________________
બાર દેવલોકન ચિત્ર
ઉર્વલોક,
બારદેવલોક,
બિષિક
અલોકાકાશ
1ઢાકાર
અલોકાકાશ
ફિલિપિક
પાઠ-૧૪ : ઉર્વલોકમાં વૈમાનિક દેવો વૈમાનિક દેવો : વિશિષ્ટ માન-માપવાળા તે વિમાન અથવા વિશિષ્ટ-પુણ્યશાળી આત્માથી જે ભોગવાય તે વિમાન. આ વિમાનમાં રહેનારા દેવો તે વૈમાનિક દેવો કહેવાય.
વૈમાનિક દેવો બે પ્રકારના છે: ૧) કલ્પપપન્ન (૨) કલ્પાતીત. કલ્પપપત્ર દેવોઃ જ્યાં ઈન્દ્ર, સામાનિક, નોકર આદિની વ્યવસ્થા હોય તે કલ્પ કહેવાય. આવા ક૫માં ઉત્પન્ન થયેલા દેવો તે કલ્પોપપન્ન કહેવાય. ભવનપતિ, વ્યંતર,
જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિકના બાર દેવલોકમાં કલ્પ=ઈન્દ્રાદિનો વ્યવહાર છે. તેથી તેમાં ઉત્પન્ન થયેલા દેવો કલ્પપપન્ન કહેવાય.
કુલ ૬૪ ઈન્દ્રો છે - ભવનપતિના દશ નિકાયમાં દરેકમાં બબ્બે ઈન્દ્ર હોવાથી તેના ૨૦ + દયંતર અને વાણવ્યંતરના ૧૬ નિકોયમાં દરેકમાં બબે ઈન્દ્ર હોવાથી તેના ૩૨ + જ્યોતિષ્કમાં સૂર્ય અને ચન્દ્રનો ૧-૧=૨ + વૈમાનિકના બાર દેવલોકમાં નવમા-દશમા દેવલોકનો એક, અગિયારમા–બારમા દેવલોકનો એક અને શેષ આઠ દેવલોકના આઠ=૧૦ ઈન્દ્ર છે, તેથી ૨૦ + ૩૨ + ૨ + ૧૦ = ૬૪ ઈન્દ્રો થાય. (જો કે અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રના થઈને ચન્દ્ર-સૂર્ય તો અસંખ્ય છે, માટે તેના ઈન્દ્રો પણ અસંખ્ય થાય. પરંતુ અહીં સઘળા સૂર્ય ઈન્દ્રની એક અને સઘળા ચન્દ્ર ઈન્દ્રની એકમાં જ ગણતરી કરી છે.) આ ઈન્દ્રો તથા ત્યાંના દેવોનો પ્રભુના જન્મકલ્યાણકાદિ ઉજવવાનો કલ્પ=આચાર છે. તેથી પણ તેઓ કલ્પપપન્ન કહેવાય છે.
લોકના મધ્યભાગથી ઉપર દોઢ રાજલોક પૂરો થતાં દક્ષિણ દિશામાં પહેલો દેવલોક અને ઉત્તર દિશામાં બીજો દેવલોક આવેલ છે. એ પછી ત્રીજી-ચોથો-પાંચમો થાવત્ બારમો દેવલોક આવેલ છે. ચિત્ર મુજબ તેની ગોઠવણી સમજી લેવી. વળી કિબિષિક દેવોના ત્રણ વિમાનો અનુક્રમે પહેલા-બીજા દેવલોક નીચે, ત્રીજા દેવલોક નીચે અને છઠ્ઠા દેવલોક નીચે આવેલા છે. કિલ્બિષિક દેવો હલકી કક્ષાના-હલકા પુણ્યવાળા દેવો છે. તેઓ ચંડાળતુલ્ય ગણાય છે તથા પાંચમા દેવલોકમાં લોકાંતિક દેવોના નવ વિમાનો પણ આવેલા છે. (જે ચિત્રમાં બતાવ્યા નથી.) બાર દેવલોકના નામઃ (૧) સૌધર્મ (૨) ઈશાન (૩) સનસ્કુમાર (૪) મહેન્દ્ર (૫) બ્રહ્મલોક (૬) લાંતક (૭) મહાશુક્ર (૮) સહસ્ત્રાર (૯) આનત (૧૦) પ્રાણત (૧૧) આરણ (૧૨) અમ્રુત
પહેલ દેવલ કિલ્બિષિક
નવ લોકાંતિકના નામ : (૧) સારસ્વત (૨) આદિત્ય (૩) વલ્ડિ (૪) અરૂણ (૫) ગઈતોય (૬) તુષિત (૭) અવ્યાબાધ (૮) મરૂત (૯) અરિષ્ટ.
આદેવોના વિમાનો પાંચમાં બ્રહ્મલોકના અંતે ચાર દિશામાં ચાર, ચાર વિદિશામાં ચાર અને વચમાં એક-એમ નવ છે. એ નવ વિમાનોના કારણે તેમના નવ ભેદ છે. તેઓ વિષયરતિથી વિમુખ હોવાથી દેવર્ષિ (દેવ ઋષિ) પણ કહેવાય છે. આ દેવો પવિત્ર અને એકાવતારી (પછીના ભવે મોક્ષમાં જનારા) હોય છે. કોઈ પણ તીર્થકર ભગવાન દીક્ષા લેવાના હોય તેના એક વર્ષ પહેલા તેઓ તીર્થકર ભગવાન પાસે આવીને વર્ષીદાનની (સંવત્સરી દાનની) યાદ અપાવે છે અને તીર્થ પ્રવર્તાવવા વિનંતી કરે છે.
આ રીતે કલ્પોપપન્ન વૈમાનિક દેવલોકના ૧૨ દેવલોક + ૩ કિલ્બિષિક + ૯ લોકાંતિક - ૨૪ ભેદ થાય. તે સર્વે પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા ગણતાં કુલ ૪૮ ભેદ થયા. કલ્પાતીત દેવોઃ જ્યાં ઈન્દ્ર-નોકરાદિ વ્યવસ્થા કે તીર્થકરોના જન્માભિષેકાદિ ઊજવવાનો આચાર (કલ્પ) નથી તેવા દેવલોકના દેવો કલ્પાતીત કહેવાય છે. ૧૨ દેવલોકથી ઉપરના દેવલોકના દેવો કલ્પાતીત છે. અર્થાત્ તેઓ કલ્પ રહિત છે, સર્વે
(૪૯)
(૫૦)
