Jiva Vichara

Author(s): Malaykirtivijay
Publisher: Malaykirtivijayji

Page 5

દ્વારા ગ્રન્થાભ્યાસના અધિકારી તરફ અંગુલિ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રશ્ન-૨. નીચેના પ્રશ્નોના ટુંકમાં જવાબ આપો (૧) ગ્રન્થરચનામાં કઈ કઈ બાબતો મહત્ત્વની છે ? (૨) ગ્રન્થરચનામાં શિષ્ટજનોનો શું આચાર છે ? (૩) ત્રણ લોકના નામ લખો. (૪) મંગલ કરવાથી શું શું લાભ થાય છે ? (૫) ગ્રન્થકાર મંગલ મનમાં જ કરી લે તો નચાલે? સૂત્રમાં શા માટે ગુંથણી કરે છે? (૬) ગ્રન્થનો વિષય પણ મહત્ત્વનો છે. શા માટે ? (૭) સંબંધ શા માટે જણાવવો જરૂરી છે ? (૮) સંબંધની બાબતમાં ગ્રન્થકારનો શું કહેવાનો આશય છે? (૯) ગ્રન્થલેખન પાછળ ગ્રન્થકારનું શું પ્રયોજન છે ? (૧૦) ગ્રન્થાભ્યાસ પાછળ ભણનારનું શું પ્રયોજન છે? (૧૧) ગ્રન્થના પઠનાદિ માટે કેવા પ્રકારના જીવો અધિકારી છે?
(પાઠ-૨ ) જીવ અને અજીવ આખા જગતને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય તેમ છે. જગતમાં એવા પદાર્થો પણ જોવા મળે છે કે જેને સુખ, દુઃખ, હર્ષ, શોક વગેરે લાગણીઓ છે; જેમાં આહાર, ભય વગેરે સંજ્ઞાઓ છે; જેમાં રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ વગેરે દોષો કે ક્ષમા વગેરે ગુણો છે; જેની પાસે બુદ્ધિ જેવી ચીજ છે. જ્યારે બીજા એનાથી ભિન્ન પદાર્થો પણ છે કે જેમાં સુખ, દુઃખ, રાગ, દ્વેષ, ક્ષમા, બુદ્ધિ વગેરે જોવા મળતા નથી. દા.ત. માણસ, પશુ, પક્ષી, કીડી, વનસ્પતિ વગેરેમાં સુખ-દુઃખાદિ જોવા મળે છે. જ્યારે ભીંત, કાગળ, પેન, ટેબલ, ઘડિયાળ, મકાન, કાપડ, મૃત શરીર વગેરેમાં સુખ-દુઃખાદિ જોવા મળતાં નથી.
સુખ-દુઃખાદિ લાગણીવાળા પદાર્થોને જીવ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને સુખ-દુઃખાદિ લાગણી વિનાના પદાર્થોને અજીવ-જડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. (સબૂર ! જીવમાં પણ જે આત્માઓ કર્મમુક્ત બને છે તેમનામાં સુખ-દુઃખાદિ લાગણીઓ હોતી નથી. તેમની પાસે અનંત આત્મસુખ અને અનંત જ્ઞાન (કેવલજ્ઞાન]. વગેરે હોય છે.) ટૂંકમાં-જે ચૈતન્યસ્વરૂપ (સચેતનવાળા) છે, તે જીવ છે અને જ્યાં ચૈતન્ય નથી તે અજીવ છે.
જો કોઈ નાસ્તિક બુદ્ધિ નામના ગુણને માનતો હોય, તો તેને તે ગુણના માલિકને અર્થાત્ બુદ્ધિવાળાને પણ માનવો જ પડે. જે બુદ્ધિવાળો છે, તે જ જીવ છે - આત્મા છે. બુદ્ધિગુણ-જ્ઞાનગુણ જેનામાં છે તેને શાસ્ત્રકારોએ જીવ, આત્મા વગેરે શબ્દોથી સંબોધ્યો છે. જેમ બુદ્ધિ હોવા છતાં ચક્ષુથી કે કોઈ પણ વૈજ્ઞાનિક સાધનથી દેખાતી નથી તેમ બુદ્ધિવાળો આત્મા હોવા છતાં દેખાતો નથી. જો બુદ્ધિ ન દેખાવા છતાં અનુભવાય છે,
