________________
૨) સાધારણ વનસ્પતિને ભાંગતાં સરખા ભાગ થાય છે : મૂળ, કંદ, થડ, છાલ, પાંદડાં, ફળ, ફૂલ, બીજ આદિ તમામ સાધારણ વનસ્પતિને ભાંગતા સરખાં જ ભાગ થાય છે-વાંકાચૂકાં કે ખાંચાવાળાં કટકા થતાં નથી. જેમ એરંડાના પાંદડાને ભાંગતાં વાંકાચૂકાં અને ખાંચાવાળા કટકા થાય છે જ્યારે ઝાર (પીલુ) ના પાંદડાં ભાંગીએ તો તુરત સીધા બે ભાગ થઈ જાય છે. એથી એરંડાના પાંદડાં પ્રત્યેક વનસ્પતિ છે અને ઝારના પાંદડાં સાધારણ વનસ્પતિ છે-તે જાણી શકાય છે.
૩) સાધારણ વનસ્પતિને ભાંગતાં તાંતણાં જણાતાં નથી : ગુવારને ભાંગતાં તાંતણાં દેખાશે જ્યારે શક્કરિયાને ભાંગતાં તાંતણાં (રેસાઓ) જણાશે નહિ. આ ઉપરથી ગુવાર પ્રત્યેક વનસ્પતિ છે અને શક્કરિયા સાધારણ વનસ્પતિ છે-તે જાણી શકાય છે.
૪) સાધારણ વનસ્પતિને કાપ્યાં છતાં તે ફરી ઊગે છે : અરે ! ગમે તે ભાગ કાપીને ગમે તે રીતે ઊગાડવામાં આવે તો પણ ફરી ઊગે છે, જ્યારે પ્રત્યેકમાં તેવું થતું નથી. લીમડાના વૃક્ષને કાપ્યા પછી ફરી ઊગતું નથી જ્યારે થોર (થુવેર) ને કાપ્યા પછી ફરી ઊગે છે, કુંવારને કાપીને અદ્ધર લટકાવીએ તો ફરી વધે છે. આ ઉપરથી લીંમડાનું વૃક્ષ પ્રત્યેક વનસ્પતિ છે અને થુવેર કે કુંવાર સાધારણ વનસ્પતિ છે તે જાણી શકીએ છીએ.
ઉપરના ચારેય લક્ષણોથી સાધારણ અને પ્રત્યેક વનસ્પતિને ઓળખી શકાય
છે. લીંમડાનું મૂળ અને મૂળો તપાસતાં, ટામેટું અને બટાટું તપાસતાં, કોબી અને ડુંગળી તપાસતાં ઉપરના લક્ષણોના આધારે તેઓ પ્રત્યેક છે કે સાધારણ તે નક્કી કરી શકાય છે.
પ્રત્યેક વનસ્પતિ અતિકોમળ અવસ્થામાં અનંતકાય જ હોય છે તે બાબત અગાઉ જણાવી દીધી છે. આવી વનસ્પતિની નસો, પત્રની મુખ્ય નસ અને પર્વો (ગાંઠો) ગુપ્ત જ હોય છે.
પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય સામાન્ય રીતે સ્થાનભ્રષ્ટ થયા પછી જલ્દી સૂકાઈ જાય છે જ્યારે સાધારણ વનસ્પતિકાય સામાન્ય રીતે સ્થાનભ્રષ્ટ થયા પછી ઘણાં કાળે સૂકાતી હોય છે.
