Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
co
***********
KAL
શાસનૈકલક્ષી વિવિધ વિષયક ગ્રન્થમા પુષ્પ પહેલ
સ કલ્યાણુ પ્રકાશન-૧
णमोऽत्यु ण समणस्स भगवओ महावीरस्स ।
શ્રી
စာဖ
જૈનધર્મનું વિજ્ઞાન
પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભુવનચદ્રવિજયજી મ.
સભ્યજ્ઞાન પ્રચારક :
શ્રી કાન્તાબેન કેશવલાલ-અમદાવાદ
..
5 લેખક
ઉદ્દેશ :
૧. અનાદિકાલીન મહાશાસનની ગણધર ગુસ્કૃિત દ્વાદશાંગી--૫ ચાંગી અને પંચાચારને વફાદાર શ્રદ્ધાપૂત સાહિત્યને વહેતુ રાખવું.
જડવાદના જડબામાંથી જનતાને અને વિશ્વશ્રેષ્ઠ જૈનકુળમાં જન્મેલ જૈનને બચાવી સન્માના રાહ બતાવવા.
火燒號號
***
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનૈકલક્ષી વિવિધ વિષયક ગ્રન્થમાળા પુષ્પ પહેલ. સર્વ કલ્યાણુ પ્રકાશન-૧ णमोऽत्यु ण समणस्स भगवओ महावीरस्स ।
શ્રી.
જૈનધર્મનું વિજ્ઞાન
卐
: લેખક અને સચૈાજક : પૂ॰પાદ પરમ શાસનપ્રભાવક સુવિહિત તપાગચ્છ સમાચારી સ'રક્ષક સૂરિચક્રચક્રવતી આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. શ્રીના શિષ્યરત્ન પૂર્વ મુનિરાજ શ્રી ભુવનચંન્દ્રવિજયજી મહારાજ
: પ્રકાશકા :
ગજપાલ એસ. કાપડીયા ઠે. ઘડીઆળી પોળ, કોલા ખાડી, વાદરા. (મુખ્ય–કાર્યાલય)
10.
અરિવંદ એમ. પારેખ ઠે. ૯૧, કૃષ્ણ ગલી સ્વદેશી માર્કેટ મુંબઇ-ર. (શાખા–કાર્યાલય)
57)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંદના
સની ઓળખ શી ! અંધકાર ટાળે, પ્રકાશ આપે તાજગી લાવે ઉષ્મા આપે;
સામેની પ્રતિકૃતિ એટલે ભારતવર્ષનું ધર્મ ખમીર પર પકારી એટલે અરિહંત પરમાત્માના શાસનની સૈદ્ધાંતિક સુરભિ ફેલાવનાર
મુખારવિંદ સ્મિત ભર્યું. નયનમાં અમી. દષ્ટિપાત પાવનકારી. ૧૭મે વર્ષેદીક્ષા. ૧૮મે વર્ષે પ્રવચન. “દાનના લાડીલા. પ્રેમ” નાપાર, દઢ મનોબળી;
1 - તારક ભવ્યાત્માના. પ્રેમ-પારમેશ્વરીય. દાન ત્યાગ વિરાગનું. સંસ્કૃતપ્રાત-કાવ્ય-સાહિત્ય-પ્રકરણસમૂહ-કર્મસાહિત્ય-આગમ ગણના શુદ્ધ ગ્રાહક
ભગવંત અરિહંતના અદકા સેવક સિદ્ધાંત-સામાચારી વફાદાર સર શે માલ મેળવ્ય “સંસાર અસાર મોક્ષ એકજ સાર” શ્રીમન્ની માસ્ટરકી;
સંસાર એટલે વિષય કષાય. સુખોપભોગ વિષય કષાયના સાધનો. સમ્યગ્દર્શન પ્રદાતા. “દર્શન શુદ્ધ એક અરિહંતનું જ! ઘોષ ગજવ્યો ભારતભરમાં;
સંયમ-સાધુપણું-દીક્ષા એ જ ધર્મ. એજ નાવ, એજ તેજ, વર્ષ ૬૧ પૂરા થશે, દીક્ષા પર્યાયના. પિષ સુ. ૧૩, ૨૦૩૦ શાસનની સુરક્ષામાં;
દ્વાર ખેલ્યા. કાંટા દૂર કર્યા ભૂમિકા ભવ્ય બનાવી દીક્ષાની. બળ એક ભેટી ગયે-અજ્ઞાન અંધકારમાં આથડતો. ઉગારી લીધે પ્રશ્નોત્તર
મર્મ આપે. ધર્મ આપ્યો. આપી દીક્ષા ભાગવતી ભાવે. શિક્ષા ગ્રહણ આ સેવનની આપતા આજે, વર્ષ ૭૮ પુરા થવાની શુભપળે;
યુવાની-ઉપદેશ પાટે વીરની, વાણી ગંભીર ગાજતી ધીરની. ભાવ હિતે-રાજતા, અન્તવાસી બસોના, ગાજતા રક્ષાકાજે, સાદે વિરના;
ભુવનત્રયમાં કીર્તિ વિમલા, સ્ના નિર્મળા, ગુરરાજ રાજે વિજયરામચંદ્રસુરીશ્વર, બાળ હૈયે ભુવનના ચંદ્રયમ ઉજ્વલા
શતકોટિ વંદના. પરમોપકારીના ચરણારવિંદમાં.
બાળ' ભુવનચંદ્રની
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
1;
૨; વી.
\;
5;
શાસનતેજ-શાસ્ત્રસિદ્ધાંત સ'રક્ષક સમ્યગ્દર્શન-પ્રદાનૈકનિષ્ઠ ગચ્છાધિપતિ—આરાધ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા
શાસનહિતના કોઇ ઉંડા આલેખનમાં એકમના દેખાય છે. તેઓશ્રીના તલસ્પશી પ્રવચનેા ધી આત્માઓના પ્રાણ છે. કેાટિશ: વન્દનાવલિ
ક્રાંતાએન કેશવલાલ-અમદાવાદ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્યવારિધિ અનેક કોડ નમસ્કાર મહામંત્રજાપકારક સ્વ. પૂ. આ. દેવ શ્રીમદ્દવિજય યશોદેવસૂરીશ્વરજી મ.
દેવ,
એT,
આરાધ્યપાદ શાસનતેજ ગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. ના અંતેવાસી
વંદનાવલિ-કાંતાબેન કેશવલાલ-અમદાવાદ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ ભાવના 軍
આ કાળના અજોડ–અડગ – શાસ્રસિદ્ધાંત–શુદ્ધ સામાચારી સંરક્ષક-સમ્યગ્દર્શનપ્રદાન પ્રકાણ્ડકુરાલ પરમે પકારી–મારા ભવાદ્ધિ તારક-આરાધ્ય પાદ ગુરૂભગત-સમ ગચ્છાધિપતિ આ. દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા ના અંતેવાસી
શાસનના એક અગ્રગણ્ય શાસન પ્રભાવક – પૂ. ગુરૂભગવંત અને પૂ. પરમગુરૂભગવંત સ્વ. મહાન્ ગચ્છાધિપતિવિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા ની શાસન પ્રભાવનાને સુવિસ્તૃત બનાવનાર વૈરાગ્યની આત્મમસ્તીમાં સંદેવ રમનારા મારા વડીલ ગુરૂભ્રાતા-સ્વ. પૂ. આચાય પ્રવર્– વિજયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજાના હસ્તકમળમાં આ લઘુગ્રંથની બીજી આવૃત્તિ અણુ કરતાં આનંદ અનુભવું છું. આપના લઘુભ્રાતા સેવક
ભુવનચંદ્ર
-
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વીતરાય નમઃ જાત ઝબકે જીવનની
પૂ. મહાત્માઓના શાસનસુરભિભર્યા જીવન એટલે વિષમય વિષમકાળ માટે પણ જડીબુટ્ટીં. સ્વ. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયયદેવસૂરિજી મ. નું જીવન એ માહેલું જ એક કૃપા હતી સેવક પર પૂર્વાવસ્થામાં અને સાધુ અવસ્થામાં પણ પૂર્વાવસ્થામાં સેવકે સાદર હૈયાભાવ પ્રગટ કર્યો. સાહેબ! શરીર તે નબળું છે જ. પણ મન પણ નબળુંસારૂ “મારી એક વાત માને. ફરમાવે. શકય હશે જરૂર સ્વીકારીશ. “એમ કર. નવ દિવસ ચેલપો ધારણ કર સાહેબ! દમે દિવસે એ છેડાય જ નહિ. છૂટે જ નહિ, “બોલ મન નબળું છે?” આ હતી શ્રીમની વ્યવહારકુશળતા વાતચગને ધર્મ પમાડવાની. થોડા ચિત્ર પ્રસંગે ભક્તિ ભાવે રજુ કરું. સાથે જ અનુમોદના ભાવે યાચુ મુક્તિ કલ્યાણાથી ભવ્યાત્માઓ માટે.
જ સાહેબ, પણ આપ? ત્રિલોચન, તું તપસી છે. વૈયાવચ્ચ અપ્રતિપતિ-નિર્જરા ગુણસાધક ખરી કે નહિ?
૨ ગુરૂદેવ, ક્ષમા કરે, એમાં મારી ભૂલ સમજે. થશેવિજય! તું ભારે જબરે, સાધુને સુંદર રીતે બચાવ કરવા, તું ભૂલને ભાર તારા પર ઓઢી લે છે. (સ્વ. પૂ. વિજય પ્રેમ સ. મ.)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ) ૩ સાહેબ, સ્તવન નાનું કહીશું? મોડું ઘણું થયું છે. સુશ્રાવક નગીનભાઈનું દેરાસરજી. સ્તવનને સુંદર લલકાર. એક ધ્યાન–એક તાન. ઠંડકથી લય અને આલાપ. સ્તવન ખાસું મેટું. જનાર જાય. પણ પૂ. શ્રી પ્રભુભક્તિના પરમાનદમાં.
૪ પરમગુરૂદેવની આજ્ઞા પૂના આવી જાવ. તૂર્ત હાજર ક્રિયા ચગની. આધાકમી નહિ. નિર્દોષ મઝેથી સ્વાભાવિક રીતે મળી ગયું. સરસ! કરે ભક્તિ વડીલેની અને સહવાસીઓ મહાત્માઓની. ત્યાગ તપને પ્રાણ છે ને?) અનર્ગલ-ભક્તિ-અપભુક્તિ સ્વાત્રે પડ્યું એજ સોનુંપરપાત્ર રહેલ સ્વમાટે કથીર.
૫ સાહેબ, વિશિષ્ટ આચરણ, કર્મનિજરાસાધક, આરંભાયને? શા માટે નહિ? (સ્વ. પૂ. વિજય પ્રેમ સૂ. મને સુંદર વિશિષ્ટ આચરણું કરવી પણ ગુરૂ આજ્ઞા પ્રમાણિત
દ પૂનાથી તળગામઢઢેરા. પૂ. ત્રિલેશન વિ. મ. ૨૦૦ ડગલા આગળ. શ્રીમદ્ ઈર્યાપથિકા સાચવતા ચાલ્યા આવે. પગ જરા ખોટકા. પુણ્યદેહ ખાડામાં. પડેલા કાંટા માથામાં. નહિ ઉં કે . સહવું સમભાવે. મુકામ પર શેધ ન કરતા પણ કાંટા નીકળ્યા.
૭ ઘેડનદી–ગામ. ક્ષેત્ર સ્થાનકવાસી જાતે ગયા ગોચરી. એક માણસ ભારે ખેપાણી. અનાદર કરતા કંપ નહિ. પણ આ ન ખપે. આ તે દેષિત. બસ બુદ્ધિ ફરી. સાહેબ, પણ સાવ લુખુ ? આદર જન્મે. નિયમિત વ્યાખ્યામાં.
૮ “નગર” માં ગાજે ગરજીનું જોર. સહુને કરે બોર. પર્યુષણા જેવા મહાપર્વ-દહાડે વ્યાખ્યાન. રાત્રે પાનપટ્ટી.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) આ વાતાવરણમાં પણ શ્રીમને હૈયે ઉપકારવૃત્તિ જોરદાર. બધા મહાત્માઓના નાકારસી ત્યાગ. મુહુપત્તીના પુરા ઉપયોગ. કટ્ટર સ્થાનકવાસીને ત્યાં ગેાચરી. કંદમૂળમાં આ પાપ આધાકમ માં આવું પાપ. પાપને ખ્યાલ અને નિષિતાના સ'ચાર. નિત્યચર્યાંની જખ્ખર છાયા. ં નગરમાં ' ચાતુર્માસ વિનતિ. અને ચાતુર્માંસમાં શાસનના
ખીજે જ વર્ષે એ જ
જયકાર.
૯ ‘સંગમનેર’માં ઘર ૨૦. શ્વે. મૂ. પૂજકના. પૂ. સાધુ મહાત્માએ પદર.-રહેવું ચારિત્રની અંદર. વૈષ્ણવે અને બ્રાહ્મણામાં ગોચરી. જ્યાં જાય ત્યાં સઘાટ્ટક હાય જ. ગોચરી મળે નિર્દોષ અને ભાવભરી, ચારિત્ર તેજની છાયા પડેજ ને !
૧૦ પીંડવાડા. સ્વ. પરમ ગુરૂદેવ પૂ. વિજયપ્રેમ સૂ. મ. ની જન્મભૂમિ. પૂ. ત્રિલેાચન વિ. (સુરિજી) મ. તે ૩૨ ઉપવાસ. વાચનાના ધેાધ. સાહેબ વિનતિ. ભાનુવિજયજીને આજ્ઞા વ્યાખ્યાન માટે. તારી બધી વાતજ આવી ! શું કામમાં ગુંથાયા છે ? સાહેબ, હું વાચના ચાલુ રાખીશ. મેટાના મન મોટા!
૧૧ ‘ધાનેરાવ’. ગામ રૂડુ મારવાડનું. સાહેબજી, આપને ભાવભરી વિનંતિ કરી લાવ્યા અમે. અને સામે પક્ષે સાધુ મેકલશે આપ ? વાંધા શે છે એમાં પણ સાહેબ એ ડીક નહિ. અમારે તે વીતરાગની વાણી સાંભળવા માંગે એને સંભળાવવાની. મધા-આત્માએ મોટા મનના ના હોય. કરવા માંડયા. શ્રીમદ્ન અને મહાત્માઓને ઉપદ્રવ. વિરાગીને વાર શી! છેડયા ઉપાશ્રય. કરી દીધા વિહાર–ચાલુ ચામાસે. ઠાકાર આવ્યા. વિનતિ અને આજીજી. કાંઇ પણ થાય જવા
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) બદારી મારી. મામલે શાંત. સત્યનો વિજય. ઉદારતા ગુણને પ્રસર.
૧૨ મારવાડના પાલી”માં. પૂ. સ્વ. ગચ્છાધિપતિજી. આજ્ઞા પત્ર ધાનેરામાં. તૂર્ત વિહાર. રસ્તામાં ફરી પત્ર. સઘળું સુંદર છે. સશુકન છે. ધાનેરાવ વિહાર કરી શકે છે. તથાસ્તુ. આજ્ઞા પ્રેમને બહાના ન ગમે. સ્વકીય ઈચ્છાને સ્થાન ન હોય. આ તે શ્રી જૈનશાસન !
૧૩ અમદાવાદ જૈનપુરી. પૂર્વાવસ્થાના બંગલે સ્વ. પરમ ગુરૂદેવ સાથે. સુગ્યને સુસ્થાને સ્થાપવાની શાસન પરિપાટી. વિનતિ પર વિનતિ–પરમ ગુરૂદેવ તે ઇચ્છતા જ હતા. પરમ ગુરૂદેવની આજ્ઞા પાસે શ્રીમદ્ નમ્ર. ઉપાધ્યાય પદવીની ઝલક અને ઉત્સાહ.
૧૪ ત૫ સુસાધુના પ્રાણ. જે કરે સદા મહાત્મએનું–સર્વવિરતિનું વિશેષ ત્રાણ. પૂ. મહાતમા અચુતવિજયજી મ.૬૦ ઉપવાસની સુંદર સુદભાવના-૩૫ મે ઉપવાસે લેચ. વૈયાવચ્ચી? ચારિત્રનાયક શ્રીમદુ ખડેપગે તૈયાર. પૂ. શ્રી ઉપાધ્યાયપદે હતાને? માટે જ વૈયાવચ્ચ ગુણ વધુ પ્રમાણમાં ખીલ્યું હતું. આરાધના કરાવવાની સુંદર તમન્ના અને ધગશ. “ઉપાધ્યાય તે આત્મા. પદ ઉપવાસે કરવું પડયું પારણું. ભા. સુ. ૮ મે નશ્વર દેહ છોડ. તપનો મહિમા અને તેજ. ખંભાત નગરની આદર્શ ભક્તિ.
૧૫ પંચમપદ શાસન-સુખકાર સંવત્ ૨૦૦૫ મહા સુદ પાંચમ. પંચમજ્ઞાન પામવાનું ઉંચું પગથીયું. શાસન રક્ષાની સાન. સિદ્ધાંતપ્રેમની અડગતાને અભિષેક પંચાચારનું રક્ષક-પ્રચારક સ્થાન. “તીર્થંકરમિયા દ્રાક્ષાત્
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(6)
ધર્માંદ્યાષ મુનિ . ધનઃ ( આદિ પ` ). શ્રીમન્ને સૂરિપદનુ એલાન. પહેલા અભિગ્રહ. જીદગીભર, હે પરમ ગુરૂદેવ ! આપની સાથે રહેવું. છતાં પ્રમાણુ આપની આજ્ઞા. પૂ. પરમ ગુરૂદેવ . મૂર્તિમંત વૈરાગ્યના જીવંત આદર્શી આલય ! પૂ. ગુરૂદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વર મ. સમ્યગ્દર્શનસિધ્ધાંત રક્ષક જીવંત મૂર્તિ પૂ. શિષ્ય શ્રીમદ્ બૈરાગ્યવારિધિ. અલબેલે ત્રિવેણીસંગમ. અદ્ભુત મહાત્સવ અને શાસન પ્રભાવના. અમારા ત્રણાના તારક-પાલક-સ ́રક્ષક હૈયામાં શ્રીમદ્ પ્રત્યે કેવા કેવા ઉચ્ચ ભાવ જન્મ્યા હશે ?
૧૬ સુંદર પાલિતાણા નગર. જૈનાની જીવત ભૂમિ. સારના શણગાર, માહના મારણહાર, પવિત્ર તારક ગિરિરાજ ગિરૂ શત્રુંજય તીર્થાધિરાજ, રસિક નિવૃત્ત નિવાસ, સ ́વત ૨૦૦૬ જોષીએ કરે આગાહી. મોટે ભાગે આયુષ્યમળમાં ના સાચી. પૂ. ગચ્છાધિપતિશ્રીજીનું વર્ષ ભારે, આંતર ભક્તિને કેમ ચેન પડે. મુંબઈના વિહાર તું અંધ. નવસારીથી સીધા પાલીતાણા. શીઘ્ર વિહાર. પરમના પાદ કમળમાં વિનીતનું વંદન ચંદન અને ઉંચા હૈયે. એકનું વાત્સલ્ય જાણે વહેતા સુકામળ ઝરે. ખીજાની ભક્તિ અંદરના પ્રેમને પ્રતિધેાષ, પ્રેમનું હૈયું પ્રેમ ભર્યું. રામનું હૈયું આરામ આપતું. પરમગુરૂદેવને અને અનેકાને
શ્રીમદ્ ખુશાલ ભુવનમાં. હુંમેશ મહેાપકારી આરાધ્યપાદ ગુરૂભગવતની વાચના ઝીલવા હાજર. વાચના પણ સૂક્ષ્મ અને વિધિ અપવાદ સૂચક, નિશિથ-મહાનિશિથ એટલે પૂછવું જ શું? વાચના સાથેની વિચારણા કેટલી ઉન્નત અને.... અને પૂ. શાસનસંરક્ષક-સિધ્ધાંતમના પૂ શ્રી વિજય
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજની–વાચના એટલે આગમનું-વલોણુ. જ્ઞાનનો અમૃત અકે. શ્રીમદ્ પાછા કરે પારાયણ સ્વ-શિષ્ય-પૂ. ત્રિલોચન વિ. મ. પાસે. સ્વાધ્યાય પ્રેમ તે કોનું નામ? .
૧૭ શ્રીમદ્ દેવદ્રવ્ય-સિદ્ધાંતના પાકા હીમાયતી. વૃદ્ધિ અને રક્ષણનું વ્રત. અમલનેર આદિ અનેક સ્થળે ચેપડા કરાવ્યા ચોકખા.દેવભક્તિ-સંઘભક્તિ તે આનું નામ. પૂ. આચાર્યાદિ સાધુ મહાત્માઓને આ ઉપાધિ શા માટે? ગીતાર્થ–શાસન વફાદાર. પૂ. ગુરૂદેવે પાસે શાસ્ત્ર આજ્ઞાન પાઠ ભણે પાઠ.
૧૮ પારાનું પ્રકરણ-એટલે દઢતાનું તેજ. શાસન પ્રભાવનાના ચમકારા. શ્રીમદે આપી દીક્ષા એક મુંબઈના યુવાનને સગા સ્નેહીઓએ માંડ્યું તેફાન. ગામનું-ગાંડપણ ભેગુ ભળ્યું. નવ્યદીક્ષિતને ત્રણ ઉપવાસનું પચ્ચકખાણ. પઠાણ કયા રમખાણકારોએ. માત્રુ પરઠવતા ઉંચકયા. નાખ્યા મેટરમાં. પણ નરવીર બંકે એક નીકળે. નગ્નકૃત મુનિને બચાવી લીધા. શાણી નારીએ પોતાના છાપરા પર ફેંકએલે ઘો સેંગે. ફેજદારી કચેરીમાં ૧૦ દિવસ. પડો. લેહણને મંત્રપ્રયાગ માને. જયંત્ર રચાયું. પંખ્યા સામેની મકાનમાં. ઉઠાવી જવાના હિસાબે જ, પણ ન ફાવ્યા. ચેતવણી અને રાત્રે દશ વાગે ઉપાશ્રયમાં. વિહાર કરી જાવ નહિ તે બંધુક સગી નહિ થાય. વિહાર કરે એ શ્રીમદ્ નહિ. ભાગોળે રહેવું. દરીયાની ગેચરીથી ચલાવવું. પણ જ્યાં બેટી બનાવટી અપભ્રાજના ત્યાંજ કરવી પ્રભાવના. સ્વકીયાનું
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
પણ દબાણ. પણ અંતે શમન. કેઈકનું ટુંકાવ્યું ભવભ્રમણ. પ્રસંગે છાતી મજબુત એજ શાસન સ્થિતની ખૂબી!.
૧૯ હિંગનઘાટ અને કેચરજી. બંસીલાલ કેચરે કરાવેલ આગ્રહ પૂર્વકનું ચાતુર્માસ. શ્રીમદુની ભલામણોનુંક્રિયારૂચી પૂર્વકનું પાલન
* ૨૦-નગર. ૨૦૧૦. પૂ. શ્રી. ધનેશ્વર વિ. મ. ની દીક્ષા. શાસન પ્રભાવનામાં ખર્ચ સાઈઠ હજારને. મેદની હાજર ૬૫ હજારની. પ્રાચીન આઢયદીક્ષાની યાદી.
૨૧ પૂના. ૨૦૧૧-૧૨. પૂ. પરમગુરૂદેવની સાથે. ગણીપદવી પ્રદાન. પૂ. ત્રિલેચન વિ. મ. ને ભગવતી ગ૬૦ સાધુઓની જ્ઞાનાદિ ઉપાસના.
રર ધૂળીયા. ૨૦૧૩. શ્રીમદુની બન્ને આંખે મોતીયાનું ઓપરેશન. દેવદ્રવ્ય રક્ષણ. હિસાબો ચકખા. - ૨૩ ખભાત. ૨૦૨૩. પૂ. પરમગુરૂદેવની આજ્ઞાથી ખંભાતથી વૈ. સુ. ૧૨ વિહાર. વૈ. વ. ૧૧. પૂ. પરમગુરૂદેવનો દેહવિલય. શું ઘટના હશે કુદરતની. ૧૫ દિવસ પૂરતી. કુદરતની સ્વાભાવિક ઘટના અકળ ગણાય. અતિશય જ્ઞાનીએની દષ્ટિએ નહિ. , , ૪ ૨૦૨૫. અંતરીક્ષજી. ઘણું ઘણું સહન કર્યું. દીગમ્બરેને ઉત્પાત. પછી પૂછવું શુ ? ઉપવાસ પર ઉતરવાની પણ તૈયારી થઈ ગએલી. શાસનનું સૂર હતુંને ! 1. ૨૫ ૨૦૨૭. શહી. ભયંકર માંદગી ક્ષેમંકર સમતા અને સમાધિ, સહનશીલતાને જીવંત આદર્શ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) એક જ ઉત્તર. ચિંતા કરશે! નહિ. નશ્વર દેહના શાશ્વત્ સાધનામાં ત્યાગ. ધન્ય મૃત્યુ !
અતિ ટુંકાણમાં સાદા સીધા પ્રસ`ગ ચિત્રો. નહિં રંગોટી કે રેખાકળા. ચિત્રો ફેલાવે છે સુવાસ, કરે છે મનેામંદિરમાં આવાસ. એજ આપે મુક્તિમાં-નિવાસ. પંચમપદને સાર્થક કર્યું. સાધુપણાને નિર્મળ બનાવ્યું. ગુરૂભક્તિના આદ ખડો કર્યાં. વૈયાવચ્ચ ગુણને વિકસાવ્યા. આત્માને ઉન્નત અનાવ્યા.
જે આત્માના ગુરૂભગવત-મારતવર્ષોંના કાળ અપેક્ષાએ શ્રેષ્ઠ સમ્યગ્ દન પ્રદાતા. પરમગુરૂ ભગવત–બૈરાગ્યમૂતિ અને સંયમત્રાતા અને પોતે બૈરાગ્યવારિધિ-આ ત્રયાત્મક સુમેળ શુંશું ન નીપજાવે ?.
ત્રણે ભુવનમાં ચંદ્ર નિ`ળ યશ અને શાસન વિજય આવા પરોપકારી મહાત્માઓના ફેલાવાથી ભવ્યાત્મા પાવન બને છે અને વિશ્વ સુખ-શાંતિ-સમાધિ અનુભવે છે.
કેાર્ટિશઃ વન્દના સુનિ જીવનચન્દ્રની
વિરાગી ચરણકમળમાં
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: બે બોલ :સૌથી પ્રથમ પૂ. મુનિરાજ શ્રી રત્નભૂષણવિજ્યજી મહારાજશ્રીને યાદ કરવા જોઈએ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્દ વિજયજિતમૃગાંકસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના તેઓ સુશિષ્ય : છે. તેમની જ પ્રેમભરી ઉપકારક પ્રેરણાથી અલ્પક્ષપશમ છતાં આ લઘુગ્રંથને પ્રયત્ન કરવા પ્રેરાયે.
પ્રેરણું ખરેખર ઉપકારક નિવડી. આલેખન કરતા નવ્ય નવ્ય પ્રકાશ મહાન સૂત્રોમાંથી પ્રાપ્ત કરવાનું સદ્ભાગ્ય સાંપડયું. “શ્રી રાજનગર જૈન પ્રશ્નોત્તરમાળા જોતાં આ પ્રેરણા થઈ. મેં પણ કેટલાક અંશે તેને આંખ સામે રાખી છે. તે માટે તેના લેખક મહાશયેની અનુમોદના કરવી ઘટે.
કેટલીક ઘટના આલેખનને સમયે જ દિલમાં ઉદ્દભવી છે. મારે મુખ્ય આધાર-મારા તારક પરમ્પકારી ગુરુ ભગવંત આરાધ્ધપાદ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની ગણધર ગુણ્ડિત વીતરાગ વાણી” માંજ સદા રહે છે. આ આલેખનમાં પણ તેજ વીતરાગ વાણીના પ્રકાશે કામ કરેલ છે.
ક્ષતિઓ પણ હશે. પણ પ્રાયઃ સૈદ્ધાંતિક દૃષ્ટિની નહિ. એ મારો આત્મવિશ્વાસ છે. છતાં છઘ પ્રાગ્ય ક્ષતિઓ હેય તે સુધારી લેવા તેમજ સાધર્મિકભાવે સૂચવવાવિજ્ઞપ્તિ.
ઉપગ ચૂકથી સર્વજ્ઞ ભગવંતના સિદ્ધાંતથી જરાએ વિપરીતતા આલેખનમાં સૂક્ષમ પણ હોય તે મિથ્યા દુષ્કૃત.
શ્રમણસંઘ સેવક, મુનિ ભુવનચંદ્રવિજય
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
– ગુરુ–ગુણુ–ગતિ :– રામ તુમ્હારા કાર્ય સ્વયં હી કાવ્ય હૈ, કેઈ કવિ બન જાય, સહજ સંભાળ્યું છે. ૨ મેરી કયા હસ્તિ ? જે તુજ પર ગીત બનાઉં, 'તુજસે પાએ પુલ, તુઝી પર આજ ચઢાઉં. ૨ શાસન કે સૌભાગ્ય, સંઘ કી હૈ પુણ્યાઈ બાસઠવી વર્ષો દીક્ષા અબ જે આ રહી. ૩ શતવર્ષી દીક્ષા કા મહોત્સવ હમેં દિખાએ, યહી પ્રાર્થના આજ પ્રભુ સે હમ સબ ચાહે. ૪ તેરે દે શબ્દો સે, દિલકી દુવિધા ભાગી; ત્યાગ કા મતલબ ધર્મ, ધમકા મતલબ ત્યાગી. પર યહી કસૌટી સાથમેં લેકર, ઘુમ ફિરે જગ; મંજિલ હોગી પૂરી, મિલે જબ વીતરાગી. ૬ વિતરાગી કે રાગ તેરી રગ-રગમેં રમાયા, ઈસી રાગ કા રંગ ડિકને તુ યહાં આયા. ૭ લય એક હૈ, ઉલટ કે દેખે, પલટકે દે, સારે પ્રશ્ન કે ઉત્તર, એક રહેગા દેખો. ૮ તેરે ઉપદેશ કિ કવિને અર્ક નિકાલી, ભજન વહી હૈ રહતા, નિત્ય બદલતી થાળી. ૮ પૈઠે હેતે વ્યાખ્યાને મેં, તેરે જબ હમ, કુછ કુછ હૈતી સમવસરણ કી હમ કો ખ્યાલી. ૧૦ બડા અચંબ હતા, દેખ કે અંતર ભીંજે; ઇસ જહરીલી આબેહવામે મેતી નિપજે. ૧૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંબૂ “ભાનુ “ભદ્રંકર કી બાત સવાઈ, એક સે બઢકર એક મૂર્તિ તુઝ સે હૈ પાઈ. ૧૨ કનક કનક કે છોડકર, કનક હો ગએ; જિતમૃગાંક દેખે તિને કે જનક હો ગએ. ૧૩ વર્તમાન કે “વિષ” કે તુને ખૂબ હૈ સમઝા,
વિષ કા કરે વિમેચની નહીં પાએગે સજા, ૧૪ આજ જગત સે જાહર ઉગલતા ત્રાહિ ત્રાહિ સે
| નભ ત્રાસિત, કંગાલી દારિદ્ર હીનતાસે, વસુધાકા આંગન ભાસિત. ૧૫ એક તે મૈયા રાત હે કાલી, દૂજી અપની તરણ કાલી, આખી ફાડ કર દેખ રહે છે “શાસકકી કરણી ભી કાલી. ૧૬ લક્ષમી કાલી બહિયાં કાલી, કાનૂન કી કૈચી ભી કાલી; રાજનીતિ કી નીતિ કાલી, પ્રેમી કે દિલ પ્રીત ભી કાલી. ૧૭ પાટી કાલી, પુસ્તક કાલી, કેલેને કી કીર્તિ કાલી; કાલી લહર, કલ્પના કાલી, ડાલ પૈ બેઠી કેયલ કાલી. ૧૮ આજ સવેરે બેલી અચાનક, કવિ તેરા ભેજા ભી ખાલી; કાલી કવિતા કાર્યો કર ગાતા, પાસમેં બેઠા “તારણહારી કાલીકી “કાલિમા છુડાને, “સૌ સૂરજકી જિસ મેં લાલી. ૧૯ રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી કે ઉપદેશ કી પહલે પ્યાલી, ભરજાએગા જ્ઞાન સે ભેજા, “ડિગ્રી સે હુઆ જ ખાલી. ૨૦
-જીગરાજ રાઠોડ (સાહિત્યરત્ન)
' .
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જ્ઞાન પદ ભજીયે રે– જ્ઞાન ને છે. નાન અને મિથ્યા. મોક્ષલક્ષી જ્ઞાન
- - - -- સાવધક જ્ઞાન મિથ્યા. મિથ્યા હેય.
- ર
આ લઘુ જે ધમનું વિજ્ઞાન સમ્યગાનનું આ ગ છે, ડે ' ધા રાની નિતિઓ સમજવી, શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનને મામાના હૈયામાં સ્થાપન કરવાની એક કેશિલ છે:- દવા - ધર્મના ધર્મક ક્રિયાની આદિપ આપે છે. હય-ઉપાસનું ભાન કરાવી છે. આ વારભારત - . .
. ની -પવા–પફ - મ .પ . ધ ટની ભૌગોલિક વ્યવઅને રજુ કરે છે. આ કિવાય- નોકારી જમાઅા મા - હવન - ર મ રે સાધકતાનું ચિત્ર ખડું
બાપા કરીને આજને કેટેડ યુવાન વર્ગ અને સામાન્ય અભ્યાસી--મહાનિ અને તેના પાયારૂપ આર્યન
વિના જીવ-ચાર વિહતકારી આદશો અને માગીને રામજી, શકશે અમલ કરી શકે, તે શુભ હેતુથી આ ગ્રંથ કન : પ્રારંભ કરવામાં આવેલ છે.
