________________
હોય છે જેમ કે ચામાચિડિયા, બાગોળ, વડવાગોળ, સમુદ્રના કાગડા, ભારંડ પક્ષી વગેરે. વળી મનુષ્ય લોકની બહાર (રા દ્વિપની બહાર) કેટલાક એવા પક્ષીઓ છે કે તેઓ ઊંડે ત્યારે પણ તેમની પાંખો સંકોચાયેલી (ખુલ્લી નહીં, પણ બેઠેલા પક્ષીની જેમ સંકોચાયેલી) જ હોય છે. અને કેટલાક એવા પક્ષીઓ છે, કે તેઓ ઊડતા હોય કે બેઠેલા હોય ત્યારે પણ તેમની પાંખો ઊઘાડી જ હોય છે-પહોળી કરેલી જ હોય છે. આ પક્ષીઓના જન્મ અને મરણ આકાશમાં જ થાય છે, એ વાત આપણાં પૂર્વાચાર્યો પરંપરાથી કહેતા આવ્યાં છે.
ઉપરના પાંચેય ગર્ભજ અને સંમૂર્છાિમ - એમ બે પ્રકારે હોવાથી દશ ભેદ થાય. તથા તે સર્વે પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા - એમ બે ભેદે હોવાથી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના કુલ ૨૦ ભેદ થાય છે, જે નીચે મુજબ છે : (૧) પર્યાપ્તા ગર્ભજ જલચર (૨) અપર્યાપ્તા ગર્ભજ જલચર (૩) પર્યાપ્તા સંમૂર્છાિમ જલચર (૪) અપર્યાપ્તા સંમૂર્ણિમ જલચર (૫) પર્યાપ્તા ગર્ભજ ચતુષ્પદ (૬) અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ચતુષ્પદ (૭) પર્યાપ્તા સંમૂર્ણિમ ચતુષ્પદ (૮) અપર્યાપ્તા સંમૂર્ણિમ ચતુષ્પદ (૯) પર્યાપ્તા ગર્ભજ ઉરપરિસર્પ (૧૦) અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ઉરપરિસર્પ (૧૧) પર્યાપ્તા સંમૂરિષ્ઠમ ઉરપરિસર્પ (૧૨) અપર્યાપ્તા સંમૂર્છાિમ ઉરપરિસર્પ (૧૩) પર્યાપ્તા ગર્ભજ ભુજપરિસર્પ (૧૪) અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ભુજ પરિસર્પ (૧૫) પર્યાપ્તા સંમૂર્ણિમ ભુજપરિસર્પ (૧૬) અપર્યાપ્તા સંમૂર્ણિમ ભુજપરિસર્પ (૧૭) પર્યાપ્તા ગર્ભજ ખેચર (૧૮) અપર્યાપ્તા ગર્ભજ ખેચર (૧૯) પર્યાપ્તા સંમૂર્છાિમ ખેચર (૨૦) અપર્યાપ્તા સંમૂર્છાિમ ખેચર
આમાં જલચર વગેરે પાંચેયના ૪-૪ ભેદ થાય છે. સ્થલચરના ૧૨ ભેદ થાય છે. પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તાના ૧૦-૧૦ ભેદ થાય છે. વત્સ : ગુરૂજી ! ગર્ભજ અને સંમૂર્ણિમની વ્યાખ્યા સમજાવશો ? ગુરૂજી : વત્સ ! માતાના ગર્ભ દ્વારા જન્મે તે ગર્ભજ કહેવાય. (ચંદનઘો, સર્પ, કાગડા, ચકલી, હાથી, ઉંદર, ગાય, ભેંસ, મનુષ્ય વગેરે ગર્ભજ જીવો છે.) માતાના ગર્ભ વિના જ અમુક પ્રકારના સંયોગો મળવાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે સંમૂર્છાિમ કહેવાય. એકેન્દ્રિયથી ચઉરિન્દ્રિય સુધીના જીવો મૂર્ણિમ હોય છે. તથા માછલા વગેરે ગર્ભજ અને સંમૂર્છાિમ બન્ને પ્રકારે હોય છે.
