________________
ચાર અનુત્તર : ૩૧ સાગરોપમ
૩૩ સાગરોપમ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન : ૩૩ સાગરોપમ ૩૩ સાગરોપમ (આ ઉપરાંત, પહેલા-બીજા દેવલોકની નીચેના કિલ્બિષિકનું ૩ પલ્યોપમ, ત્રીજા દેવલોકની નીચેના કિલ્બિયિકનું ૩ સાગરોપમ, છઠ્ઠાદેવલોકની નીચેના કિબિષિકનું ૧૩ સાગરોપમ, નવ લોકાંતિક દેવોનું (જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ) ૮ સાગરોપમનું આયુષ્ય હોય છે.)
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. નીચેના જીવોનું આયુષ્ય લખો: (કોઈ પણ જીવનું જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય પૂછી શકાશે.)
મનુષ્ય - સાત કે આઠ ભવ સુધી દેવ - સ્વકાય સ્થિતિ નથી. (દેવ મરી દેવ થતો નથી.)
નારક - સ્વકીય સ્થિતિ નથી. (નારક મરી નારક થતો નથી.) (જઘન્ય સ્વકીય સ્થિતિ : દરેક પ્રકારના જીવોની અંતર્મુહૂર્ત-અંતર્મુહૂર્ત.) વત્સઃ ગુરૂજી ! પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યની સ્વકીય સ્થિતિ સાત કે આઠ ભવ-એમ કેમ કહ્યું? ગુરૂજી : વત્સ ! તેઓ સતત વધુમાં વધુ સાત ભવ સુધી સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તરીકે જન્મ લે છે. આઠમો ભવ ન કરે. જો આઠમો ભવ કરે તો અવશ્ય યુગલિક તરીકે જ કરે. (યુગલિકોનું આયુષ્ય અસંખ્યાત વર્ષનું હોય છે.) અને યુગલિકો મરીને નિયમો દેવલોકમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે સતત આઠથી વધારે ભવ તો ન જ કરે. વળી તિર્યંચમાં આઠમો ભવ ગર્ભજ ચતુષ્પદ કે ગર્ભજ ખેચરનો જ સમજવો. બાકીના ગર્ભજ કે સંમૂર્ણિમ તિર્યંચો યુગલિક ન હોય.
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. નીચેના જીવોની સ્વકીય સ્થિતિ લખો: (કોઈ પણ જીવની જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ સ્વકીય સ્થિતિ પૂછી શકાશે.)
પાઠ-૧૮ :)
પણ
(પાઠ-૧૭ કે સ્વાયસ્થિતિ) જીવે એક ભવમાં જે કાયા (જાતિ) પ્રાપ્ત કરી હોય તેવી જ કાયા (જાતિ) માં સતત વધુમાં વધુ કેટલા વર્ષ કે કેટલા ભવ સુધી ઉત્પન્ન થઈ શકે ? - એ બાબત આ પાઠમાં (સ્વકાય-સ્થિતિમાં જણાવવામાં આવી છે. જેમ કે પૃથ્વીકાયનો જીવ સતત પૃથ્વીકાયમાં જ કેટલા વર્ષ સુધી જન્મ-મરણ લઈ શકે ? મનુષ્યનો જીવ મનુષ્યભવમાં જ સતત કેટલા ભવ સુધી ઉત્પન્ન થઈ શકે ?
ઉત્કૃષ્ટ સ્વકાય સ્થિતિ પૃથ્વીકાય
- અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી અકાય
- અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી તેઉકાય
- અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી વાયુકાય
- અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય - અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી સાધારણ વનસ્પતિકાય - અનંત ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી બેઈન્દ્રિય
- સંખ્યાતા વર્ષ સુધી તેઈન્દ્રિય
- સંખ્યાતા વર્ષ સુધી ચઉરિન્દ્રિય - સંખ્યાતા વર્ષ સુધી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ - સાત કે આઠ ભવ સુધી (કોઈ પણ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની એક જાતિના ૭-૮ ભવ અને જુદા-જુદા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ થાય તો પણ ૭-૮ ભવ કરે.)
(૫૯)
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદિ જીવના લક્ષણો છે. અર્થાત્ એ જીવને હોય જ અને જીવ સિવાય કોઈને પણ ન હોય. આ લક્ષણોને ભાવપ્રાણ કહેવામાં આવે છે. મોક્ષના જીવોને આ ભાવપ્રાણો પરિપૂર્ણ રીતે પ્રગટ થયેલા હોય છે, જ્યારે સંસારી જીવોને ઓછા-વતા અંશે પ્રગટ થયેલા હોય છે. ભાવપ્રાણોનો અનંતમો ભાગ તો દરેક સંસારી જીવોને ખુલ્લો હોય જ છે. (શરીરધારી જીવોમાં કેવલજ્ઞાન પામેલા સર્વ આત્માઓને ભાવપ્રાણો પરિપૂર્ણ પ્રગટ જ હોય છે.)
સંસારી જીવો ભાવપ્રાણો ઉપરાંત દ્રવ્યપ્રાણોને પણ ધારણ કરે છે. તેથી તેને પ્રાણી પણ કહેવામાં આવે છે.
દ્રવ્યપ્રાણ હોવાને કારણે સંસારી જીવ દ્રવ્યજીવ પણ કહેવાય છે. જ્યારે મોક્ષના આત્માઓને માત્ર ભાવપ્રાણ જ હોવાથી ભાવજીવ કહેવાય છે. આપણે પ્રસ્તુતમાં સંસારી જીવોના દ્રવ્યપ્રાણો અંગે વિચારવાનું છે.
(69)
