________________
વાઉકાય:- (૧) પર્યાપ્તા બાદર વાઉકાય (૩) અપર્યાપ્તા બાદર વાઉકાય
(૨) પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વાઉકાય (૪) અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વાઉકાય પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય:- (૧) પર્યાપ્તા બાદર પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય
(૨) અપર્યાપ્તા બાદર પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય સાધારણ વનસ્પતિકાય :- (૧) પર્યાપ્તા બાદર સાધારણ વનસ્પતિકાય
(૨) પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ સાધારણ વનસ્પતિકાય (૩) અપર્યાપ્તા બાદર સાધારણ વનસ્પતિકાય
(૪) અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ સાધારણ વનસ્પતિકાય આમ કુલ ૨૨ ભેદ થયા. આમાં પર્યાપ્તા ૧૧ છે અને અપર્યાપ્તા ૧૧ છે. બાદર ૧૨ છે અને સૂક્ષ્મ ૧૦ છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય ૨ છે અને બાકીના ૪-૪ છે. વત્સ: ગુરૂજી ! પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા એટલે શું? ગુરૂજીઃ વત્સ ! જે જીવો સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કર્યા પછી જ મૃત્યુ પામે છે તેઓ પર્યાપ્તા કહેવાય અને જે જીવો સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કર્યા પહેલા જ મૃત્યુ પામે છે તેઓ અપર્યાપ્તા કહેવાય. વત્સઃ ગુરૂજી ! પર્યાપ્તિ એટલે શું? ગુરૂજી : વત્સ ! પર્યાપ્તિ એટલે જીવન જીવવાની એક પ્રકારની શક્તિ. આવી કુલ છ પર્યાપ્તિઓ છે. આ પર્યાપ્તિઓ જીવ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયથી અંતર્મુહૂર્તમાં જ મેળવી લે છે અને તે જીવન પર્યંત રહે છે. વત્સઃ ગુરૂજી! એ પર્યાપ્તિઓના નામ અને વ્યાખ્યા સમજાવશો? ગુરૂજી : વત્સ ! પર્યાપ્તિઓ છ છે અને તે નીચે મુજબ છે : (૧) આહાર પર્યાપ્તિઃ આહારના પુગલોને ગ્રહણ કરવાની અને તેને પરિણમાવીને ખલ (મળ, મૂત્ર વગેરે) તથા રસ રૂપે જુદા પાડવાની એક પ્રકારની શક્તિ તે આહાર પર્યાપ્તિ કહેવાય. (૨) શરીર પર્યાપ્તિઃ રસમાંથી લોહી, માંસ, મેદ વગેરે સપ્તધાતુરૂપ શરીર બનાવવાની એક પ્રકારની શક્તિ તે શરીર પર્યાપ્તિ કહેવાય. (૩) ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિઃ સપ્તધાતુરૂપ શરીરમાંથી ઈન્દ્રિયો બનાવવાની એક પ્રકારની શક્તિ તે ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ કહેવાય. (૪) શ્વાસોચ્છવાસ પર્યાપ્તિ: શ્વાસોચ્છવાસ વર્ગણાના પુગલોને ગ્રહણ કરવાની, ગ્રહણ કરીને શ્વાસોચ્છવાસરૂપે પરિણાવવાની અને તેનું જ આલંબન લઈને મૂકવાની
(૧૯)
એક પ્રકારની શક્તિ તે શ્વાસોચ્છુવાસ પર્યાપ્તિ કહેવાય. આ પર્યાપ્તિ (શક્તિ) ના કારણે જીવ શ્વાસ લઈ શકે છે અને મૂકી શકે છે. (૫) ભાષા પર્યાપ્તિ: ભાષાવર્ગણાના પુદગલોને ગ્રહણ કરવાની, ગ્રહણ કરીને ભાષારૂપે પરિણાવવાની અને તેનું જ આલંબન લઈને મૂકવાની એક પ્રકારની શક્તિ તે ભાષા પર્યાપ્તિ કહેવાય. આ પર્યાપ્તિ (શક્તિ) ના કારણે જીવ બોલી શકે છે. (૬) મન પર્યાપ્તિઃ મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવાની, ગ્રહણ કરીને મનરૂપે પરિણમાવવાની અને તેનું જ આલંબન લઈને મૂકવાની એક પ્રકારની શક્તિ તે મન પર્યાપ્તિ કહેવાય. આ પર્યાપ્તિના કારણે જીવ મનમાંથી વિચારાદિ કરી શકે છે.
વત્સ! આ પર્યાપ્તિઓ (શક્તિઓ) મેળવતા જીવને ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયથી અંતર્મુહૂર્તનો કાળ લાગે છે. પણ તે પર્યાપ્તિઓ જીવની પાસે જીવન પર્યંત રહે છે. એ શક્તિઓ દ્વારા આહાર ગ્રહણ, ખલ અને રસરૂપે જુદા થવું, રસમાંથી સપ્તધાતુ રૂપ શરીર બનવું, તેમાંથી ઈન્દ્રિયો બનવી, શ્વાસ લેવા-મૂકવા, વાણી વ્યવહાર કરવો, મનથી વિચારવું ઈત્યાદિ થઈ શકે છે. જો આવી શક્તિઓ જીવ મેળવે નહીં તો શક્તિના અભાવે ઉપર જણાવ્યા મુજબની જીવન જીવવા માટેની જરૂરી ક્રિયાઓ કઈ રીતે થઈ શકે ? વત્સ : ગુરૂજી ! આ પથતિઓ જીવ કેવી રીતે અને કયારે મેળવે છે ? બધી પર્યાપ્તિઓ એક સાથે જ મળી જાય છે ? ગુરૂજી : વત્સ ! જીવ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયથી જ આહારના પુગલોને ગ્રહણ કરે છે, એથી આ પર્યાપ્તિઓ મેળવવાની શરૂઆત ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયથી જ શરૂ થઈ જાય છે, કેમકે પુલોના (આહારાદિ પુલોના) મળવાથી જ આ શક્તિઓ પેદા થાય છે.
બધી પર્યાપ્તિઓ મેળવવાની શરૂઆત એક સાથે જ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયથી જ થઈ જાય છે. પરંતુ પૂર્ણાહુતિ તો ક્રમશઃ પછી પછી જ થાય છે. કારણકે પહેલી પર્યાપ્તિ સ્થૂલ છે અને તે પછીની પર્યાપ્તિઓ એક- એક કરતા વધુ-વધુ સૂમ-સૂક્ષ્મ છે. જેમ સૂક્ષ્મતા વધુ તેમ પૂર્ણાહુતિ માટે વધુ પુગલોની જરૂર પડે અને તે માટે સમય પણ વધુ થાય.
એક દૃષ્ટાંત વિચારીએ છ બહેનો એક સાથે દોરા બનાવવાની શરૂઆત કરે છે. તેમાંથી જે બહેન જાડી જાડી (સ્થૂલ સ્કૂલ) દોરીઓ બનાવશે, તેનું કોકડું જલ્દી પૂરું થઈ જશે અને જે બહેનો પાતળા પાતળા દોરા બનાવશે, તેને વધુ વધુ સમય લાગશે.
બીજું દષ્ટાંત વિચારીએ : મોટા પત્થરોથી ડબ્બો જલ્દી ભરાઈ જશે, જ્યારે ધૂળ ભરવામાં વધુ સમય લાગશે.
(૨૦)