એકેન્દ્રિય અને બેઈન્દ્રિય જીવો પોતાની ઉત્પત્તિને યોગ્ય અમુક પ્રકારના સંજોગો મળી જતાં લગભગ પોતાની સ્વજાતિના જીવોની આસપાસ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેઈન્દ્રિય જીવો સ્વજાતિના મળ-વિષ્ટા વગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ચઉરિન્દ્રિય
જીવો સ્વજાતિના જીવોની લાળ, મળ વગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. ગર્ભજ જીવો ત્રણ પ્રકારના હોય છે: ૧. અંડજ (ઈડામાંથી પેદા થાય તે-જેમ કે સર્પ, ચકલા, કાગડા, ચંદનઘો, કાચબો, ગરોળી વગેરે.) ૨. પોતજ (ખુલ્લા અંગે સીધા બચ્ચારૂપે જન્મે તે-જેમ કે હાથી, સસલું, વાગોળ, ચામાચિડિયા, નોળિયો, ઉંદર વગેરે.) ૩. જરાયુજ (પેદા થનાર બચ્ચે લોહી-માંસથી ભરેલ એક પ્રકારની જાળમાં લપેટાયેલું હોય છે, જેને ઓર કહે છે-જેમ કે મનુષ્ય, ગાય, ભેંસ, બકરી, બળદ, ઘેટાં વગેરે.)
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧. ખાલી જગ્યા પૂરો: (૧) જલચરના ......, સ્થલચરના ...... અને ખેચરના ...... ભેદ છે. (૨) સ્થલચરમાં ચતુષ્પદના ......, ઉરપરિસર્પના ......અને ભુજપરિસર્પના ......ભેદ છે. (૩) પર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના ...... અને અપર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના ...... ભેદ છે. (૪) પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના ...... અને તિર્યંચના .... ભેદ છે. (૫) ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના ...... અને સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના ......ભેદ છે. પ્રશ્ન-૨. ટુંકમાં જવાબ આપો? (૧) લોમજ ખેચરના પાંચ ઉદાહરણ આપો. (૨) ચામડાની પાંખવાળા પક્ષીઓના પાંચ ઉદાહરણ આપો. (૩) કઈ વાત આપણાં પૂર્વાચાર્યો પરંપરાથી કહેતાં આવ્યાં છે ? (૪) ખેચરના કેટલાં ભેદ થાય? કયા કયા? (આ રીતે સ્થલચર, ચતુષ્પદ વગેરે માટે પણ પૂછી શકાય.) (૫) પર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના કેટલાં ભેદ થાય? કયા કયા? (આ રીતે અપર્યાપ્તા માટે પણ પૂછી શકાય.) (૬) તિર્યંચના કેટલા ભેદ? કેવી રીતે? પ્રશ્ન-૩. વ્યાખ્યા લખો અને પાંચ પાંચ ઉદાહરણ આપો : (૧) જલચર (૨) સ્થલચર (૩) ચતુષ્પદ (૪) ઉરપરિસર્પ (૫) ભુજ પરિસર્પ (૬) ખેચર (૭) ગર્ભજ (૮) સંમૂર્છાિમ (૯) અંડજ (૧૦) પોતજ (૧૧) જરાયુજ પ્રશ્ન-૪. નીચેના જીવો કયા જીવભેદમાં આવે તે જણાવોઃ (પાઠમાંથી કોઈ પણ પૂછી શકાશે.).
પાઠ-૯ :) મધ્યલોક મનુષ્યોના જન્મ અને મરણ મધ્યલોકમાં આવેલ મનુષ્યલોકમાં જ થાય છે. માટે મનુષ્યોના ભેદોની વિચારણા કરતાં પહેલા મયલોકનું જ્ઞાન મેળવી લઈએ.
મધ્યલોક એક રાજ પ્રમાણ તીથ્ય વિસ્તારવાળો છે. તેથી તેને તિચ્છલોક કે | તિર્યશ્લોક પણ કહેવામાં આવે છે. તેમાં અસંખ્ય દ્વીપ અને અસંખ્ય સમુદ્ર આવેલા છે.
(૨૮)
(૨૦)
