ પ્રાણ હોય છે. (સંમૂર્છાિમ મનુષ્યો અપર્યાપ્તા જ હોય છે માટે તેમને ૭ પ્રાણ હોય છે.)
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. ખાલી જગ્યા પૂરો : (૧) ...... જીવોને ભાવ પ્રાણો પરિપૂર્ણ પ્રગટ થયેલા હોય છે. (૨) ...... હોવાને કારણે ...... જીવ દ્રવ્યજીવ પણ કહેવાય છે. (૩)...... આત્માઓને માત્ર...... હોવાથી ભાવજીવ કહેવાય છે. (૪) ...... એટલે સંસારી જીવોનું જીવન. (૫)...... સાથેનો વિયોગ જ જીવનું ......કહેવાય છે. (૬) સ્પર્શેન્દ્રિય ..... ને હોય છે. (આ રીતે કોઈ પણ માટે પૂછી શકાય.) (૭) ..... કારણ છે અને ...... કાર્ય છે. (૮)...... પર્યાપ્તિ વડે કાચબળ પ્રાપ્ત થાય છે. (આ રીતે કોઈ પણ માટે પૂછી શકાય.). પ્રશ્ન-૨. નીચેના પ્રશ્નોના ટૂંકમાં જવાબ આપો : (૧) સંસારી જીવને પ્રાણી પણ કહેવામાં આવે છે. શા માટે ? (૨) પ્રાણ કેટલા છે? કયા કયા? પ્રશ્ન-૩. નીચેના જીવોને કેટલા અને કયા કયા પ્રાણ હોય છે? (કોઈ પણ જીવ માટે પૂછી શકાય.).
(8)