તો બુદ્ધિવાળો આત્મા કેમ ન અનુભવાય ?
આંખ જોવા માટે કામ લાગે છે જીભ બોલવા માટે કામ લાગે છે, કાન સાંભળવા માટે કામ લાગે છે અને મગજ વિચારવા માટે કામ લાગે છે. જોનારો, બોલનારો, સાંભળનારો અને વિચારનારો જુદો જુદો નથી પણ એક જ છે અને તે જે છે તેને જીવ નામથી ઓળખવામાં આવે છે.
મૃત શરીર આંખ હોવા છતાં જોવાનું કામ કરતું નથી અને તે જ મૃત શરીરની આંખો જો આંધળાને લગાવી દેવામાં આવે, તો તે આંધળો દેખતો થઈ જાય છે-તેવું શું આજે જોવા મળતું નથી ? તો જોનાર કોણ? આંખ કે જીવ ? જીવ છે ત્યાં આંખથી દેખી શકાય છે, જીવ નથી ત્યાં આંખથી દેખી શકાતું નથી.
આંખ જોવાનું કામ કરે છે, છતાં આંખથી ભિન્ન જીભ બોલે છે, “હું જોઉં છું.” તેનો મતલબ શું? જીવ પોતે આંખથી જુએ છે અને જીભથી બોલે છે, ‘હું જોઉં છું.”
લાગણીના તરંગોને આધારે વૈજ્ઞાનિક જગદીશચંદ્ર બોઝે વનસ્પતિમાં જીવની સિદ્ધિ કરી. તેથી ‘જીવ છે' આ બાબતનો વિરોધ વિજ્ઞાનપરસ્તીઓથી પણ નહીં થઈ શકે.
મૃત્યુ પથારીએ પડેલો માણસ આંખથી જુએ છે, મુખથી બોલે છે, કાનથી સાંભળે છે, હાથ-પગ વગેરેથી હલન-ચલન કરે છે, શ્વાસોચ્છવાસ લે છે, ક્રોધાદિ પણ કરી બેસે છે-ઈત્યાદિ જે કંઈ પણ કરી શકે છે તે વ્યક્તિના દેહમાં રહેલાં જીવતત્ત્વને આભારી છે. જ્યારે આ જીવતત્ત્વ દેહ છોડીને ચાલ્યું જાય છે, ત્યારે જોવાની, બોલવાની વગેરે તમામ ક્રિયાઓ બંધ થઈ જાય છે. દેહ અને દેહના તમામ અંગો-ઉપાંગો હાજર છે. અરે! આંખ વગેરેમાં જોવાની શક્તિ પણ પડેલી છે (તેથીસ્તો મૃત્યુ પામેલ વ્યક્તિની આંખો અન્ય અંધ વ્યક્તિને ઉપયોગમાં આવી શકે છે.) પણ જીવ ચાલ્યો ગયો હોવાથી મન, વચન, કાયાની તમામ ચેષ્ટાઓ બંધ થઈ જાય છે. સિત્તેર વર્ષની ઉંમર સુધી જે શરીરમાં કીડાઓ ન પડ્યા કે દુર્ગધ ન છૂટી, તે જ શરીરમાં જીવ ચાલ્યો ગયો હોવાથી બે-ચાર દિવસમાં તો કીડાઓ પડી જાય છે અને ભયાનક દુર્ગધ છૂટવાનું ચાલુ થઈ જાય છે. આ ઉપરથી પણ જીવતત્ત્વને સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે.
દાંત, માથાના વાળ, નખ ઈત્યાદિ સ્થાને જીવતત્ત્વની હાજરી નથી. તેથી જ દાંતને ટાંચણી મારવાથી કે વાળ કે નખને કાતરથી કાપવાથી દુઃખનો અનુભવ થતો નથી. જ્યારે હથેળીમાં ટાંચણી મારવામાં આવે તો તુરત દુઃખનો અનુભવ થાય છે. આ બાબત દુઃખાદિને અનુભવનાર કોઈક તત્ત્વની હાજરીને સૂચિત કરે છે. તેને મહાપુરૂષોએ જીવ, આત્મા વગેરે શબ્દોથી સંબોધેલ છે.