ની ! પિતા ની ૪ ૦ ૦ નકલ, કાવ્ય રૂાન પ્રેમીઓ તારા પ્રકાર છે એ જ .. જી આવૃત્તિની ૨૦૦૦ નકલ, વીતરાગવાણીના ઉપર ના સહકારથી પ્રકાશન પામે છે. ડિ માં પણ પ્રકાર કરવાની ભાવના છે. હલાવને ફાળવી સહ ર ઉપર ૨૪ ધાર રાખે છે. કા'- પ્રિન્ટના ભાવ કુર અને જે લતા એ છે. મોટે ભાગે વિના મૃત્યે વિત
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
રણ થાય છે. એટલે ગ્રંથમાળાના પ્રકાશન સાદા રૂપમાં, ન્યાયી કરકસરથી પ્રગટ થાય છે. • લેખક મુનિશ્રીના ભદધિ તારક પર પકારી ગુરૂ ભગવંત શાસ્ત્રસિધ્ધાંત-સંરક્ષક-સમર્થ ગચ્છાધિપતિ આરાથરાદ રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની ગણધર ગુક્િત” વીતરાગ વાણીની પ્રસાદી રૂપે જ આ ગ્રંથમાળા આલેખાય છે.
ઉત્સવ સમ પાપ ન કેય આ પવિત્ર ચેતવણી સૂર-લેખકશ્રીની જેમ અમે પણ આંખ સામે રાખીએ છીએ. છતાં કેઈ પણ દેષ–ભૂલ યા પ્રેસ દેષ ધ્યાન પર લાવનાર મહાનુભાવ આત્માને અમે આવકારીશું. - જ્ઞાનની ગતિ સરળ અને માયા રહિત નિંભ જ હેય અને હોવી જોઈએ. જ્ઞાન–દી છે. સૂર્ય છે. સ્વયં આત્મ-પ્રકાશ છે. સદ્દગુરૂગણ દીવાદાંડી છે. એ દીવાદાંડીને આધારે સંસારસાગર તરે છે. આ ભાનસાન અને જ્ઞાન જીવંત રહે તે કયા આત્મા માટે સંસાર દુર રહે?
ગ્રંથમાળામાં સદા સૂચક અને સહાયક અને પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રેરક પૂ. વિદ્વાન આગમપ્રેમી મુનિરાજશ્રી રત્નભૂષણ વિ. મ. ને તેમજ અન્યાન્ય દ્રવ્ય દ્વારા તેમજ શુભ લાગણી દ્વારા–સહાયક આત્માઓની ખૂબ ખૂબ અનુમોદના. - રાગ-દ્વેષ મેહથી સદા પર, સર્વજ્ઞ વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાને શિરસાવંધ બનાવી, વિશ્વના આત્માઓ શ્રેયસ્ સાધે–એજ અભિલાષા.
-પ્રકાશકે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મે જિણસાસણસ,
* પૂર્વ કથન * અનંત ઉપકારી પરમતારક શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતેએ ઉપદેશેલ સર્વશ્રેષ્ઠ તત્ત્વજ્ઞાન અને સર્વશ્રેષ્ઠ આચારમય પરમ કલ્યાણકાર શ્રી વીતરાગ ધર્મની આરાધના દ્વારા ભૂતકાળમાં અનંત આત્માઓ દુઃખની પરંપરાથી સર્વથા મુક્ત થઈને અવ્યાબાધપણે અનંતસુખના સ્વામી બન્યા છે. વર્તમાનમાં મહાવિદેહાદિ ક્ષેત્રોમાં, સંખ્યાબંધ આત્માઓ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે પ્રરૂપેલ ધર્મની આરાધનામાં પોતાનું સર્વોત્કૃષ્ટ વીય ફેરવીને, ઘાતી-અઘાતી કર્મોની શ્રેણીને ખપાવીને શાશ્વત સુખધામ ભણી સંચરી રહેલ છે. અને ભાવિમાં અનંત આત્માઓ એ રીતે સર્વજ્ઞ વીતરાગ શ્રી તીર્થકર ભગવંતે એ નિદેશેલ ધર્મની આરાધનાથી શ્રી સિદ્ધિસુખના શાશ્વતકાલ ભકતા બનશે તે નિઃશંક છે. | સર્વ શ્રેષ્ઠ કેટિના આચારો તથા સર્વશ્રેષ્ઠ કેટિના વિચારોને સુભગ, સુખદ તેમજ મંગલકારી સમન્વય જે વિજ્ઞાન સ્વરૂપ કહેવાય છે, આવું સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્યફ ક્રિયારૂપ વિજ્ઞાન શ્રી જૈનશાસન સિવાય અન્યત્ર કયાંયે નથી. તેથી જ કહી શકાય કે, જૈનદર્શન એટલે સર્વશ્રેષ્ઠ કેટીના લેકેન્નર આચારો તથા સર્વશ્રેષ્ઠ કોટીના કેત્તર વિચારોની પ્રરૂપણ કરતું લકત્તર ધર્મદશનઃ તે સિવાયના જગતના તત્વજ્ઞાન, વિજ્ઞાન કે શિક્ષણનીઃ તેના સંસ્કારે, કેળવણી કે તેની સંસ્કૃતિની બધી વાત કેવલ વાહિયાત છે, મૂલ વિનાની શાખા જેવા અને “મે માતા વંધ્યા' જેવા આકાશકુસુમની જેમ બ્રિતિમૂલક છે. શિક્ષણનું, સંસ્કાર કે સંસ્કૃતિનું
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
તત્ત્વજ્ઞાન કે વિજ્ઞાનનું સાચુ` કલ્યાણકર તથા સહિતકાર સ્વરૂપ સમજીને આત્માના અભ્યુત્થાન માટે, ક્રાંતિ કે ઉત્ક્રાંતિના સાચા સ્વરૂપને જાણીને વાસ્તવિક પ્રગતિને માટે પ્રયત્નશીલ બનવાના સફલ પુરૂષા જૈનદનને જાણ્યા સિવાય ત્રણેય કાલમાં સંભવિત નથી. માટે જ કેવલ અસાર એવા સ’સારના દુઃખરૂપ એવા સુખાભાસ સ્વરૂપ પૌદ્ગલિક સુખેાની સાચી પિછાણુ જૈનદનના તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વિના અસ’ભવિત છે. અને તેથી જ સંસારના સઘળાએ પૌદ્ગલિક સુખાને અસારરૂપે જણાવીને તેના ત્યાગને સાચા પુરુષા જૈનદર્શને ઉપદેશ્યા છે.
આવા સકલ્યાણકર જૈનદર્શનને સમજવા માટે સાદી રીતે અને સરળતાથી જવા માટે પ્રસ્તુત પ્રકાશન ખરેખર માદક (ગાઇડ) ની ગરજ સારે છે. ટુંકમાં ગાગરમાં સાગરની જેમ જૈનધર્મીનું તત્ત્વજ્ઞાન પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં સુબેાધ અને સુવાચ્ય શૈલીમાં લેખક મુનિરાજ શ્રી ભુવનચંદ્રવિજ યજીએ ખૂબ જ સુંદર ખાલભાગ્ય સુમેધ શૈલીએ પ્રવાહબદ્ધ લેખિની દ્વારા સુરેખ પતિએ સોંકલિત કરેલ છે.
આ પ્રકાશન ખરેખર મનનીય પ્રેરણાદાયી તથા એધપ્રશ્ન છે. પાંચ વિભાગમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ જૈનધર્મીના વિજ્ઞાન વિષયક આ પુસ્તકના પ્રથમ વિભાગમાં શ્રી જૈનધર્મીના આરાધક આત્માઓને જૈનધર્મના તત્ત્વજ્ઞાનની આછી-પાતળી સમજણની સાથે તેના અનુષ્ઠાનાને અંગે પણ ઉપયેગી તથા ઉપકારક હકીકતા આ વિભાગમાં સકલિત કરાઈ છે. તે જ રીતે સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્યક્ ક્રિયાના તત્ત્વજ્ઞાનસ્વરૂપ વિજ્ઞાનના સુભગ સમન્વય આ વિભાગમાં ચર્ચેલા જોઈ
શકાય છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિત્ય ઢિ બાર લાવના, વ્યાદિ ચાર ભાવના તેમજ ૧ડાન, સા સા નિ, ત્રણ મુક્તિ અને આઠ પ્રકારના ક રવા . હા ભાવ કે તા ત્યાદિ વિયેની ટુંકી પણ .
. . . ન ગ સદ્ધ બને છે. તદુપ-છે : છે દિલ ના તારાન તથા
- : . વલાસ વન મા દિકરા ને
,
,
* : - નમ
મ
જે વ ા ત કરભગવંતો
. .
. . , નડિ ની
તે જ છે, તેમાં પરંપર
એ ગ્રહ છે કરીને
જન ' , ક ર ર ત્રિકાલા. . . . . . . . . . ને તેની અનુપમ, ક . . . અને ર મ ર ાન તથા આ મૂલક
. અને ક. : પરંપરાની મહત્તા છે.
નાના . એ મને જણાવવા સિદ્ધાંત
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ગ્રંથમાં યથાર્થરૂપે છે. તેનું નિરૂપણ આ વિશ્વવ્યવસ્થા નામના વિભાગમાં રસપ્રદ પદ્ધતિએ ને સુબોધ શૈલીએ લેખક મુનિરાજશ્રીએ કરેલ છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકના ત્રીજા વિભાગમાં આવશ્યક સૂત્રે વિષે ગંભીરતાપૂર્વક મનન-ચિંતનરૂપે પદાર્થ બંધ લેખક મુનિરાજશ્રીએ રજૂ કરેલ છે. જે અનુષ્ઠાને ના આદર ધરાવનાર શ્રધ્ધાભાવિત છને રસદાયી ને શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના પરમતારક ધર્માનુષ્ઠાને પ્રત્યેની શ્રદ્ધાની દઢતા કરાવવા માટે ખૂબ જ મનનપૂર્વક વિચારવા જેવે છે.
ચોથે વિભાગ પ્રસ્તુત પુસ્તકના બધા વિષયેની સંકલનાના શિખર પર કલશના જે ખુબ જ મહત્વનું છે. જૈન દર્શનના હાર્દને સમજવા માટે તથા જૈનદર્શનના સભ્ય શ્રદ્ધામાર્ગથી વર્તમાનના વિષમ વાતાવરણમાં જે જે ચલિત કરનારા પ્રશ્ન, ગુંચે ને મૂંઝવણો છે તે વિષે શ્રી વીતરાગ પરમાત્માના માર્ગમાં દઢ કરવા માટેને મર્મગ્રાહી અને શાસ્ત્રીય ઉકેલ આ વિભાગમાં ખુબ જ મને મુગ્ધકર બાલભગ્ય શૈલીએ લેખક મુનિપ્રવરશ્રીએ આલેખેલ છે.
ને છેલ્લા વિભાગમાં જૈનદર્શનની સાહિત્ય વિષયક આછી પાતળી વિચારણા બાદ પની મહત્તા તથા પર્વના અનુષ્ઠાને વિષે મહત્ત્વની વાત જણાવાઈ છે.
એકંદરે પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નના પાંચ વિભાગે વર્તમાન કાલના અાજ્ઞાની વિશેષજ્ઞાની કે અજ્ઞાની- સર્વ કેઈ જિનશાસનરસિક ધર્માત્માઓને અનંત ઉપકારી પરમતારક શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના શાસન પ્રત્યે દઢ અનુરાગ પ્રગટાવવામાં આલંબન રૂપ છે. ને અનંત ઉપકારી પરમતારક શ્રી વીતરાગ પરમાત્માના ધર્મ પ્રત્યેની શ્રધ્ધાથી ચલિત થયેલા કે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
થતા ધરૂચિ જીવાને શ્રી વીતરાગ ભાષિત સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્યફક્રિયા મામાં વધુ ને વધુ પરિત બનાવનાર છે. તથા દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયાગ ચરણકરણાનુયાગ તેમજ ધમ કથાનુચેગ રૂપ શ્રી જિનેશ્વરદેવના શ્રુતજ્ઞાન સમસ્તની વાનગીના સ્વાદ ચખાડનાર અને જૈન તત્વજ્ઞાનને પામવા માટેના પ્રવેશદ્વાર જેવા આ ન્હાના પણ વિષય નિરૂપણુ દૃષ્ટિએ મહત્વના અને ઉપકારક ગ્રંથનું સર્વાં કાઈ તત્વના ખપી જિજ્ઞાસુ આત્માએએ મનન-ચિંતન તથા નિદિધ્યાસન કરવા દ્વારા જીવનના આધ્યાત્મિક ઉર્ધ્વગમન માટે ઉપકારક ગ્રંથનુ' અવલેાકન કરવું આવશ્યક છે.
પ્રસ્તુત ગ્રં ́થરત્નના વિષયની સંચાજનામાં જેમણે પ્રેરણા કરી છે. ને તેના પ્રકાશનમાં જેમણે સાદ્યંત રસ લીધેલ છે, તે વિદ્વાન મુનિવર્ય શ્રી રત્નભૂષણવિજયજીની સાહિત્યરૂચિ પ્રશ’સાપાત્ર છે. તેએ પરમપૂજ્ય આગમગ્ર થા તથા સિદ્ધાંત ગ્રંથાના હસ્તલેખનની પ્રવૃત્તિમાં ઉડા ઉત્સાહ દાખવી વમાનકાલમાં યાંત્રિક યુગની હવાથી દોરવાઈ જવા દ્વારા જૈનસિધ્ધાંતત્ર ને શ્રુતજ્ઞાનની આરાધના રક્ષા તથા પ્રભાવનાની પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે જેઓ છતી શક્તિએ ઉપેક્ષાભાવ કે વિપરીત પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા અવજ્ઞાભાવ તરફ ખીંચાઇ રહેલ છે તેવા આત્માઓને ખરેખર પ્રેરણા રૂપ બની રહેલ છે; તે મુનિરાજશ્રીના લાગણીભર્યાં પ્રાત્સાહનથી - પુજ્યપાદ પરમતારક પરમારાધ્યપાદ પરમશાસન પ્રભાવક વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ પરમગુરૂદેવ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના શિષ્યરત્ન વિદ્વાન લેખક મુનિરાજ શ્રી ભુવનચંદ્રવિજયજીએ ખાસ પરિશ્રમ લઇને આ ગ્રંથરત્નને
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
તૈયાર કરેલ છે. ને તેમના ખંતપૂર્ણાંકના સર્વાં મુમુક્ષુ જીવા પ્રત્યેની કલ્યાણ કામના માટેને આ પરિશ્રમ ખરેખર ખૂબ બહુમાનપૂર્ણાંક પ્રશંસા માંગી લે છે,
પૂ. પાદ ગચ્છાધિપતિ પરમ ગુરૂદેવશ્રીના પટ્ટવિભૂષક વિક્રઢ આ. મ, શ્રી વિજયજિતમૃગાંકસૂરિજીને (પ્રથમા વૃત્તિ) સમર્પિત થયેલ ને તેઓના શિષ્યરત્ન વિદ્વાન મુનિવર્યાં શ્રી રત્નભૂષણવિજયજીની પ્રેરણાથી પ્રસિધ્ધ થતા આ ગ્રંથ સ કઈ આત્મકલ્યાણકામી જિનશાસનરસિક મુમુક્ષુ જીવોને મેાક્ષમાના અનન્ય સાધન શ્રી રત્નત્રયીની આરાધનામાં પ્રેરક બનીને વર્તમાનના વિષમય વિષમ વાતાવરણમાં સુદેવ, સુગુરૂ તથા સુધરૂપ તત્ત્વત્રયીની ખૂબ-ખૂબ સેવા ઉપાસના ને કલ્યાણકર નિશ્રા દ્વારા શીઘ્રપણે અચલ-અનંત –અક્ષય અવ્યાબાધ સ્વરૂપ સિધ્ધિગતિ સ્થાનની પ્રાપ્તિમાં સહાયક મને ! એ જ એક મોંગલ કામના.
આસાશુદ ૧૦ રવિવાર વીર્ સ, ૨૪૯૯ જૈન જ્ઞાનમ`દિર, નાથાલાલ એમ. પારેખ મા, અરારા પાસે, માટુંગા મુંબઈ-૪૦૦,૦૧૯
તા. ૭-૧૦-૭૩
નિવેદક :
। પૂ પાદ પરમ તારક પરમ કૃપા “ સાગર પરમગુરૂદેવ ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજયરામ ચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહાજશ્રીના શિષ્યાણુ આ.વિ. કનકચંદ્રસૂરિ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ વિષયાનુક્રમણિકા જ
વિભાગ પહેલે. બન. વિય પેજ અ.નં. વિષય પેજ 1 શ્રી જિન ધર્મની સમજ ૧ ૧૭ પ્રભાતનું કર્તવ્ય ૧૨ ૨ ધર્મ એટલે શું ૨ ૧૮ પ્રાત: પૂજા દર્શન-વંદન ૧૩ ૩ ધર્મના સાધનો કયા? ૨ ૧૯ મધ્યાન્હ પૂજા૪ શ્રી જિન મંદિર
ભક્તિનો રંગ ૧૩ શ્રી જિન મૂર્તિ શા માટે ૨૦ વેપાર-ધંધાને અવકાશ ૧૪ છે સાથી શા માટે પ ૨૧ લ:મી પુણ્યાધીન જ છે ૧૪ ૬ સમ્યગ્દર્શન એટલે શું? ૬ ૨૨ શ્રી તીર્થકર ભગવંત ક સભ્યજ્ઞાન કોને કહેવાય છે
કેટલા? ૧૫ ૮ સ ચારિત્ર શું ચીજ છે૨૩ ભગવંત શ્રી મહાવીરદેવ ૧૭ ૯ પૈત્યવંદન શા માટે! ૭ ૨૪ ગણધર ભગવંતોની ગીતિ ૨૩ ૧૦ ઉમેશ ગુરૂવંદન કરવું રપ આર્ય શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી જ જાઈએ ? ૮
૧૪ પૂર્વધર ૨૪ ન શાસને સમપિત ૨ ૬ આયે સ્થૂલભદ્રસ્વામી મહાત્મા એ સમ્યક્ત્વ પર
૧૦+૪ પૂર્વધર ૨૪ ભાર શાથી મૂકે છે. ૮ ૨૭ આર્ય વવામાં છેલ્લા ૧૨ ગુરૂ આદિના મુખે
દશ પૂર્વધર ૨૫ પચ્ચકખાણ શા માટે ? ૧૦ ૨૮ શાસન પ્રભાવક શ્રી ૩ વ્યાખ્યાન-શાસ્ત્રાણા
મૃતધરમૂરિ પુરંદરો ૨૬ રોજ સાંભળવા ૦ ૨૯ કી પંચપરમેઠિના ૧૪ સામાયિકનું રહસ્ય શું છે ? ૧૧ |
મુખ્ય ગુણ ૨૭ ઉપ પ્રતિક્રમણ અતિ
૩૦ શ્રાવક કોને કહેવાય? ૨૦ આવશ્યક છે? ૧૧ ૩૧ શ્રાવકનું સ્થાન ૩૦ ૧૬ રાત્રે સુતી વખતે ૩ર શું શ્રી સાવી છે શું કરવું ? ૧૨
ભૂલાયા છે? ૩૧
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
$ $ $ $
અ.નં. વિષય પિજ અ.નં. વિષય પિજ ૩૩ તપનું આટલું બધું ૫૧ પ્રતિક્રમણના પ્રકાર ૬૪
મહાભ્ય કેમ ૩૧ પર રોજ ૧૪ નિયમો ૩૪ નવપદજીને મહિમા ૩૪ ધારવાનું શું? ૬૫ ૩૫ શ્રી શાશ્વતી નવપદજીની ૫૩ શ્રાવકનાં બાર ત્રત ૬૭
ઓળીજી ૩૫ ૫૪ મહાપાપનાં સ્થાન૩૬ ત્રણ ચાતુર્માસિક
સાત વ્યસ. ૭૦ અઠ્ઠાઇઓ ૩૬ ૫૫ આઠ મદ ૩૭ શ્રી પર્યુષણા મહાપર્વ ૩૬ ૫૬ ચાર સંજ્ઞાઓ ૩૮ દાનાદિ ધર્મ ૩૭ ૫૭ ચારની સામે ચાર ૩૯ બાર ભાવનાનું સ્વરૂપ ૩૮ ૫૮ સાત ભય
૭૧ ૪૦ મૈત્રી આદિ ચાર ૫૯ પાંચ દાન
ભાવનાઓ ૪૧ ૬. સમ્યક્ત્વના પાંચ લક્ષણ ૭૩ ૪૧ પાંચ મહાવ્રત અમૂલ્ય ૬૧ ૨૨ અભક્ષ્ય અને શા માટે ? ૪૩
૩૨ અનંતકાય ૭૪ ૪ર પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ ૪૫ કર જીવ વિચાર ૭૫ ૪૩ ચૌગુણ સ્થાનકોનું સ્વરૂપ ૪૭ ૬૩ જીવોના મુખ્યતયા ૫૬૩ ૪૪ ઘાતિ અઘાતિ કર્મો પર ભેદ જાણવા જેવા છે ૭૭ ૪૫ કર્મ સાહિત્ય અને ૬૪ ૮૪ લાખ યોનિ
આજનું વિજ્ઞાન ૫૪ યાને ચેરાસીનું ચક્કર ૭૭ ૪૬ શ્રી સંઘ અને
૬પ છે દ્રવ્યો કર્તવ્ય દિશા ૫૫ ૬૬ જ્ઞાન શા માટે ? ૮૧ ૪૭ આપણું મહાપ્રભાવક
તીર્થો પ૬ વિભાગ બીજે ૪૮ એ “આશાતના” શું? ૫૯ ૪૯ જ્ઞાન અને જ્ઞાનને ભેદ ૬૦ ૬૭ વિશ્વ વ્યવસ્થા ૫૦ જ્ઞાનીને ક્રિયાની જરૂર ૬૮ નિગોદ
ખરી? ૬૨ ૬૦ ભવ્યાત્મા
(૦
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ust
(૨૫) અ.નં. વિષય પેજ અને વિષય ૭૦ કાળગણના ૮૮ ૯૪ યુગલીઆ
૧૦૧ ૭૧ કુદરતનું ગણિત ૮૯ ૫ ગ્રહનક્ષત્રાદિ
૧૦૨ કર કાળનું ગતિમાન ચક્ર ૮૯ ૯૬ કિટિબષિક દેવો ૧૦૨ છ૩ વિશ્વ ભૌગોલિક વ્યવસ્થા હ૭ લેકવૃત્તિ
૧૦૨ | (ચૌદરાજ લેક) ૯૧ ૯૮ પીસા પાછળની પાગલતા ૧૦૩ છ૪ સાત નરકાદિનાં સ્થાન ૯૨ ૯૯ કૃત્રિમ આટોપ ૧૦૪ ૭૫ સાત નરકનું વર્ણન ૯૩ ૧૦૦ આત્મા અને દેહ ૧૦૫ ૧૬ ભવનપતિ દેવ ૯૩ ૧૦૧ શાશ્વત જિનાલય G૭ વ્યંતર વાન વ્યંતર ૯૪
અને જિનબિંબો ૧૦૬ ૧૮ તિષ્ઠલેકનું વર્ણન ૯૪ ૧૦૨ દેવકની સામાન્ય છે, જ્યોતિષ્ક દેવો ૯૫
પરિસ્થિતિ ૧૦૭ ૮૦ બેનિક દે ૯૫ ૧૦ ૩ ૧૨ ચક્રવતીઓ ૧૦૯ ૮૧ ૬૪ ઈન્દ્રોની ગણત્રી ૯૬ ૧૦૪ ૯ વાસુદે–પ્રતિ ૮૨ કાંતિક દે
વાસુદેવ ૧૧૦ ૮૩ નિયંભિક દેવો ૯૬ ૧૦૫ ૯ બળદેવ ૧૧૦ ૬૪ નિચ્છક ૯૬ ૮પ ૧૫ કર્મભૂમિ
વિભાગ ત્રીજો માનુષત્તિર પર્વત ૯૭ ૮૬ ૩૦ અકર્મ ભૂમિ ૯૭ ૧૦૬ શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્રો ૨૭ સંભૂમિ મનુબો ૯૮ (સંક્ષિપ્ત ભાવાર્થ) ૧૧ ૮૮ પર્યાપ્ત–અપર્યાપ્ત ૯૯ ૧૦૭ ૧૩બલ સ્થાપનાચાર્યના ૧૩ ૨૮ નંદીશ્વર દ્વીપ ૯૯ ૨૦૮ ૫૦ બોલ મુહપત્તિના ૧૩૮ ૯૦ સ્વયંભૂરમણ મહાસાગર ૯૯ ૯૧ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર ૯૯ વિભાગ ચોથો ૯ર ૧૭૦ શ્રી તીર્થકર ૧૦૯ મહાશાસન એટલે શું? ૧૩૯
ભગવંત ૧૦૦ ૧૧૦ મહાશયનથી જ કક સિદ્ધશીલા
મુકિત મળે ? ૧૪૧
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) વિષય પેજ અ.ન.
અન
વિષય
૧૧૧ મુકિતમાં સુખ શું છે? ૧૪૨ ૧૨૮ આજે શ્રી તી કર
૧૧૨ પુણ્ય પણ એક
દેવા કયાં છે? ૧૬૩
બંધન છે? ૧૪૩ ૧૨૯ ભાલ તિલકની ભવ્યતા ૧૬૪ ૧૩૦ આરતી-મ’ગલ દીવા ૧૬૫ ૧૩૧ ચામર ઢાળવા ૧ટર શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં
૧૬૫
૧૧૩ દર્શન-પૂજનથી
આત્માને શા લાભ? ૧૪૪
૧૧૪ નવઅંગની પુજાની
પાંચ કલ્યાણકા ૧૬૬ ૧૭૩ ચૌદ સ્વપ્નાનુ રહસ્ય ૧૬૯ ઉપાસના ૧૪૬ ૧૩૪ પ્રભુ શ્રી ગૃહસ્થ જીવન કેમ જીવે ૧૭૦
૧૩૫ પ્રભુશ્રુતુ દીક્ષિત
મહત્તા ૧૪૫
૧૧૫ અષ્ટપ્રકારી પૂજામય
૧૧૬ ભાવપૂજા ભવનાશિની ૧૪૯ ૧૧૭ વટાનાદ અને કાંસી–
જોડાતું રહસ્ય ૧૪૯
૧૧૮ તન્તુવાદ્યો ૧૧૯ અંજનશલાકા પ્રતિષ્ઠા ૧૫૨ ૧૨૦ ધન કેવુ જોઇએ ૧૨૧ ધન વિના ધ થઇ
૧૨૨ સમાજ ધર્મ અને
૧૨૩ શુ ધમ ઝઘડા
૧૫૧ ૧૩૬ શ્રી તીર્થંકર દેવાનુ
સંક્ષ્મીન`દના ૧૫૮
૧૨૪ ધમ રાષ્ટ્ર તે
શકે નહિ ? ૧૫૭ ૧૩૮ સાધુ અને જ્ઞાનના
ઉપકારક ૧૨૫ ક્રિયાઓમાં ધમ
પેર
છદ્મસ્થ જીવન ૧૭૨
૧૫૫ ૧૩૭ આગમવાચન માટે
કરાવે છે? ૧૫૯
ઉપકારક આચરણ ૧૭૩
અધતન કેમ? ૧૭૪
વિરોધી? ૧૭૬
વિભાગ પાંચમા
૧૩૯ જૈન શાસનનું સાહિત્ય ૧૭૭ ૧૬૦ ૧૪૦ શ્રી જ્ઞાનપંચમી પર્વ ૧૭૮ ૧૪૧ શ્રી મૌનઃએકાદશી પવ ૧૭૯
કેમ બનાયા ૧૬૧ ૧૪૨ શ્રી પાષદશમી પ ૧૯૯ ૧૬૧ ૧૪૩ શ્રી મેરૂ તેરસ ૧૨૬ લાડુનું દૃષ્ટાંત ૧૨૭ એકલું ધ્યાન ન ચાલે? ૧૬૨ ૧૪૪ શ્રી અક્ષયતૃતીયા
૧૦૯
૧૯૯
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) અ.નં. વિષય પેજ અ.નં. વિષય પિજ ૧૪૫ શ્રી દીવાળી પર્વ ૧૮૦ ૧૬૧ અઠ્ઠાઈ મહત્ય ૧૯૭ ૧૪૬ બેસતું વર્ષ ૧૮૦ ૧૬૨ સાધર્મિક વાત્રાલ્યો ૧૯૯ ૧૪૭ તિથિઓ-પર્વતિથિઓ ૧૮૧ ૧૬૩ એક અનોખો પ્રકાર ૨૦૧ ૧૪૮ પચ્ચકખાણમાં ૧૬૪ સાધર્મિક શ્રાવિકા શું આવે છે? ૧૮૨
સધવા યા વિધવા ૨૦૨ ૧૪૯ કર્મબંધનના હેતુ ૧૮૪ ૧૬૫ વરડાની વિશેષતા ૨૦૪ ૧૫૦ કર્મ સેકવાના સાધન ૧૮૫ ૧૬૬ પ્રભાવના
૨૦૬ ૧૫૧ ૬ લેસ્યા ૧૮૫ ૧૬૭ શ્રી સંઘ પૂજ ૨૦૭ ૧૫ર ૧૦ પ્રાણે ૧૮૭ ૧૬૮ સાત ક્ષેત્ર ૧૫૩ ૬ પર્યાપ્તિ ૧૮૭ ૧૬૮ અનુકંપા
૨૧૦ ૧૫૪ દેવાધિદેવ શ્રીમદ્ ૧૭૦ ઉપધાન તપ ૨૧૨
તીર્થકર દે ૧૮૮ ૧૭૧ દેવ દ્રવ્ય ૧૫૫ અરિહંતના બાર ગુણે ૧૮૯ ૧૭૨ ફંડ અને ફાળા ૨૧૭ ૧૫૬ ૩૪ અતિશય ૧૯૦ ૧૭૩ ઉત્થાન પતન ઉત્થાન ૨૧૮ ૧૫૭ ૩૫ ગુણ વાણીના ૧૯૧ ૧૭૪ શાસનપતિને અનંત ૧૫૮ સિદ્ધ ભગવંતે ૧૯૨
ઉપકાર ૨૨૦ ૧૫૯ તીર્થસ્થાનોનો મહિમા ૧૯૩ ૧૭૫ % હી માં શું છે ? ૨૨૨ ૧૬૦ છરી પાળ સંઘ ૧૯૫
૨૧૪
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: પ્રકાશન અંગે :પરમપ્રભુના મહાશાસનને મહાપુણ્યોદયે પામેલ, પુણ્યશાલી આત્માઓ, વિશ્વકલ્યાણકારી વીતરાગ પરમાત્મા કથિત શુદ્ધાતિ શુદ્ધ તત્વમય સદુધર્મના સંપૂર્ણ શ્રધ્યાવાળા બને, યથાશક્તિ વિધિપૂર્વક તે સદુધર્મ ક્રિયાત્મકરીતે આચારમાં -અમલમાં મૂકતા બને. એ છે એક નિર્મળ ઉદ્દેશ-લક્ષ્ય –યેય આ ગ્રંથમાળાને.
ગ્રંથમાળાના આઠ પ્રકાશને પ્રગટ થઈ ગયા છે. દશ પ્રકાશન પામવાની તૈયારીમાં છે. આ જૈન ધર્મનું વિજ્ઞાન'ની બીજી આવૃત્તિ તેમાનું જ એક પ્રકાશન છે. અમને આનંદ એ છે કે આ પ્રકાશમાં-સમ્યગૃજ્ઞાન પ્રચારક --બનેલા-ભાગ્યશાળી આત્મા, કોઈ પણ પ્રકારની ખાસ પ્રેરણું શિવાય, સ્વયમ પિતાની જ્ઞાન–ભક્તિ-અને આત્મતારક જ્ઞાન પ્રચારની તમન્નાથી સહાયક અને પ્રેરક બની રહ્યા છે.
ખૂબી તે એ છે કે–સભ્ય જ્ઞાન પ્રચારક-તરીકે તેઓના નામ નિર્દેશ પણ અમે અમારી ઈચ્છાથી કૃતજ્ઞતા ગુણ આંખ સામે રાખી, કરીએ છીએ. તેમાં પણ જ્યારે કેઈક નામ-નિર્દેશ માટે ના પાડે છે. ત્યારે અમે વિચારમાં પડી જઈએ છીએ. ભક્તિ તરીકે પૂ-વડીલે કે વિશિષ્ટ ધર્મ પ્રસંગની પ્રતિકૃતિ મૂકવાની ઈચ્છાને અમે સ્વીકારીએ છીએ. તેમાં પણ માર્ગાનુસારીતા અને શ્રદ્ધાપૂત પ્રસંગેને જ સ્થાન આપવા પૂરતી કાળજી રાખીએ છીએ.
છતાં પ્રકાશનની કઈ પણ બાબતમાં-કઈ વિશિષ્ટ ભૂલ બાબત અમારે “મિથ્યા દુષ્કત’ છે જ અને ભૂલ તરફ ધ્યાન દેરનાર આત્મા તરફ અમારે અહંભાવ છે અને રહેશે.
પ્રકાશકે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
णमोऽत्थु णं ममणस्स भगवओ महावीरस्स ॥ શ્રી જૈનધર્મનું વિજ્ઞાન સાદી સરળ સમજ અને ઉત્થાન માર્ગ
વિભાગ પહેલે. - શ્રી જૈનધર્મ વિષેની સમજણ
શ્રી જૈનધર્મ અનાદિ કાળથી છે. જ્યારે પણ તે એમ નહિ. હતે હતું અને હતે. હશે હશે અને હશે. કાળ એક સાયકલ છે. એને પણ પૈડાં છે. ઉત્સર્પિણી અને અવસપિણી. પહેલામાં રસ કસ હૈયાના ભાવ વધતા રહે. બીજામાં ઘટતા રહે. આપણે અત્યારે ઘટતા કાળમાં છીએ. તેમાં પહેલા તીર્થકર ભગવાન શ્રી રૂષભદેવ થયા. નાભિરાજા પિતા. મરૂદેવી માતા.
