________________
(પાઠ-૧૦ :) મનુષ્યના ૩૦૩ ભેદ
વત્સઃ ગુરૂજી ! મયલોકની ઊંચાઈ કેટલી છે? ગુરૂજી : વત્સ ! મધ્યલોકની મધ્યમાં જંબુદ્વીપ આવેલ છે. તેની મધ્યમાં મેરૂપર્વત આવેલ છે. મેરૂપર્વતની અંદરના કંદના (મૂળના) ઉર્ધ્વ ભાગમાં ગાયના સ્તનની જેમ ૪ + ૪ = ૮ રૂચક પ્રદેશો આવેલા છે. તે ચોરસ રૂચકના નામથી ઓળખાય છે. તે સમભૂલા પણ કહેવાય છે. વળી તે એક રાજ પ્રમાણ મધ્યલોકનો બરાબર મધ્યનો ભાગ છે. આ રૂચકની અપેક્ષાએ ઉપરના ૯૦૦ યોજન અને નીચેના ૯૦૦ યોજન મધ્યલોકમાં ગણાય છે. તેથી મધ્યલોકની ઊંચાઈ ૧૮૦૦ યોજન છે.
પહેલો જંબુદ્વીપ, બીજો ધાતકીખંડ અને ત્રીજો પુષ્કરવર દ્વીપ છે. પુષ્કરવરદ્વીપના મધ્યમાં ગોળાકારે (વલયાકારે) માનુષોત્તર પર્વત આવેલ હોવાથી તેના બે ભાગ પડી જાય છે. તેથી જંબુદ્વીપ, ધાતકીખંડ અને અડધો પુષ્કરવદ્વીપ મળીને અઢીદ્વીપ થાય છે. મનુષ્યોના જન્મ અને મરણ આ અઢીદ્વીપમાં જ થતાં હોવાથી તે મનુષ્યલોક તરીકે ઓળખાય છે.
| v ne
%
\ \
દ્વીપ ર
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. નીચેની ખાલી જગ્યા પૂરો: (૧) મનુષ્યના જન્મ અને મરણ ...... લોકમાં જ થાય છે. (૨) મધ્યલોક ..... પ્રમાણ તિછ વિસ્તારવાળો છે. (૩) મધ્યલોકને ...... કે ...... પણ કહેવામાં આવે છે. (૪) મધ્યલોકની મધ્યમાં ....... દ્વીપ આવેલો છે. (૫) જંબુદ્વીપનો વિસ્તાર ..... પ્રમાણ છે. (૬) જંબુદ્વીપને ફરતે ...... વિસ્તારવાળો ...... સમુદ્ર આવેલ છે. (૭) આઠમા દ્વીપનું નામ ...... છે. (૮) તિર્થ લોકમાં ..... દ્વીપ-સમુદ્રો છે. (૯) જંબૂદ્વીપ નામવાળા કુલ ..... દ્વીપો છે. (૧૦) મધ્યલોકની ઊંચાઈ ...... છે. પ્રશ્ન-૨. નીચેના પ્રશ્નોના ટુંકમાં જવાબ આપો: (૧) મધ્યલોકના બીજા નામ લખો. (૨) મધ્યલોકને તિøલોક કે તિર્યલોક શા માટે કહેવામાં આવે છે ? (૩) જંબૂદ્વીપનો વિસ્તાર કેટલો છે અને આકાર કેવો છે ? (૪) શરૂના આઠ દ્વીપ અને આઠ સમુદ્રના નામ લખો. (૫) ત્રિપ્રત્યવતારતા એટલે શું ? દૃષ્ટાંત સાથે જણાવો. (૬) અરૂણવરાવભાસ સમુદ્રથી માંડીને બીજા જંબુદ્વીપની વચ્ચે કયા કયા દ્વીપસમુદ્રો આવેલા છે ? (૭) છેલ્લી ત્રિપ્રત્યવતારતામાં કયા કયા દ્વીપ-સમુદ્રો આવેલાં છે ? (૮) છેલ્લા પાંચ દ્વીપ અને પાંચ સમુદ્રોના નામ લખો. (૯) કોઈ પણ દ્વીપ કે સમુદ્રનો વિસ્તાર તેની પૂર્વના અને પછીના સમુદ્ર કે દ્વીપની અપેક્ષાએ કેટલો હોય છે ? (૧૦) મધ્યલોકમાં અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્ર છે, તે દરેકનો આકાર કેવો છે? (૧૧) મધ્યલોકનો વિસ્તાર અને ઊંચાઈ કેટલી છે? (૧૨) મધ્યલોકનો મધ્ય ભાગક્યાં આવેલો છે? (૧૩) સમભૂતલાથી મધ્યલોકની ઉપર-નીચે ઊંચાઈ કેટલી-કેટલી છે?
આ મનુષ્યલોક ૪૫ લાખ યોજનાના વિસ્તારવાળો છે, તે નીચે પ્રમાણે :
જંબૂદ્વીપ - ૧ લાખ યોજન લવણ સમુદ્ર - ૨+૨=૪ લાખ યોજન
ઘાતકી ખંડ - ૪+૪=૮ લાખ યોજન કાલોદધિ સમુદ્ર - ૮+૮=૧૬ લાખ યોજન અડધો પુષ્કરવદ્વીપ - ૮+૮=૧૬ લાખ યોજન
કુલ - ૪૫ લાખ યોજન
મનુષ્યોને ઉત્પન્ન થવાના ૧૦૧ ક્ષેત્રો છે, તેમાં ૯ જંબુદ્વીપમાં + ૧૮ ધાતકી ખંડમાં + ૧૮ પુષ્કરાર્ધ દ્વીપમાં + ૫૬ લવણ સમુદ્રમાં આવેલ છે, જે ચિત્રો દ્વારા બરાબર સમજી લઈએ.
(8)
(
)
