________________
નળના બાંધેલા ગળણાં વગેરેમાં લીલા, કાળા વગેરે વર્ણની લીલ થઈ જાય છે. આ લીલ પણ અનંતકાય છે. ચોમાસા જેવી સિઝનમાં ઘરમાં જવા-આવવાના રસ્તામાં કે અન્યત્ર લીલ ન થઈ જાય તેની વરસાદ આવે તે પહેલાં જ કાળજી લઈ લેવી જોઈએ. લીલ થઈ ગયા પછી તેના ઉપર પગ પણ ન મૂકાય કે તેનો નાશ પણ ન કરાય, કેમકે તેમાં અનંતા જીવો હોય છે. ઘણાં ગૃહસ્થો આ માટે ઘરની બહાર જવા-આવવાના રસ્તા ઉપર ડામરનો કે સફેદ કલરના રંગનો પટ્ટો કરાવી દે છે. બાથરૂમમાં કે નળના ગળણામાં જે ચીકાશ બાઝી ગયેલી લાગે છે તે લીલ હોય છે. બાથરૂમ પહેલેથી કોરૂં રાખવામાં આવે અને બે-બે દિવસે નળના ગળણાં બદલવામાં આવે તો લીલ થવાની સંભાવના અટકે છે. લીલમાં અનંતા જીવો હોવાથી આ મોટી હિંસાથી બચવા દરેક ગૃહસ્થોએ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. જેમાં લીલ થઈ જાય તે વસ્તુ કે સ્થાનનો વપરાશ બંધ કરી દેવો જોઈએ. અમુક સમય પસાર થયે ગરમી વગેરેના કારણે તે લીલનો કુદરતી રીતે જ પર્યાય (વિનાશ) થઈ જવાનો. એ પર્યાય જલ્દી થાય તો સારું એવો વિચાર કરવામાં પણ અનંતા જીવોની માનસિક હિંસાનું પાપ લાગે, માટે તેવા વિચારો પણ ન કરવા. વળી જલદી પર્યાય થઈ જાય, તે માટે તે વસ્તુને તડકા વગેરેમાં પણ ન મૂકવી. જિનશાસનને પામેલ ભવ્ય જીવોએ હિંસાનું વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ સમજીને હિંસાથી બચવા મહેનત કરવી જોઈએ. ૩) તળાવ, ટાંકી વગેરેના પાણી ઉપર લીલા વર્ણની સેવાલ બાઝી જાય છે, તે અનંતકાય છે. ૪) લીલી સૂંઠ (આદુ), લીલી હળદળ અને લીલો કચૂરો - આ ત્રણ અનંતકાય છે, માટે લીલા હોય ત્યારે ન વપરાય. તેમને આÁકત્રિક કહેવામાં આવે છે. આ ત્રણેય સૂકવ્યા પછી અચિત્ત અવસ્થામાં વપરાય છે. વત્સ ઃ ગુરૂજી ! જો તે અચિત્ત બન્યા પછી વપરાય, તો બટાટાનું શાક વગેરે પણ અચિત્ત જ છે ને? તે વાપરવામાં શું વાંધો? ગુરૂજી : વત્સ ! સુંઠ વગેરે ઔષધિ રૂપે અને અલ્પ માત્રામાં જ વપરાય છે, પેટ ભરવા માટે નથી. જ્યારે બટાટાનું શાક વગેરે પેટ ભરવા માટે, સ્વાદ માટે અને વધુ પ્રમાણમાં વપરાય છે. વળી બટાટાનું શાક વાપરતાં કંદમૂળ ખાઈએ છીએ તે સ્પષ્ટ જણાય છે,
જ્યારે સુંઠ વગેરેમાં તો પર્યાય (અવસ્થા) સંપૂર્ણ બદલાઈ ગઈ છે. વત્સ ! ઔષધાદિ કારણે અને પરિણામ ન બગડતાં હોવાથી મહાપુરૂષોએ કોઈક વસ્તુની છૂટ આપી હોય તેથી શું બટાટાના શાક વગેરેની પણ છૂટ લઈ લેવાથી કે તેના બચાવ માટે દલીલતર્ક લડાવવાથી પાપકર્મના બંધથી બચી જવાશે?