તે વખતે મનુષ્ય ફળાદિ ખાઈ જીવતા. ફળે બહુ ઉત્તમ સ્વાદિષ્ટ અને શરીરને પુષ્ટ રાખનાર. ઘર જેવા વૃક્ષામાં રહેતા. લોભ નહિ. ઝાઝો ફેધ પણ નહિ. સરળ-સાદા અને મળતાવડા. વૃક્ષો ઘટ્યાં. ફળ ઘટ્યાં. અનાજ ખાવું શરૂ થયું, બીજી બધી કળાએ ભગવાન શ્રી રૂષભદેવસ્વામીએ શીખવાડી.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
ભગવાન શ્રી રૂષભદેવ સ્વામી સાધુ થઇ ગયા. રાજ્યપાટ છેડીને. ભિક્ષા આપવામાં કોઇ સમજે નહિં. ૧૩-૧૩ મહિનાના ઉપવાસ થયા. વર્ષીતપના પારણા શ્રેયાંસકુમારે કાવ્યા,નિર્દોષ શેરડીના રસથી. પરમાત્મા શ્રી રૂષભદેવને સારાએ વિશ્વનું જ્ઞાન પ્રગટ થયું, દેવ-દાનવ-માનવને ધ સમજાવ્યો. કેટલાક પશુ પંખી પણ સમજ્યા. આ ધર્મ તે જૈનધમ, રાગદ્વેષ-મેાહને જીતનાર શ્રી જિનેશ્વરે કહ્યો માટે જૈનધર્માં આત્માના દુશ્મનાને હણ્યા માટે અરિહુ ત 'નમો અરિહંતાŕ' ‘અરિહંતાને નમસ્કાર' એ પણ ધ. આ રીતે આ કાળમાં ધર્માંની શરૂઆત થઈ.
ધમ એટલે શું ?
સરળતા, સત્ય અને દયા એ શરૂઆતના ધ. આત્માને ઓળખવા એ ઉંચા ધ. આ શરીર અને આત્મા જુદા છે. શરીર નાશવત છે. આત્મા અમર છે. આ સમજણ એ ધ. તત્ત્વનું જ્ઞાન એ પણ ધં. આત્મા અનાદિકાળથી છે. પાપ-પુણ્યના કર્મી એને વળગેલાં છે. માટે દુઃખ સુખ છે. જન્મ-મરણનાં દુઃખ ઘણાં ભયંકર છે. એમાંથી છુટવાને મા એ ધર્મો, જન્મમરણુ અધ' મુક્તિ એટલે સદાનુ સુખ, સુખ અને સુખ, શરીર નહિ. શુધ્ધ સાત્વિક સદાના આન આવા આનદને પેદા કરનાર સાધના એ
પણ ધર્મ,
ધના સાધના કયા ?
નવકાર મહામત્ર'. દેવ-ગુરુધ ત્રણે નવકારમાં મળે. સમજીને ગણે તેનું સટ્ટાનું દુઃખ
સૌથી માટું સાધન
(
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩)
ટળે. અરિહંત અને સિદ્ધ દેવ. આચાય –ઉપાધ્યાય-સાધુગુરુ. એ પાંચને ભાવથી નમસ્કાર એ ધ.
અરિહંત શરૂઆતમાં આપણા જેવા માનવ. પશુ મહુ ગુણવાળા મહામાનવ. દુનિયાની સાહ્યબી છેડી સાધુ થાય. પાચ મહાવ્રત–મેટા નિયમ પાળે. ઘાર તપ કરે. કેવળજ્ઞાન પ્રગટે. મુક્તિનો શુદ્ધ માગ બતાવે. ક્રોધ-માન-માયાલેાભના નાશનો ઉપાય કહે. અનેક આત્માઓને સન્માર્ગે ચઢાવે. અનેકાને મુક્તિમાં મેકલે પોતે તેા જાય જ. માટે અરિહંત મોટા ઉપકારી. સ શ્રેષ્ઠ ઉપકારી-માટે
અરિહત દેવ.
'
• સિદ્ધ ભગવંતા મુક્તિમાં વસે. આપણને મુક્તિમાં જવાનું મન થાય. માટે તે પણ ઉપકારી. ‘નમેા સિધ્ધાણુ’ સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર થાએ. આ રીતે અનંતા સિદ્ધોને નમસ્કાર રાજ સવારમાં કરીએ. પાવન થઇએ. કલ્યાણ સાધીએ.
આચાર્યાં શાસનના શિરતાજ, શાસન એટલે ધર્મનું સુકાન. સૌ યેાગ્યને તારે તે શાસન.’ ઝેર-વેરને ટાળે તે શાસન. વિશ્વના પ્રાણિમાત્રનું કલ્યાણ ઈચ્છે શાસન. દુનિયાને મર્યાદામાં રાખે શાસન. શાસન સ્થાપે અરિ તા. સાચવે આચાર્ચા. આચાર્યો અરિહંતના પાકા પ્રતિનિધિ. પ્રેમ-ભક્તિ-કરુણા-ઢયાના દરિયા આચાર્યાં. પાંચ આચારને પાળે. પંચાચારના ઉપદેશ આપે. મુક્તિના માર્ગે જીવાને સ્થાપે. સદ્ગતિ અને મુક્તિ આપે.
ઉપાધ્યાય અભ્યાસ કરાવે, આગમ-શાસ્ત્ર-સાહિત્યને. સાચું જ્ઞાન આપે. સ્વાધ્યાય કરે કરાવે. અગીઆર અગ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) શા, બાર ઉપાંગ શાસ્ત્રો. બાકીના બાવીશ શાસ્ત્ર. એમ પીસ્તાલા આગમ-શાસ્ત્રોના ઉંડા અભ્યાસી. જૈન શાસનના મહામંત્રી. - સાધુ મહાત્માઓ જૈનશાસનના સુભટો. સાચા રેણિયા-ચેકિયાતે. પિતે જાગૃત. બીજાને જાગતા રાખે. જીને ધર્મમાં દેરે. ધર્મમાં સહાયક થાય. પાંચ મહાવ્રત પાળે. પાળતાને મદદ કરે. પિતે મુક્તિમાર્ગની સાધના કરે. બીજાને સાધના કરવા પ્રેરણા કરે. - આ પાંચને કરેલે નમસ્કાર કલ્યાણ કરે. સર્વ પાપને નાશ કરે. અનેક ભામાં કરેલાં અનેક પાપનો નાશ થાય. પાપને નાશ સૌથી મોટું મંગલ માટે જ નવકારમંત્ર એ મહામંગલ. સર્વોત્તમ ઉંચામાં ઉંચું આલંબન. માટે જ ‘સમરે મંત્ર ભલે નવકાર.”
શ્રી જીનમંદિર અને શ્રી જીનમૂતિ શા માટે? - અરિહંત દેવને અનંત ઉપકાર. સુખી થવાને સર્વ શ્રેષ્ઠ માર્ગ બતાવે માટે. તે કૃપાળુ નાથને સત્કાર-પૂજા એ પ્રથમ ધર્મ. દુનિયામાં પણ ઉપકારીનું સન્માન થાય છે. ઉપકાર ભૂલાતું નથી. સાધારણ કરી અષાવે તે પણ ખાનપાન આપી પિષણ કરે તે પણ અરિહંત તે આજ્ઞા પાળે એને સ્વર્ગ આપે. સુખ-શાંતિ-રિદ્ધિ-સિધ્ધિ આપે. અંતે મુકિતમાં તથાપે. શું શું કરવાનું મન ન થાય એમને માટે. અનેક છે પ્રભુશ્રીને ઓળખે માટે મંદિર. સુંદર સ્વચ્છ આલિશાન આંખને આકર્ષે એવા. પ્રભુશ્રીની મૂર્તિ મનને આનંદ આપે તેવી. આંખે કરી જાય તેવી. સમતા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસને ઝરતી. આત્માના તાપને દૂર કરતી. દેહના દુઃખને ભૂલાવતી. આત્માના સ્વરૂપને સમજાવતી. મુક્તિમાર્ગમાં ખિંચતી. ધર્મના મર્મને સમજવતી.
જિનાલયમાં સુખી આવે. દુઃખી આવે. શ્રીમંત આવે. ગરીબ આવે. સૌને પ્રભુજી ભાવે. માથું નમાવે. હૈયું નમાવે. કરેલા પાપને એકરાર કરે. ભૂલને પસ્તા કરે. મનને પવિત્ર બનાવે. ભગવાનના કહેલા માર્ગે ચાલવા નિશ્ચય કરે. દાન દેવાનું મન થાય. ભંડારમાં રૂપી–પીસ નાખે. શીલ પાળવાનું મન થાય. સ્વભાવ સ્વચ્છ અને સરળ બનાવે. તપ કરેગમે. કારસી, આયંબિલ, એકાસણું કરે. ખાવાપીવાને શેખ ઓછો કરે, ઉપવાસ, ત્રણ ઉપવાસ પણ કરે. ભાવથી હૈયું ભરાઈ જાય. અસાર છે આ સંસાર. ચિંતાનો પાર નહિ. રેગે ઘણાં, જે જાળ ઝાઝેરી, શાંતિ મળે નહિં. દુઃખના ડુંગર. ખરેખર સંસાર ભંડે. મેક્ષ જ એક રૂડે. આમ ભાવધર્મ મળે.
સાથીયે શા માટે ? ચાર પાંખીયાને સાથીયે. ચોખાનો અને ખેતીને પણ. ચાર ગતિનો નાશ કરવા માટે ૧ મનુષ્ય, ૨ પશુપક્ષી, વનસ્પતિ, ૩ દેવ અને ૪ નરક. એ ચાર ગતિ. આત્મા ચાર ગતિમાં ઘૂમે. અનેક દુઃખમાં ભમે. આત્માને આ ગમે? આ બધાથી છૂટવાનો સંકલ્પ એ જ સાથીયે. છુટવાનો માર્ગ ત્રણ ઢગલી. “સગર જ્ઞાન–વારિત્રાઉન એક્ષમા:” દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રથી મળે મુક્તિનો માર્ગ. સિધશિલાની ચંદ્ર જેવી આકૃતિ એ સિધીનું સ્થાન. એ જ મુક્તિ.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દશન એટલે શું? દર્શન એટલે શ્રધ્ધા. સાચી વસ્તુને સાચી માનવી. બેટીને ખોટી માનવી. રાગદ્વેષ–મેહથી પર અરિહંત દેવ. માટે એ જ સાચા દેવ. મેહ મંઝવે. સાચા-ખોટાનું ભાન ન થવા દે. રાગથી ચીકણાં કર્મો બંધાય. ષથી વેર-ઝેર વધે. પશુ-પક્ષી અને નારકના ભવમાં જવું પડે. જ્યાં દુઃખ સહન થાય નહિ. નવા કમને ઢગલો થાય. દુઃખની પરંપરા વધે જ જાય આ સમજ સાથે સાચા દેવને માનવા એ શ્રધા. એ જ પ્રમાણે કંચન-કામિનીના ત્યાગી પંચમહાવ્રતધારી એ જ ગુરુ. પાંચ મહાવ્રત પાળે. નિર્દોષ ભિક્ષાથી જીવન ટકાવે. સૌને સાચે માગે છે. એ જ ગુરુ. એ જ સાધુ. એ શ્રદ્ધા, ધર્મ તે જ જે અરિહંતદેવે કહ્યું. ભૂત-ભવિષ્ય, વર્તમાન ત્રણે કાળનું જ્ઞાન અરિહંતને. સર્વશ્રેષ્ઠ સત્ય પ્રભુશ્રી જ કહી શકે. માટે તે કૃપાળુની આજ્ઞા એ જ ધર્મ. આવી પાકી માન્યતા એ જ દર્શન-શ્રધા.
સમ્યજ્ઞાન કોને કહેવાય? શ્રદ્ધાપૂર્વકની સમજ એટલે જ્ઞાન. આત્માની પ્રગતિ કરાવે તે જ્ઞાન. સાચા ખોટાનું ભાન કરાવે જ્ઞાન. આ કરવા જેવું. આ નહિ કરવા જેવું. આ ખવાય આ ન ખવાય, આ પીવાય, આ ન પીવાય, આ વંચાય આ ન વંચાય આ બધા વિવેક કરાવે જ્ઞાન. આત્મા છે, અનાદિકાળથી છે. આત્મા અને શરીર જુદા છે, કર્મોના ભારથી આત્મા દબાએલે છે. કર્મોને લીધે આ શરીર છે. સુખ પુણ્યનું ફળ, દુખ પાપનું ફળ. સુખ-દુઃખમાં સમભાવ એ ધર્મ કમને કેમ ન આવવા દેવા જુના કર્મને નાશ કેવી રીતે થાય?
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મના બંધનમાંથી મુકત થવાની યુકિત એ જ ધર્મ. મુકિત એ જ આત્માનું ધ્યેય. નહિ કે બંગલે, કુટુંબ કે ધનદેલત. નહિ કે દુનિયાના નાશવંત સુખ. આ સમજ, આ ભાન તે જ્ઞાન.
સમ્યફ ચારિત્રશું ચીજ છે? ચારિત્ર એટલે કર્મોનું ચ્યવન-નાશ. શ્રદ્ધા સાથેના જ્ઞાનની આરાધના–અમલ. ખાવુ આત્માને ધર્મ નથી. દેહ ટકાવવા ખાવું પડે છે. માટે અભક્ષ્ય ન ખાવું. અપેય ન પીવું. ન જોવા લાયક ન જેવું. સાંભળવા લાયક જ સાંભળવું. સુંવાળા સ્પર્શમાં આનંદ ન માન. સુગંધમાં મેહ નહિ, દુધમાં દ્વેષ નહિ. શકિત પ્રમાણે તપ કરવો. દાન શીલ પ્રત્યે આદર. આ બધે સામાન્ય ધર્મ પાળવો એ ચારિત્ર પામવાનો માર્ગ.
ચારિત્ર અસલ તે સાધુપણમાં. પંચ મહાવ્રતના પાલનમાં. પંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિના રક્ષણમાં. આગમશાના ઉંડા તત્વને સમજ આચરવામાં. દુનિયાથી દુનિયાના વ્યવહારથી દૂર રહી આત્માના અભ્યાસમાં. સુખને ત્યાગ દુઃખોનો આદર. આ છે ચારિત્ર
ત્યવંદન શા માટે? અરિહંત પ્રભુની ભાત બે રીતે થાય. દ્રવ્યથી અને ભાવથી અટપ્રકારી સત્તરભેદી આદિ દ્રવ્યપૂજા. ૧ અભિષેક, ૨ કેશરયુક્ત ચંદનથી નવ અંગે પૂજન, ૩ પુષ્પ, ધૂપ, પ દીપ, ૬ અક્ષત, ૭ ફળ, ૮ નૈવેદ્ય એ અષ્ટપ્રકારી પૂજા. રમૈત્યવંદનમાં દેવાધિદેવ શ્રી અરિહંતના ગુણગાન કરાય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) પાપથી ભરેલા પિતાના આત્માની નિંદા થાય છે. આ છે ભાવપૂજા. અરિહંતભાવ પામવા માટેની.
હમેશા ગુરુવંદન કરવું જ જોઈએ! ગુરુ દિવે, ગુરુ, દેવતા, ગુરુ વિણ ઘોર અંધાર, જે વાણીથી વેગળા, તે રઝળે બહુ સંસાર
જૈન શાસનના સદૂગુરૂ એટલે વિશ્વની દીવાદાંડી. સન્માગને સાચે ભેમિ. આત્મા રખેવાળ. વંદન વિના દિવસ વાંઝી ગણાય. વંદનથી નમ્રતા ગુણ ખીલે. સત્સગથી ગુણ ઘણા સાંપડે. વિવેક જાગે. વાણી સાંભળવાનું મન થાય. વીતરાગની વાણી રાગદ્વેષની ગાંઠ ઢીલી કરે.
માર્ગનું ભાન થાય. માર્ગાનુસારી બનાય. સત્ય–નીતિ–પ્રમા | ણિક્તા ગમી જાય. આગળ વધતાં સંસાર અસાર લાગે.
દેવ– ગુરૂ- ધર્મની સેવા જ સાર લાગે. લક્ષ્મીને મેહ ઘટે. ધમકૃત્યમાં મન લાગે, શાસનની સાન સમજાય. ધર્મને મમ મળી જાય, શ્રધ્ધા મેજબુત બસ. આત્મામાં પરમાત્મા થવાની લગની લાગે. બસ સમ્યકત્વ-નિર્મળ શ્રધ્ધા પ્રગટી જાય.
જૈનશાસનને સમર્પિત સાધુ મહાત્માએ
સમ્યક્ત્વ પર ભાર શાથી મુકે છે ? સમ્યક્ત્વ એ મુક્તિ મહાલયને પામે છે. “સમ્યકવ” વિના સાધુ સાધુ નથી. શ્રાવક શ્રાવક નથી. પાંચ મહાવ્રત કે બાર અણુવ્રતની કિંમતે નથી. જે હયામાં સમ્યકત્વ સૂર્ય ન પ્રકાશ હોય. સત્યને સત્ય માની પ્રચારવું. શક્ય રીતે તેને જીવનમાં અમલ કરે અને તે પણ આગમકથિત વિાધ આજ્ઞા પ્રમાણે, આગમ-નિર્યુકિત-ભાગ્ય-ચૂર્ણ–ટીકા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ પંચાંગી. એમાં સંપૂર્ણ શ્રધ્ધાવાન્ તે સાધુ-સાધુ, શ્રાવકશ્રાવક, શ્રાવક શાસ્ત્રશ્રવણ કરે. વિવેક કરી હેય (ત્યાજ્ય), ઉપાદેય-(ગ્રહણ કરવા ગ્ય)ને ભેદ કરે. કિયા અનુષ્ઠાનમાં સદા તત્પર રહે.
સત્ય શું? અનંતજ્ઞાની સર્વજ્ઞ ભગવંત શ્રી અરિહંતે વિશ્વ કલ્યાણ માટે ફરમાવી ગયા છે તે. સારાએ વિશ્વને રિબાતું શ્રી તીર્થકર દે જુએ છે. ઈંદ્રાદિક દેવે સ્વર્ગમાં પણ સંપૂર્ણ સુખી નથી. તેમને પણ ત્યાંથી એવી મનુષ્ય કે પશુપક્ષમાં જન્મ લેવા પડે. જન્મ-મરણ એટલે દુઃખની ખાણ. આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિની ત્રિવિધ આગ. રાગ કરે ઘણું માગ. દ્વેષ કરાવે ઘણા વેષ. કોઈ કાળે સર્પ. લોહીને ઝેરી બનાવી દે, માન સાન ભૂલવે, માયા છૂપી નાગિણી, લોભને ભ નહિ. સાગરને મર્યાદા ખરી, લોભને નહિ, કામ-વિષયેચ્છા તન-મન-ધન-પ્રાણ અને આત્મા પાંચેની ઘાતક. આગામી ભવમાં દુઃખના ડુંગર ખડા કરે. આ ભયંકર-ભૂડ સંસાર. એને ત્યાગ એ જ શ્રેયસ. સંસારત્યાગ એટલે ? લક્ષ્મીની લાલસા, કીતિને મેહ, સગા-વહાલાનો સબંધ એ સર્વને છેડો. પંચમહાવ્રતધારી સાધુ બનવું, ન બનાય તે ? બનવાની ભાવના રાખી પ્રયત્ન કર્યો છે. તે માટે શ્રાવકના ૧૨ વ્રતાદિનું પાલન કરવું. સાધુઓની નિર્દોષસૌમ્ય-શાંત ભક્તિ કરવી. આ પ્રમાણે “સંસાર ભંડે મક્ષ એકજ રૂડે,” આ જીવન સૂત્ર. આ સૂત્રે બંધાણે તો ગૃહસ્થપણામાં પણ સર્વ વાતે સુખી. દુઃખમાં દુર્યાન નહિ. સુખમાં સાગર જેવા ગંભીર, મન-મેક્ષમાં, દેહ-સંસારમાં, આત્મા સાધુ પણા માટે તલસતો. નવતત્ત્વાદિને અભ્યાસ કરતે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
વિના સમ્યકૃત્વ કોઈપણુ સારૂં કામ સારૂ બની શકે? તેના સાચા ફળને પામી શકાય ? ધર્મને ધર્મ કહી શકાય ? અહિક-પારલૌકિક ઈચ્છા વિનાના ધર્મભાવ, અરિહંત કથિત એ જ સફ્ળ. સમ્યક્ત્વ એટલો આત્મદીપ સંસાર સમુદ્રમાં તરવાનું જહાજ.
ગુરુ આદિના મુખે પચ્ચક્ખાણુ શા માટે? આજે ધારાસભાની ચુંટણીઓ થાય છે. પક્ષ વ્યકિત પસંદ કરે છે. ટીકીટ આપે છે. પ્રચાર કરે છે. ચુંટાયા બાદ તેમાંથી ચુંટાઈ પ્રધાન બને છે, છતાં રાષ્ટ્રપતિ આદિ સેગન લેવડાવે છે. શા માટે ? પેઢી યા કૅમ રટ્રેશન માંગે છે. તેમ મનમાં કરેલો સ'કલ્પ યા નિયમ પચ્ચક્ખાણ લેવા દ્વારા પરિપકવ થાય છૅ, મનેાખળમાં દૃઢતા આવે છે. વ્યવહારથી સંરક્ષણ મળે છે. ખાનદાનીને જાગતી રાખે છે. પાપના ભય અને તેનું પરિણામ આંખ સામે રહે છે. પચ્ચક્ખાણ પડતાને અચાવતી પુણ્ય નાવ છે, આત્મા માટે ચાકીયાત છે...
વ્યાખ્યાન-શાસવાણી રાજ સાંભળવાની ! ખાવા-પીવાનું રાજ ? એના એ જ પદાર્થો ? એની એ જ ચીજો ? જરાયે કંટાળા નહિ? શરીરને ટકાવવા કે જીભના આસ્વાદ માટે ? શરીરના અધિષ્ઠાતા માલિક આત્મા. પુણ્ય પાપ એને ચાટે. સુખ-દુ:ખ એ ભાગવે. એના રક્ષણ માટે કયા ખારાક ? પાપથી બચવા, ભયંકર કુકૃત્યાથી રક્ષણ પામવા શું સાધન ? વીતરાગની તારક માદક વાણી. એ વાણીમાં વીરતા અને ધીરતા છે. સ્વર્ગ અપવર્ગ મુક્તિના મા છે. સાધુપણાનું સુંદર સાયન્ટિફીક આકર્ષણ છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) ગૃહસ્થપણાની ગ્યતાની ચાવી છે. જિનના ભક્તો જેનેની ઓળખ છે. અહિંસા અને સત્યની શુદધ વ્યાખ્યા છે. દાન અને દયાના ઝરા છે. સત્યનીતિ-પ્રામાણિક્તાની છણાવટ છે. શું સુંદર નથી એ જ પ્રશ્ન છે. શ્રાવકનાં મુખ્ય કર્તવ્ય સદગુરુમુખે સદા શ્રવણથી જ આલ્હાદક અને વાણી તો વીતરાગની !
સામાયિકનું શું રહસ્ય છે? થાક્યો પાક માનવી પિતાને ઘેર આવે ને? થાક ઉતારે અને આનંદ પામે ને? સામાયિકમાં આત્મા પિતાના ઘરમાં બેસે છે. પિતાના સમતા ગુણને આસ્વાદ કરે છે. સંસાર ભૂલી જાય છે. સંસારની જંજાળમાંથી મુક્ત બની જાય છે. રાગદ્વેષનું વાતાવરણ પડતું નથી. અરિહંતનું ધ્યાન થાય છે, પાપ જાય છે. કર્મ નાશ પામે છે, પુણ્ય પેદા થાય છે. “સમMો ફેવ વરુ સાવ સાધુ જે શ્રાવક બને છે ૪૮ મીનીટ માટે. જે હોય ભાવના જીવનભરનું સામાયિક લેવાની. સાધુપણું સ્વીકારવાની. સામાયિક આત્મગુણનો અનુભવ છે. સંસાર સાગરમાં મીઠી વીરડી છે. શ્રાવિકાઓ માટે અનુકુળતાએ થઈ શકતી સુંદર ધમસાધના છે.
પ્રતિકમણ અતિ આવશ્યક છે ? પ્રશ્નમાં જ જવાબ છે, શાસ્ત્રમાં સવાર સાંજના પ્રતિકમણને “આવશ્યક’ શબ્દથી જ ઓળખાવેલ છે. ગણધર ભગવંતે પણ “આવશ્યક સૂત્રોની રચના પ્રથમ કરે ને ? તે સાંજે જ પ્રતિકમણ થવાનું. થએલા દોષોથી પાછા હઠવાની હઠ વિનાની ક્રિયા, પિતાના હૈયાના ભાવથી અર્થની વિચારણા. કરેલ ભૂલોને મનમાં પસ્તા, પિતાની પામરતાનો ખ્યાલ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ).
રસ્તે ચાલતા થએલી જીની વિરાધનાને બળાપ. ૮૪ લાખ જીવાયેનિ પ્રત્યે ક્ષમાપના, અઢારે પાપને મિથ્યાદુકૃત. ફરથી ન થાય તેની શક્ય સાવધાની. દેવસ્તુતિ-ગુરુવંદન, સંધ્યાન. શ્રી સંઘની શાંતિ સમાધિ માટે સમકિતી દેવને જાગૃત રાખવા. આ છે પ્રતિક્રમણની પાવનકારી પ્રકિયા. સ્વર હિતકારી જાગૃતિનું આંદેલન જીવંત રાખનાર.
રાત્રે સુતી વખતે શું કરવું ? સરસ પ્રશ્ન છે. સાધુ મહાત્માએ તે સ્વધ્યાય કરે છે. પિરિસી ભણાવે છે. ચાર મંગળમય ઉત્તમ તને યાદ કરે છે. તેમનું શરણ સ્વીકારે છે. આહાર-ઉપાધિ દેહને મર્યાદા બાંધી વોસિરાવે છે ત્યાગ કરે છે. નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરતાં સમાધિ સ્વીકારે છે સુશ્રાવક ગૃહસ્થો પણ પિતાની મર્યાદામાં આ વિધિ જરૂર કરી શકે છે. છેવટે સારા દિવસમાં થએલા દોષોને સંભારી પસ્તા કરે. સર્વ જી પ્રત્યે મૈત્રી કરૂણભાવ ધારણ કરે. કેઈની સાથે વેરઝેર થયા હોય તે સવારમાં ઉઠતા જ શાંતિ કરે. સૂતી વખતે નિર્મળ ભાવના ભાવને અરિહંતના ધ્યાનમાં રહે. કદાચ દેહત્યાગ થઈ જાય તે સદ્ગતિ તે થઈ જાય ને ?
પ્રભાતનું કર્તવ્ય. પરેઢીએ ૪ થી ૫ માં ઉઠવું એટલે સ્વાથ્યની સાચવણી. ઉઠતા જ અરિહંત અને સિધ્ધનું સ્મરણ ન કરવું પડે ભવભ્રમણ. આત્મામાં થાય રમણ. સદાએ રાગદ્વેષનું શમન. મુક્તિમાં થાય આત્માનું ગમન. પ્રતિકમણ આદિ હોય જ.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાતઃ પૂજા-દર્શન-વંદન. દર્શન દરિતને–પાપનો નાશ કરે. દશન પરમતારક દેવાધિદેવ શ્રી અરિહંત ભગવંતના. હાથમાં ચૌદ સુપન યુક્ત ચાંદીની ડબી કે જરીયાન વાટો. અક્ષત-ફળ-નૈવેદ્ય શક્તિ અનુસાર હેય જ. મેવા-મીઠાઈ ખાઈ શકનાર મેવા મીઠાઈ લઇને જ જાય ને? ભલે મધ્યમ બદામ સાકર લઇ જાય. પ્રાતઃ પૂજા વાસક્ષેપ અને ધૂપથી. હાથ-પગાદિ અંગ શુદ્ધ કરી શુધ્ધ વસ્ત્રો પહેરી મૂર્તિને અડક્યા સિવાય ઉંચેથી. ચૈત્યવંદન સ્તવન તે હેય જ. ગુરુ મહારાજ હોય તે વંદન-પચ્ચક્ખાણ. પચ્ચક્ખાણ ન પાળવું હોય તે સામાયિક પાળવું હોય તે પાળી પછી વ્યાખ્યાનશ્રવણ.
મધ્યાહન પૂજા-ભક્તિને રંગ. હાથમાં સુંદર ચાંદીને થાળ. અંદર કેસર–બરાસ-કસ્તુરીને માલ. સુંદર મહેકતા પુ. શક્ય સંજોગમાં ગાયનું દૂધ, સુંદર સ્વચ્છ સુંવાળા અંગેલુંછણ, ફળ-નૈવેદ્ય આંખને ગમે તેવા અને અક્ષત-ચેખા અણિશુધ, નિશીહિ કહે ને પ્રવેશ કરે. રસ્તે જતાય સંસારની વાત નહિ. પ્રદક્ષિણા ત્રણ દે. ત્રણ જગતના નાથ છે ને ? દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર લેવા છે ને ? દેવ-ગુરુ-ધર્મને હૈયે ધારણ કરવા છે ને ? બરાસમિશ્રિત કેશર ઉતારે. એરસીયાની યણું કરીને. પંચામૃતથી પ્રક્ષાલ કરે. અંગછણા કરતે જાય. આત્માને મેલ અનાદિને ઉતરતો જાય. વાહરે જૈનશાસનની પ્રક્રિયા. એકલા બરાસથી વિલેપન કરે. પછી નવ અંગે પૂજા કરે. નવે અંગની ખૂબીઓ દોહાદ્વારા મનમાં વિચારે. પુપથી સુદર અંગરચના કરે. સોના ચાંદીના વરખ- બાદલા શકિત
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ) હાયતા વાપરે જ. ધૂપ મઘમઘતા દશાંગના પદાનુ ચાંદીનુ ઝગમગતું. શુધ્ધ ઘીના દીપક. જાણે કેવળજ્ઞાનની જવલંત જ્યંત, અક્ષતના સ્વસ્તિક, આજે પણ સેાને રચેલ અક્ષતના સ્વસ્તિક કરનાર છે. રાજા શ્રેણિકનુ અલ્પ અનુકરણ ધન્ય છે ! સ્વસ્તિક વિશ્વનું કલ્યાણ કરે ! મેવામીઠાઈના ભર્યા થાળ, ફળ જરાએ ના કંગાળ, અષ્ટપ્રકારી પૂજા થાએ આમ. પાપ નાશે તમામ. થાએ અમારા આતમ કામ. મળે આત્માને આરામ. ઠેઠ મુક્તિમાં અને ધામ. ભાવ પૂજા ભવતારિણી. સંગીતના સૂર આત્માને જગવે. સંસારથી હુંડાવે. મેને મારે. આત્માને તારે. ભક્તિ મુક્તિની દૂતી ! વેપાર ધંધાને અવકાશ.
પેટ કરાવે વેઠ ? કે પટારા કરાવે ઠઠારો? સાધુ થવાને અશકત આત્માને શરીર ટકાવવા પોષણ જોઇએ ને ? માલદારને તેા વેપાર ધંધાની જરૂર નિડું ને ? કે લેાભને થેાભ નહિ અને લેાભ પ્રત્યે ફિટકાર પણ નહિ ? પોષણ માટે વેપાર, ધંધા. નાકરી-ચાકરી કરવી પડે. ન્યાય, નીતિ અને પ્રામાણિકતાથી. આ જમાનામાં ? હા, આ જમાનામાં પણ સિદ્ધાંત એ સિદ્ધાંત. અવિચળ અને અકાટ્ય, નિ`ળ અનિવાય. સજોગમાં શું કરે એ જુદી વાત. પણ સિદ્ધાંત ન કુ. નિત્ર ળ પણ હૈયાના સાચા. સંજોગેને વશ થાય ત પણ બળતા હૈયે. બાકી તો પટારા ભરવા શું થતું નથી ? લક્ષ્મી પુણ્યાધીન જ છે.
લક્ષ્મી કે બૈભવ, સુંદર નીરોગી શરીર કે અનુકૂળ કુટુંબ, માન કીતિ કે ખ્યાતિ. આ સઘળુય પૂર્વભવના પુણ્ય પ્રમાણે મળે છે-ટકે છે-સગવાય છે. પૂર્વ જન્મામાં કરેલા સારા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોને એ જ પુણ્ય. આચરેલા અધમ કૃત્યે એ જ પાંપ. પુણ્યનું ફળ સુખ, પાપનું ફળ દુઃખ. ઉગ્ર પુણ્ય હોય તે વગર મહેનતે ફળ મળે. સામાન્ય પુણ્ય હોય તો થેડી મહેનત કરવી પણ પડે. પાપમિશ્રિત પુણ્ય અનીતિઅન્યાય કરાવે. લક્ષ્મી સાવ ચંચળ. ઘડીમાં શ્રીમંત, ઘડીમાં ગરીબ. છેવટે ગમે તેટલી હોય, મૂકીને જવાનું જ. એને ખાતર પાપ કૂડ-કપટ? કરીને જવાનું કયાં? દુર્ગતિમાં જ ને? માટે જ “ સાથ7–વિમવઃ ? પૈસે કમ એ જ પડે તે ન્યાયથી. ધનાજી પિતાની કમાણી છોડીને ચાલ્યા જતા. ભાઈઓના સંતોષ ખાતર, પણ જ્યાં જાય ત્યાં લક્ષ્મી આગળ જ ખતી રહેતી અને ભાઈઓ પાછા ભીખારી ને ભીખારી. આનું નામ પુણ્ય ને પાપ. “ધમ ઘટે ધન જાય, કોઈ પણ દુનીયાની આશા વિના કરેલે ધર્મ રક્ષણ કરે જ કરે. “ઘ રક્ષતિ રક્ષિત: ધર્મનું નિરીહ પાલન કરે. ધર્મ કેલ આપે છે. મુકિત ન થાય ત્યાં સુધી સુખ સુખ ને સુખ. આવા પણ સુખમાં મૂંઝાવા ન દે. ગાંડા બનવા ન દે. એજ ધર્મ, પુણ્ય તે ધર્મનું બચું છે બચ્ચે.
આ રીતે દિનચર્યાનો અલ્પ વિચાર છે. હવે ઓળખીશું શ્રી તીર્થકર દેને. મહાભાગ ગણધર ભગવંતને, જ્ઞાનની પરબસમાં પૂર્વધર ભગવંતને અને શાસનરક્ષક સમર્થ સૂરીશ્વરને.