સ્વાધ્યાય
:
પ્રશ્ન-૧. ખાલી જગ્યા પૂરો (૧) ...... જીવભેદના એક શરીરમાં અનંતા જીવો હોય છે. (૨) .......સિવાયના તમામ જીવભેદોના એક શરીરમાં ...... જીવ હોય છે. (૩) સાધારણ વનસ્પતિના એક શરીરમાં
(૧૫)
. જીવો હોવાથી તે . . કહેવાય છે. (૪) લોકમાં નિગોદના ...... ગોળા છે. (૫) નિગોદના એક ગોળામાં ..... નિગોદ હોય છે. (૬) બીજ ન બંધાયેલ કોમળ આંબલી ...... છે. (૭) દરેક વનસ્પતિ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે ...... જ હોય છે. પ્રશ્ન-૨. ટુંકમાં જવાબ લખો :
(૧) અનંતકાય સાધારણ વનસ્પતિ કહેવાય છે-કેમ ? (૨) સાધારણ વનસ્પતિના પર્યાયવાચી શબ્દો લખો. (૩) આખા વિશ્વમાં, બટાટામાં કે બટાટાના નાના કણિયા જેટલા ભાગમાં નિગોદના કેટલા ગોળા, શરીર અને જીવો હોય છે ? (૪) નિગોદના એક શરીરમાં કેટલા જીવો હોય છે ? (મુક્તાત્માઓની અપેક્ષાએ સમજાવો.) (૫) નિગોદના એક શરીરમાં કેટલા જીવો છે ? (જીવરાશિની અપેક્ષાએ તથા સમયની અપેક્ષાએ સમજાવો.) (૬) મૂળાના પાંચેય અંગો શા માટે અભક્ષ્ય છે ? (૭) વૈજ્ઞાનિકોના કયા સિદ્ધાંતથી કયા બે પાપો સિદ્ધ થાય છે ? (૮) આર્દ્રકત્રિકના નામ લખો. (૯) સૂંઠની જેમ બટાટાનું શાક કેમ ન વપરાય ? પ્રશ્ન-૩. મુદ્દાસર જવાબ લખો :
(૧) બટાટા વગેરે તથા લીલ, સેવાળ વગેરે સાધારણ વનસ્પતિની હિંસા કરવી જોઈએ નહિ. (૨) નીલ-ફૂગની હિંસા અને બચવાના ઉપાયો. (૩) કોઈ પણ પાંચ સાધારણ વનસ્પતિ ઓળખાવો. (૪) સાધારણ વનસ્પતિને ઓળખવાના લક્ષણો લખો.
બાદર અને સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય
પાઠ-૫ : સ્થાવર જીવો બે પ્રકારના છે ઃ (૧) બાદર અને (૨) સૂક્ષ્મ
બાદર : એક, બે, સંખ્યાત કે અસંખ્યાત શરીરો ભેગા થઈને પણ જે ચર્મચક્ષુથી (કે સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર વગેરેથી) જોઈ શકાય તે બાદર કહેવાય. દા.ત. સ્ફટિક, હીરો, માટી વગેરે પૃથ્વી; કુવાનું પાણી, ધુમ્મસ વગેરે અકાય; અંગારો, ભડકો વગેરે અગ્નિ; ઠંડો વાયુ, ગરમ વાયુ, વંટોળિયો વગેરે વાયુ; ઘાસ, પાંદડા, ફળ વગેરે પ્રત્યેક વનસ્પતિ; બટાટા, લીલ વગેરે સાધારણ વનસ્પતિ-આ બધા એકેન્દ્રિય, બાદર એકેન્દ્રિય છે. પાઠ-૩ અને ૪ માં પૃથ્વીકાય વગેરે જીવોનું જે વર્ણન કરવામાં આવ્યું. તે બાદર પૃથ્વીકાય વગેરેને અનુલક્ષીને કરવામાં આવેલ હતું.
સૂક્ષ્મ : અસંખ્યાત જીવોના કે અનંત જીવોના અસંખ્ય શરીરો ભેગા થઈને પણ જે ચર્મચક્ષુથી (કે સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર વગેરેથી) જોઈ શકાયનહીં, તે સૂક્ષ્મ કહેવાય.
પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય બાદર જ હોય છે. તે સૂક્ષ્મ રૂપે હોતી નથી. જ્યારે બાકીના પાંચ-પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાઉકાય અને સાધારણ વનસ્પતિકાય-સૂક્ષ્મ અને બાદર બન્ને રૂપે હોય છે.
(૧૬)
