________________
(૧૭) થતા હોય તે ભલેને થાય. ગમે તેવા સંજોગોમાં “નીતિને જ “વ્યવહાર સિદ્ધાંત” લેખ જોઈશે. અનીતિનું રણ છેટું એ ખેટું જ. છતાં હકીકત તરફ તદ્દન આડા કાન પણ ન જ થાયને? આંખ સામે પ્રત્યક્ષ ૨૪ સે કલાક તરવરતી પરિસ્થિતિને કંઈ ફેંકી શકાય? “અર્થનીતિ અને રાજ્યનીતિ’ બને જ્યાં “નીતિ રૂપે જ ન રહ્યા હોય ત્યાં કહેવાય પણ શું ? ભયંકર કરડા સંજોગોમાં પણ “નીતિસત્ય-પ્રમાણિકતા જ સિદ્ધાંત લેખાય. એનેજ ઉપદેશ અપાય. તેજ કેક વિરલ એનો ઉપાસક પણ જોવા મળે. બાકી તે, હાઉસો ભાઈ, હાઉસમાં, કેણ કેને કહે ? ઠેઠ ઉપરના સ્તરથી ઠેઠ નીચેના સ્તર સુધીની વ્યાપક બદીમાં જે કેક બચ્ચે હોય કે બચે તેને શતકેટિ ધન્યવાદ.
આટલી ગંભીર પણ સ્પષ્ટ વિચારણા બાદ પ્રશ્નનો ઉત્તર સહજભાવે જે જોઈએ એ ખુલાસાવાર મળી જ જાય છે. બાકી–ધર્મને, ધર્મને, ધર્મગુરુઓને યેન કેન પ્રકારેણ હલકા પાડવાની વૃત્તિ જેનામાં જન્મી છે, તેમના ભાવિની જ બલીહારી છે. આથી વધારે શું કહેવાય ?
ધન વિના ધર્મ થઈ શકે કે નહિ ? પ્રશ્ન સરસ અને સમજવા જેવું છે, પ્રશ્ન પાછળ ધનની તીવ્ર લાલસા ન બેઠી હોય તે. જેની પાસે ધન છે, બેન્ક બેલેન્સ છે, સંસારદષ્ટિએ સુખી આર્થિક જીવન છે, એને જ આ પ્રશ્ન હોય તે સાફ “ના” માં એનો પ્રાથમિક ઉત્તર છે. એ એમ કહેતે હેય કે ખરેખર મારે મારું ધન ધર્મમાગે વાપરવું જ જોઈએ. પણ મારે પાપોદય છે. છતી શક્તિએ