શ્રી તીર્થકર ભગવંતે કેટલા ? 'પ્રવાહે કરી શ્રી તીર્થકર અનંતા, આ અવસર્પિણના ૨૪ શ્રી રૂષભદેવ ભગવાન, શ્રી અજિતનાથ, શ્રી સંભવનાથ, શ્રી અભિનંદનામી, શ્રી સુમતિનાથ, શ્રી પદ્મપ્રભુસ્વામી, શ્રી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) સુપાર્શ્વનાથ, શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામી, શ્રી સુવિધિનાથ, શ્રી શીતલનાથ, શ્રી શ્રેયાંસનાથ, શ્રી વાસુપુજ્યસ્વામો, શ્રી વિમલનાથ, શ્રી અનંતનાથ, શ્રી ધર્મનાથ, શ્રી શાંતિનાથ, શ્રી કુંથુનાથ, શ્રીઅરનાથ, શ્રી મલ્લિનાથ, શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી. શ્રી નમિનાથ, શ્રી નેમિનાથ, શ્રી પાર્શ્વનાથ, શ્રી મહાવીરસ્વામી ચાવીસે તી કરાવિશ્વનું કલ્યાણ કરો. કલ્યાણ કરા. ભવ્યાત્માઓના તારક જયવંતા વાં. જયવંતા વાં.
મોટી શાંતિની એક ગાથાઃ- ઋષભ-અજિત-સંભવઅભિનંદન-સુમતિ-પદ્મપ્રભુ-સુપાર્શ્વ -ચંદ્રપ્રભ-સુ િધિ- શીતલ શ્રેયાંસ-વાસુ પૂજય-વિમલ–અનંત-ધર્મ-શાંતિ કુંથુ-અરમલ્ટિ મુનિસુવ્રત નમિ -નેમિ -પાર્શ્વ-વમાનાંતા જિનાઃ શાંતાઃશાંતિકરા ભવતુ સ્વાહા.
ભગવંત શ્રી રૂષભદેવસ્વામી પહેલા-તીથંકર પહેલાસાધુ પહેલા રાજાને આપણે શરૂઆતમાંજ યાદ કરી આવ્યા સાળમા શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન. એમણે પૂર્વભવમાં પારેવાને અચાવવા પોતાના જીવ આપી દીધો. દેવાએ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. ઈંદ્રે આવી પ્રશ ંસા કરી. આ અદ્ભુત ચરિત્ર વાંચવા જેવુ છે.
ખાવીસમા શ્રી નેમિનાથ. માળબ્રહ્મચારી ભગવાન. શ્રી કૃષ્ણના પિત્રાઈ ભાઈ. પેાતે લગ્ન કરવા ચ્હાતા નહીં. છતાં સ ંકેત કરવા ખાતર જાન કાઢવા દીધી. પશુઓના રક્ષણને નિમિત્ત બનાવે છે. રાજીમતિના નગરથી પાછા ફરે છે. આ રીતે રાજીમંતિને પૂર્વ ભવના સંબધ યાદ કરાવે છે. ગિરનાર પર ઢીક્ષા લે છે. માબાપને સમજાવીને કે મારે ભાગકર્મ ખાકી નથી. કેવળજ્ઞાન થાય છે. રાજીમતિ સાધ્વી થાય છે. પહેલા માહ્ને જાય છે. ભારતવર્ષની અતિ ભવ્ય
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) આ કથા છે. ત્યાગ-સંયમના ગીતને ગાતી. રહેનેમિ અને રાજીમતિને પ્રસંગ આવે છે. અભુત શીલ અને પ્રબંધને.
તેવીસમા વિશ્વવિખ્યાત શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન. શરીરને વર્ણ લીલો હતે. આમે તીર્થકરોનું સૌંદર્ય અદ્ભુત હોય છે. કાન્તિ તેજસ્વી હોય છે. કમઠ તાપસના અગ્નિકુંડમાંથી સપને બચાવે છે. નોકર સ્વામીના હુકમથી નવકાર સંભલાવે છે. સર્પ મરીને ધરણંદ્ર થાય છે. સ્વામી બાગમાં નેમરાજુલનું ચિત્ર જુએ છે. દીક્ષા લે છે. રાણી પ્રભાવતીનાં આંસુ સુકાતા નથી. સ્વામી જંગલમાં કાઉસ્સગ્નમુદ્રામાં છે. વનહાથી એક આવે છે. નાથના ચરણે પાણીથી પ્રક્ષાલ કરે છે. આજુબાજુ કમળ બીછાવે છે. કલિકુંડ તીર્થ થાય છે. પિલો કમઠ મરીને મેઘકુમાર દેવ થાય છે. સ્વામીની નાસિકા સુધીને વર્ષાદ વર્ષાવે છે. સ્વામી ધ્યાનમાં નિશ્ચળ છે. ધરણેન્દ્ર સ્વપ્રિયા સહ આવે છે. મેઘમાલીને ડારે છે. મેઘમાલી સ્વામીનું શરણું સ્વીકારે છે. દશ દશ ભવનું વેર વિસારે છે. સમ્યકત્વ પામે છે. અપકારી પર પરમપકાર. કમઠ અને ધરણેન્દ્ર પર સમભાવ. નહિ રાગ, નહિ ષ, કેવળજ્ઞાન પામી મુકિતમાં પધારે છે.
ભગવંત શ્રી મહાવીર દેવ ચિવશમા તીર્થપતિ શાસનના શિરતાજ. નાથના ભવ ૨૭. ભવ ગણાય સમ્યક્ત્વ પ્રગટે ત્યારથી. પહેલા ભવમાં “નયસાર” નામ. રૂડા એમના કામ. ભુખ્યાને અન્ન મળે એમને ધામ. આતથિસત્કાર એમનું વ્રત. વિવેક વિનય વડીલને સદા કરે. માતાપિતાની ભાકત રેજીદી. રાજાના વિશ્વાસુ મિત્ર. ગામ આખાની દેખભાળ રાખવાની. રાજા માટે લાકડા લેવા જંગલમાં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
જાય. સાથે ખાનપાન નોકર-ચાકર ઘણા. અપેારના સાડાખાર થયા ભેાજનની તૈયારી થઇ. અતિથિ છે નહિ. આપે કાને ? લ કર જંગલમાં અતિથિ કયાંથી હેાય ? પણ આપ્યા વિના ખાવું કેવી રીતે? તંબુ બહાર જઈ તપામ કરે છે. કઇ ભૂલો પડેલ માનવી કે સંત સન્યાસી ? પવિત્ર ભાવના જંગલમાં પણ મંગલ ખડુ કરે. દૂર દેખાયા મહાત્માઓ. પૂરા થાકેલા. પરસેવાથી રેબઝેબ. તૂ ભરતાપમાં પણ સામે ગયા. નમસ્કાર કરી ખખર પૂછે છે. આપ આવા ભયંકર જંગલમાં ક્યાંથી આવી ચઢ્યા ?
સાને કહી ગેચરી (જૈન સાધુની ભિક્ષાપદ્ધતિ) માટે ગયા. સાથ ચાલ્યે ગયા. ભૂલા પડ્યા. સાપતિ પર નયસારને ગુસ્સો આવી ગયા. પણ શાન્ત પાપમ’ કહી મનને વારી લીધું. અહુમાનપૂ॰ક તબુએ લઇ જાય છે. સાધુએ નિર્દોષ ભિક્ષા લે છે. વૃક્ષ નીચે જઈ, સાધુ ક્રિયા કરે છે. પછી જ આહારપાણી વાપરે છે. નયસારને આ પ્રક્રિયા ોઈ આનંદ થાય છે. પેાતે જાતે રસ્તા બતાવવા જાય છે. સાધુઓને નયસારના આત્મા ઉંચા લાગે છે. પૂછે છે કાંઈ એ શબ્દો કહી શકીએ ? ખુશ થઈને કહેા આપના શિષ્ય સમજીને ફરમાવે. વૃક્ષ નીચે બેસે છે. સુદેવ-સુગુરુ–સુધર્મ નુ સ્વરૂપ સમજાવે છે. સંસારની ભયંકરતાનેા ખ્યાલ આપે છે. પુણ્યના સુંદર પરિણામ. પાપના ઘાતક દુ: ખા. જીવનની ક્ષણભંગુરતા, લક્ષ્મીની ચંચળતા-હુબહુ સમજાવે છે. આત્માનુ શુધ્ધ સ્વરૂપ અને મુકિતનુ ધ્યેય હૈયામાં બેસાડે છે.
ગગક હૈ, પગમાં પડીને મહભાગ વિનવે છે. પરમેપઢાર થયા. મારા ઉધ્ધાર થયે. અપૂર્વ ખજાના આપે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
આપ્યો. મારે ગામ પધારો. મારૂં સર્વસ્વ ધન--દોલત આપ સ્વીકારો. અમે જૈન સાધુ અકિંચન. કાંઈ ન ખપે. ધર્મમાં કુશળ અનેા. દાનના ભાવ વધારતા રહેા. ધ લાભ.’ સાધુ માર્ગે પડ્યા. નયસાર દેખાય ત્યાં સુધી નિષે છે. આનંદ હૈયે માતા નથી.
સમાધિમરણથી સ્વગે પધારે છે. ત્યાંથી ભગવંત રૂષભદેવના પૌત્ર મરીચિ થાય છે. સ્વામીની એકજ દેશના સાંભળી દીક્ષા લે છે. ઉચ્ચકેાટિનું સયમ પાળે છે. પણ કોઈ ભવના પાપાય આડે આવે છે. તાપ સહન થતા નથી. ત્રિડીના વેષ ક૨ે છે. પગમાં પાદુકા--પાવડી. ગેરૂ રંગના વસ્ત્રો. માથે છત્ર. વિ. વિ. પાતાને કષાયયુક્ત-નિળ માને છે. પણ ચાલે છે પ્રભુજી સાથે. ઉપદેશ માના જ આપે છે. અને સાધુ બનવા સ્વામી પાસે માકલે છે. પણ ભાવી વિચિત્ર છે. માંદા પડી ગયા. સંવેગી સાધુએ સેવા ન કરે. એ વાત પોતે સમજે છે. શિષ્ય કરવાનું મન થાય છે. અડીઅલ પ્રકૃતિના કપિલ ’ મળી જાય છે. પ્રભુમામાં જ ધર્મ છે. પણ . : · અહિંયા પણ છે.' ઉત્સૂત્ર ખેલતા સ ંસારભ્રમણ વધી જાય છે. પછી કેટલાક ભવેામાં મનુષ્ય અને દેવ થાય છે. મનુષ્યમાં વિદડી થઈ તપ કરવા તાપસ બને છે.
છેવટે રાજકુમાર તરીકે જન્મી દીક્ષા લે છે. પાછું સમ્યકૃત્વ પ્રગટે છે પણ માનમાંથી ક્રોધ જન્મતા નિયાણું ક છે. કરેલ મહાધમ નુ વેચાણ કરી સાઢુ કરે છે. ચી આરાધનામાં પુણ્ય ઉગ્ર પેદા થયું છે. સાટુ ફળે છે. ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ ત્રણ ખંડના માલિક મહારાજા થાય છે. શક્તિના ફેમાં સિંહુંને ભેા ચીરી નાખે છે. સત્તાના મદમાં શય્યા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલકના કાનમાં ધગધગતું સીસુ રેડાવે છે. મરીને નરકે જાય છે. નર્કમાંથી સિંહ અને પાછી નરક.
મહાવિદેહની મુકાનગરીમાં ચકવર્તી રાજા થાય છે. સાધુપણું પાળી સ્વર્ગમાં નંદનરાજ રાજર્ષિ બને છે. વિશ પૂજ્ય સ્થાનની આરાધના કરે છે. લાખ વર્ષના સંયમમાં અગીઆર લાખ ઉપરાંત મહિના મહિનાના ઉપવાસ. “સવિ છવ કરૂં શાસનરસી' ની ઉંચી ભાવના. આત્માના પ્રદેશ પ્રદેશે. તીર્થકર બનવાનું નક્કી થઈ ગયું. દેવલેકમાં પધાર્યા. ત્યાંથી ૮૨ દિવસ બ્રાહ્મણકુળમાં દેવાનંદામાતાની કુક્ષિમાં રહ્યા. હીન નેત્રકમનો ભેગવટો પુરો થયે. એ વળી શું ?
મરીચિના ભવમાં ભરત ચક્રવર્તી મહારાજાના પિતે પુત્ર હતા ને? ત્રિદંડી બન્યાને? શ્રી રૂષભપ્રભુના મુખથી જાણવા મળ્યું ભરત મહારાજને. મરીચિ ત્રિદંડી ચોવીસમા તીર્થકર ભગવાન મહાવીર બનશે. ભરત આનંદ્યા. વંદન કરતા કહે છે-ત્રિદંડીપણાને નથી નમતે. ભાવી તીર્થકરપણને પ્રણમું છું. પહેલા વાસુદેવ તમે જ થવાના મુકામાં ચકવર્તીપણ, બસ કુળમઢ થયે. મારા દાદા પ્રથમ તીર્થકર. પિતા પ્રથમ ચકવતી. હું પ્રથમ વાસુદેવ–પાછો ચકવતી અને છેલ્લે તીર્થકર. અહો મારૂં કુલ–અહો મારૂં કુલ. નાચ્યા કુદ્યા અને આનંદ્યા. હીન ગેત્રકમને આત્માને બંધ થયે(આત્માકર્મ–તેને બંધ આગળ વિચારશું) વ્યવહારમાં બ્રાહ્મણ. કુલ ક્ષત્રિય-વણિક આદિની જેમ સારું ગણાય છે, પણ ભિક્ષુક વૃત્તિને કારણે સૂક્ષ્મ દષ્ટિએ હીન ગણાય છે.
પહેલા દેવલોકના (દેવલોકાદિ વિશ્વવ્યવસ્થામાં સમજાશે) દેવેન્દ્ર આજ્ઞા ફરમાવી. સેનાપતિ હરિશૈગમેષીએ ગર્ભ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) પટા કર્યાં. માતા ત્રિશલાની કુક્ષીમાં સ્થાપ્યા. રાજવી સિર ને ત્યાં. ગર્ભા પટ્ટા સાયન્ટિફીક પ્રક્રિયા છે. એમાં વિશેષ આશ્ચય નથી. અને આ તે દેવશકિતકૃત. જરાએ તકલિફ્ નડુ, ખબર પણ ન પડે. કુદરતની કળા જ્ઞાની સમજે!
નાથ જન્મ્યા. પ૬ દિક્કુમારીએ ચિકમ કરે. ૬૪ ઇંદ્રો મેરૂ પર અભિષેક કરે. બધું જ યુકિતગમ્ય. વિજ્ઞાન પણ કબુલ કરે. મેક ંપનમાં જરાએ આશ્ચય નહિ. આ તે અમાપ પુણ્યબળના ધણી તી કર દેવ છે. દેવેન્દ્રોથી પૂજિત. અવધિજ્ઞાનથી યુક્ત. જન્મથી જ વિરાગી. બાળપણમાં બળ અતુલ. સ્વર્ગમાં ઇંદ્ર પ્રશ ંસા કરે. અણુસમજી દેવ પરીક્ષા કરવા આવે. સાપ બન્યા, હું કાઈ ગયા. પિશાચ બન્યા. એકજ મુકકીથી સીધે ઢોર, ક્ષમા માગી પાછે ગયા. માપતાએ પાડેલ નામ વધમાન. ઇંદ્રે પાડયું મહાવીર. છતાં વિનય-નમ્રતાના પાર નહિ. માતપિતા માહથી પાઠશાળાએ મૂકવા જાય છે. આ તે અવધિજ્ઞાની. અધ્યાપકના પ્રશ્નોના ખુલાસા કરી દીધા. ઇંદ્રના પૂછવાથી. યૌવન ખીલી ઉઠયું. નિરાગીનું. ત્રિશલા માતા પરણાવવા ઇચ્છે છે. પણ વાત વિસગી પાસે કાઢે કાણુ ? મિત્રોની તાકાત નથી કે આવી વાત કરે. છેવટે માતાની પ્રેમ ભરી માગણીથી નમ્ર અને છે. ભાગકનું અસ્તિત્વ સસારમાં ખીંચી જાય છે. પત્નિ યશેાદા એટલે ઉંચી સમજણવાળું એક સ્ત્રીપાત્ર.
માતાપિતા સ્વર્ગ પધારે છે. ૨૮ વર્ષની ઉમરે સયમ લેવા તૈયાર થયા. કારણ કે અભિગ્રહ પુરા થયા. એ વળી શુ વાત? ગમાં માતૃભકિતથી સ્થિર રહ્યા હતા. અતિ શોકમાં ડુખી જાય છે. આક્રંદ કરે છે. હલન ચલન
માતા
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે પ્રતિજ્ઞા કરે છે. “માતાપિતા જીવતા સાધુ ન થવું.” યાદ રાખજે. મેહનીય કર્મ તેડી શકાય તેવું હતું. તેડતા ઘણા ઉત્પાત થાય તેમ હતા. તીર્થકર તરીકેનું ઔચિત્ય ઘવાય તેમ હતું માટે અભિગ્રહની આડ મુકી હતી. મેટાના આશય મેટા અને પર ઉપકાર માટે. “માતાપિતાના અવસાન પછી તે દીક્ષા લઈ લેવી. આવી પ્રતિજ્ઞા લેવા કેટલા તૈયાર ? મહાજ્ઞાનીઓની હરિફાઈ કરશે મા. એમની આજ્ઞાનું પાલન એજ આપણે ધર્મ. - મેટાભાઈ નંદીવર્ધનની ઇચ્છાથી બે વર્ષ વધુ રહ્યા પણુ જીવન ભાવસાધુપણા જેવું. ૨૯ પુરા થતા વષીદાન ૩૦ પુરા થતા સંયમ. અનેક પરિષહદુઃખ સહન કર્યા. ઉપસર્ગો દેવ-મનુષ્યતીય ચે કરેલા પારાવાર સઘળા સમ ભાવે સામે જઈ સહન કર્યા. રાગદ્વેષ–મેહને મરણતોલ બનાવી દીધા. ચંડકેશિ પગે ડંખે. એને આઠમે દેવલોક મકશે. પાપી સંગમે ભયાનક વીશ ઉપસર્ગ એક રાતમાં કર્યો. તે તેના પર કરૂણાથી આંખ ભીની થઈ. કટપૂતના અંતરી શિયાળામાં શીત પાણી છેડે છે. એણીને સમ્ય ધર્મમાં જોડી દીધી. અને પેલો ગોશાળો, ભયંકર આગ વેરતી તેજોવેશ્યા પ્રભુ પર મૂકે છે. એને સાધુ દ્વારા સમકિતની સામગ્રી આપી દીધી. કાનમાં ખીલા ઠેક્યા ગોવાળે. માવજત કરી વણિકપુત્ર અને વૈધે. બને પર સમભાવ. ધન્ય સ્વામીની સમતાને ! ધીરતાને ! .
સ્વામી કેવળજ્ઞાન પામ્યા. ચરાચર વિશ્વનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટ્યું. સમવસરણમાં બેસી દેશના આપી. સાધુ થવા યોગ્ય આત્મા નહિ. સાધુ વિના ગણધર નહિ. ગણધર વિના
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનની અનુજ્ઞા કોને આપવી? પહોંચ્યા અપાપાપુરી. આવ્યા ઇંદ્રભૂતિ ગૌતમ વાદ કરવા. સંશય સઘળા છેદી નાખ્યા. પાંચસે શિષ્ય સાથે સ્વામીને ચરણે સાધુ બન્યા. બીજા દશ પણ મેટાને પગલે. એમના ૩૦૦ મળી ૪૪૦૦
નાથે તત્વ આપ્યું. “૩ાને વા વિમેવા ઘટ્ટ ' ત્રિપદી મળી ગઈ બીજબુદ્ધિના ધણુ અગીઆરે મહાનુભાવ પુણ્યપુરુએ બાર અંગની રચના કરી. સ્વામીએ શાસનનીતીથની અનુજ્ઞા આપી લબ્લિનિધાન ગણધર ભગવંત ગૌતમ સ્વામીને. અનેક દેશમાં રાજાઓ-રાજકુમારે-શેઠીયાઓલક્ષ્મીનંદનને બોધ પામ્યા. સાધુ શ્રાવક અને ઉંચી કેટીના માર્ગોનુસારી સગૃહસ્થ બન્યા. ચંદનબાળા-મૃગાવતી જેવી કંઈક રાજકન્યા-રાજરાણુંઓ સંયમ પાળી મુકિત પામી.
ભગવંત પાવાપુરી પધાર્યા. સેળપ્રહર ૪૮ કલાક એકધારી દેશના દીધી. અનેક પૂછ્યા અણપૂછયા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપ્યા. ભારતવર્ષનું ધમ–ભાવી ભાખ્યું. અગી બન્યા. અહી થયા. અજન્મા બની અવ્યાબાધ અનંત મુકિતસુખ પામ્યા. અનંતશઃ વંદને નાથના ચરણમાં
ગણધર ભગવંતેની ગતિ. પ્રથમ ગણધર ગુરગૌતમ નમું નાથ પર સ્નેહ અપાર. સ્વામી પાસે સેવક. જાણે નાના બાળ. પૂછે પ્રશ્ન પર્ષદામાં. મળે ઉત્તર અને આનંદે. અલબ્ધિએ પહોંચ્યા ગિરિ અષ્ટાપદ. પાછા વળતા પ્રતિબધે તાપસ પંદરસે. પંદર બને કેવળજ્ઞાની. ગૌતમ રહ્યા છદ્મસ્થી, વિષાદ થાય. સ્વામી સુણાગે “આપણ હોશું તુલ્લા બંને ” પ્રતિબોધે દેવશર્મા. પાછા વળતાં જાણ્યું. નાથ ગયા મૂકી એકલો મુજને. વિરહે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪ ) વિલાપ અને થાય કેવળજ્ઞાન. પ્રાંતઐાષી અનેક પહોંચ્યા મુકિતએ.
નવ તા સાધી ગયા હતા. રહ્યા સ્વામી સુધર્યાં. આજના સાધુ સઘળા સ્વામી સુધર્માંના પાટે સ્થાપ્યા જ મુસ્વામી. આ કાળના અંતિમ કેવળજ્ઞાની અને મુકિતગામી,
પ્રભવસ્વામી હતા ચાર પણ પાકા દર્શન-જ્ઞાનચારિત્ર ત્રણ તત્ત્વની કરી ચારી. સાથેના ચાર પાંચસાને અનાવ્યા સાધુ. પોતાની પાટે શય્યભવસ્વામીને સ્થાપ્યા. જેમની પસંદગી યજ્ઞ કરતા હતા તે વખતે કરી હતી. ‘મહેતાં કાપિ ચાતુરી’ માટાપુરુષોની દીષ્ટિ અને પારખકળા ગજબની હાય છે. નમસ્કાર હેા શષ્ય ભવસ્વામીને. પોતાના પુત્ર મનકને ઘેાડાકાળમાં એધ પમાડ્યો. સદૂગતિમાં સ્થાપ્યા. દશવૈકાલિક સૂત્ર રચીને, તેમના શિષ્ય મહાન યશાભદ્રવિજય થયા. જેમના શિષ્ય આય સ`ભૂતિવિજય અને આ ભદ્રબાહુસ્વામી થયા.
આ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી ૧૪ પૂર્વ ધર વરાહમિહીરના સંઘ પરના ઉપદ્રવે ટાળ્યા. શાસનની પ્રભાવના કરી. વ્યંતર થયા બાદ ઉપદ્રવ કરતા ઉવસગ્ગહર મહાસ્તવની રચના કરી. પસૂત્રની રચના કરતા આનંદવિભાર બની ગયા. જેથી સ્વપ્રવર્ણનમાં ભક્તિરસ પ્રગટ થઈ ગયા. આગમ પર નિયુક્તિકાર શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીને નમસ્ક ર હા. મહાપ્રાણાયમ ધ્યાનના ધણી હતા. ચૌ પૂર્વના બે ઘડીમાં પાડ કરવાની શક્તિ એ રીતે પેદા કરી.
આય સ્થૂલભદ્રસ્વામી-૧૦+૪ પૂર્વધર. શ્રી સંભૂતિવિજયના શિષ્ય. ગણિકાની પ્રીત છડી દીક્ષા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ ) લીધી. મંત્રી મુદ્રાને પાછી ઠેલી સાચા સાધુ બન્યા. ગુરુ આજ્ઞા મેળવી તે જ પ્રીતિપાત્ર કેશાને ત્યાં ચાતુર્માસ કર્યું. ઉંચામાં ઉચે મનને કાબુ. રૂંવાટુએ ન ફરકે. ભલેને નૃત્યગાન કરે. બેધ પમાડી શ્રાવિકા બનાવી. પાછા વળતા ગુરુએ સત્કાર્યા. અતિદુષ્કર કર્યું. અતિદુષ્કર કર્યું૮૪ ચોવીશી સુધી ગવાશે ગાન જેના. ચરણે તેના નમસ્કાર અમારા.
તેઓશ્રીના બે શિષ્ય. આર્ય મહાગિરિ, આર્ય સુહસ્તી. આર્ય સુહસ્તીએ ભિક્ષુકને દીક્ષા આપી. કાળ કરી “સંપ્રતિ” રાજા બન્ય. જિનમંદિરથી પૃથ્વી મંડિત કરી. રાજા અશકને પૌત્ર રાજા સંપ્રતિ. ધમી માતાની એમાં મહાપ્રેરણા હતી. સવાકોડ જિનપ્રતિમા, સવાલાખ જિનમંદિરે, છત્રીસ હજાર જીર્ણોદ્ધાર અને અનેક દાનશાળાઓ. આમાં જરાએ અતિશક્તિ નહિ. તે વખતની વસ્તી ઘણી ઘણી મેટી–જૈનેની હે! અનાર્ય દેશમાં પણ ધર્મ ફેલાવી દીધું. ધન્ય છે! - આર્ય વજસ્વામી-છેલ્લા દશપૂર્વધર.
મહાન શાસનપ્રભાવક પૂર્વધર. જન્મતા જ પિતાની દીક્ષાની વાત સાંભળી. રડી રડીને માને થકવી નાંખી. માએ ગામમાં આવેલ પતિ-સાધુ ધનગિરિને સોંપી દીધા. ઘણા માણસેની સાક્ષિમાં. આચાર્ય ગુરુના આદેશથી સ્વીકાર થયે. સાવીને ઉપાશ્રયે શ્રાવિકાઓ દ્વારા લાલન-પાલન થવા લાગ્યું. પારણે પડ્યા સાધ્વીમુખે અગીયાર અંગ ભણ્યા. માતા સુનંદાને પુત્રની લાલસા જાગી. રાજદરબારે કેસ ગયે. જેની પાસે બાળક જાય તેનો. મીઠાઈ-મેવા અને રમકડામાં ન મુંઝાયા. મા નાસીપાસ થઈ. ગુરુએ ધર્મધ્વજ-ઘો બતાવ્યું. હર્ષથી લઈ કુદવા લાગ્યો. માતા પણ સાધ્વી બની.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) દેવાએ આઠ વનાવસ્વામીની શાસ્ત્રીય પરીક્ષા કરી. આકાશગામિની આદિ વિદ્યાઓ આપી. જે વિદ્યા વડે શ્રી સંઘનું રક્ષણ કર્યુ. બૌધ્ધ રાજાને જૈન બનાવ્યેા. અનેકાનેક માથુ' હલાવી નાખે એવી શાસનપ્રભાવના કરી સૂરિજી સ્વગે સંચર્યાં. ઇંદ્રો આવી · રથાવ ’ તીર્થાં સ્થાપ્યું. દશમા પૂ લોપ થયા.
શ સનપ્રભાવક શ્રી શ્રુતધર સૂરિપુર દરા. વિક્રમ સંવત પ્રવક રાજા વિક્રમને જૈન બનાવનાર પૂ. સિધ્ધસેન દિવાકર સૂરીશ્વરજી. અવંતીપાર્શ્વનાથનું તી પ્રગટ કર્યું.. કલ્યાણમંદિર સ્તંત્ર બનાવીને. મહાન્ તાર્કિક અને ન્યાયશાસ્ત્રના પારંગત.
૧૪૪૪ ગ્રંથના રચિયતા યાકિનીસુનુ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ. જેમના પસાયે આજે પૂગત શાસ્ત્રોના પ્રવાહ અને ઉકેલ પામી શકાય છે. પૂ. દેવધિ ગણિક્ષમાશ્રમણુ મ. જેમણે આગમોનુ એકીકરણ કરી વલ્લભીમાં પુસ્તકારૂઢ કર્યાં. જેએ પૂર્વ ભવમાં ભગવંત મહાવીરના ગર્ભ પલ્ટો કરનાર હરિણૈગમેષી દેવ હતા. કલિકાળસ`જ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. કુમારપાળપ્રતિબેાધક. લાખા પ્રમાણ બ્લેાકેાના રચનાર. વિવિધ સાહિત્ય શાખામાં પ્રાણ પુરનાર. અકબર બાદશાહુ પ્રતિમેધક જગદ્ગુરૂ પૂ. શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી મ. સયમ તપ અને આચારમાં એક્કા. સંયમ આચારની પ્રતિભા અકબરના દરબારમાં પણ ઝળહળી ઉઠી. શાસન ખાતર વેઠેલા કષ્ટોનુ વણુ ન હતુ. હલાવે તેવું છે. અને આપણા પ્રાણપ્યારા મહાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી વાચક, સાચા ન્યાયવિશારદ. અનેકવિધ સ ́સ્કૃત પ્રાકૃત ગ્રંથાના રચયિતા. ગુ ગિરામાં
/
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭)
૧૨૫-૧૫૦-૩૫૦ ગાથાર્કિના સ્તવને તથા રાસાદિના રચનાર, શ્વે. દિગંબર સમાં જેની જ્ઞાનપ્રભા અણુમેલ લેખાય છે. તેઓશ્રી સતરમી સદીમાં થયા. અનેક ઉપદ્રવો શાંતિથી સહ્યા. અરે દ્વેષી લખેલ સાહિત્ય ઉપાશ્રયમાં પેસી ખાળી નાખતા. કાશીમાં સઘળા પડિતાના અગ્રેસર બન્યા. વાદીને હરાવી જૈનધમ ની મહાપ્રભાવના કરી.
વીસમી સદીના પૂ. આત્મારામજી મ.-શ્રી વિજયાનંદેંસૂરીશ્વરજીને કેમ ભૂલીએ ? ભારે અંધારયુગમાં શાસનની ભવ્ય રક્ષા કરી. માંડ ગણ્યા-ગાંઠ્યા સાધુ હતા. તેવે વખતે સતામુખી જૈનધર્મના ડકો વગાડનાર. અશાસ્ત્રીયતા સામે પડકાર ફેંકનાર, સારાએ પંજાબને મૂર્તિમંડિત બનાવનાર. ઉડાંગ ઉટાંગ ઉઠેલ મતાને પરાસ્ત કરનાર. પૂજ્યશ્રી ૧૯૫૨ના જેડ સુદ સાતમની સંધ્યાએ સ્વર્ગવાસી બન્યા.
આ છે માત્ર અતિ અલ્પ-આછી-પાતળી રૂપરેખા પૂજ્ગ્યાના જીવનની. શાસનધારી મહાપુરૂષોની સતિભાવ, સત્યની શોધ અને તે પાછળ જીવન ન્યાછાવરતા. સિધ્ધાંત-સામાચારીનુ કડક પાલન. અનેક ભવ્યાત્માએમાં સધર્મની સ્થાપના સાથે સહિષ્ણુતા. વિ.વિ. અનેક ગુણસમૃધ્ધિથી ભર્યાં હતા. એક અલગ ગ્રંથ અનેક ભાગામાં રચવો પડે ને ?
શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિના મુખ્ય ગુણા
અરિહંત— અનંતા ગુણના ધણી બાર ગુણ અરિહુત દેવ ' અતિશય ચૈત્રિશ વાણી ગુણુ પાંત્રીશ. તી શાસન સ્થાપે માટે તીર્થંકર. શક્રસ્તવ ‘નમ્રુત્યુ” માં અરિહતના ગુણાનુ અદ્ભુત વર્ણન છે. ‘ લલિત વિસ્તરા ' ટીકામાં તેની વિશદ છણાવટ છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધ. ગુણ-૮. સિધ્ધના મરણથી મોક્ષની અવસ્થાનેસાદિ અનંત સુખ આદિને ખ્યાલ આવે છે. ભવ્યાત્માઓનું આદર્શ આલેખન છે. સિદ્ધિ સુખ અનુભવ ગમ્ય હોય છે. - આચાર્ય ગુણ ૩૬. પંચિંદિયને પાઠ. માટેજ સ્થાપના સ્થાપવામાં છે. તીર્થકરના મહાપ્રતિનિધિ છે. શાસ્ત્રોમાં આ ગુણેનું અદ્ભુત વર્ણન વાંચવા મળે છે. આદિ પર્વમાં તીર્થંકરમિવાદ્રાક્ષીત ધર્મઘોષમુનિ ધન ધના સાર્થવાહે સાક્ષાત્ તીર્થકર જેવા ધર્મઘોષ (સૂરીશ્વર) મ. ને જોયા.
ઉપાધ્યાય ગુણ ૨૫. “ભણે ભણાવે શાસ્ત્રને “ઉપાધ્યાય તે આત્મા. આચાર્ય મહારાજા શાસનના રાજાના સ્થાને તે ઉપાધ્યાય મંત્રીને સ્થાને. “આગમદીવડે કદીય ન બુઝાય” આ એમનું ધ્યેય. આગમ શાસ્ત્ર એમના પ્રાણ. પ્રાયઃ સઘળું કંઠસ્થ. - સાધુ ગુણ ૨૭. પાંચ મહાવ્રતના પાલક. સદા જાગૃત. ૫ સમિતિ ૩ ગુપ્તિના રક્ષક. જપ-તપ-સ્વાધ્યાયમાં લીન ગુરૂ આજ્ઞા ધારી. ગોચરીના દેષ કર–નિવારક. નિર્દોષ ભીક્ષાના ખપી. વડિલોની સેવામાં તત્પર. ગ્લાન–બલની વૈયાવચ્ચમાં હોંશિલા. શાસ્ત્ર–અભ્યાસ એમનું વ્યસન. સમતા એમની સંગિની. માયાને મારે. મેહને વિદારે. કાયાને ડારે. આત્માને સંભારે. હાસ્યવિનેદથી પર. ધર્મ પમાડવામાં કુશળ. જયણું યતના એમને મંત્ર. મુક્તિ ધ્યેય. દેવલોક વિશ્રામ-રેસ્ટહાઉસ. મનુષ્યગતિ મુક્તિ સાધન માટે. વેષ-ગણવેષ વીર. પાલન ધીરતા ભર્યું'. જિનના ભક્તો એમને ગમે. સદા મનમાં રમે. દેશદેશ ફરે. જિનની વાણીને વિસ્તાર કરે. સૌ ભવો– દધિ તરે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
શ્રાવક કાને કહેવાય ?
