________________
પાઠ-૮ :)
પંચેયિતિર્યચ
સ
વિલેજય તિય
પંચેનિયા
દેવ
લયસ
મનુષ્ય
માય
ના
સ્થલચર
ખેયર
વિકસેન્દ્રિય જીવો પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા - એમ બે પ્રકારે હોવાથી કુલ છ ભેદ થાય છે :
(૧) પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિય (૨) અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિય (૩) પર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિય (૪) અપર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિય (૫) પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય (૬) અપર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. ખાલી જગ્યા પૂરો : (૧) સ્પર્શેન્દ્રિયનો વિષય ...... છે. (૨) રસનેન્દ્રિય ....... પારખવાનું કામ કરે છે. (૩) ...... નો વિષય ગંધ છે. (આમ પાંચેય ઈન્દ્રિયો માટે કોઈ પણ રીતે ખાલી જગ્યા પૂછી શકાય.) (૪) પેટમાં થતાં મોટાં કરમિયાને...... પણ કહે છે. (૫) વાસી નરમ પુરી વગેરેમાં તથા વાસી રાંધેલ અન્નમાં ...... જીવો ઉત્પન્ન થાય છે. (૬)...... વાળના મૂળમાં ઉત્પન્ન થઈ
ત્યાં જ ચોંટી રહે છે. (૭) ......કુતરાં વગેરેના કાનમાં હોય છે. (૮) ..... ખરાબ થીમાં થાય છે. (૯)...... પશુ ઉપર હોય છે. પ્રશ્ન-૨. ટૂંકમાં જવાબ લખો: (૧) પાંચ ઈન્દ્રિયના નામ લખો. (૨) એકેન્દ્રિય જીવોને કઈ કઈ ઈન્દ્રિય હોય છે ? (આ રીતે બેઈન્દ્રિય વગેરે માટે પણ પૂછી શકાય.) (૩) એકેન્દ્રિય જીવો શું પારખી શકે ? શું ન પારખી શકે ? (આ રીતે બેઈન્દ્રિય વગેરે માટે પણ પૂછી શકાય.) (૪) વિકલેન્દ્રિયમાં કયા ત્રણ જીવભેદોનો સમાવેશ થાય છે? શા માટે ? (૫) લાળિયા જીવો ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? (૬) પોરા ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે અને કેવા હોય છે? (૭) વાળાના જીવો કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે અને કેવા હોય છે? (૮) દ્વિદળની ઉત્પત્તિ સમજાવો. (૯) ઉધઈ વિશે લખો. (૧૦) ગઢયાનું બીજું નામ લખો. તે
ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? (૧૧) ઈયળ તથા ધનેરા ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? (૧૨) ઈન્દ્રગોપનાં બીજા નામ લખો. (૧૩) ખડમાંકડીના બીજા નામ લખો. (૧૪) માંકડવગેરે રાત્રે બહાર નીકળે છે તથા કીડી વગેરે ખાંડ તરફ ગતિ કરે છે તેથી તેમને ચક્ષુરિન્દ્રિય હશે ને ? સમજાવો. (૧૫) વિકલેન્દ્રિયના કુલ કેટલા ભેદ થયા ? કયા કયા? લખો. પ્રશ્ન-૩. વ્યાખ્યા લખો: (૧) વિકલેન્દ્રિય (૨) બેઈન્દ્રિય (૩) તેઈન્દ્રિય (૪) ચઉરિન્દ્રિય પ્રશ્ન-૪. નીચેના જીવભેદોના પાંચ-પાંચ ઉદાહરણ લખો : (૧) બેઈન્દ્રિય (૨) તેઈન્દ્રિય (૩) ચઉરિન્દ્રિય પ્રશ્ન-૫. નીચેના જીવો કયા જીવભેદમાં આવે તે લખો: આ પાઠમાં આપેલ કોઈ પણ ઉદાહરણ પૂછી શકાય.)
(૫)
ચતુષ્પદ ઉરપરિસર્ષ
ભુપસિર્પ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો ત્રણ પ્રકારના છે: ૧. જલચર ૨. સ્થલચર ૩. બેચર ૧. જલચરઃ જે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો કુવા, વાવ, તળાવ, નદી, સમુદ્રાદિ જળાશયોમાં જીવન ચલાવી શકે છે તેઓ જલચર કહેવાય છે. મોટા મગરમચ્છો, મગર, કાચબા, માછલા, ગ્રાહ (ગ્રાહને ઝુડ કહે છે હાથીને પણ ખેંચી જાય તેવું ઘણું જ બળવાન તાંતણાના આકારનું જળચર પ્રાણી છે.) વગેરે. ૨. સ્થલચર : જે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો જળાશયમાં જીવન ચલાવી શકતા નથી તેમજ આકાશમાં ય ઊડી શકતા નથી, પરંતુ જમીન ઉપર જીવન ચલાવે છે તેઓ સ્થલચર કહેવાય છે. આવા સ્થલચર તિર્યંચો ત્રણ પ્રકારના હોય છે : (૧) ચતુષ્પદ : ચાર પગવાળા ગાય, બળદ, હાથી, ઘોડા, ભેંસ, વાઘ, સિંહ, ચિત્તા, દિપડા, હરણ, કુતરા, ગધેડા, ઊંટ, બકરા, ભૂંડ વગેરે. (૨) ઉરપરિસર્પ : પેટ વડે ચાલનારા-સર્પ, અજગર, નાગ (ફણાવાળો સર્પ, આશીવિષ સર્પ (દાઢમાં ઝેર હોય છે), દૃષ્ટિવિષ સર્પ, ઉગ્રવિષ સર્પ, ભોગવિષ સર્ષ (શરીરમાં ઝેર હોય છે), ત્વવિષ સર્પ, નિઃશ્વાસવિષ સર્પ, આસાલિક સર્પ (તે સંમૂર્છાિમ હોય છે અને ૧૫ કર્મભૂમિમાં જ થાય છે) વગેરે. (૩) ભુજપરિસર્પઃ હાથ વડે ચાલનારા-નોળિયા, ઉંદર, ખિસકોલી, ગરોળી, ચંદનઘો, વાંદરા વગેરે. ૩. બેચરઃ જે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો આકાશમાં ઊડી શકે છે તેઓ ખેચર કહેવાય છે. તેમાં કેટલાક (લોમજ) રૂંવાટાની પાંખવાળા હોય છે-જેમ કે ચકલા, પોપટ, મોર, કાગડા, ગીધ, કબૂતર, હંસ, સારસ, ઘુવડ વગેરે. અને કેટલાક ચામડાની પાંખવાળા
(૧૬)
