________________
૧. ભવનપતિ દેવોઃ રત્નપ્રભા નામની પહેલી નરક પૃથ્વીના ૧,૮૦,૦૦૦ (એક લાખ એંશી હજાર) યોજનના જાડા થર (ઊંચાઈ) માંથી ઉપર અને નીચેના એક-એક હજાર યોજન બાદ કરતાં ૧,૭૮,૦૦૦ યોજન રહે. તેમાં પહેલી નરકના જીવોને રહેવાના તેર ખતરો આવેલા છે. આ તેર ખતરો વચ્ચે કુલ બાર આંતરા (જગ્યા) થાય છે. આ બાર આંતરામાંથી ઉપર-નીચેનું એક-એક આંતરું છોડી દેતાં વચલા દશ આંતરામાં દશ પ્રકારના ભવનપતિના દેવો ઘર જેવા ભવનો અને માંડવા જેવા આવાસોમાં રહે છે. ભવનોમાં રહેતા હોવાથી તેઓ ભવનપતિ દેવો કહેવાય છે. વળી તેઓ કુમાર જેવા રૂપાળા, આનંદી, રમતિયાળ અને છેલબટાઉ (શોખીન હોવાથી તેઓના જાતિનામની પાછળ “કુમાર” શબ્દ લગાડેલ છે.
દશ પ્રકારના ભવનપતિ દેવોના નામ આ પ્રમાણે છે : (૧) અસુરકુમાર (૨) નાગકુમાર (૩) સુવર્ણકુમાર (૪) વિદ્યુત કમાર (૫) અગ્નિકુમાર (૬) દ્વિપકુમાર (૭) ઉદધિમાર (૮) દિશિકુમાર (૯) વાયુકુમાર (૧૦) સ્વનિતકુમાર
અગિયારમાં આંતરામાં રહેલા અસુરકુમાર નિકાયના (જાતિના) ભવનપતિ દેવોમાં અત્યંત કુર પંદર પ્રકારની પરમાધાર્મિક દેવજાતિઓ આવેલી છે. તેઓ પ્રથમ ત્રણ નરકના જીવોને ત્રાસ આપીને જ આનંદ લુંટવાની મનોવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિવાળા હોવાથી અન્ય અસુરકુમાર જાતિના દેવો કરતાં તેમની ગણતરી અલગ પણ કરવામાં આવે છે. પરમ અધર્મ (નારકના જીવોને દુઃખ આપીને ખૂશ થવા રૂપ અધર્મ) ને સેવનારા હોવાથી પરમાધાર્મિક કહેવાય છે. તેઓ મિથ્યાત્વી છતાં ભવી જ હોય છે. અંતે અત્યંત દુઃખમાં મૃત્યુ પામીને અંડગોલિક થાય છે, ત્યાંથી ભયાનક વેદનામાં મૃત્યુ પામીને (કરેલાં પાપોના પરિણામરૂપે) નારકીના જીવો તરીકે ઉત્પન્ન થઈ દુઃખો ભોગવે છે.
આ પરમાધાર્મિક દેવો નરકનાં જીવોને ઊંચે ઊછાળીને પછાડવા, ભઠ્ઠીમાં પકવવા, આંતરડા ચીરવા, શરીરમાં ભાલા પરોવવા, બાણોથી વિંધવા, શરીરના રાઈ રાઈ જેટલા ટુકડાં કરવા, કરવતાદિથી ચીરવા, તીક્ષ્ણ ચાંચોવાળા વિરાટ પક્ષીઓના રૂપો લઈ ચાંચો મારી-મારીને ફેંદવા, ઊકળતા લોહી-પરૂની વૈતરિણી નદીમાં ડૂબાડવા, ધગધગતા લોખંડના સ્થંભ સાથે બાંધવા ઈત્યાદિ અનેક રીતે ભયાનક વેદનાઓ આપે છે-તેમાં અતિ આનંદ લુંટે છે અને ચીકણા કર્મો ઊપાર્જન કરે છે.
પંદર પ્રકારના પરમાધાર્મિક દેવજાતિના નામ આ પ્રમાણે છે : ૧. અંબ ૨. અંબરીષ ૩. શબલ ૪. શ્યામ ૫. રૌદ્ર ૬. ઉપરૌદ્ર ૭. અસિપત્ર ૮. ધનુ ૯, કુંભ ૧૦.કાળ ૧૧. મહાકાળ ૧૨.વૈતરણ ૧૩. વાલુક ૧૪, મહાઘોષ ૧૫. ખરસ્વર.