૫) ચોમાસામાં છત્રી જેવા આકારના બિલાડીના ટોપ થાય છે તે અનંતકાય છે માટે તે તોડવા નહીં કે તેને અડવું પણ નહીં. ૬) મોથ (જળાશયના કિનારે પાકે છે), વત્થલાની ભાજી, થેગ (વેગપોંક થાય છે, ચોમાસામાં ઘણે ઠેકાણે વેચાય છે) અને પાલખભાજી અનંતકાય છે. ૭) અંકુરાઃ પ્રથમ ઉગતી અવસ્થામાં અવ્યક્ત પાંદડા વગેરે અવયવો, જેને ફણગા ફુટ્યા તેમ કહીએ છે તે કઠોળના અંકુરા વગેરે અનંતકાય છે. મગ, ચણા વગેરે કઠોળ ધાન્યને રાત્રે પલાળતાં બીજે દિવસે સવારે અંકુરા ફૂટે છે તે પણ અનંતકાય છે. ૮) કિસલય : કિસલય એટલે ઊગતાં નવા કુણાં પાંદડા, જેને કૂંપળ કહેવામાં આવે છે. બીજ વાવવામાં આવે છે તેમાં તે બીજનો જ જીવ કે બીજો જીવ ઉપજીને પ્રથમ બીજની વિકસ્વર અવસ્થા કરે છે. પ્રથમ બીજની વિકસ્વર અવસ્થા બાદ તુર્ત જ અનંત જીવો ઉપજીને કિસલય અવસ્થા રચે છે. પછી તે અનંત જીવો અંતર્મુહુર્તમાં
વી જાય છે-મૃત્યુ પામે છે અને બીજનો મૂળ જીવ તે કિસલયમાં વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. ૯) જેનાં બીજ કે ઠળિયાં ન બંધાયા હોય તેવા સર્વ પ્રકારનાં કોમળ-કુણાં ફળો અનંતકાય છે. દા.ત. બીજ ન બંધાયેલ કોમળ આંબલી અનંતકાય છે. ૧૦) ગુપ્ત નસોવાળાં શણ વગેરેનાં પાંદડાં અનંતકાય છે. ૧૧) છેલ્યા પછી ફરી ઊગે તેવાં થોર, કુંવાર, ગુગળ, ગળો (લીંમડે કે વાડો ઉપર વીંટળાય છે) વગેરે અનંતકાય છે. ૧૨) કાષ્ટ કરતાં ય જાડી છાલ હોય તો તે છાલ અનંતકાય સમજવી. (ફળની છાલમાં આ નિયમ લાગતો નથી.)
દરેક વનસ્પતિ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે અનંતકાય જ હોય છે. પરંતુ પછીથી જો અનંતકાય જાતિની વનસ્પતિ હોય તો તે અનંતકાય રહે છે અને પ્રત્યેક જાતિની વનસ્પતિ હોય તો પ્રત્યેક વનસ્પતિ થઈ જાય છે. સાધારણ વનસ્પતિને ઓળખવાના લક્ષણો:
અમુક વનસ્પતિ પ્રત્યેક વનસ્પતિ છે કે સાધારણ વનસ્પતિ - તે જાણવા માટે અહીં ચાર લક્ષણો બતાવવામાં આવ્યાં છે : ૧) સાધારણ વનસ્પતિની નસો, સંધિ અને પર્વ (ગાંઠ) ગુપ્ત હોય છે. શેરડીના સાંઠાની નસો વગેરે સ્પષ્ટ દેખાય છે જ્યારે કુંવારમાં નસો, સાંધા અને પર્વ હોવા છતાં દેખાતા નથી. તેથી શેરડીને પ્રત્યેક વનસ્પતિ તરીકે અને કુંવારને સાધારણ વનસ્પતિ તરીકે ઓળખી શકાય છે.
(૧૪)
(૧૩)