જિનેશ્વરની આજ્ઞા માને. સš. શકય અમલ કરે. સુદેવ-સુગુરુ–સુધર્મમાં શ્રદ્ધા ધરે. જીવ-અજીવ પુણ્ય-પાપ આશ્રવ–સંવર બંધ-નિર્જરા મેાક્ષ નવે તત્ત્વોમાં સમજણુપૂર્ણાંકની શ્રધ્ધા ખીલવે. તમેવ સર્ચ નિસ્યં ન નિને િવેશ્ય તે જ સાચું અને શંકા રહિત જે જિનેશ્વર ભગવ ંતે કહ્યું છે. આવી અટલ શ્રધ્ધા સાથેનું સમ્યક્ત્વ પેદા કરે. મિથ્યા માન્યતા કાને પણ ન ધરે. રોજીંદા સામાયિક-ચતુર્વિશશિતસ્તવ-ગુરુવંદન-પ્રતિક્રમણ-કાર્યાત્સ-પચ્ચક્ખાણ રૂપ
છ
આવશ્યક આરે.
પતિથિએ પૌષધ કરે. દાન-શીલ-તપ-ભાવ ચારે ધને યથાશક્તિ આદરે. પરોપકારરત હૈાય. અષ્ટપ્રકારાદિ પૂજા ત્રિકાળ જિનમંદિરમાં ભાવપૂર્વક કરે. ગુરુવંદન-આદર –ભક્તિ તે હાય જ. સાધમિકાની ભક્તિ. ( તેના પ્રકારે આગળ જોઇશું. ) દુનિયામાં પણ વ્યવહાર શુધ્ધ હૈાય. લીધું એનું દેવું. વ્યાપાર નેકરીમાં પ્રામાણિકતા. જુઠ્ઠો લેખ નહિ. પારકાની પંચાયત નહિ. કાઇની નિંદા નહિં. સાચા ગુણીના ગુણ ગાયા વિના ચેન પડે નહિ. સરળ-નગ્ન-ઉદાર અમારો શ્રાવક,
રથયાત્રા તી યાત્રામાં શક્તિ ન ગેપવે. ષટ્કાય પ્રત્યે કરૂણાળુ. પૃથ્વી—પાણી—અગ્નિ—વાયુ—વનસ્પતિ—ત્રસકાય (હાલતા ચાલતા જીવા) છએમાં પાકી શ્રધ્ધા. કલ્યાણમિત્રાની સેાબત. ધી આત્માના સંસર્ગ, કારણ કે તે ઇંદ્રિયોને દમનારા હાય છે. કારણ કે ચારિત્ર–સાધુધમ –દીક્ષા લેવા એનુ મન તલસતું હેાય છે. અને માટે જ શ્રીસ ંઘ (પ્રભુ આજ્ઞાધારી.) પર બહુમાન હાય છે. શક્તિ હાય તા આગમા લખાવે. સાધુ
♦
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(3).
મહાત્માને સહાયક થાય. અનેક રીતે શાસનની પ્રભાવના કરે. આવા પરિણત આત્મામાં ઉપશમ-વિવેક અને સંવર જન્મ જ જન્મ અને મુક્તિ એની હાથવેંતમાં. ધન્ય છે જૈનશાસન !
શ્રાવિકનું સ્થાન ! મર્યાદા પ્રમાણે જરાએ ઓછું નહિ. એ પણ મુક્તિની અધિકારી. સાધવી બને કે ગુણના સ્થાને. વંદન વ્યવહાર શાસ્ત્રમર્યાદા પ્રમાણે. ભક્તિમાં જરાએ ખામી નહિ. શ્રાવક હેય કે શ્રાવિકા ભરસરની સઝાય. સતીઓની યાદ. સાધુઓ પણ સવારમાં જ સ્મરે દેવી મયણાસુંદરી શ્રીપાલને દેવી મદન રેખા પતિને બેધ પમાડી સ્વર્ગે મોકલનાર. સતી દ્રૌપદી અચળ સમ્યકત્વ ધારી અસંયતી નારદને સત્કાર ન જ કર્યો. અને મહાશ્રાવિકા સુલસા ભારે બડભાગીદ ભગવંત મહાવીર ધર્મલાભ કહેવરાવે. તાપસ અંબડ ન ચલાવી શકે સાધર્મિક તરીકે જ સન્માન પામે. “વત્સ દેશની રાજકુમારી જયંતી કેવા સુંદર પ્રશ્નો અને વિનંતિ કરે છે ભગવંત મહાવીરને!“એકવાર વદેશ આવજે, જયંતીને પાયે નમાવજે.
દૂર પાસેથી વાદે જયંતીને લઘુ છોકરી..જિર્ણદજી” - શ્રાવિકા એટલે શાસનની સહામણી દીવડી. સંસ્કારે કેળવનારી સ્ના. શાસનના બાળક-બાળિકાઓની માધુરી. એની વાણીમાં ધર્મની સુવાસ. એના સ્મિતમાં આદર અને મહેમાનગીરી. સ્તવન-સઝાયમાં આત્મરમણતા. સંસા૨માં રહે, ઔચિત્ય સાચવે પણ મન મેક્ષમાં. દીકરા-દીકરી શાસન માટે સંસ્કારભેટ. સુશીલ, શાણી, ઘરરખુ, અપ્રમાદી શાસનની શારિકા. એનું સ્થાન ગૌરવભર્યું. હતીને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩). રવતી.” પ્રભુ માટે ઓષધિદાતા. ઘેર બેઠા પ્રભુશ્રીની કેટલી ચિંતા ! શ્રાવિકા એટલે સ્ત્રી–ૌરભ. શાસનની સુવેલ.
શું શ્રી સાધ્વીજી ભૂલાયા છે ? જરએ નહિ. સાધુ સંધમાં અંતર્ગત છે જ, છતાં એ તા દિવ્ય મધુર સાધન ધર્મપ્રચારનું. ભાષણ અને જાહેર વ્યાખ્યા કરીને નહિ. મૂક ચારિત્રની ઉંડી છાપથી. શ્રાવિકએને શાસનમાં ઓતપ્રેત બનાવીને, સાધ્વી સંઘને સમૃદ્ધ, સબળ બનાવીને અને આજે પણ સ્વાધ્યાય-સંયમ–તપ અમને વરેલા જ છે. નીચી નજરે વિહાર. આહારની લેલુપતા નહિ. સ્વાધ્યાય વિના ચેન નહિ. કવિ નાનાલાલ જેવાને પણ કહેવું પડ્યું. “નમણા નમન વન્દન તે છે, તમારા સાધી આશ્રમને. સંસારની થાકેલીઓને વિશ્રામ ઘાટ, વૈરાગિણીની બેલડીને એ લતા મંડપ, સરસ્વતીની કુંવરીઓને એ શારદાશ્રમ અને સંન્યસ્તમઠ. સંસાર પરિત્યાગે તે એ આરે આવી બેસો.” અમારે બ્રાહ્મણ ધર્મમાં ય હતા એ સન્યામિણી આશ્રમ, દેશકાળની ઝપટ વાગ્યે અલેપ થયે, પણ હજી જૈન સંઘે છે,”
“દેવરીયા મુનિવર ધ્યાનમાં રહેજો સાધી રાજીમતિને ઉપદેશકંઠ, “વીરા મેરારે ગજથકી ઉતર” બ્રાહ્મીસુંદરીનું સ્વરસંધાન, કેવા ઉંચા આદર્શ ! ખરેખર સાધ્વી સંસ્થા આજની દુનિયાની એક અડોલ અજાયબી છે.”
તપનું આટલું બધું માહાતમ્ય કેમ ? તપ તે સંયમનું કવચ છે. અભેદ્ય, અકાટ્ય, મહારક્ષક, તપ અનાહારી પદનું સર્વોત્તમ સાધન છે. ઈચ્છાનિરોધ જેવાં તપ ક્યા? તપના બારે ભેદોમાં ઈછાન-મનને અરે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨) તનને પણ નિરોધ છે. બાહ્ય તપના છ ભેદ –અનશન-નોકારસીથી માંડી ઉપવાસ અડ્રમ–માસખમણાદિ એમાં સમાય. શરીર કષાય ઈદ્રિય કાબુમાં આવે. વાસના મરે. આત્મા તરે.
૨. ઉદરી-સર્વગનાશક, સંયમસાઇક, અનશનને સહાયક, તપને ટકાવનાર.
થો મિત મુ રે લ વ શું જે મિતાહારી પુછતા પામે. પુષ્ટિમાંથી તુષ્ટિ અને તુષ્ટિમાંથી પ્રેમ જન્મે.
૩. વૃત્તિ સંક્ષેપ-ઓછા પદાર્થોથી ચલાવવું. ૨૫ વાનગીમાંથી પાંચ જ લેવી–ખાવી કે વાપરવી. જરૂરીઆત એછી, ચિંતા ઓછી, મન કબજે થાય. “મન રે માર્યું, તેણે સઘળું સાપું.” આ જોઇએ અને તે જોઈએ નહિ.'
૪. રસત્યાગ-સ્વાદ પર કાબુ. જીભ કબજામાં. ગમતામાં રાગ નહિ. અણગમતામાં નહિ. ખાટા-ખારાની પંચાત નહિ. મિષ્ટમાં લોલુપતા નહિ. છ વિગયમાંથી પાંચ, બે, એકને ત્યાગ. ૧ દુધ, ૨ દહીં, ૩ ઘી, તેલ, ૫ કઢાકૃત અને ૬ ગેળ.
૫. કાયકલેશ-લેચાદિ (હાથથી માથાન, દાઢી-મૂછના વાળ ઉખેડવા)ની કિયા. કાત્સાઉભા રહી અમુક વખત સુધી કાયાની સંભાળને ત્યાગ. તાપ-ઠંડી સહન કરવાનું ખુલ્લા પગે ચાલવું વિ. વિ.
૬. સંલીનતા–અંગે પાંગ સંકેચી રાખવા, ઇંદ્રિ પર કાબુ વિ. વિ. બાહાતપ આંતર તપને પોષક છે. સંવધક છે. તેવી જ રીતે આંતર તપ બાહ્ય તપને આવકારનાર છે. અને પરસ્પરના પૂરક પણ કહેવાય. પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય ધ્યાન, કાત્સર્ગ આંતર તપ છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩)
૭. પ્રાયશ્ચિત:-થએક ભૂલના હૈયાપૂવ કના પશ્ચાતાપ, ગુરુ સમક્ષ જાહેરાત અને એના દંડ તપાદિ રૂપમાં ફરમાવે તે રીતે. ફ્રી તેમ ન થાય તેની પુરી કાળજી.
૮. વિનય:-નમ્રતા. જે સરળતામાંથી જન્મે છે. વિવેકને પેદા કરનાર છે. વિદ્યાની જનની છે. વિનય વિના વિદ્યા નહિ, નમે સાથે ભાવે, તે સૌને ગમે વિનયગુણુ ઝળકત. ૯. વૈયાવચ્ચ:-અપ્રતિપાતી ગુણુ. જેનામાં જન્મે તેનું કલ્યાણ. જિનની થાય. ગુરુની થાય. ખાળ સાધુની, ગ્લાન સાધુની વિશેષ થાય. તન-મન આતમના ઉલ્લાસે થાય. પૂર્વ ભવમાં ભરત મહારાજાએ કરી ગેાચરી-પાણીથી પાંચસે મહાત્માની. પૂર્વભવમાં ખાહુબલીજીએ કરી વિશ્રામણાથી.
આ ગુણુ વિલાપ પામતા જાય છે. સાધુ-સાધ્વી સંસ્થામાં પણ ખીલવવા અતિ જરૂરી. જરૂર પડે વ્યાખ્યાન રોકીને પણ ગ્લાનની વૈયાવચ્ચ થવી જોઇએને? જે ગ્લાનને વિસારે છે તે મને વિસારે છે” એવી વીતરાગની વાણી. આ તા માત્ર હકિકત પ્રત્યે અંગુલિનિર્દેશ છે. નઠુિં કે ટીકા. ખાકી જ્યાં છે ત્યાં છે ત્યાં અનુમાદના કરાવે તેવો સુંદર છે. આ તે ધ્યાન ખેંચવાનુ, શ્રાવકગણુમાં પણ સાધર્મિક ભાવ જાગતા થાય તા આ ગુણ ખીલે. પરસ્પર જિનના ભક્તો સહાયક ન થાય ? સાધુ-સાધ્વીની વૈયાવચ્ચ એ તે શ્રાવક-શ્રાવિકાને અપૂર્વ લાભ. તન-મન અને ધનથી ટાઈમના પુરતા ભેગ આપીને ઉત્સાહથી.
૧૦ સ્વાધ્યાયઃ-સાધુ-સાધ્વીને સાચા પ્રાણ જે કરે તે તરે. મનડું વશ કરે. કુથલીને અવકાશ નહિ. વિકથાને વારોજ નહિ. આત્માની મસ્તી ખીલે. રાત્રે થાય. દિવસે થાય. કાળવેલાની મર્યાદા સાચવીને, ગુરુગમથી સમજીને,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) ૧૧ ધ્યાનઃ આ એક મહાન પ્રક્રિયા છે. મન-વચન
જિનકથિત ક્રિયામાં
કાયાની એકાગ્રતા એના પાયા છે. આતપ્રાત થવાથી એકાગ્રતા આવે છે. ખાલી નાક દ્રુમાવી પદ્માસન લગાવી બેસવા માત્રથી નહિ. ખરાબ વિચારાની હકાલપટ્ટી સારા વિચારોનું સ્મરણ-આમત્રણ. આ છે પાયાના સાધન, ઐહિક લાલસા નહિ. આજ્ઞાપાલનની લાલસા. ઉત્તમ સાધન છે આ મન સાધવાનું. ક્ષપશ્રેણિએ ચઢવાનું, પણ માહુને માર્યા વિના ન બને. રાગદ્વેષને પાતળા બનાવ્યા વિના ધ્યાન આવે ક્યાંથી ? ખાહુબલિજીખાર મહિના ધ્યાનમાં અડગ ઉભા. પણ અતિસૂક્ષ્મરૂપે સ્પશી ગએલો પેલો માન કષાય ? એ ગયા અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટયું, ધ્યાન વિના નવી મળે સાન સાચી આતમની.
૧૨ કાયાત્સગ :-આમાં જેમ દેઢુના ત્યાગ છે, તેમ ધ્યાનની ઉંચી કક્ષા પણ રહેલી છે. સંગમ ન જ ફ્રાન્ચે ને ? ધ્યાનથી ચળાવવામાં કે કાર્યાત્સગ મુકાવવામાં. ભગવત મહાવીર ‘મહાવીર’ એમ બન્યા છે. આપણે માટે એવા મનવાજ આ તપ-ત્યાગના મહામા મૂકી ગયા છે. અણુમાલ વારસા.
નવપદજીના મહિમા
પાંચ પરમ પરમેષ્ઠિશ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ, સર્વોત્તમ રત્નત્રયી દન-જ્ઞાન–ચારિત્ર. અને આઠના ઉત્થાનમાં પાયારૂપ યા આ નવનું એકચક્રી રાજ્ય એજ શાસનના સાર. આ નવેમાં પુરી શ્રદ્ધા એટલે સમ્યક્ત્વ. પહેલા પાંચ ગુણી છે. પાછલા ચાર ગુણ છે. ગુણ વિના ગુણી નહિં. ગુણીમાં
શણગારરૂપ તપ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) ગુણદર્શન થાય. આ નવપદનું બીજું નામ શ્રી સિધ્ધચક ભગવાન. ગેળ વર્તુલ આકારે સ્થાપના તે સ્થાપના સિ. એની સિદ્ધિ સાબીત ન કરવી પડે, અનાદિ સિધ્ધ તત્ત્વોનું સુરમ્ય ચક. એને આરાધે તે પણ સિધ. સદા અનંત સુખમાં વિલસે. અરિહંત મહાત્યાગી. સિધ્ધ તે શ્રેષ્ઠ ત્યાગી બની ગયા જ. આચાર્ય પણ સંસાર વ્યવહારના ત્યાગી. ભલે ને હજુ સંસાર અવસ્થામાં છે. ઉપાધ્યાય કે સાધુ સંસાર ત્યાગ વિના બનાય જ નહિ. સમ્યગ્ગદશન એટલે “સંસાર ત્યાજ્ય અને જિનઆણ એક સાર”ની દઢ માન્યતા. સમ્યગૂજ્ઞાન તે સંસાર ત્યાગની પ્રેરણા પળે પળે કરે જ. સમ્યચરિત્ર ત્યાગ ભાવનાને અમલ–પાલન અને રક્ષણ. સમ્યક્ તપ માત્ર શરીરનેજ તપાવે એમ નહિ. માત્ર ઈદ્રિને કરમાવે એમ નહિ પણ કર્મોને બાળી ખાખ કરી નાખે અને રત્નત્રયીના તેજને પ્રગટ કરે. તપ તેજ અતિ ઘણું–કહેતા ના આવે પાર.
તપથી તપ કર્મ ચિકણું, કહે જિનેશ્વર દેવ. यद् दूरं यः दुराराध्यं, यच्च दूरे व्यवस्थितम् । तत् सर्व तपसा साद्यं, तपो हि दूरतिक्रमम् ॥
સુયોગ્ય દૂરની પણ વસ્તુને મેળવી આપે. અશકયને શક્ય બનાવે. જે કરવું અતિ દુર્લભ હોય તે સર્વને સુલભ બનાવે. ખરેખર તપસત્તા અનુલ્લંઘનીય છે. “આરાધે તે સઘળું સાધે.”
શ્રી શાશ્વતી નવપદજીની એાળીજી. ચૈત્ર સુ. ૭ થી ૧૫. આ સુ. ૭ થી ૧૫. બે શાશ્વતી-સદાકાળ જેને મહિમા હતું, છે અને હશે. દેવેન્દ્રો પણ નંદીશ્વર નામના દ્વીપમાં જઈ અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ કરે છે. વિદ્યાધરે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬)
પણ ત્યાં જાય અગર વૈતા પર પિતાને સ્થાને આરાધે. મનુષ્ય પણ નવ દિવસ આયંબિલ તપ કરે. પડિલેહણવસ્ત્રાદિનું. સાંજ-સવાર-બપોરનું દેવવંદન. નવ ચૈત્યવંદન, શકય હોય તે રદ ઠાસરે. તે તે પદના ગુણ પ્રમાણે સ્વસ્તિક, ખમાસમણ. રોજના પદની ૨૦ નકારવાળી ઉભય ક પ્રતિક્રમણ. રોજ સ્નાત્ર મહોત્સવ. છેલ્લે દિવસે મહાપૂજા, પ્રભાતના અને પારણે ઉદ્યાપન, સ્વામિવાત્સલ્ય, અનુકંપાદાન, જીવદયાદિના કાર્યો કરે. આ છે સામાન્ય વિધિ
ત્રણ ચાતુર્માસિક અઠ્ઠાઇઓ. - કાર્તિક ચોમાસાની સુ. ૭ થી ૧૪–૧૫. ફાગણ માસની. અષાઢ માસની છેલ્લી વધારે ખ્યાલમાં રહે છે. કારણ કે સાધુ-સાધ્વીઓ સ્થિત ચાતુર્માસ રહે છે. વિહાર બંધ થાય છે. શ્રાવકેને આરંભ–સમારંભ ઓછા થાય છે. આરંભસમારંભ એટલે સંસારી કામે જેમાં નાની–મેટી હિંસાને અવશ્ય અવકાશ રહે છે. ધર્મ આરાધનામાં વિશેષ ધ્યાન રહે છે. પચાસ પિણે વર્ષ પહેલાંને વિચાર કરો. સુખી અને સંતોષી આત્માઓને. ચાતુર્માસમાં વેપાર-ધ બંધશક્ય તે ધર્મ કરવામાં જ રક્ત. કારણ કે ધર્મ પ્રાણ હતે. આત્માને ત્રાણ હતા. તેઓને મન અને આપણે મન?
શ્રી પર્યુષણ મહાપર્વ. આ મહાપર્વ ચાતુર્માસમાં જ આવે. શ્રાવણ વ. ૧૨ થી ભાદ્રપદ સુદ ૪ સુધીના આઠે દિવસે ધર્મની રમઝટના. આ મહાપર્વનું મુખ્ય નામ છે “સાંવત્સરિક મહાપર્વ' બાર માસને મહાન દિવસ અને તે ભાદ. સુદ ૪. પરસ્પરની ક્ષમાપનાનું મહાપર્વ. વેરઝેર વિસારે પાડવાને પવિત્ર દિવસ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) રહી સહી મનની નબળાઈ દૂર કરવાને મંગળ દિન. તે માટે સાત દિવસ તપ પૂર્વક આત્માને ઢાળવાનો. ગુરુના શ્રીમુખે મહાન “ક પસૂત્ર' એકમના થઈ સાંભળવાનું. એમાં સાધુના આચારો આવે. શ્રી નાગકેતુ જેવા તપસ્વી શ્રાવકવર્યનું વર્ણન મળે. શાસનપતિ શ્રી મહાવીરદેવનું સુવિસ્તૃત સર્વશ્રેષ્ઠ જીવન સંભળાય. દેહ-મન-આત્મા પાવન થાય. શ્રી આદીશ્વર દાદા આદિનું ચરિત્ર ચકોર બનાવે. ગણધર ભગવંતેની ગુણગીતિ અનેક ગુણે પ્રગટાવે. સ્થવિર મહાન શાસનપ્રભાવક રક્ષક સૂરિપુરંદરોની યશગાથા સાત્ત્વિકતા પેદા કરે. સામાચારી સાંભળતા સાધુ મહાત્માઓની ઉત્કૃષ્ટ ચર્યા પ્રત્યે શિર ઝુકી જાય.
દાનાદિ ધર્મ. પર્યુષણ એટલે ચારેબાજુથી આત્માનીજ સમીપ થવું. દાન-શીલ-તપ-ભાવના. ધર્મને ધોધ વહે. અનેક ધામિક ખાતાઓ અને સંસ્થાએ બારે માસ માટે પગભર બની જાય. અપંગ-ગરીબ પણ આનંદ પામે. પશુ-પક્ષી આશિષ દે. ઘાંચી–મેચી–કસાઈના ધંધા પણ સ્થગિત થાય. પ્રેમથી અને પૈસાથી. કેઈક સાધર્મિકોનો ઉધ્ધાર થાય. ઉપધિઓથી મુક્ત કરી દેવાય. દાનેશ્વરીઓના દાન રાજા–મહારાજાના માન મુકાવે. ચંચળ લક્ષ્મી સ્થિર થઈ જાય. પાગલ પૈસે ડાહ્યો બની જાય. દુનિયા દેખે અને હરખે. આત્માનંદ અનેરો પેદા થાય.
શીલ એટલે આત્માનો સ્વભાવ. પરબ્રહ્મ–પરમાત્મામાં રમવું. પરમાત્મા બનવા યત્નશીલ બનવું-બ્રહ્મચર્યનું પાલન તેનું એક અંગ. પરબ્રહ્મ લીનતામાં ખાસ મદદગ ૨. તનની
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૩૮). તંદુરસ્તી બ્રહ્મચર્યથી. કુદરતી મનને તે મજબુત બનાવે. મજબુત ધ્યાનારૂઢ થાય. આત્માના સ્વરૂપનો વિચાર કરે સંસાર અસાર અને ભયંકર લાગે. વીતરાગની વાણું હૈયે વસી જાય. છએ અઠ્ઠાઈ અને બાર તિથિ બ્રહ્મચર્યના નિયમ. જૈન કુળમાં હોય જ. પ્રાચીન યુગમાં અને આજના યુગમાં? છેવટમાં છેવટ કનિષ્ટ પક્ષે પાંચ તિથિને નિયમ.
તપ એટલે આત્માનું તેજ પ્રગટ કરવાનું ઉત્તમ સાધન. અનાદિની આહાર સંજ્ઞા પર વધતે જાતે કાબુ. અનાહારી પદ-મુક્તિની મંગળમાળા. કુદકે–ભુસકે વધતી જતી ઈચ્છાઓ પરને કાબુ. એક મઝેને દાખલો વિચારીએ. પંદર ચીજો સુખીના ભાણામાં પીરસાઈ છે. કેઈ સુપળે વિચાર આવે કે હવે સેમી નહિ. જરૂ પડે તે પંદરમાંથી જ. પાડેશમાંથી વાનગી આવી–ભાઈને કે હેનને ઘણી ભાવતી. પણ માનસિક સંકલ્પ લેવા ના પાડશે. આ પણ થયે બાહ્ય તપ. અને મન પણ ન થાય, રસ પણ ન જાગે. આત્માની અનાદિની કુટેવ વિચારવા લાગે. અત્યંતર તપમાં પણ પ્રવેશ કરે ને?
ભાવ એટલે આત્માનું સ્વરૂપ તારક સુંદર વિચાર. તે વિચાને કેળવવા માટે ૧૨ ભાવના અને તેને પુષ્ટ કરવા બીજી ચાર,
બાર ભાવનાનું સ્વરૂપ, ૧ અનિત્ય ભાવના-કઈ પણ વસ્તુ કાયમી નથી રહેવાની. એ જવાની. છેવટે આપણે તે જવાના જ. નાશવંત ચીજ પર મમતા શી ?
૨ અશરણ-ભાવના માણસ માં પડ્યો. સુવિખ્યાત ડેકટરે પણ આશા મુકી દીધી. શરણું કોનું ? સગાવ્હાલા શું કરે? ધર્મ એ જ શરણ. સદૂભાવ એ જ શરણ-અરિહંત
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯)
સિદ્ધ-સાધુ-જિનભાષિત સુધર્મ એ જ શરણ. એ જ ગતિ. એ જ મતિ. બાકી બધું ફેક. - ૩ સંસાર ભાવના-સંસાર વિચિત્ર છે. પૂર્વભવની માતા સ્ત્રી થાય. પોતે મરે. પિતાની જ સ્ત્રીના પેટે અવતરે પુત્ર તરીકે જન્મીને વેર લે. કંપાવી નાખે એવે છે આ સંસાર. આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિને પાર નહિ. એકધારે સળગતે દાવાનલ. ક્યારે છુટું ?
૪ એકત્વ ભાવના–આત્મા એક્લો જામ્યું. એક જવાને મરીને.-દુર્ગતિનાં દુખે એકલાએ જ ભેગવવાના. ભાગીદાર કે નહિ, કારણ કે પિતાના કરેલાં દુષ્કર્મોનું ફળ છે.
પ અન્યત્વ ભાવના-શરીર એ આત્મા નથી. આત્મા શાશ્વત તત્ત્વ છે. શરીર નાશવંત. માતાની કુક્ષિમાં પેદા થયું. તૈયાર થયું. અગ્નિમાં બળવાનું. પૃથ્વમાં દટાવાનું. નદી દરિયામાં ફેંકાઈ જવાનું કે ગીધ–કાગનું ભક્ષય બનવાનું. એ શરીર ખાતર આટલા પાપ કરું ! એની પાછળ પાગલ બનું ! અને મારું પોતાનું–મારા આત્માનું નિકંદન કાઢે ? : ના..ના..ના.
૬ અશુચિસ્વ ભાવના-શરીર એટલે લોહી-હાડ-- ચામડી-વસા ચરબી અને નસેનું સંગ્રહસ્થાન. મળ-મૂત્ર વિષ્ટા-દુધને ભંડાર. એમાં રાચવાનું શું? હવ, સુગંધી તેલોનું મર્દન કરે, સારા સુંવાળા વસ્ત્ર પહેરા, પણ તૂર્ત પરસેવે, તૂર્ત સફેદ દૂધ જેવા વસ્ત્રને મેલાં કરે. ઉંઘમાંથી ઉઠીએ. મેં સાફ કર્યા વિના બહાર ન જવાય. ગમે તેવું સૌદય ભલે હોય ને? માલ-મલીદા ખવરાવે. ઉત્તમ પીણું આપો. પણ વાંકું તે વાંકું. નફાના સદા માટે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦) જવા તૈયાર થયા હ્રાય. છુ...ટણમાં જોરદાર વા--પેટમાં ચૂક કે શૂળ. લકવો કે પેરાલીસીસ. ખસ મનની મનમાં. ભઈ પથારીમાં. વલોપાત કાંઇ કામ ન આવે. ૨૪ કલાકની સદાની સેવા નિષ્ફળ. આ શરીર ! અને એને જોઇ જોઇને મલકાવાનુ` ! ૐ એવકુફી !....
૭ આશ્રવ ભાવના-સંસારની સઘળી ક્રિયાઓથી આત્મા પર આવી આવીને કમના રજકણા ચાંટે છે. આત્માને ભારે બનાવે છે. ચારે બાજુથી આવે છે. અત્યંત ઝીણા પરમાણુના રૂપમાં. આ છે દ્રવ્ય આશ્રવ, એમાંથી પેદા થાય છે રાગ, દ્વેષ, માહ, ક્રોધાદિ કષાયે, વિષયની વાસનાએ પચે દ્રિયની. આ મલીનતા દૂર કરૂં.
૮ સવર ભાવના-આવતા કમના ધેાધને રોકવાની પ્રક્રિયા સંવર છે. ૫ સમિતિ, ૩ ગુપ્તિ, ૧૦ પ્રકારના યતિધ; વિ. સાધના છે. દોડી આવતા કર્મને તે મારી હઠાવે છે. હું પળ પ્રબળ અનુ. અનેક યુકિતએ અજમાવુ. આગમવિધિ પ્રમાણે દૂર ફ્ગેાળી દઉં કર્મોની દોટને
૯ નિર્જરા ભાવના-સચિત કર્મો પૂર્વ ભવાનાં, તેને નાશ એ જ નિર્જરા, નાશના સમતાભ ઉપાય છે ૧૨ પ્રકારનો તપ. તપ તપાવે કર્મને, કરે ચિકણાને પણ નાશગાઢ નિકાચિત પણ ટળે, ધ્યાનને ટાણે, ધ્યાન અને તે પણ ક્ષપકશ્રેણિનુ ! ધ્યાન તપના જ પ્રકાર છે ને ?
૧૦લાવભાવ ભાવના-ઉત્પત્તિ, નાશ અને સ્થિરતા. આ ત્રણેની ઘટમાળમાં હરકોઈ ચીજ ફર્યાં કરે છે. આત્મા પશુ. મનુષ્ય જન્મ્યા, મનુષ્ય તરીકે મર્યા--નાશ, દેવ તરીકે થયા--ઉત્પત્તિ. પણ આત્મા તા તે જ છે માટે સ્થિરત્વ. આ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
૧૧
રખડપટ્ટી આત્માની કયાં સુધી ? જન્મ-મરણના દુ:ખ ક્યાં સુધી ? સુગંધી પુદ્ગલા દુર્ગંધ પુદ્ગલોમાં પરિણમે. ખાધેલ અનાદિની વિષ્ટા મને, એના જ ખાતર થાય. એમાંથી જ અન્નાદિ થાય. એના જ મિષ્ટાન્ન અને. એમાં જ રુચિ થાય ? ખેાધિદુલ ભ ભાવના-સાધની સમ્યકૃત્વની સમજ મળવી--હૈયાને એસવી અઘરી. પ્રથમ તો મનુષ્યભવ. તેમાં સદ્ગુરૂને જોગ. વીતરાગની વાણીનુ શ્રવણ. આ મળે તો પણ તેમાં શ્રધ્ધા. આત્મામાં સ્થિરીકરણ. નવે નવ તત્ત્વોમાં સમજણપૂ કની નમણી શ્રધ્ધા. ખરેખર અતિદુર્લભપુરા પુણ્યશાળીને આ બધા સાગા મળે. અને સંયોગેા મળ્યા પછી શુધ્ધ ક્ષયાપશમ ભાવ પ્રગટવો પ્રાયઃ અલ્પ ભવી માટે સુશકય. મને કે મન મળે ?
૧૨ ધમ ભાવના-ધર્મ અને સત્ત વીતરાગ ભગવંતે કહેલા. મળે તે મહાભાગ. આત્માના સ્વરૂપનું ભાન. તવાનું સુજ્ઞાન. કર્મોને. ઉત્પાત અને કારમા પ્રકાર. મેહનીય કર્મનો મારક મેહકતા. આ તે જિનધમ વિના કયાંથી સમજાય ? માટે જ અરિહતાદિની. ઉપસરી ગુરુ ભગવ તાની, કલ્યાણમિત્ર સાધમિ કેાની દ્રવ્ય ભાવ અને ભક્તિ એ જ મારે માટે સુધમ પામવાના પાકા ઉપાય.
મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓ.
૧ શૈત્રી ભાવના-સ જીવ સાથે મિત્રતા. કોઇની સાથે દુશ્મનાવટ નહિ. કોઇ આપણને દુશ્મન માનતા હાય. એના પ્રત્યે પણ સદ્ભાવના. ભુ'ડુ' કરવાનુ` તે નહિ. પણ ઈચ્છવાનુ પણ નહિ. ‘સર્વે જ્ઞના મુલિનો મવન્તુ' સદ્વિચારો
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨) દ્વારા વિશ્વ સુખી થઈ શકે ને? આપણે ઈચ્છીએ. પણ પિતે સન્માર્ગે ન ચાલે તે ? - ૨ અમેદ ભાવના–પ્રકર્ષ આનંદ શેમાં ? સામી વ્યક્તિના ગુણે જોતા-સાંભળતા–અનુભવતા. માયા કે કીર્તિ લાલસા વગરનું દાન ભેગ-લાલસા વગરનું શીલ. દુનિયાની ચીજની ઈચ્છા વગરને તપ અને દંભ વગરને ભાવ. આ સામાન્ય ગુણે છે ! સામામાં જોઈને આત્મા આનંદી ઉઠે. મન મેર નાચી ઉઠે. હૈયાને હર્ષ માય નહિ. એ જ પ્રદ ભાવના. સાધુ સાધુને જૂએ. આનંદ વિભેર ન બને ? સાધર્મિક સાધર્મિકને જુએ. મન મલકાયા વિના રહે? પેથડશા મહામંત્રી માટે કહેવાય છે. ઘેડે બેસી જતા હોય. રસ્તામાં નવા સાધર્મિકને દેખે. નીચે ઉતરે પ્રણામ કરે-ભેટી પડે. આ આત્મા બીજું શું શું ન કરે ! મારામાં આ આવી જાય. સંસાસાગર તરી જવાય. - ૩ કારૂણ્ય ભાવના-દીનદુઃખી, અપંગની દયા, પીડાતા પશુપંખીની માવજત. મરાતા મુકાવી ગ્ય સ્થળે ગોઠવવા. ભૂખ્યાને અન્ન, તરસ્યાને પાણી, વસ્ત્રહીનને વસ્ત્ર. આ બધી સામાન્ય દ્રવ્ય દયા છે. તે તે જરૂરીઆતો વિવેકપૂર્વક પૂરી પાડવી. પછી એની લાચારીનું મૂળ કારણ સમજવું એ ભાવદયા છે. હું સુખી, તું દુખી, હું દેનાર તું લેનાર. શા માટે? પરમ પ્રભુએ કહેલ ધર્મ કર્યો નથી પૂર્વભવમાં હજુ પણ સમજ અને આચર. શક્તિશાળીઓ ધારે તે કેઈકને સુમાર્ગે જોડી શકે. ઉદાર બને છે.