આ રીતે જોતાં ભવનપતિના ૧૦ અસુકુમારાદિ + ૧૫ પરમાધાર્મિક = ૨૫ ભેદો થયા. તે બધા પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા ગણતાં કુલ ૫૦ ભેદો થાય છે.
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. ખાલી જગ્યા પૂરો: (૧) ...... નામની પહેલી નરક પૃથ્વીની ઊંચાઈ ...... છે. (૨) પહેલી નરકના જીવોને રહેવાના ...... અતર છે. (૩) ...... માં રહેતા હોવાથી તેઓ ...... કહેવાય છે. (૪) પરમાધાર્મિક દેવો ...... નિકાયના ભવનપતિ દેવોની પેટા જાતિ છે. (૫) પરમાધાર્મિક દેવો ..... નરક સુધીના નારકોને ત્રાસ આપે છે. (૬) ભવનપતિના કુલ ...... ભેદ છે. (૭) ભવનપતિ દેવો ...... લોકમાં રહે છે. પ્રશ્ન-૨. ટૂંકમાં જવાબ આપો? (૧) દેવોના મુખ્ય ચાર ભેદો કયા? (૨) કયાદેવો ક્યાં છે? (૩) ભવનપતિ નિકાયના દેવો
ક્યાં કેવા મકાનમાં રહે છે ? (૪) અસુરકુમાર વગેરે ભવનપતિ શા માટે કહેવાય છે ? અને તેમના નામની પાછળ ‘કુમાર’ શબ્દ શા માટે લગાડેલ છે? (૫) દશ પ્રકારના ભવનપતિ દેવોના નામ લખો. (૬) અસુરકુમાર કરતાં પરમાધાર્મિકની ગણતરી અલગ શા માટે કરવામાં આવે છે ? (૭) પરમાધાર્મિક દેવો નરકના જીવોને કેવી રીતે ત્રાસ આપે છે ? (૮) ત્રાસ આપવાથી પરમાધાર્મિક દેવોને કયા દુઃખો ભોગવવા પડે છે? (૯) પરમાધાર્મિક દેવજાતિના નામ લખો. (૧૦) ભવનપતિના કુલ ભેદ કેટલાં? કેવી રીતે? પ્રશ્ન-૩. વ્યાખ્યા લખો: (૧) ભવનપતિ (૨) પરમાધાર્મિક
(પાઠ-૧૩; મધ્યલોક્માં વ્યંતર અને જ્યોતિષ્ક દેવો) વ્યંતરદેવોઃ રત્નપ્રભા નામની પહેલી નરક પૃથ્વીના ૧,૮૦,૦૦૦ (એક લાખ એંશી હજાર) યોજનના જાડા થર (ઊંચાઈ) માંથી ઉપરના જે એક હજાર યોજન છે, તેમાં ઉપર-નીચે ૧૦૦-૧૦૦(સો-સો) યોજનછોડી દેતાં વચલા ૮૦૦ (આઠસો) યોજનમાં વ્યંતર દેવોની આઠ જાતિઓ રહે છે. તેમાં વ્યંતર દેવોના અસંખ્ય નગરો આવેલા છે.
તેવી જ રીતે ઉપરના છોડેલા ૧૦૦ (સો) યોજનમાંથી ઉપર-નીચે ૧૦૧૦ (દસ-દસ) યોજન છોડી દેતાં વચલા ૮૦ (એંશી) યોજનમાં આઠ વાણ વ્યંતર જાતિના દેવોના નગરો છે.
યંતર એટલે અંતર વગરના. (મનુષ્યોથી [મનુષ્યલોકથી] બહુ અંતર ન હોવાથી) અથવા વ્યંતર એટલે વિવિધ પ્રકારના અંતરવાળા. (તેઓના નગરો છેટે છેટે હોવાથી) અથવા વનાન્તરો (વનોમાં), શૈલાન્તરો (પર્વતોમાં), કદરાન્તરોમાં (ગુફાઓમાં) વસતાં હોવાથી વ્યંતર કે વાણવ્યંતર કહેવાય છે.
