Jiva Vichara

Author(s): Malaykirtivijay
Publisher: Malaykirtivijayji

Page 7

સ્થાવરના મુખ્ય પાંચ ભેદો છે.
--
૧) પૃથ્વીકાય - પૃથ્વી એ જ જેનું (જે જીવનું) શરીર (કાયા) છે તે જીવ (અર્થાત્) પૃથ્વી સ્વરૂપે રહેલા જીવોને પૃથ્વીકાય કહેવામાં આવે છે. દા.ત. સ્ફટિક, મણિ, રત્ન, હીરો, પરવાળા, પારો, સોનું-રૂપું-તાંબુ-કલાઈ-સીસું-જસત-લોખંડ વગેરે ધાતુઓ, અબરખ, તેજંતુરી, સાજીખાર-નવસાર-ધોવાનો પાપડીયો ખાર-જવખાર વગેરે ખારો, અનેક જાતની માટી, અનેક જાતના પથ્થરો, મીઠું વગેરે પૃથ્વીકાય છે.
૨) અકાય ઃ- પાણી એ જ જેનું શરીર છે તે અર્થાત્ પાણી સ્વરૂપે રહેલા જીવોને અકાય કહેવામાં આવે છે. દા.ત. વાવ-કુવા-તળાવ-નદી-સમુદ્ર વગેરેનું પાણી, વરસાદનું પાણી, ઝાકળ, બરફ, કરા, લીલી વનસ્પતિ ઉપર ફુટી નીકળતું પાણી, ધુમ્મસ, ઘનોદધિ (દેવોના વિમાનો તેમજ નરક ભૂમિઓ નીચે થીજેલા ઘી જેવું ઘન પાણી હોય છે તે) વગેરે અકાય છે.
:
૩) તેઉકાય :- અગ્નિ એ જ જેનું શરીર છે તે અર્થાત્ અગ્નિસ્વરૂપે રહેલા જીવોને તેઉકાય (અગ્નિકાય) કહેવામાં આવે છે. દા.ત. અંગારા, ભડકો, તણખા, ઉલ્કા (આકાશમાં લાંબા લાંબા અગ્નિના પટ્ટા દેખાય છે તે), અણિ (આકાશમાંથી તણખા ખરે છે તે), કણિયા (ખરતા તારા જેવા દેખાય છે તે), વિજળી વગેરે તેઉકાય છે. ૪) વાઉકાય – વાયુ એ જ જેનું શરીર છે તે અર્થાત્ વાયુસ્વરૂપે રહેલા જીવોને વાઉકાય કહેવામાં આવે છે. દા.ત. ઘાસ-તણખલા વગેરેને ઊંચે ભમાવતો વાયુ, નીચે ભમાવતો વાયુ, ચક્રાવા ખાતો વાયુ, વંટોળિયો, શાંત વાયુ, મંદ મંદ વાતો વાયુ, ગુંજારવ કરતો વાયુ, મુખમાંથી નીકળતો વાયુ, પંખા વગેરે દ્વારા ઉત્પન્ન થતો વાયુ, ઘનવાત, તનવાત (દેવવિમાનો અને નરક ભૂમિની નીચે રહેલા ઘનોદધિની નીચે ઘાટો વાયુ તથા પાતળો વાયુ હોય છે તે) વગેરે વાઉકાય છે.
૫) વનસ્પતિકાય ઃ- વનસ્પતિ એ જ જેનું શરીર છે અર્થાત્ વનસ્પતિ સ્વરૂપે રહેલા જીવોને વનસ્પતિકાય કહેવામાં આવે છે. દા.ત. ઘાસ, વૃક્ષ, પાંદડા, ફળ, ફ્રુટ, અનાજ, લીલ, બટાટા, ડૂંગળી વગેરે.
પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય અને વાઉકાયના એક શરીરમાં એક જ જીવ હોય છે. જ્યારે વનસ્પતિકાયમાં કેટલીક વનસ્પતિનાં એક શરીરમાં એક જ જીવ હોય છે અને કેટલીક વનસ્પતિના એક શરીરમાં અનંતા જીવો હોય છે. આમ વનસ્પતિના બે ભેદ પડે છે.
એક શરીરમાં એક જ જીવ હોય, તેને પ્રત્યેક કહેવાય અને એક શરીરમાં અનંતા જીવો હોય, તે સાધારણ કહેવાય.
(e)
પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ અને વાયુના એક શરીરમાં એક જ જીવ છે માટે પ્રત્યેક છે, જ્યારે વનસ્પતિ પ્રત્યેક અને સાધારણ બન્ને રીતે છે.
વનસ્પતિકાય
પ્રત્યેક
સાધારણ
પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય : જે વનસ્પતિના એક શરીરમાં એક જ જીવ હોય છે, તે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય કહેવાય. દા.ત. બીજ, મૂળ, થડ, કાષ્ટ (લાકડું), શાખા, છાલ, પાંદડા, ફળ, ફૂલ, વેલડી, વૃક્ષ, ઘાસ, અનાજ વગેરે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય છે. વત્સ : ગુરૂજી ! એક વૃક્ષમાં હજારો પાંદડા, ફળ, ફૂલ વગેરે હોય છે તો એક શરીરમાં અનેક જીવ ન થયા ?
ગુરૂજી ઃ જેમ તલસાંકળીમાં પ્રત્યેક તલ અલગ અલગ છે અને આખી તલસાંકળી એક જ છે, તેમ મૂળ, થડ, ફળ, ફૂલ, પાંદડા વગેરેના અલગ અલગ જીવો હોય છે અને આખા વૃક્ષનો વૃક્ષવ્યાપી જીવ એક જ હોય છે. માટે એક શરીરમાં એક જ જીવ કહેવાય.
વત્સ ઃ લાકડામાં જીવ છે. તો ધોકામાં જીવ ખરો ?
ગુરૂજી : ના... ધોકામાં જીવ નથી, કેમકે તે અત્યારે વનસ્પતિના લાકડાનું મૃત શરીર કહેવાય. પહેલાં જીવ હતો, ત્યારે વનસ્પતિકાયરૂપે હતો. આ બાબત દરેક જગ્યાએ સમજી લેવી. જીવ નીકળી ગયા પછી જે મૃત શરીર રહે, તે નિર્જીવ જ હોય. સાધારણ વનસ્પતિકાય ઃ જે વનસ્પતિના એક જ શરીરમાં અનંતા જીવો હોય, તે સાધારણ વનસ્પતિકાય કહેવાય. દા.ત. બટાટા-ગાજર-શક્કરિયા-મૂળા વગેરે કંદમૂળ, બિલાડીના ટોપ, લીલ, સેવાલ વગેરે સાધારણ વનસ્પતિકાય છે.
આમ, સાધારણ વનસ્પતિકાયના એક શરીરમાં અનંતા જીવ હોય છે અને બાકીના પૃથ્વીકાય વગેરેના એક શરીરમાં એક જ જીવ હોય છે.
પૃથ્વી, અપ્, તેઉ, વાયુ અને સાધારણ વનસ્પતિકાયના શરીરની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગની જ હોય છે. અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ એટલો બધો નાનો છે કે તે ચર્મચક્ષુથી કે સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર આદિ કોઈ પણ સાધનથી જોઈ શકાય નહીં.
પૃથ્વી વગેરેનો નાનામાં નાનો કણ દેખાય છે તે અસંખ્ય શરીરનો પિંડ હોય છે. અલબત્ત અસંખ્ય શરીરો ભેગા થયા પછી જ પૃથ્વીકાય વગેરે દેખાય છે.
(-)