૪ માધ્યસ્થ ભાવના-જરા અઘરી છે. કેઈને સુધારવા ઘણી મહેનત કરી. સુધર્યો તે નહિ જ. પણ સુધરવાની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) આશા પણ ન બતાવી. ઉપરથી સામને પણ કરે. “ગુસ્સે આવે કે સમતા રહે? બિચારાના કર્મ કઠીન છે. હશે.
Hવે નવા નવા જીવો કર્માધીન છે. મારો પ્રયત્ન નિસ્વાર્થ હતે. એ જ આનંદ.
આ ભાવનાઓ માત્ર પંચમહાવ્રતધારી સાધુઓ જ ભાવે? ન, ગૃહસ્થ શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ, વિશેષ કરીને માર્ગાનુસારી આત્માઓ પણ. આ છે ૧૬ અનુપમ ધર્મકળાએ.
પાચ મહાવ્રત અમૂલ્ય શા માટે ? પાંચ મહાવ્રત, કામદેવના પાંચે બાણના વિનાશક છે. જદારી કાયદાને પિનલકેડ નકામે બની જાય છે. દુનિઆની અંધાધુધીના શમન માટે મહાઔષધિ છે. વિશ્વશાંતિને સર્વશ્રેષ્ઠ માર્ગ છે. અનંત અવ્યાબાધ સુખને સપાન માર્ગ છે. મુક્તિ મહેલની સીડી છે.
૧ હિંસા વિરમણ મહાવ્રત-હિંસા કરે નહિ. કરાવે નહિ. કરતાને સારો ગણે નહિ. મનથી-વચનથી-કાયાથી. ચાલે સાડા ત્રણ હાથ દૂર નીચી દષ્ટિ રાખીને. રાત્રે દંડાસન-જીવોને બચાવવાનું સુંવાળું. ગરમ સાધનનો ઉપગ રાખે. બેસતાઉઠતા, રાત્રિ-દિવસ આઘાન-ધર્મગજને પ્રમાવામાં ઉપયોગ કરે. ગોચરી-ભિક્ષા પણ પિતાને માટે નહિ બનાવેલી લે. અપવાદ માર્ગની સમજણ ઉંડાણ માંગે છે.
૨ મૃષાવાદ વિરમણ મહાવ્રત-જૂઠું બેલે નહિ, બેલવે નહિ. બેલતાને સારો ગણે નહિ. મનથી-વચનથીકાયાથી. એક વાત ખાસ સમજી લેવી. ૨ થી ૪ ચારે વ્રતા પહેલા વ્રતના પિષક, સંરક્ષક અને સંવર્ધક છે. જૂઠમાંથી હિંસા-ખૂન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારામારી ઉભા થાય ને? તેવીજ રીતે ચોરી-પરસ્ત્રી પરની આંખ અને પૈસે. જર જમીન અને જેરૂ-એ ત્રણે કજીયાના રૂ. - શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ-આગમથી આઘા થઈને બેસવું એ મહાભયંકર જુઠ છે. પ્રાણ લેનાર દ્રવ્ય ૧૦ પ્રાણેને નાશ કરે છે તે પણ એક જ ભવ માટે, જ્યારે સૂત્ર-સિદ્ધાંત વિરૂધ્ધ કહેનાર, સમજાવનાર કસાઈ કે ખૂનીથી પણ મહાઘાતકી છે. ઉંધી સમજણ આડે માર્ગે દોરે. જિનાજ્ઞા વિરૂદ્ધ વર્તન કરાવે. ભયંકર કર્મો પેદા કરાવે. નરકનિગદમાં લઈ જાય. અનંતે કાળ ભવભ્રમણ વધારે. અને ધર્મના શ્રવણને પણ દુર્લભ બનાવી દે. હજારેને અનંત દુઃખની ગર્તામાં ધકેલી દે. માટે જ મહોપાધ્યાયજી ન્યાયાચાર્ય ન્યાયવિશારદ શ્રી ચવિજયજી મહારાજાએ ફરમાવ્યું છે –
ઉત્સુત્ર સમ પાપ ન કિહ્યું”
૩ અદત્ત-આદાન વિરમણ મહાવ્રત-ચેરી કરે નહિ. કરાવે નહિ. કરતાને સારો ગણે નહિ. મન-વચનકાયાથી તણખલું પણ માલિકને પૂછયા વિના લે નહિ. કોઈને મકાનમાં તેમની અનુમતિ વિના ઉતરે નહિ. સાધુઓ રહેલા હોય તે તેમને પૂછીને ઉતરે. ગુરુથી કાંઈ છૂપું નહિ. ધન્ય આચરણા !........
૪ મૈથુન વિરમણ મહાવ્રત-સ્ત્રી સંગ કરે નહિ, કરાવે નહિ, કરતાને સારો માને નહિ. મન-વચન-કાયાથી એક માસની નાનકી બાળકીને ભૂલથી સ્પર્શ તે પણ ગુરૂ પાસે દંડ લેવું પડે. પાંચે ઈદ્રિના વિષ પર કાબુ એજ બ્રહ્મચર્ય. રસમૃદ્ધિ જરાએ નહિ. જિહુવા પર પુરો કાબુ, મન
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભટકતું નહિ. વિષયવિપાકના કટુ ફળને સદા વિચાર. આ+ ગુણમાં રમણતા પરબ્રહ્મમાં–પરમાત્મામાં એકલીનતા. - ૫ પરિગ્રહ વિરમણ મહાવ્રત-પૈસે ટકો રાખે નહિ. બીજા પાસે રખાવે નહિ. રાખતાને સારો ગણે નહિ. મનવચન-કાયાથી પરિગ્રહ મહાપાપ. સારીએ દુનિયાનું મહા તેફાન. સાધુ સ્પર્શ પણ ન કરે. અરે પુસ્તકો કે જ્ઞાનભંડાર પર પણ મમત્વ નહિ. મૂચ્છ નહિ. ખાસ ખપ વિનાની ઉપધિ નહિ. ઉપાધિ એટલે વરત્રપાત્રાદિ. સર્વશ્રેષ્ઠ છે પ્રક્રિયા જૈનશાસનની. શાસન એટલે વિશ્વરક્ષક સ્વાભાવિક સંચાલન.
રાત્રિભૂજન વિરમણવ્રત-એ છડું ખૂબજ ઉપયેગી વ્રત છે. એ મહાવતેથી જુદુ પણ પ્રથમવતનું રક્ષક વ્રત છે. જીવદયાનો ઝરો છે. સ્વારથ્યનું રક્ષક-વર્ધક છે. દુર્ગતિની અર્ગલારૂપ છે. આજે ગૃહસ્થમાં આ વ્રત પ્રત્યે ભારે ઉપેક્ષા છે. ભવિષ્ય–ભુંડું દેખાય છે. બાકી રોગાદિ તે પ્રત્યક્ષ વધતાં દેખાય છે અને તે રોગ પણ અસાધ્ય કેટિના. માટેજ જ્ઞાનીઓના કથનને વધાવી લો. શક્ય પાલન કરો.
હવે પાંચ સમિતિ. ત્રણ ગુપ્તિ. અષ્ટ પ્રવચન માતાની અદ્ભુત તાકાત વિચારીએ.
પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિ. અષ્ટ પ્રવચન માતા. કે મધુરો વાત્સલ્યભર્યો ઉચ્ચાર. પ્રવચન-શાસન-આચારધમ–સાધુધર્માની માતા. “મારું રક્ષણ કરે માતા.” સાધુને સાધુપણામાં ટકાવી રાખનારી-માતા. આઠ રાજા મહારાજાઓને ત્યાં પાંચ ધાવમાતાઓ. સાધુને તે દુનિયાની માથી પણ અધિક હાલભરી આઠ આઠ માતાઓ.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬ એને ખોળે રમે તે સંસારમાં ન ભમે. જ્ઞાનીઓને ગમે સ્થાન એવું. ઝટ મુક્તિમાં જામે. - ૧ ઇર્ષા સમિતિ -રસ્તે ચાલતા અહિંસાનું પાલન જીની પૂરી જયણ. આંખ નીચી, ચાલ ધીમી, દષ્ટિ ૩ હાથ દૂર, એ કદી ન બને કુર, એજ સાચે શૂર. - ૨ ભાષા સમિતિ:-બેલવામાં પૂરો વિવેક, વગર કામે બેલે નહિ. બેલે તે ઈષ્ટ મિષ્ટ અને હિતકારી. અસંબદ્ધવચન ઉચ્ચારે નહિ. શાસ્ત્રવચનથી જરા દૂર નહિ. - ૩ એષણ સમિતિઃ-ગોચરી ૪૨ દોષ રહિત. આહાર પાણી લેવામાં વિવેક. સામાના ભાવવૃદ્ધિ પામે એ રીતિ. આધાકમીની પૂરી ભડક. - ૪ આદાનભંડમનિફવણ સમિતિ-વસ્તુ લેવી મુકવી. ભાંડપાત્ર લેવા મૂકવા ખસેડવા. ઉપધિ મૂકવી લેવી આપવી. દરેકમાં ઉપગ પૂર્વકની જયણ. યતના એટલે જીવદયાની પૂરી કાળજી ઉપર અને સંયમને પિષક પ્રવૃત્તિ.
પાપારિકાપનિકા સમિતિ:-કફ-લેષ્મ-ઇલ્લે (નિહાર) માત્રુ-નિર્દોષ ભૂમિમાં પરઠવવા. હરકેઈ વિસર્જન કરવા
ગ્ય ચીજ વિધિપૂર્વક કાળજીપૂર્વક નિર્દોષ સ્થળે છોડવાની. જ્યાં ત્યાં ઠલ્લે માત્ર બેસાય નહિ કે પરઠવાય નહિ. શાસનની–ધર્મની-સાધુની અપભ્રાજના લોકમાં ન થાય તેની પૂરી કાળજી
સમ્ય પ્રવૃત્તિ-સમિતિ. પ્રાયઃ પ્રવૃત્તિ નહિ કરવા દ્વારા આત્માનું રક્ષણ એ છે ગુતિ. 1 મનગુપ્તિ–વિચારે પર કાબુ. મગજ પર કાબુ. ખેટા તરંગોમાં ન પડતાં સમભાવમાં સ્થિરતા. ૨ વચનગુપ્રિ-પ્રાયઃ મૌન રહેવું. ૩ કાય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્તિ-પાપપ્રવૃત્તિથી દૂર. માની જેમ ઇંદ્રિયા પર
(૪૭) અંગોપાંગની સ`લીનતા. કાચ
કાબુ.
અહીં સુધી ૧ લું, ૪ શ્રુ, ૫ મું, હું ગુણસ્થાનક અંતર્ગત આવી જાય છે. તે રીતે સર્વ સામાન્ય સ્વરૂપ, વિધિ, હેય, ઉપાદેય, સાધના ટુંકા વિવરણ સાથે વિચાર્યું. હવે ૧ થી ૧૪ ગુણસ્થાનક પરત્વે જરા અંગુલિનિર્દેશ થાય છે. જૈનશાસનના આ ક્રમારોહ છે જરા ગહન પણ છે. એકદમ સમજાઇ જવુ જરા કઠીન પણ છે. છતાં છે આલ્હાદક. ચૌદ ગુણસ્થાનકાનું સ્વરૂપ
૧ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનકઃ-સરળ સમજ માટે એ ભેદ પાડીએ. ૧ અખાડા અગર ઉખરભૂમિ જેવુ નામ માત્ર ગુણસ્થાનક. ગુણુ નહિ, ગુણાભાસ. બુદ્ધિ ઉંધી અને અવળી. આત્માના ગુણને પ્રગટ ન કરતા આવરે. ખીલવે નહિ, કરમાવે. મહા અજ્ઞાનદશા. મેાહના ગુલામ. રાગદ્વેષના સરળ શિકાર. સાચુ જચેજ નહિ. ઉંધામાં ઝટ હા.
ખીજા ભેદમાં–મઢ મિથ્યાત્વની સ્થિતિ દેખાય. સ સાર બરાબર નથી એમ સામાન્ય માન્યતા જાગે. દેવ-ગુરુ-ધર્મની વાત ગમે. પણ ‘સુ’ ‘કુ’ના ભેદ ન પાડી શકે. સત્ય, ન્યાય, પ્રમાણિકતાની નીતિના પક્ષપાતી હાય. શાસ્ત્રીય ભાષામાં · પુનબંધક ’કોટિમાં મૂકી શકીએ. માર્ગાનુસારીપણામાં લઇ જઇ શકાય. ધર્મ –અ –કામમાં ધર્મને જ મુખ્યતા આપે. આજ સ્ટેજ (ક્રમ)માં ઉંચે ચઢતા શ્રાવક જેવી કરણી કરતા દેખાય. સાધુ આદિ પ્રત્યે ભક્તિ બહુમાન હાય મેાક્ષની અભિલાષાથી ધર્મક્રિયા કરે, છતાં શુદ્ધ યથાપ્રવૃત્તિકરણ સુધી ગણી શકાય. કારણ ચેાથા ગુણસ્થાનકને યાગ્ય
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) આગલા સ્ટેજો હજુ પસાર કરવા બાકી છે. ‘સમ્યક્ત્વાભિમુખ વ્યવહારથી કહી શકાય.
૨સાસ્વાદનઃ-ચેાથા વિ.થી પડતા સ્ટેજનું છે. વમેલ મીઠા આહારના એડકાર જેવુજ ને ?
૩ મિશ્ર:-રુચિ પણ નહિ અને અરુચિ પણ નહિ. જેમ નાળીએરી દ્વીપના મનુષ્યને અન્ન પ્રત્યે રુચિ-અરુચિ ન હાય.
૪ સમ્યક્ત્વ યા અવિરત સમ્યગ્રષ્ટિઃ-અતિમહત્ત્વનું-પાયાનું છે આ ગુણસ્થાન. આમાં આવ્યા તે ફાવ્યેા. આનાથી દૂર તે પ્રાયઃ સ્વ-આત્મા પ્રત્યે ક્રૂર. નિ ળ શ્રદ્ધા સજ્ઞ વીતરાગના વચનામાં. વસ્તુને વસ્તુ સ્વભાવે-ઓળખે જાણે માને, સહે. શકય અમલ કરવા ઇચ્છા રાખે. અમલ ન પણ કરી શકે માટેજ અવિરત. તે તે પ્રવૃત્તિથી ન પણ અટકી શકે. છતાં હેયને હેય જ માને અને મેલે. ઉપાદે યને પ્રશસે, પ્રચારે. કરડા અગર કુદરતી સયોગામાં સમ વ્યસનસેવી આત્મા પણ અંદરખાને આ ગુણસ્થાનકને પામેલ પણ હાય. આ જૈનશાસનની એક અનેાખી પણ તદ્ન કુદરતી (નેચરલ ) યુક્તિબંધ વિચારણા છે. પતિતપાવની વીતરાગ વાણીને આ એક અજબ આકાર છે. આ આત્મસાત્ નહિ, તે બાહ્ય પ્રવૃત્તિની ઝાઝી કિંમત નહિ. પાંચમહાવ્રત વ્રત નહિ. ખાર અણુવ્રત પણ કિંમત વિનાના, સભ્યશ્ર્વ-સાચી ષ્ટિ સ્વરૂપ શ્રદ્ધા-તવશ્રદ્ધાન-એજ પાયા.
ભલે આ સ્ટેજે વિરતિ-ત-નિયમ-પચ્ચક્ખાણુ ન પણુ હાય. પણ સ્પેશ્યલ શિષ્ટ કરણી છે જ.સુદેવ-સુગુરુ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) સુધમની ઉપાસના ભક્તિ પ્રભાવના પ્રચાર એના હૈયે. આજ્ઞા પ્રત્યેને અથાગ પ્રેમ. સત્યને સુદઢ પક્ષ. સિદ્ધાંત ખાતર મરી ફીટે, સર્વસ્વ પણ હેમી દે છે. દાનરુચિ, શીલ પ્રત્યે સભાવ અને શક્ય પાલન. તપ એને ગમે. શ્રીકૃષ્ણ મહારાજાને મૌન એકાદશી ગમી ગઈ તેમ હૈયું સાધુપણા માટે તલસે અને તરફડે.
૫ દેશવિરતિ -આ ગુણસ્થાન આત્માની પરિણતિ છે. બહારની પ્રવૃત્તિ માત્ર નથી. ભાવનાને અમલ કરવાની તૈયારી એજ પરિણામ ને ? આમ કરવું જોઈએ એ છે ભાવના. કયારે અમલ કરું. જ્યારે અમલ કરૂં” એ તિવ્ર હાર્દિક આત્મિક-અભિલાષ એ છે પરિણામ.
દેશવિરતિ ૫ અણુવ્રત ૩ ગુણવ્રત અને ૪ શિક્ષાત્રતાદિમાં દત્તચિત્ત હોય. પ્રતિકમણ, પિષધ આદિમાં ઉદ્યમવંત હેય.
સ્થૂલથી–અંશથી વ્રતનું પાલન કરે. સર્વવિરતિને અભિલાષી હોય. વ્યવહારશુદ્ધિની પુરી કાળજી રાખે.
૬ પ્રમત્ત સંયત પ્રમાદ કરે ત્યા કરી શકે એમ નહિ, પણ પ્રમાદ થઈ જાય. સાધુપણું પાળવા છતાં નાની નાની બાબતમાં ખલના થઈ પણ જાય. મન-વચન-કાયાના ચેગે ઉપગ બહાર પણ ચાલ્યા જાય. બેસતા ઉઠતા હરતા ફરતા જયણા ચૂકી જાય. મતલબ કે અતિચાર સેવાઈ જાય પણ તે પ્રત્યે જાગૃત હેય. ન થઈ જાય એની પુરી કાળજી. અનેક મુદ્દાઓ અનેક રીતે વિચારી જાગૃત રહેવાનું આ ગુણસ્થાનક છે.
૭ અપ્રમત્ત સંયત:--આ દશા આવે છે અને જાય છે. હિંચળા જેવું. હિંચોળો ઉપર જાય અને પાછે નીચે આવે ને ? છઠેથી સાતમે અને સામેથી છટૂઠે. ભારે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
{to આનંદજનક ગુણસ્થાનક છે આ. તે કાળમાં આત્મા પ્રમાનંદમાં રમે છે. અને એમ કરતે પરિણતિ-પરિણામ ઉંચે ચઢતા આઠમે વહ્યો જાય છે.
૮ અપૂર્વકરણ:--ભવભ્રમણમાં આ એક અપૂર્વ પરિસ્થિતિને અનુભવ છે. ક્ષપકશ્રેણિમાં ચઢી જાય તે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ સુધી પહાંચી જાય. અને ઉપશમશ્રેણીએ જાય તા અગીઆરમેથી પાળે પડે. આ બધી સૂમ વિચારણા અભ્યાસ અને ઊંડી સમજણુ માગે છે.
૯ અનિવૃત્તિ બાદરઃ-અહિં આત્મા પ્રબળ બને છે. આગળ ધસવાને વેગ વધે છે. બાદર મેટા કષાયેાને હંફાવી નાખે છે. આત્મા પરથી કષાયાદિના વેગ નહિવત્ બનતા
જાય છે.
૧૦ સૂક્ષ્મ સપરાયઃ-અતિસૂક્ષ્મ લોભ' વિના બીજા બધા ખાપડા મરણુતાલ અવસ્થામાં આવી પડે છે. સીધ આરમે જનાર મેાત્રિજેતા' બની જાય છે. પછી તા ઘડીવારમાં તેરમે જઇ યોગી કેવળી અને જ ને ?
"
૧૧ ઉપશાન્ત માહઃ-ભારે વિચિત્ર. પેલે શાન્ત પડી રહેલો મેાહ સત્તામાંથી જાગે છે. ઋદ્ધિ, શાતા કે રસગારવ આદિ દ્વારા આકર્ષે છે. અને ભારે મહેનતે શીખર પહોંચવાની તૈયારીવાળાના પગ ખેંચે છે. અધધધ. વસ્ત્રો વધુ પડ્યો અરે સાવ ગબડયેા. ગેબીમાર. ભયંકર લાત. કાઈ કે. કેઈ ચેાથે, કાઇ પહેલે. અરે છેક નીચે નિગાદમાં પણ, મેહુ તારો કેર કારમે છે. તદ્ન કર નિષ્ઠુર !
૧૨ ક્ષીણમેાહઃ-કેવું મઝેનું સુંદર નામ છે. અનાદિકાળથી આત્મા પર કાબુ પકડી બેઠા હતા, પેલો મેાહુ મહામાયાવી,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧). પિતાના મનાવે અને પાતાળમાં ધકેલી દે. એ મોહને સર્વથા નાશ. સદાકાળ માટે. અંશે પણ અસ્તિત્વ નહિ, ત્યાં તે પિલું હસતું રમતું કુદતું નાચતું એવું જે દુનિયાનું નાટક, તેને દેખતું કેવળજ્ઞાન આપ્યું જ સમજે. આવરણ ગયું. રાત્રિ ગઈ. મુક્તિની ઉષા પ્રગટી.
૧૩ સગી કેવળી:-ચરાચર વિશ્વને જુએ-જાણે. ભૂત-ભવિષ્ય–વર્તમાનનાં સઘળા પર્યાને ફેરફારોને ઉત્પત્તિસ્થિતિ–લય-આત્માની આંખે દેખે. કેવળજ્ઞાન એ આત્માની આંખ જ કહેને. બાહ્યચક્ષુની જરૂર નહિ. ગુફામાં પિસ, ગિરિ પર ચઢે, કાનમાં વાત કરે, સંજ્ઞાથી કે હાથના ચાળાથી સમજાવે. જ્ઞાની સઘળું જાણે દેખે. માટે કહેવત છે કે “ઈશ્વરને–પરમાત્માને તે ડર રાખો” આટલા ઉંચા સ્ટેજે. પણ હજુ પણ પેલું શરીર તો બેઠું જ છે. વચન તો હોય જ. અને મનન ભલે ઉપગ નહિ પણ બેઠું તે છે જ. ત્રણે ગિ છે માટે સંયોગી. કર્મબંધ નહિ એમ કહીએ તે પણ અપેક્ષિત. પહેલે સમયે બાંધે બીજે સમયે વેદે ત્રીજે સમયે નિર્જરે એટલે કાંઈ નહિ.
૧૪ અગી કેવળી –સૂમ મનનું રૂધન, સૂક્ષ્મ વચનનું રૂંધન, છેલ્લે સૂક્ષ્મ કાયનું રૂંધન. એક સમયમાં સિધ્ધશિલાથી ઉપર. અનંતકાળ માટે. અનંતજ્ઞાનમાં રમતા. અનંત શક્તિના ધણી. અનંત સુખમાં વિલશે. “દુનિયા નાટક દેખે સાંઈ બેઠે મહેલાતે. સિધ-બુધ નિરંજન અને આતમા. અજન્માને ઉપાધી શી? આ છે મહાશાસનની કમબદ્ધ પ્રગતિ, પ્રસ્થાન અને ઉત્થાન. કેઈપણ પક્ષ નહિ. કઈ માટે દ્વાર બંધ નહિ. હરકેઈ ભવ્યાત્મા ભાવે આવે. શક્તિ પ્રમાણે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) સપાન ચઢવા માંડે. ખંતથી પ્રેમથી ભક્તિથી કઈ મેડો કઈ વહેલે પહોંચવાને જરૂર. શિખર સર થવાનું જ પડે ગબડે પણ પ્રયાસ જારી રાખે તે અવશ્ય ચઢે અને પહોંચે. બસ. આ નિર્મળ નિરાબાધ સાર્વજનિક રાજમાર્ગ છે માનવ ઉન્નતિને, સાચી અને આત્યંતિક શાંતિ સમાધિનો.
આ માર્ગ મળે પણ માનવભવમાં જ. દેવભવમાં આવું અરે વિરતિગત પ્રવૃત્તિ આત્મક નાનું શું પણ ગુણસ્થાનગત ઉત્થાન અશક્ય. માટે જ માનવભવ મેઘેરો. આ સમજની વ્યાપકતા એજ સમ્યત્વ. આ સમજને સંપૂર્ણ અમલ એજ છઉં. એને વેગ ૮ થી ૧૨, એનું પ્રત્યક્ષ ફળ ૧૩ મું. એનું સંપૂર્ણ અનંત ફળ ૧૪ મું. આ સર્વતમુખી ઉન્નતિના માર્ગે સૌનું કલ્યાણ થાવ.
ઘાત અઘાતિ કર્મો. ગુણસ્થાન કમારોહમાં કર્મો આડે આવવાના. “ઘાતિ” નામ જ ભયંકર છે. “ઘાતિ’ને નામે “અઘાતિ બિચારા બાપડા છે. પણ જાત તે કર્મોની જ. કેઈ લોખંડી સેનગઢી પત્થર. તે કઈ રિબંદર પિચે. પણ પત્થર એ પત્થર. વાગે એટલે લોહી કાઢે, પણ એનાથી ચેતતા રહેવું જ જોઈએ. એને નાશ એજ શ્રેયસ.
ઘાતિ ૪, પહેલું જ્ઞાનાવરણય-જ્ઞાન, જ્ઞાનીની નિંદા, અવજ્ઞા, નાશથી બંધાય એ સ્વાભાવિક છે. બુદ્ધિ મંદતા, મૂર્ખતા, મુખરતા, અંગોપાંગહીન, મુક્તા-મુંગાપણું, અમણાપણું એનું ફળ છે. જ્ઞાનપંચમીની ‘વરદત્ત ગુણમંજરી”ની કથા બહુ ખ્યાલ આપી દે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩)
બીજી દનાવરણીયઃ—સમ્યક્ત્વી-જ્ઞાની-આદિને સામના યા વિતંડાવાદથી ખોંધાય છે. પરિણામે પરભવમાં આંધળા રતાંધળા થાય છે. અને વળી મળેલી લબ્ધિઓઆંતરશક્તિએ નિદ્રાપ'ચક્ર વડે આવરાઈ જાય છે—દખાઈ જાય છે-નાશ પામી જાય છે. જે આત્મવિકાસના ઘાતકપણામાં પરિણમે છે.
અને
૩ માહનીય:-મહા ભયંકર. ભવભવના કાળા નાગ ભાવપ્રાણ લેવામાં જ રાજી. ઝેર-વેર, ઈર્ષ્યા, ક્રોધાદિથી અંધાય. રાગદ્વેષ એનાજ સતાન. તિય ચ-નારકના ઝેરી ભવામાં લઈ જાય. પણ આ તે સામાન્ય. સાચાને સાચુ ન માનવા દેવું એજ એને મેઢા દુર્ગુણુ. આ દુર્ગુણ એજ મિથ્યાત્વ મેહનીય. આવતા સમ્યક્ત્વને રાકવાની એની કળા કદાચ આત્મા પ્રબળ બને. શુ યથાપ્રવૃત્તિકરણમાં પ્રવેશી જાય. અપૂર્વકરણદ્વારા અનિવૃત્તિકરણમાં નિવેશ કરે. અતઃકરણદ્વારા સમ્યક્ત્વ પશુ પામી જાય. તે પેલા એને સગાભાઇ ચારિત્રમેાહનીય આવીને ઉભા રહે. ન દેવિરત થવા દે. ન સવિત થવા દે. સાધુપણાના કટ્ટર શત્રુ. આ મને જેર કરે તેા ધરાજાની મહેર.
૪ અંતરાય: એ વળી પાંચ રૂપે સતાવે છે. પરભવમાં જે વસ્તુમાં કોઇને અંતરાય કર્યો હોય તે વસ્તુ અહિં આ ન મળવા દે, દાન ન દેવા દે અને ધર્મોમાં વીયન ફારવવા દે. આ એ એની વધુ પડતી ઘાતક પ્રકૃતિ પ્રખ્યાત છે. માટે અળાત્કારે, મન ના કહે તેા પણ દાન દેવું. ઇચ્છા વિના પણ ધર્મપ્રવૃત્તિ કરવી જેથી ઇચ્છા જન્મે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪)
હવે ૪ અઘાતિ.
૫ નામક :–શરીર, અંગેાપાંગ, યશ, અપયશ, સુરૂપ, કુરૂપ વિ. વિ. આના ખેલ છે. ખૂબ સમજવા જેવા છે,
૬ ગોત્ર:-ઉંચ-નીચ કુલની ચાવી આ ક પાસે રહે છે. માટે ઉંચપણું નીચપણું એ કરેલા કર્મોનાં જ ફળ છે. એ લોકસ્થિતિ છે. વિ. ઘણી બાબતે સમજવા જેવી છે. જમાનાને નામે આંધળિયા કરવામાં મઝા નથી.
મહુ
૭ આયુષ:-પરભવનું આયુષ્ય નક્કી કરનાર. મક્કમ અને ગણત્રીબાજ છે. દેવ-મનુષ્ય, તિયંચ કે નરક ? ક્યાં જવાનુ જીવને તે નક્કી કરી આપે છે. દેવ-મનુષ્ય અનેતિયચમાં જઈ શકે. નારક-મનુષ્ય યા તિયંચમાં જઈ શકે. મનુષ્ય અને તિયચ ચારે ગતિમાં જઈ શકે. આ સામાન્ય નિયમ પેટાનિયા પણ સમજવા જેવા છે.
૮ વેદનીયઃ-શાતા અશાતા કે વિભાગ. શાતામાં સુખ ઉપજે. શરીરાદિની સુખાકારી જળવાઈ રહે. અશાતામાં રઢિ પીડે. સ્વાસ્થ્ય કથળે. મનને પીડા રહે વિ. વિ. કસાહિત્ય અને આજનું વિજ્ઞાન.
આ આઠે કર્મો અને તેના ૧૫૮ પેટા ભેદો એ એક મહા સાયન્સ છે. ઉંડું વિજ્ઞાન છે. કર્મોના પરમાણુએ કેવી રીતે આવીને આત્માને વળગે છે? આત્માની શુભ અશુભ વિચારણા લોહચુંબક- મેગ્નેટનુ કામ કેવી રીતે કરે છે ? રાગદ્વેષ અને મેહની ઘટમાળ કેવાં કારમાં દુઃખા લાદે છે? વિ. વિ. ની સર્વાંગી છણાવટ માત્ર જૈનશાસ્ત્રોમાં જ મળે છે. પરમાણુઓની તાકાત અને ફેરફાર. સ્થિતિ. વિ. વાતા અભ્યાસ કરવા ચેાગ્ય છે. આજનું સાયન્સ-વિજ્ઞાન બિચારૂ
-
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાવ વામણું લાગશે. એકમાં આત્મરક્ષણની-લોકકલ્યાણની ભાવના છે. બીજામાં સંહારની બધી સંભાવના અને સામગ્રી પી છે.
શ્રી સંઘ અને કર્તવ્યદિશા. આ બધી જ્ઞાનટિ ભવિષ્યના વારસામાં જળવાઈ રહેવી જોઈએને? એ જોવાની ફરજ શ્રી સંઘની છે. શ્રી સંઘ એટલે સાધુ–સાવી-શ્રાવક-શ્રાવિકા. બે ઉપાસ્ય. શ્રી સંઘ શમણ પ્રધાન છે. પૂ. સુવિહિત શાસન સમર્પિત આચાર્ય દે એ કેન્દ્રસ્થાને છે. શાસ્ત્રજ્ઞા મુજબ ઉપદેશ, પ્રેરણા, પ્રભાવના, પ્રચાર કરે છે. શ્રી સંઘ સર્વ વાતમાં સલાહ લે. અને તે પ્રમાણે વર્તે. આ છે શ્રી સંઘની બંધારણીય પ્રણલિકા. સાવી સંસ્થા પણ એક સૌમ્ય બળ છે. તપ-ત્યાગ, સ્વાધ્યાયનું એ પણ પ્રતિક છે. માતૃસંસ્કારનું કેન્દ્ર છે. શ્રાવિકાઓનું ઉદ્ભવ સ્થાન છે. ભવિષ્યમાં માતૃસ્થાન લેનરન પણ જૈન સંસ્કાર ત્યાં ઘડાય છે. મૃદુતા વાણીમાં, સરળતા હૈયામાં, વિવેક વર્તનમાં. આ બધા ગુણે ત્યાં ખેલે છે. જીવવિચાર, નવતત્વ આદિ પ્રકરણ ગ્રંથની જીવતી-જાગતી અધ્યયન શાળા એ છે, સંસ્કાર-સુરભિને પુષ્પબગીચે જ કહોને ?
શ્રાવક એટલે સાધવાચાર પાલનમાં સહાયક. શાસનના કાર્યોમાં અડીખમ ઉભે રહેનાર. સાધુના માતા-પિતા કહેવાય શ્રાવિક-શ્રાવિકા. પણ કયારે? ભક્તિભર હૈયામાં બહુ માન ઝળહળતું હોય ત્યારે. શ્રાવક-શ્રાવિકાને સદા ચિંતા, સાધુ સાવી જરાએ સદાય નહિ તેની. એમના ભાવપ્રાણનું
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬) રક્ષણ થાય. આત્માના પરિણામ. ઉંચા બન્યા રહે, તેની સદા કાળજી.
આ ચારે અંગેએ આગમજ્ઞાન પ્રત્યે સજાગ બનવા જેવું નથી ? મહામૂલા આગમ લિપિબદ્ધ કરવા જોઈશે. શ્રાવકે દ્રવ્ય ખર્ચે. અરે જ્ઞાનખાતામાં પડેલી રકમનો તે જ માગે સદુપયોગ એ જ હિતાવહ છે. વિદ્વાન સાધુઓ અને વિદુષી સાધ્વીએ. પિતે પિતાના અધિકાર મુજબ આગમાદિ લખે તે નિર્જરા–રક્ષણ અને સંયમરક્ષા પણ. એના કાગળ અનેખા. એની શાહી ઘુંટેલી અને ઘણી ઉંચી. આ તે દિશા માત્ર !
આજના યુગમાં તે રાજકીય હુમલાને પાર નથી. કેટલાક સીધા તે બીજા આડકતરા. ધર્મવંસક પ્રવૃત્તિઓ ધર્મને નામે. એ તે વળી અતિ ભયંકર વેજિત એજના. એમાં વીરના ગણવેષધારી પણ ખિંચાય. ત્યારે રક્ષણ કપરૂં પણ અતિ જરૂરી થઈ પડે છે. આ એક અંધાર યુગ છે જાગૃતિના લેબાસમાં. સમજી ચેતશે તે ફાવશે. ઉપેક્ષા કરનાર રખડી પડવાના.
અણમોલ અપ્રાપ્ય વારસે મળે છે શ્રી સંઘને. સિધ્ધાંતસ્થાપત્ય-જ્ઞાનકોષ–તીર્થસ્થાને–ઉપાશ્રયે-દેવમંદિરો-ધર્મસ્થાને. (ધર્મશાળાઓ છે. આ બધા એક યા બીજા પ્રકારે રક્ષણ માગે છે. જાળ જબરી પથરાઈ છે. ફસામણથી છૂટવા શ્રી સંઘે સદા સખ્ત તકેદારી રાખવી ઘટે.
આપણું મહાપ્રભાવક તીર્થો. જૈનશાસનમાં તીર્થસ્થાને સહેલગાહના સ્થાન નથી.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯) આ તે મુક્તિમાર્ગના ઉચ્ચતમ શિખર. તારે તે તી. તરવાનું કેણે ? સંસારમાં પાતે ડુબેલો છે એમ માને તેને ને ? સંસાર દુઃખની ખાણ. સ`સાર અતિ ભુંડા. સંસારના સુખ એ જ દુઃખનું મૂળ. કારણ કે પાપથી દુઃખ અને સુખ માટે જ અનેક પાપો. આ સમજણુના ધણી તીર્થે જાય અને ત. બાકી તો આંટા મારે અને પાછે ફરે. ઘાંચીના બળદ કાં ? તે કહે ત્યાંને ત્યાં.
રાણકપુરના રળીયામણા પ્રાસાદ. રમતી-ખેલતી કળા એક એક સ્તંભમાં કેટલાંયે રૂપિયાના ખર્ચે તે છૂટે હાથે ધન્ના જ કરે. નૈરિકા-યુરોપના પ્રવાસી જોવા આવે. જેના આત્મ-દર્શને જાય. પરમાત્માના દર્શનથી આત્મદર્શન થાય. કળા-કોરણીમાંથી ઉદારતા ગુણ ખીલે. દાનવૃત્તિ ન હોય તેા ઝળકી ઉઠે. જૈનધર્મ-વિશ્વધર્મ ના ડકો વગાડે. સૌને પરમ સત્યે ખીંચવાની ભાવનાથી. કીર્તિના કાંગરા એને મન કાંકરા ખરાખર.
આબુની વિમલસહી. વસ્તુપાલ-તેજપાલ નિમિત જિનાલયો, પરમ ભક્તિના નમુના, દેરાણી-જેઠાણીના લાખેણા ગોખલા. આ બધા પાછળ માત્ર ઉદાર હૈયાના ધનવ્યય જ નથી. અનેરા આત્મભાગ છે. ઉદારતાની અવિધ છે. કારીગરાને સીઝન પ્રમાણે ખારાક. શરદી ટાળવા ગરમ કપડા ધીગતી સગડીઓ મજુરીમાં કોરણી ભારાભાર ચાંદી. ત્યારે તૈયાર થઇ આબુની અદ્ભૂત કોરણી-કળા. ભક્તિની સુરભિ
દેલવાડાના પિત્તળીયા દેવ ! આત્માનું ઝળકતું સુવર્ણ ! આખુ અચળ રળિયામણા રે લોલ,’
6
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮) ગિરૂએ ગિરનાર-શામળા નમણા શ્રી નેમિનાથ ભગવાન, દર્શન કરે ને દુરિત હરે. આંખ ઠાર અને કામને મારે. બ્રહ્મચર્યનું મહાપ્રતીક. “રાજીમતિ કર્યો ત્યાગ. સુણી પશુના પકાર. સંકેત હોતે, ભાઈ સંકેત. મુક્તિગમનને-સંયમની તૈયારીને “આનું નામ તે પ્રીતિ.
અષ્ટાપદ મહાતીર્થ. અત્યારે અદશ્ય. (રશિયાથી પણ અતિ દૂર) હિમ આચ્છાદિત પ્રદેશમાં હોય તે જ્ઞાની જાણે. ૨૪ તીર્થકરેને સ્વદેહ પ્રમાણ બિંબ. રક્ષાપૂજા કરે દે.
શિખરજી તે શિખરજી. વીશ તીર્થકર દેવેની નિર્વાણ ભૂમિ. યાત્રા પુરી કરે પુરા ૧૮ માઈલ. શામળાજીને પૂજો ને પાપથી ધ્રુજે. પારસનાથની ઉંચી ટેકરી. ભવ્યાત્માઓને સાદ કરતી મંગલ ટેકરી. કુદરતની શોભા કાશ્મીરને ભૂલાવે. વનસ્પતિ સૌંદર્ય આત્મસૌંદર્યની યાદ આપે.
તારંગાતારે. આત્માને ધર્મરંગે રંગે. કેવા મોટા શ્રી અજિતનાથ ભગવાન. સીડીએ ચઢો તે નાથને પૂજે, કુમારપાલ મહારાજાનું સ્થાપત્ય. વિશાળ મોટો ચેક, વાત કરે ને પાપ હરે. ધ્યાન ધરે ને મુકિત વરે.
પ્રાણપ્યારે પવિત્રતમ પુણ્યગિરિ. સફરે શત્રુંજય. જ્યાં બિરાજે આદીશ્વર દાદા. બાબાને મહિમા અપરંપાર. પાર ઉતારે સંસારથી. સદ્ગતિ નક્કી. ભાવે ભેટે જે ગિરિરાજ ભાવશું! સંસાર વિડંબક મુક્તિ જ સુખકારી. સંસારના સુખ લલચામણું, આત્માને મારે. સાધુપણું આત્માને તારે. શ્રાવકપણું સાધુતા અપાવે. તેમાં સહાયક તારક તીર્થ. ભક્તિથી ભેટું, દાદાને ખેળે લેટું. જગ્યું મહાભાગ્ય મોટું-આ ભાવે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમતું હૈયું, જયણાએ ચઢતું મન ન થાકે તન ચરણમાં આવી પડે ધન. દાન દેવાનું થાય મન મુક્તિ માટે હવે ભવ ના ગણ.
સીટી ઓફ ટેમ્પલ્સ. મંદિરોની હારમાળા. ઉજ્વળ જિનગૃહ મંડળી, જિહાં દીપે ઉત્તગ, . માનું હિમગિરિવિભ્રમે, આઈ અંબરગંગા
વિમલાચલ નિતુ વંદીએ. પગલે પગલે નિર્જર. પગથીએ જયણ. વધતી જતી ભાવના. આ મઝા “રૂપરેડમાં આવે? આ પુણ્યબંધ ટેકસી - સર્વીસમાં મળે? અનેક સાધર્મિક મળે ને પાપ ટળે.
કરૂણ કથની છે આજના યુગની કે યુવાનોની? આજના એજ્યુકેશનની કે મા-બાપની બેદરકારીની? જેનેનું જૈનત્વ આમ ટકશે? તરવાના સ્થાને પોતાનો કૌ કુંવર-ડુબી જાય? હાથમાં ટ્રાન્ઝીસ્ટર. સીનેમાની તર્જ-બીજા હાથમાં સંગિનીને હાથ-મર્યાદા મરી ગઈ ભાવના ભાગી ગઈ. મહાપુણ્યને સ્થાને ધોધ પાપ. અજ્ઞાન ગણે કે ઉધતા ગણે છે હકીકત. તીર્થરથાને કૃતં પાપ,વસ્ત્રો મવષ્યતિ પાપને મહાબંધ અને તે તીર્થસ્થાનમાં !
બાકી તે અનેક કલ્યાણક ભૂમિઓ છે. કાશી—ચંપાપુરી વિ. વિ. ઝગડીયા-ભીલડીયા, ભાંડુકજી, કુલ્પાકજી, અંતરીલજી, નાદીયા, મુછાળા મહાવીર, બ્રાહ્મણવાડા-દીયાણા. વિ. વિ, સ્પર્શે તે ધન્ય ધન્ય. પૂજે તે પુણ્યશાળી. પામે તે પારગત.
એ “આશાતના” શું? ભવિષ્યમાં અનેક “અશાતા આત્માને જે બેદરકારીથી ઉપજે. અજ્ઞાન જેમાં મુખ્ય છે. દરેક કાર્યની-અનુષ્ઠાનની
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦) શાસ્ત્રીય વિધિ છે. જેમ કોર્ટમાં વકીલને પણુ રૂલ્સ રેગ્યુલેશન મુજબ રહેવું પડે છે. જેમ રાજદરબારમાં કે ધારાસભામાં સ્પીકરની મર્યાદા પાળવી પડે છે. ધાંધલીઆઓની અમર્યાદિત ધાંધલની વાત છેડા. એ તે જમાનાનું વ્યાપક અને ચેપી ઝેર છે. જે પહેાંચ્યું ઠેઠ વિદ્યાથી આલમ સુધી. જિનાલયની ૮૪ આશાતના, ગુરુદેવાની ૩૩ આશાતના-જાણીને ટાળવી જોઈએ. તેવી જ રીતે તી સ્થાનાની-યાત્રાસઘ—યાત્રાટુરની મર્યાદા છે જ. મર્યાદા ઉલ્લંઘવી એટલે આશાતનાનું પાપ પલ્લે લેવું. આ વાત અતિઘેરી-વિચારણીય છે. તેવી જ રીતે માબાપની–વડીલેાની મર્યાદા પણ આય સંસ્કૃતિમાં પ્રાધાન્ય ભાગવે છે.
જ્ઞાન અને જ્ઞાનના ભેદ.
જ્ઞાન એ આત્માના ગુણ છે. અનત જ્ઞાનના ધણી છે આત્મા. પણ અખૂટ ખજાના ઢ'કાએલ છે કર્મોના અનંત જથ્થાથી. જેમ સૂર્ય વાદળાથી. આ પાતળા પ્રકાશ દિવસ છે એમ એળખાવે, તેમ સામાન્ય જ્ઞાનથી જરાએ ફુલાવાનુ નથી. આજના એમ. એ. પી. એચ. ડી. કે બેરીસ્ટર-એ કાંઇ નથી. ફ્રગટ ફુલ્યે શું થાય ? જ્ઞાન અગાધ છે. નવપૂ યા ચૌદ પૂર્વીનું જ્ઞાન અતિ વિશાળ છે. છતાં કેવળજ્ઞાન પાસે સાગરમાં બિંદુ! આવા નવપૂર્વી પણ આત્મધ્યેય વિનાના અજ્ઞાની, તેા પછી આજના ગમે તેવા ખાં ગણાતા પણ ? જ્ઞાન આત્માના ઉત્થાન માટે છે. પ્રગતિ માટે છે. અધેાતિ માટે નહિ જ. સ્વપરના ભેદ સમજવા માટે જડ--ચેતનના વિવેક માટે છે. જડ દેહ સાથે ચેતન
છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬)
આત્માને કેમ પાનું પડ્યું? ક્યારથી ? વચલો મીડીએટર કોણ છે? શા માટે ઉચ-નીચ? ગરીબ-તવંગર ? જજ અને ચપરાશી? રાજા અને રંક? પંડીત અને ભેટ? વિદ્વાન અને મૂર્ખ ? સુખી અને દુઃખી? તંદુરસ્ત અને રેગી? વિ. વિ. પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે જ જ્ઞાન જરૂરીને ?
વસ્તુને વસ્તુ સ્વરૂપે ઓળખાવે તે જ્ઞાન. સાચાને સાચા તરીકે, ખોટાને બેટા તરીકે ઓળખાવે તે જ્ઞાન. સેનું એ સેનું. પિત્તળ એ પિત્તળ. એમાં સમભાવ એ જુદી વાત, પણ જાત તે ઓળખાવવી જ પડે. જેમ હોય તેમજ કહેવાય ને? હાથી અને ગધેડો એક બોલાય? મૂર્ખમાં જ ખપે ને? ખાલી ભાષાજ્ઞાન કે અક્ષરજ્ઞાન શું કામ આપે? ઉદ્ધત અને ઈર્ષ્યાળુ ન બનાવે તે સારૂં. માટે જ “વિનય વિના વિદ્યા નહિ. નહિ વિવેક વિના વિનય.” - સર્વજ્ઞ શાસ્ત્રોમાં જ્ઞાનના મુખ્ય ભેદ પાંચ. પેટા ભેદ એકાવન. બાકી તે નય ભેદે અસંખ્ય ભેદ. આગમ-જ્ઞાન ખરેખર પરાકેટિનું છે. ગુરુગમ વિના ફળે નહિ. કુટે જરૂર આત્મદ્રષ્ટિએ અને વ્યવહારદષ્ટિએ પણ.
૧ મતિજ્ઞાન-બુદ્ધિને વિષય છે. મહેનત સાથે પૂર્વ ભવને ક્ષે પશમ પણ જોઈએ. વિચારપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ એ પણ મતિજ્ઞાન છે.
૨ શ્રુતજ્ઞાનઃ-શાસ્ત્ર સાંભળવાથી, ભણવાથી, ગુરુમુખે તેનું તાત્પર્ય સમજવાથી. - ૩ અવધિજ્ઞાનઃ-ઈન્દ્રિયની મદદ વિનાનું આત્મા સાક્ષાત્ પિતે જુએ. સ્વર્ગના દેને ખાસ હોય છે. મનુષ્યમાં બહુ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૨). ડાને. એની જુદી જુદી અવધિ-લીમીટે હોય છે. અષ્ટાંગનિમિત્ત આદિ તે શ્રુતજ્ઞાનમાં જશે. તિષાદિ પણ.
૪ મન પર્યાવજ્ઞાનઃ-મનમાં વિચારેલી વસ્તુને તેના પર્યાયે સાથે જાણે. જિનેશ્વરદે દીક્ષા લે કે તૂર્ત આ જ્ઞાન ઉપન્ન થાય જ.
૫ કેવળજ્ઞાનઃ-ફક્ત પ્રકાશ પ્રકાશ અને પ્રકાશ. ચરાચર વિશ્વને, સઘળા પર્યાયે સહ જાણે. ભૂત-ભવિષ્ય–વર્તન માન કાંઈ બાકી નહિ. આવ્યા પછી જરાએ ઓછું ન થાય. કદી અનંત કાળે પણ નાશ નહિ. મુક્તિમાં લઈ જઈને અજન્મા બનાવી દે. આત્મા અનંત સુખમાં વિલશે. અનંત કાળ માટે.
આ બધા જ્ઞાનેની કટિ ગુગમથી–જૈન મહાત્માઓ પાસે જાણવાથી તેની મહત્તા સમજાય.
જ્ઞાનીને (ક્યાની જરૂર ખરી? જ્ઞાની અને ક્રિયામાં રસ નહિ એ બને જ નહિ. ન કરી શકે સોને કારણે એ હજુ બને. પણ કરવામાં રસ પૂરે. સાચું જ્ઞાન ક્રિયાની પ્રેરણા કર્યા જ કરે. અમુક ધંધે મેટા નફાને છે. આ જાણ્યા પછી ચેન પડે નહિ. પાસે મુડી નથી તે ઉછીના મેળવવા મહેનત કરશે, તજજ્ઞ--અનુભવી-એકસપર્ટની સલાહ લેશે. પણ નફો ઘરમાં લાવશે ત્યારે ઝંપશે.
કિયા એ તે પ્રેકટીકલ જ્ઞાન જ છે. સાયન્સના વિદ્યાથીને લેબોરેટરી, તેમ જ્ઞાનીને કે જ્ઞાનીના કહ્યામાં રહેલને સઘળાં અનુષ્ઠાને. સામાયિક વિના એને ચેન પડે નહિ. કારણ કે સામાયિક એજ આત્મા. સમતાની--પ્રશમની સર્વોચ્ચ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટોચ એજ આત્મસ્વરૂપ. સામાયિક કરનારને પૌષધ પ્યારે. ખાસ્સ ૧૨ કે ૨૪ કલાકનું સામાયિક. આરંભ સમારંભથી પર. વ્યાપાર-ધંધાથી મુક્ત કુટુંબની જંજાળથી છૂટે. ઉપાશ્રયમાં ગુરુના સાનિધ્યમાં આ દિવસ તપ-જપ-કિયા ને ધ્યાનમાં. વાહરે આત્માની મસ્તી લગાવી. મહરાજા સાથે કુસ્તી. મેહ અને પાતળું પડે. સંસારમાં રહે પણ મન મેક્ષમાં.
પૌષધ સામાયિક માટે જોઈએ ગરમ આસન સપ્રમાણ. મુહપત્તિ-મુખત્રિકા. ઠરેલ ધોરણ પ્રમાણે અને સૌથી અગત્યનું સાધન. જીવદયાનું જાગૃત પ્રતીક. પળેપળે પ્રમાર્જનમાં કામ પડે. એનું નામ “ચરવળે” ઉનની સુંવાળી દશીઓને બનેલે. સાધુજીના આઘાનું નાનું પ્રતીક. આ આત્મા સાધુ બનવા ઈચ્છે છે એને સાક્ષી. જીવજંતુ બચાવી કાજે લેવા કચરો કાઢવા માટે દંડાસન. તેની લાકડાની દાંડી લાંબી હોય.
અને સ્થાપનાચાર્ય તે હેાય જ. પાંચ-અક્ષકેડા. સ્થાપના નિક્ષેપે ગુરુસ્થાને. જેમ પર્વતપૂજા. જેમ પ્રિયનું રહેઠાણ પ્રિયની યાદ આપે. તે સ્થાપનાજી પર આંખ રાખી મીટ માંડી સઘળી ક્રિયા કરવાની. પુસ્તકાદિ તે જ્ઞાનપ્રાપ્તિનાક્રિયાવિધિ જાણવાના સાધન છે જ.
તેવી જ રીતે “ઉપધાન શ્રાવક શ્રાવિકા માટે. “ગેદ્વહન સાધુ-સાધ્વી માટે. ૪૭-૩૫-૨૮ દિવસની ત્રણ હપ્ત ઉપધાનની ક્રિયા. સવારે સાડા ચારે ઉઠવાનું. પ્રતિક્રમણ કરવાનું. ૧૦૦ લોગસ્સ (વીસે જિનેની સુંદર સ્તવના)ને કાયેત્સર્ગ ઉભા ઉભા કરવાને. ૨૦ નકારવાળી. ૧૦૦ ખમાસમણા. ત્રણ ટાઈમ દેવવંદન. એક દિવસ ઉપવાસ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪)
બીજે દિવસે નીવી-એકટાણું. એમાં પણ વ્રુત્તિસક્ષેપ અને રસત્યાગ. અને પેલી ઉણાદરી. વૃધ્ધ કરે, બાલ કરે, પ્રૌઢ કરે, યુવાન કરે. સૌ આરાધે ભક્તિ કરનારા ભક્તિ કરે. ત્યાગ કરનારા ત્યાગ કરે. કેવી અલબેલી ચેાજના.
યોગેન્દ્વહનમાં ઉપધાનમાં ગુરુ પાડ આપે. સૂત્રના અ સમજાવે. સૌ આરાધક ઝીલે. જ્ઞાન ઉપાસનાના વિધિ મા ચાગેન્દ્વહનમાં આંતરે આયં ખલ. અને નીવિ–એકટાણું. અને ‘મહાનિશીથ’ના ચેગમાં તા સળગ આયંબિલ. એમાં પણ વિશિષ્ટ પ્રક્રિયા--કાળગણના વિ. અદ્ભુત--ધ્યાનપ્રયોગા
હાય છે.
પ્રતિક્રમણના પ્રકાર.
પ્રતિક્રમણની ક્રિયા જૈનધર્મીમાં અતિ આવશ્યક મનાય છે. છ આવશ્યક એમાં સમાય છે. સામાયિક, ચતુ િશિત સ્તવ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાર્યોત્સર્ગ અને પચ્ચક્ખાણુ. મરણાંત--સ્થિતિમાં પણ સાધુ મહાત્માને આ ક્રિયા કરાવાય છે. પાંચ તેના પ્રકાર છે.
રાઈઃ-રાત્રિને વિષે થએલા દોષોનુ પરિમાન. સવારમાં સૂર્યોદય પહેલા-સયાગાધીન આત્મા-અપેારના મધ્યાહ્ન પહેલા છેવટે કરી લે છે.
દેવસી:-દિવસભરમાં થએલ ઢાષાનુ પરિમાર્જન. સયેાગાધીન-રાતમાં મધ્યરાત્રિ પહેલા પહેલા.
પખી:-દર પંદર દિવસે ૧૪ ચૌદસને દિવસે સાંજે. ભેશુ દેવસી આવી જાય છે. પંદર દિવસના પરિમાનમાં રહી ગયેલા દાષાદિનું પરિમાન, ધ્યાન મહારના નાના ઢાષા માટે ૧ ઉપવાસ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫)
ચામાસી:-વર્ષમાં ત્રણવાર. કા. સુ. ૧૪, ફૅા. સુ. ૧૪, અ. સુ. ૧૪. ચારે માસના દોષોનું પરિમાન. ધ્યાન મહારના નાના દોષો માટે-છઠ્ઠું. ૨ ઉપવાસ.
સાંવત્સરિકઃ-ભાદ્ર-સુ-૪ એ ભાદરવા હાય તા ખીજા ભાદ્રપદ-સુ-૪ને દિવસે. સારાએ વર્ષોમાં થએલા દોષોનુ પ્રમાજન. ધ્યાન બહારના નાના ધ્રુષા માટે અર્જુમ. ૩ ઉપવાસ. ઝેરવેર વિસારી પરસ્પર ક્ષમાયાચના કરે.
રાજ ૧૪ નિયમે ધારવાનું શું મહત્ત્વ છે ?
આ એક મઝેની પાપમાંથી બચવાની ક્રિયા છે. બિનજરૂરી ચીજો પર પ્રતિબંધ મુકાય છે. વગર કામની દોડાઢોડ બંધ થાય છે. આછામાં ઓછી જરૂરીઆતથી આત્મા ટેવાય છે. આ ૧૪ નિયમે દુનિયાના મોટા ભાગ સ્વીકારે તે પીનલકાડ-‘ફાજદારી કાયા' ઉંચા મુકવા પડે. શ્રાવક શ્રાવિકા સવાર--સાંજ પચ્ચક્ખાણુમાં ‘દેશાવગાસિક' ના નિયમ લે છે તે આ જ છે.
૧ સચિત્તઃ- જે ખાવાની કે પીવાની વસ્તુમાં જીવ હાય તે સચિત્ત. તેના ત્યાગ અથવા તેનું પ્રમાણ ધારવુ,
૨ દ્રવ્ય:--(૫૬ર કે વીસ) એકજ પ્રકારના સ્વાદવાળીમોઢામાં નાંખવાની-ખાવાની ચીજ તે દ્રવ્ય. તેનું પ્રમાણ ધારવું. ૩ વિગઈ --દૂધ--દહીં--ઘી--ગાળ--તેલ-કડાવિગઈ (એમાંથી બધી કે એક--એના ત્યાગ)
૪ ઉપાનહ:--પગરખાં (એક યા બે જોડી જ)થી અધિક નહિ વાપરવાના નિયમ.
૫ ત’એલઃ--પાન-સોપારી--મુખવાસનું પ્રમાણુ,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ વસ્ત્ર --દશ-પંદર કે વીસથી વધારે નહિં. એ મુજબનું પ્રમાણ
૭ કુસુમ-પુષ્પ વગેરેનું પ્રમાણ. (સુંઘવાની વસ્તુનું પ્રમાણુ)
૮ વાહનઃ-ઘેડાગાડી--મેટર-----પ્લેન વિ. ની સંખ્યાને નિયમ.
૯ શયન - બેડીંગ-પલંગ–ગાદલાદિનો સંક્ષિપ્ત નિયમ. • ૧૦ વિલેપન અંગરાગ-તેલ-અત્તર-સાબુ વિ. શરીરે ચળવાની વસ્તુનું પ્રમાણ
૧૧ બ્રહ્મચર્ય --દિવસનો તે નિયમ જ, ધારણા પ્રમાણે રાત્રિ નિયમ.
૧૨ દિશિ.--અમુક દિશામાં અમુક જ માઇલથી વધારે ન જવું તેનું પ્રમાણ
૧૩ ન્હાણ-સ્નાન. એક કે બે ટાઈમથી વધારે નહિ.
૧૪ ભત્ત --ખેરાકનું પ્રમાણ. ચા-દૂધ-ક્ટ બધું એમાં ગણાય,
સવારમાં લે. સાંજે યાદ કરી જાય. ધારણા કરતા ઓછી ચીજે વપરાઈ હેય તે આનંદ. રાતને માટે ફરી ધારી લે. સવારમાં યાદ કરી દિવસ માટે સવારે ધારી લે. શ્રાવકના ૧૨ વ્રતમાં સાતમું વ્રત “ગોપભેગ વિરમણ આવે છે. તે જિંદગીભરનું હોય છે. તેમાંથી આ રેજનો સંક્ષેપ થાય છે.
આ ઉપરાંત છ કાય તથા અસિ-મષિ અને કૃષિ અંગે પણ નિયમ કરવાનું હોય છે. આ આખો ય વિધિ ગુરુમહારાજ પાસેથી અથવા જાણકાર શ્રાવક પાસેથી પણ સમઅને જરૂર જીવનમાં આચરવા જેવું છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકનાં ૧૨ વ્રતો. સંયમ લેવાની શક્તિ નથી. સાધુપણું ગમે છે ઘણું. તે તે માર્ગ ખુલ્લે કરવા “શ્રાવક’ અણુવ્રત લે છે. કારણ કે સંસારની જંજાળમાં ફસાએલ છે. અનેક કાર્યો મનદુઃખે પણ કરવા પડે છે. માટે મર્યાદામાં પાલન થઈ શકે. બારે ટુંકમાં વિચારી લઈએ.
૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ મત:--કઈ પણ હરતા ફરતા જીવને જાણીબુઝીને વગર કારણે મારવાની બુદ્ધિએ મારૂં નહિ. આ રીતે “સવા વસે દયા પળાય છે. એક આની.
૨ સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત –પાંચ મેટકા જુઠ્ઠા બેલે નહિ. કન્યા-ગાય-ભૂમિ માટે જુઠું ન બોલે. પારકી થાપણ ન દબાવી દેવી. ખાટી સાક્ષી ન ભરવી.
૩ સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત -માલિકની રજા સિવાય કઈ વસ્તુ લેવી નહિ. રાજા દંડે અને લોક ભંડે તેવી ચોરી ન કરવી. તાળું તેડવું–ખીસું કાપવું વિ. વિ.
૪ સ્વદારાસંતોષ, પરસ્ત્રીગમન વિરમણ વ્રત – પરણેલી સ્ત્રી સિવાય મેટી મા સમાન. સમવયસ્ક બહેન સમાન. નાની દીકરી સમાન. આ હતી ભાવના વ્યાપક આર્યાવતમાં.
૫ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત–ધન-ધાન્ય-હાટ-હવેલી દરેકનું સંખ્યાથી-તેલથી પ્રમાણ. જેમકે બધું થઈને લાખ કે બે લાખની કિંમતનું રાખવું. વધારે થાય તે સારા કામમાં વાપરી નાખવું. તદુપરાંત આ નિયમના આંતરિક મર્મને પામવા ચેખી આવકના ૧૦–૧૫ કે ૨૦ ટકા તે દર વર્ષે ધર્માદા-સાતક્ષેત્ર અને અનુકંપામાં વાપરવા એ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮). નિયમ. અગર–ગૃહકુટુંબને ખર્ચ જતાં જે બેન્ક બેલેન્સ વધે તેની ચોથાઈ સારા કામમાં.
૬ દિફપરિમાણ વ્રત-અમુક દિશામાં અમુક માઈલ. પરદેશ ધર્મકાર્ય શિવાય નહિ. વિ.
૭ ભેગેપભેગ વિરમણ વ્રત:-પ્રથમ તે મહા આરંભ અને હિંસામય વ્યાપારનો ત્યાગ આ વ્રતમાં આવે છે. પછી કર્માદાનને ત્યાગ. એક વસ્તુ એકજ ફેરા ભેગવાય તે ભેગ–આહાર–પાણી વિ. તેમજ વસ્તુ વારંવાર ભેગવી શકાય તે ઉપભેગ–વસ્ત્રાદિ. તે બંનેનું નિયમન.
૮ અનથદંડ વિરમણ વ્રત–આ એક મઝેનું સહેલાઈથી પળાય તેવું વ્રત છે. જેમકે નાટક સીનેમા ન જેવા. જેથી અનર્થ–વગરના કામને દંડ-પાપ ન બંધાય. આમાં ૧. આધ્યાન ૨. હિંસક યા બીજા પણ વેપારની વણમાગી સલાહ. ૩. હિંસક ઉપકરણે આપવા. ૪. નાટક-સીનેમાજુગાર--આદિની મના કરવાથી બંધ કરવાથી અનેક પાપમાંથી બચી જવાય છે. બચવું જ જોઈએ ને ?
૯ સામાયિક વ્રત:--વર્ષભરમાં ઓછામાં ઓછા અમુક સંખ્યામાં સામાયિક તે કરવા જ. સામાયિકની મહત્તા પ્રથમ આલેખી દીધી છે.
૧૦ દેશાવાસિક વતઃ-દશ સામાયિક એકજ દિવસમાં કરવા-વ્યાપાર ધંધાનો ત્યાગ. ખાસ વિશિષ્ટ નિયમ લેવા. આ એક વાર તે વર્ષમાં ઓછામાં ઓછું કરવાનું જ. તદુપરાંત ૭ માં વ્રતમાં જીવનભર લીધેલા નિયમોને રોજ સંક્ષેપ એટલે કે ૧૪ નિયમ ધારવા એ પણ દેશાવકાસિક.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ પોષધોપવાસ વ્રત --સાધુ ન થવાય પણ ભાવના હોય તે પૌષધ રાજ કરાય. પણ તે ન કરી શકે બધા, માટે પર્વતિથિએ. ૧૨-૧૦ અને છેવટે પાંચ તિથિ અવશ્ય કરે. જિનેશ્વર ભગવંતના કલ્યાણક પ પણ તેજ પ્રમાણે આરાધાય છે. ધર્મને આત્માને પિષે તે પૌષધ. એમાં ૧ આહાર ત્યાગ-સર્વથી કે દેશથી. ૨ શરીર સત્કાર. ૩ ગૃહવ્યાપાર. --અબ્રહ્મ-ચારનો ત્યાગ થાય છે. દીવસના ૧૨ કલાકને--રાત્રિ દિવસના ૨૪ કલાકનો. પર્યુષણમાં આઠ દિવસના પૌષધની સુંદર આરાધના બાળક-બાલિકાઓ પણ કરે છે. સાત દિવસ એકટાણું. શકય રીતે છેલ્લો ઉપવાસ. આ છે જૈનકુળનું ગૌરવ.
૧૨ અતિથિ સંવિભાગ -મુખ્યતયા વર્ષમાં ઓછામાં ઓછું એક. અહોરાત્રને પૌષધ ઉપવાસ સાથે કરે છે. પારણમાં મુનિવરને પ્રતિલાલે છે. તેઓ ગ્રહણ કરે તેટલી જ વસ્તુઓ પ્રાયઃ વાપરે છે. એકાસણામાં પણ. આ તો માત્ર સુપાત્રદાનનું પ્રતિક છે. બાકી તે હંમેશા સાધુ-સાધ્વીને પ્રતિલાભવા. શ્રાવક-શ્રાવિકાનું સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરવું. એમાં માનભેર જમાડવા પહેરામણ-અસલ સ્થિતિ પર સ્થાપવા. વિ. દ્વારા ધર્મમાં દઢ બનાવી તે દ્વારા-ધર્મની– શાસનની અને જિનેશ્વરદેવની ભક્તિ થાય છે.
પહેલા પ અણુવ્રત ને ૬ થી ૮ ગુણ કરનારા હોઈ ગુણવ્રત કહેવાય છે. ૮ થી ૧૨ માં આત્મા અનેક રીતે કેળવાય છે. શિક્ષણ મેળવે છે. માટે શિક્ષાવ્રત તરીકે ઓળખાય છે. આ તો પાન છે. સાધુ સંસ્થા રૂપી શિખરે પહોંચવાને.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(co) મહાપાપનાં સ્થાન સાત વ્યસને. વિશ્વની મહાનદી તે સાત વ્યસને. જૈનમાત્ર એનાથી તે દુર જ હોય ને ઘત, જુગાર, માંસ, સુરા-મદિરા, પરસ્ત્રી, શિકાર, વેશ્યાગમન, ચેરી, સાતે વ્યસને પ્રાણઘાતક છે. આત્મઘાતક છે. આ લોકમાં નિંદનીય અને અનેક દુઃખને દેનારા છે. પરલોકમાં દુર્ગતિમાં લઈ જનારા છે. આજનું વાતાવરણ ભયંકર છે. સોબતની અસર થતા વાર લાગતી નથી. માટે કુમળા બાળક ને યુવાનને બચાવી લેવાની વડીલોની ફરજ છે.
- આઠ મદ, - સાત વ્યસન હાનિકારક છે. તેમ આઠ મદ પણ આગામી ભવ માટે ભયંકર છે. જે વસ્તુમાં મદ થાય તે વસ્તુ આગામી ભવમાં ન મળે. મળે તે હીનકોટિની જાતિમદ-કુળમદ-બળમદરૂપમદ-બિમદ-તપમદ-વિદ્યામદ-લાભમ.
રાજારાણ, અક્કડ શાખા, વિસાત શી તમ રાજ્યતણું; કઈ સત્તા પર કુદકા મારે, લાખ કેટિના ભલે ધણું. સત્તા સુકા ઘાસ બરાબર છે, બળી આસપાસને બાળે; સગા દીઠા શાહઆલમના, ભીખ માગતા ભર શેરીએ.
* ચાર સંજ્ઞાઓ. અનાદિ કાળથી હેરાન-પરેશાન કરનારી. આહાર-ભયમૈથુન-પરિગ્રહ. જો કે સ્તનપાન કરવા જ માંડે. જરાક અવાજ થયે કે ચમકે. સ્ત્રીને પુરૂષ તરફ પુરૂષને સ્ત્રી તરફ આકર્ષણ અનાદિ કાળનું. પરિગ્રહ પૈસે-ધનદોલત-હાટહવેલી ગાડી-વાડી મેટર. દુનિયાનું સઘળુંએ તેફાન એને માટે. મૈથુનસંજ્ઞા જાય તે પ્રાયઃ પરિગ્રહ સંજ્ઞા શુષ્ક થઈ જાય. આહારસંજ્ઞા વધારી વધે. ઘટાડી ઘટે. ધન્ય છે ઉગ્ર તપસ્વીઓને !
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧)
ચારની સામે ચાર. ચાર સંજ્ઞાના નાશ માટે, આત્મા પરને સંજ્ઞાને કાબુ ઘટાડવા માટે દાન-શીલ તપ ભાવધર્મ અતિ જરૂરી છે. આ ચારે મહારક્ષક. આંતરિક અને બાહ્યરૂપે. તપ આહાર-સંજ્ઞાને નબળી બનાવે છે. અંદરથી અણુહારી પદ મોક્ષની તાલાવેલી જગવે છે. ભાવ- આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા આણી ભયસંજ્ઞાને વિનાશ કરે છે. શીલ-બ્રહ્મચય આત્માના મૂળ સ્વભાવને જગવે છે. તન-મનની સ્વસ્થતાથી ઇદ્રિ પર કાબુ આવે છે. સ્ત્રી તરફનું આકર્ષણ ઘટવા માંડે છે. પરબ્રહ્મમાં એકતાન થતાં આકર્ષણ નાશ પામે છે. ઉર્ધ્વરેતા બનતા ઉગ્રધ્યાનસ્થ બની શકે છે. દાન લક્ષ્મીને તુછ મનાવે છે. હાથના મેલરૂપે લાગે છે. સંપત્તિની મૂરછ ઘટી જાય છે. દાનને પ્રવાહ શક્તિ અનુસાર અખ્ખલિત વહેતી થાય છે. અને કે પર ઉપકાર થાય છે. પિતાને આત્મા પ્રસન્ન બને છે. પ્રસન્નતા ઘણા પૂર્વભવના કર્મોને વિનાશ કરે છે. મુક્તિ ટુંક કાળમાં નિશ્ચિત થાય છે. વચલા ગાળામાં સગતિ જ્યાં જન્મે ત્યાં સંપત્તિ-વૈભવને પાર નહિ. પિતાને તેની પરવા નહિ. ધર્મકાર્યમાં છૂટે હાથે સદુપયોગ. સર્પની કાંચળીની જેમ ત્યાગ. સાધુપણું–સંયમસાધના અને પરંપરાએ મુક્તિ. શુધ્ધ સચ્ચિદાનંદ પંદની મસ્તી.
સાત ભય, આવા સુંદર આત્માઓને ભય શા? સાત હોય કે સાત હોય. ૧ ઈહલોક ભય-મનુષ્યાદિથી. ૨ પરલોક ભય–દેવાદિથી. ૩ આદાનભય–ચોરી થવાનો. ૪ અકસ્મા–એકસીડન્ટ થશે? શું થશે? પ આજીવિકા ભય-નોકરી જશે ?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેપારમાં બેટ જશે તે ? ૬ મરણ—હું મરણ આવશે ? શું હું મરી જઈશ? ૭ અપયશ-બેઆબરૂ થવાશે? લેક મારે માટે ખરાબ બોલશે ?
પાંચ દાનદાન આત્મકલ્યાણની બુદ્ધિથી જ કરવાનું છે. છતાં પાંચ દાન દેનારને સાત ભય તે ન જ રહે
૧ અભયદાન -જીવમાત્રને બચાવવાની બુદ્ધિ અને શક્ય અમલ. પિતે અભય બની જ ગયે ને ?
૨ સુપાત્રદાનઃ–પંચ મહાવ્રતધારી પૂ. સાધુ-સાધ્વીને સાધુપણું પ્રાપ્ત કરવાની બુદ્ધિથી દેવાતું દાન. - સાધર્મિકની બહુમાનપૂર્વકની ભક્તિ વિવિધરૂપે. શાલિભદ્ર દાન દીધું ખીરનું. રેઈને રોવડાવી મેળવેલી ખીર, સારીએ ભરેલી થાળી માસ ઉપવાસી મુનિ ભગવંતને બહેરાવી દીધી. ઉછળતા ભાવે. ખડ રોમાંચે. હર્ષને પૂરે. બીજી છે કે નહિ તે ખબર નથી. હેરાવ્યા પછી આનંદ માતો નથી. સારા દિવસમાં અને રાત્રે પણ ભારે અનુદના. મરીને શાલિભદ્ર. રાજા શ્રેણિક મગધને માલિક. એને ત્યાં પણ નથી એવી રિદ્ધિ-સિદ્ધિ. કોઈ વેપાર-ધંધાની જંજાળ નહિ. ઉપરાંત પિતા દેવ ૯૯ પેટી મોકલે. આહાર-વસ્ત્ર અને દાગીનાની. ૩૨ સ્ત્રીઓ અને પિતે. ૩૩*૩=૯૯. આ સઘળાને ત્યાગ અને સાધુ બન્યા. આ ભાવ કયાંથી આવ્યા? દાન દીધા પછી તીવ્ર અનુમોદનામાંથી ને? તપ પણ કે તયા? અનુત્તર દેવલોકમાં પહોંચ્યા ને? આગામી ભવે મુક્તિ. આ છે સુપાત્રદાનનું શ્રેષ્ઠ ફળ.
૩ અનુકંપાદાન –દીન-દુઃખીને દેખી આત્મા કપે નહિ? દયા અને દાન માનવતાના મુખ્ય લક્ષણ. દાન દે
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૩)
વણમાગ્યું, વણઈચ્છયું માન મળે, કીર્તિલાલસા વગરનું, અનુકંપાદાન એજ માનવની સાચી સાન. તેમાંએ લુલા-પાંગળા આંધળા પ્રત્યે અધિકું ધ્યાન. દાન એટલે નેધારાને આધાર. ભારતની ભવ્ય ભૂમિપરથી દાન-દયા કેમ ગયા? છેલ્લા ૬૦ વર્ષમાં? નરી સ્વાર્થવૃત્તિ જન્મી માટેજ ને? હૈયું નિષ્ફર થઈ ગયું ને? પાપપુણ્યના ખેલ ભૂલાય ને ?
૪ કીર્તિદાન –એ પાંચ દાનમાં ગણેલ છે, પણ પ્રચલિત અર્થ બરાબર નથી. ધર્મવૃત્તિથી અને ધર્મ ઔચિત્યવૃત્તિથી થતું.
દાનધર્મની ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા થાય અને તેની પાછળ તે કીર્તિ આવેજ આવે, પણ તે ઉન્માદ ન જન્માવે, અને ધર્મકાર્યમાં વધુ ને વધુ ઉમંગી બનાવે.
૫ ઉચિતદાન ધર્મના શણગાર રૂપ છે. ધમઔચિત્યનું શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ વર્ણન છે.
મજુરને ધર્મના યા વ્યવહારના પ્રસંગમાં મજુરી કરતા વધારે આપવું. સગાવહાલાને ઔચિત્ય બુદ્ધિથી નવાજવા. ગામની માર્ગાનુસારી સંસ્થાઓને પિષવી વિ. વિ.
સમ્યકત્વનાં પાંચ લક્ષણ. આ પાંચ લક્ષણમાં પણ અનુકંપાને સ્થાન છે જ આત્માની ખરેખર શુધ્ધ ધર્મશ્રદ્ધાના પાંચ લક્ષણે-ઓળખ ચિહ્યો છે. શમ, સંવેગ, નિવેદ, અનુકંપા, આસ્તિકાય. ધર્મસ્પશે ને સંસાર અસાર ન લાગે, મહાભયંકર ન દેખાય, ત્યાં સુધી મેક્ષની ઈચ્છા કેવી ? કેદીને હું કેદી છું એનું સતત ભાન, છૂટવા માટે તલસાટ પેદા કરે છે. અનુકંપા–દયા એ તે આવા આત્મામાં જન્મેલા હોય જ. બીજાને દુઃખી જોઈ ચેન જ ન પડે ને ? શકય રીતે દુઃખ દૂર કરીને જ ઝંપે. આ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૪). બધાનું મૂળ કહે. આ બધાનું ફળ કહે. એ છે આસ્તિક્તા. સર્વજ્ઞ માર્ગમાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા એજ આ બધાને ખીલવે. તમેવ સ નિર્ટ્સ નિહિં વેફર તે જ સાચું-નિઃશંક જે જિનેશ્વરદેવોએ પ્રકાશ્ય એવી અટલ શ્રધ્ધા. રાગ-દ્વેષમેહ વિનાના વીતરાગ ભગવંતના સર્વજ્ઞ વચનમાં શંકા શી? શંકા ગઈ એટલે બંને બંકા. બંકાની તે બઢતી ચઢતી જ હોય ! આસ્તિક્ય અનુકંપાને જન્માવે–ખીલવે અને વેગ આપે.
૨૨ અભક્ષ્ય અને ૩૨ અનંતકાય. જીવદયા ઝીણવટથી પાળવા માટે ખૂબ જ જરૂરી જ્ઞાન. શું ખવાય ને શું ન ખવાય કયી વસ્તુ વધુ હિંસાત્મક અને બુધ્ધિઘાતક ! મધ-માખણ-મદિરા-માંસ-ઉબરાફળ-વડટેટા કોઠીંબડા-પીપળપાપડી-પીપળટેટા-બરફ-અફીણ (સર્વઝેરી) કરા-કાચી માટી–રાત્રિભૂજન--બહુબીજ - બળઅથાણું--વિદળ-- દ્વિદળ (જેની સરખી બે ફાડો થાય અને જેમાંથી તેલ ન નીકળતું હોય તે સઘળી ચીજે સાથે એટલે કે કઠોળ સાથે કાચા દૂધ-દહીં-છાશ-ખાવા તે) રીંગણ-અજાણ્યાફળ તુચ્છ ફળ (ખાવાનું થોડું, ફેંકી દેવાનું ઘણું જેમકે ચણીબોર) ચલિત રસ-(જેને સ્વાદ-બગડો હોય. રૂપ-રસ–ગંધ વણસ્યા હોય). અનંતકાય-(જેમાં જૈનધર્મની સૂમ દષ્ટિએ એક શરીરમાં અનંતા જ હોય છે.) તે દેખાય માત્ર અતિશય જ્ઞાનીને–પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી.
આમાં કેટલાય ઉત્પત્તિને કારણે કેટલાક શરીરબુદ્ધિ અને આત્મઘાતક. કેટલાક બહુબીજ. રાત્રિભોજન પર તે સ્વતંત્ર નિબંધ લખવો પડે. અને ૨૨ મું અનંતકાય નીચે પ્રમાણે સુરણ-લસણ-હરદરલીલી–બટાટા-લીલેકચુરે– સતા
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરી–હીરણકદ-કુંવારપાઠું–ર–ગળ–સકરીયા-વાંસકારેલાગાજર-લુણી–લેઢી–ગરમર-કુમળા પાંદડા-ખરસૈયે. થેગભાજી-લીલીમેથ-લુણી-છાલગીલેડા-અમૃતવેલ-મૂળાના કંદ. બિલાડીટેપ-નવા અંકુરા-વષ્ણુલાની ભાજી-સુક-પાલક ભાજી--કુણી આંબલી-રતાળું-પીંડાળુ.
આટલી ઝીણવટથી ધર્મપાલન કરનાર શ્રદ્ધાન્વિત સમૂહ જ સંઘ કહેવાયને? કદાચ સગવશાત્ પાલન ઓછું પણ હેય. શ્રદ્ધા સીસાને પાકે.
જીવવિચાર જીવદયા પાળવા માટેની ઓળખ જરૂરી. તે સ્પષ્ટપણે ખૂબજ ઝીણવટથી હેવી જોઈએ. તે મળે માત્ર જૈનધર્મમાં જ સંખ્યા ઇંદ્રિ–ગતિ–આયુષ્ય-ઉંચાઈ લંબાઈ તેમના સ્થાન, ઉત્પત્તિસ્થાન, આંખે દેખાય એવા -ન દેખાય એવા. દરેક રીતની ઉંડી પણ બહુ જ સ્પષ્ટ ઓળખ જૈન પરમર્ષિઓએ કરાવી છે. ભારે જમ્બર સાયન્સ. જૈન વિજ્ઞાનની અજાયબી તે આત્મા અને કર્મસંગની વિચારણામાં હૂબહૂ જેવા મળે છે. પ્રકરણો-ટીકાઓ, મૂળ ગ્રંથે-આગમે બધાય અદ્ભૂત ખજાના પણ લક્ષ્ય–ધ્યેય સંસારના વળગાડમાંથી છોડાવી મુક્તિમાં સ્થાપવાનું. માટે તે પ્રેકટીકલ રાસાયનિક ક્રિયાઓ. ગુરુગમમાં જ જ્ઞાની. પૂર્ણ યેગ્ય પૂર્ણ ગ્યને બતાવે. જ્યાં ત્યાં એના ભાષણે ભરડાય નહિ. જેને તેને સમજાવાય નહિ. અરે સંભળાવાય પણ નહિ. વૈદ્યો પણ માત્રા આપતા પથ્યની ભારે કાળજી રાખે છે. કુટી નીકળે તેની જવાબદારી કેની!
બાકી “જીવવિચારનું જ્ઞાન સર્વને સમજાવાય છે. જૈન કુળમાં જન્મેલ બાળક-બાળિકાઓ પણ આ જ્ઞાન ધરાવે છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬). ગુરુ પાસે કે સારી પાઠશાળામાં જતા હોય તો! આપણે સામાન્યથી અવકન તે કરીએ જ. બાકી તે નિયમિત અભ્યાસક્રમને વિષય છે. જેના જીવમાત્રના બે મુખ્ય ભેદ. સંસારી-જન્મ મરણના ચકકરે ચઢેલે-મુક્ત અજન્મા. મુક્તિનિવાસી–અનંત અવ્યાબાધ સુખમાં અનંત કાળ માટે વિલસતા–અદેડી. સંસારીના મુખ્ય બે વિભાગ. વ્યસ-હાલત ચાલતો. એક જગ્યાથી બીજી જગ્યાએ જઈ શકનાર. બે-ત્રણચાર-પાંચ ઈદ્રિયવાળા. સ્થાવર-સ્થિર. પિત ન હાલી ચાલી શકે. એકેન્દ્રિય-પૃથ્વી–પાણી–અગ્નિ-વાયુ-વનસ્પતિ વગર લેબોરેટરીએ. હજારો મણ વનસ્પતિને કચ્ચરઘાણ કાઢ્યા સિવાય. જીવ એક શરીરમાં કેટલા? શેમાં શેમાં–અરે એમનું આયુષ્ય. ઓછામાં ઓછું. વધારેમાં વધારે. આ સઘળી સ્પષ્ટ વિગતે સર્વજ્ઞ ભગવંતેના જૈનશાસનમાં જ મળે ને !
એક ઈન્દ્રિય-સ્પર્શેન્દ્રિય-(શરીર)–પૃથ્વી પાણી વિ. પાંચ.
બેઈદ્રિય-શરીર જીભ-(રસનેંદ્રિય) શંખ-કેવા-કરમીયાં વિગેરે.
ત્રણ ઈન્દ્રિય-શરીર-જીભ-નાક (ધ્રાણેન્દ્રિય)- કાનખજુરા, કીડી-મકેડા-જૂ-ઉધઈઈયળ વિગેરે.
ચાર ઈન્દ્રિય-શરીર-જીભ-નાક-આંખ (ચક્ષુ રેન્દ્રિય)વીંછી, ભમરા-તાડ-પતંગીયું–મછર-કંસારી.
પાંચ ઈન્દ્રિય-શરીર-જીભ-નાક-આંખ-કાન- (શ્રવણેન્દ્રિય) દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચનારક.
દેવગતિ–ઉચ્ચ કોટિના પુણ્યનું ફળ. ભેદવિભેદ ઘણ. મનુષ્ય-દાનગુણસરળતા, સચ્ચાઈનું ફળ. તિયચ-પશુ-પક્ષી, વનસ્પતિ, નિગોદ (અતિ સૂક્ષમ અનંતા જેનું શરીર) માયા-કપટ વિ. વિ. કરવાથી.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૭)
ઉંચી કક્ષાએ પહોંચેલા મહિષ એ પણ ઋદ્ધિના મેહમાં પટકાય તેા આ ગતિમાં પણ જાય.
રસ-શાતા
અને
નરક-દુઃખાના સતત દાવાનલ. ઘડીની પણ શાંતિ નહિ. સાત નારકેાનું વર્ણન. શાણાને કમકમા ઉપજાવે એમ છે. ભયંકર યાતનાઓનું કેન્દ્રસ્થાન. ભયંકર ક્રોધાદિ-ખૂનલુંટ. ઈરાદાપૂર્વકની ઘેાર હિંસાનુ આ નિશ્ચિત ફળ છે. ભારે પસ્તાવા હૈયાને, અચાવે તેા ના નહિ. મહાઆરંભ–મહા પરિગ્રહ. એની સીધી વાત છે. ખર્ચ તે ભાંગ્યશાળી. જીવાના મુખ્યતયા ૫૬૩ ભેદ જાણવા જેવા છે.
મનુષ્ય ભેદ ૩૦૩, તિય ́ચના ભેદ ૪૮, દેવતાના ભેદ ૧૯૮, નારકીના ભેદ ૧૪. કુલ ૫૬૩. આ રીતે જીવાના ભેદની સ્પષ્ટતા એક માત્ર શ્રી જિનેશ્વરદેવેાના શાસન સિવાય કયાંય મળે તેમ નથી. આ જાણીને શકય રીતે જયણા પાળીને, મન-વચન-કાયાથી, તે જીવાનુ રક્ષણ કરવાનુ છે.
:
'
૮૪ લાખ જીવાનિ યાને ચારાસીનુ` ચક્કર, દુનિયામાં ચેારાસીનું ચક્કર ’ શબ્દ પ્રચલિત છે. શાણાએને એ ઈષ્ટ નથી. જન્મ-મરણના અનાદિ કાલના ચક્કરનું આ નામ છે. પણ, ૮૪ સાથે શે! સંબંધ? આના સ્પષ્ટ ખુલાસા-સમજણુ જૈનધમ વિજ્ઞાન આપે છે. · સાત લાખ’ એક ગાથા સૂત્ર છે. સાંજ સવાર જૈના પ્રતિક્રમણ ક્રિયામાં એલે છે. એ બધા પણ એના મ સમજતા હશે? એમ તે સમજનારા ભાગ્યશાળીઓ ન હેાય એમ નહિ. વાત જરા વૈજ્ઞાનિક છે પણ વિજ્ઞાન ન ખાલી શકે તેવી છે. કોઈપણ જન્મ સ્થાનને સ્પશ-રૂપ--રસ--ગંધ અને સસ્થાન હાય છે. એક જ જાતના હોય તે એક, બધા એકજ કક્ષામાં આવેને !
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮) આને એક એનિ-જન્મસ્થાન કહેવાય. આવા એકજ સ્વરૂપના જન્મસ્થાન નિ મનુષ્ય માટે ૧૪ લાખ છે. આ સર્વજ્ઞકથિત શ્રધેય હકિકત છે.
વાચકના ખ્યાલ માટે ૮૪ નું ચક્કર લખી જ નાખીએ, જે કે જૈન માત્ર આના જાણકાર હોય. પણ આ અજ્ઞાન જમાનાનું તાંડવ જ કેઈ જુદુ છે. ખેર !
૭ લાખ પૃથ્વીકાય--૭ લાખ અપકાય.૭ લાખ તેઉકાય. ૭ લાખ વાયુકાય–૧૦ લાખ પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય-૧૪ લાખ સાધારણ વનસ્પતિકાય--૨ લાખ બેઈદ્રિય-૨ લાખ તેઈદ્રિય૨ લાખ ચઉરિંદ્રિય ૪ લાખ દેવનિ-૪ લાખ નારક એનિકલાખ તિર્યચપચંદ્રિય-૧૪ લાખ મનુષ્ય નિકુલ ૮૪ લાખ
નિ. જેનેની સાંજ સવારની પ્રક્રિયા-પ્રતિકમણમાં. ૮૪ લાખ છવાયોનિમાં મારે જીવે જે કોઈ જીવ હર્યો હોય, હણાવ્યું હાય, હણતાં પ્રત્યે અનુમોદ્યો હોય તે સવિ હું મન-વચનકાયાએ કરી મિચ્છામિ દુકકડ. આ રીતે વિશ્વભરના જ પ્રત્યે થઈ ગએલા દોષેની ક્ષમાપના કરવામાં આવે છે. અઢાર પાપસ્થાન તેવી જ રીતે. એ અઢારે પાપસ્થાનકમાંહિ જે કોઈ પાપ સેવ્યું હોય, સેવરાવ્યું હોય, સેવતાં પ્રત્યે અનુમેવું હોય તે સવિ હું મન-વચન કાયાએ કરી મિચ્છામિ દુક્કડં. દ્વારા અઢારે પાપોને પસ્તાવો થાય છે. પ્રાણાતિપાત-મૃષાવાદ-અદત્તાદાન-મૈથુન. પરિગ્રહ-ક્રોધ-માન-માયાલોભ-રાગ-દ્વેષ-કલહ-અભ્યાખાન-ઐશુન્ય--રતિ--અરતિ--પરપરિવાદ માયામૃષાવાદ-મિથ્યાત્વશલ્ય. એ અઢાર પાપસ્થાન છે.
અભ્યાખ્યાન આળ ચઢાવવું. ઐશુ =ચાડી કરવી. પરપરિવાદ નિંદા. માયામૃષાવાદ યુક્તિપૂર્વક કેળવીને જુઠું
બોલવું.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯)
આ પ્રક્રિયા, નવતત્ત્વના જાણને અવશ્ય આચરવાનું મન થાય. નવતત્ત્વ એ સારાએ વિશ્વનું ઊંડું અસરકારક જ્ઞાન વિજ્ઞાન છે. વિશાળ-વિશદ-તત્ત્વજ્ઞાનની ફિલોસોફી છે. આ સરળતાથી સમજાય તેવું મહાજ્ઞાન માનવીને સ્થિતપ્રજ્ઞ બનાવે છે. મહામાનવ બનાવી પરમિષ મનાવે છે. પરષિ વિશ્વકલ્યાણ કરતા કરતા પરમાત્મા અને છે. ૧ જીવ. ૨ અજીવ. ૩--૪ પુણ્યપાપ. ૫ આશ્રવ. ૬ સવર. ૭ નિર્જરા. ૮ મધ. ૯ મેાક્ષ. આ એક લાઈનમાં સમાતા નવતત્ત્વ છે. આત્માને મુક્તિની લાઇન બતાવી દે છે. ભે--પ્રભેદ અને એની સ્વ—પર ઉપરની પ્રક્રિયા ખરેખર સમજવા જેવી છે. એના અભ્યાસ આનંદજનક અને પ્રતિમાધક છે. જૈન માટે આ તત્ત્વ છેવટ સ્થૂલથી પણ જાણી લેવા જોઇએ.
જીવ અનાદિકાલથી અજીવ કના પુદ્ગલ પરમાણુએથી ઘેરાએલ છે. તે રાગદ્વેષના કારણે પુણ્ય--પાપને આચરતા આશ્રવતત્ત્વ દ્વારા ના જથ્થા જમાગ્યે જ જાય છે. સવરતત્ત્વ જે કર્મો અટકાવનાર છે. તેને પ્રાયઃ આત્માને ખ્યાલ નથી. અને જીના કર્મોની નિર્જરા નાશ નહિવત્ કરે છે. નવા ઘણા ઘેરા ચીકણાં કમાં મધ્યેજ જાય છે. આવા અનંત કર્માંના ઠેરના ઠેર જામેલા છે. અતિસૂક્ષ્મ કેમિકલ રાસાયણિક પ્રક્રિયા સમજવી કેવી રીતે ? છતાં એક હજાર દવાએ ભેગી ઘુંટી, અતિ ઝીણી મનાવી, રાઈથી પણ નાની ગાળી અનાવી. કેટલી દવાએ એમાં એક હજાર. લાખ ભેગી હાય તેા લાખ. એકસાઈના અગ્રભાગ પર ચાલીશ લાખ સ્પ કસની વાત સાયન્સ પણ કરે છે ને ? મહાસમર્થ અતિશય જ્ઞાનીએ અનત કહે છે તેમાં ખાટુ શું છે? આત્માના અસંખ્ય
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦)
પ્રદેશના દરેક પ્રદેશ પર આ ઠેરના ઠેર. આ બધી વિગત શ્રદ્ધાથી સમજાય છે. તેવી જ રીતે આજનું સાયન્સ પણ કબુલ કરાવે છે.
આમાંથી ૯ માં તત્ત્વ મુક્તિમાં સ્થાન જમાવ્યે જ છૂટકો. તે માટે સંવર નિર્જરા એ તત્ત્વામાં ધર્મતત્ત્વ વણાઈ જશે. સવર નવા ર્નોની અટકાયત કરે છે. નિર્જરા જીનાના નાશ કરે છે. એ મળી કરહિત આત્માને બનાવે છે. માટેજ મહામહેાપાધ્યાયજી ફરમાવે છે કેઃ—
જે જે ભાવે રે નિરુપાધિકપણું, તે તે કહીએ રે ધરું; સમ્યગ્દષ્ટિ ૨ ગુણુઠાણાથકી, જાવ લહીએ શિવશર્મા.
જિનાપદિષ્ટ-માર્ગાનુસારી- ધર્મક્રિયાએથી નિરાસહ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અંધાય છે. વિધિ આદરપૂર્વક કરવી જોઇએ. આવું પુણ્ય સંસારની સમાધિકારક સામગ્રી પ્રાયઃ વિના મહેનતે આપે છે. દાનાદિ ધર્મોમાં ઢારી પ્રગતિમાં પ્રેરે છે. અને પરપરાએ મુક્તિનિલયમાં વાસ થાય છે. પાપકમ એજ દુઃખાનું મૂળ છે. અને પાપ સુખની અભિલાષા કરાવે છે. માટે સંસારમાં દુઃખનું મૂલ સુખ છે. આ સાચી સમજણુ છે.
છ દ્રવ્યો
આની સાથેજ ૬ દ્રવ્યાનું જ્ઞાન અને તેની પ્રક્રિયા વિશ્વસંચાલનની પ્રક્રિયાનું જ્ઞાન કરાવે છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય, કાળ અને જીવ (આત્મા). ચાલવાની--હલનચલનની ઈચ્છાવાળાને ચાલવા વિ. માં મદદ કરનાર ધર્માસ્તિકાય. જેમ માછલીને તરવામાં
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૧) પાણી. ઉભા રહેવાની--સ્થગતિ થવાની ક્રિયામાં મદદ કરે અધર્માસ્તિકાય. હરકોઈ વસ્તુને અવકાશ આપે આકાશ.
પુદ્ગલપરમાણુ જડ છતાં ચેતનને દબાવે. ચૌદ રાજલેકમાં દેહાદેડ કરે. જડકર્મોનું જોર કેવું ભારે! કાળ એક મર્યાદા બાંધનાર દ્રવ્ય ગણાય છે. વર્તમાન--ભૂત-ભવિષ્યના ભેદથી ઓળખાય. રાત્રિ-દિવસ--ઘડી--પળ વિ. અવાંતર ભેદે છે.
આત્મા-કર્મોથી પીડાતે--કુટાતે અનાદિકાળથી રખડત જેનેંદ્રશાસન પામીને ભવ્યત્મા હોય તે, કમને પટકી-- મેહને મારી મન-વચન-કાયાના પેગોને તરછોડી મેક્ષાવસ્થામાં સદાને માટે સ્થાયી બની જાય છે. માટે જ જૈનશાસન જયવંતુ વર્તે છે.
(આ બધા પદાર્થો-દ્રવ્ય-તર વગેરેનું) જ્ઞાન શા માટે?
આત્માના ભાન માટે. સ્વભાવને ભૂલી પરભાવમાં આત્મા ગુતાન બન્યા છે. પુદ્ગલ ભાવ-જડનું આકર્ષણ-સુખદુઃખની લાગણી બધું એક છે. દેહને પિતાનો અને પિતે જ તે છે એમ માની લીધું ડાહ્યા ગણાતા મોટા ભાગના માનવીએ પણ દેહના સુખ દુઃખને પિતાનાં માની લીધા. તેમાં જ ઘેલે--ગાંડે અને પરવશ બની ગયું. પછી તે દેહને સાચવનારા પ્યારા. એને ન ગમતા પારકા. પછી તે પારકા યારા બની જાય. પ્યારા પારકા બની જાય. સ્વાર્થીની માત્રા વધતી જાય. સત્કાર્ય અકાય લાગે. સાચી સારી સલાહ ન ગમે. સ્વાર્થની આત્મઘાતક વાતેના વિમાનમાં ઉડવું ગમે. પછી તે પૈસે મારો પરમેશ્વર. સ્વાર્થ આડે આવે તેને ઉડાવી દેવામાં પણ વધે નહિ. પિતાને પણ મોત એક દિવસ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરખી ખાશે. આ વાત ભૂલાઈ જાય છે. માંદગીના બીછાને પટકાય. ધમપછાડા કરે. આરૌદ્રધ્યાનમાં પણ ચઢી જાય. તિર્યંચ અને નરકના આયુષ્યનો બંધ પડી જાય. પછી તે પશુ પક્ષી કે નરકનું અસંખ્ય વર્ષોનું અકલ્પનીય દુઃખ, દુઃખ ને દુઃખ સહન ન થાય પણ ત્યાં શું કરે? કઈ મદદગાર નહિ. રાહતનું નામ નહિ. વૈદ્ય કે ડેાકટર હોય જ નહિ. પાણી મળે નહિ, પાણી પાનાર મળે નહિ.
આટલી સમજણ બેસી જાય તે જ્ઞાન આવે. ભાન આવે. પાપોથી ધ્રુજે. પુણ્યકાર્યોમાં ચિત્ત સ્થિર થાય. સત્ય સમજવાનું મન થાય. જૈનકુળમાં હોય તે સદ્દગુરુનો વેગ થઈ જાય. વીતરાગની વાણી શ્રવણમાં આવે. ગમી જાય. શ્રધ્ધા પ્રગટે. શક્ય અમલ થાય. શ્રાવક કે સાધુધર્મનું પાલન કરે. ન કરી શકે તે દીલ તલસે. કર્મોના ઢેર વેરાવા–વીખરાવા માંડે. નિઝરાને પાર નહિ. નવા નહિવત્ બંધાય. વ્યવહાર શુદ્ધ. દીલ દરીયાવ. સરળતા એની સીડી. સમતા એની ભગિની. તપ એને બંધુ. મન-વચન-કાયાની શુદ્ધિ એની રિદ્ધિસિદ્ધિ એની સેડમાં મુક્તિ એના ઓવારણા લે. આ માટે જ્ઞાન-સ્વાધ્યાય-મનન-ચિંતન-નિદિધ્યાસન. ઉચ્ચ ધ્યાનની આ છે ભૂમિકા.
જ્ઞાન દીવે છે પદાર્થો જાણવાજેવા માટે. દ્વીપ છે સંસારસાગરમાં આશ્રય માટે. દ્વાર છે મુકિત પ્રવેશ માટે. આત્માની જ્યોતિ છે. પ્રકાશ છે મિથ્યા તિમિર હરવાને. ગુરુજ્ઞાનવંત જોઈએ. માતપિતા સંસ્કારિત પુણ્ય મળે. સાધર્મિક સમ્યગ્દર્શનીને કહેવાય. બધામાં જ્ઞાનની મહત્તા. જ્ઞાન વિના માનવી પશુ સરિખે. જ્ઞાન છે મહાધન,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩)
'
જ્ઞાની શ્વાસોશ્વાસમાં કરે કર્મોને
"
6
નાશ વ્યપારમાં વહેવારમાં પણ જ્ઞાની તરી આવે. ખાતા-પીતા, ઉઠતા બેસતા, હરતા ફરતા, જ્ઞાની શુભ વિચારમાં હાય. · જ્ઞાનીસે જ્ઞાની મિલા, કરે જ્ઞાનકી ખાત; મિથ્યા વિચારાને મારે લાત. જેથી પામે માટી શાત, શાતાએ ધરે ધ્યાન. નહિ માન નહિ આશ. ધર્માંમાં થાએ વાસ. મુકિત તેની થાએ ખાસ.
જ્ઞાન છે તરવા અને તારવા. ભવસમુદ્રમાંથી પાર ઉતરવા. ભવ ભયંકર ભાસે, ધમ શિવ'કર લાગે, જિનના ક્રિકર અને, જિન તેને શંકર બનાવે. શિવ તેનુ થાય. શિવ સાચું પરમાત્મધ્યાનમાં. પરમાત્મપદપ્રાપ્તિમાં.
5
વિભાગ ખી વિશ્વવ્યવસ્થા
સામાન્યથી ધવિભાગ જોયા. તે જ પ્રમાણે સજ્ઞ ભગવતા સૂચિત વિશ્વવ્યવસ્થા જોઇએ. વિશ્વ અનાદિકાલીન છે. એમાં અનાદિકાલીન વસ્તુઓ અને પદાર્થ છે. એ હતા હતા અને હતા. હશે હશે. અને હુશે. કોઈ એના બનાવનાર નહિ. નાશ કરનાર નહિ. પર્યાયાત્મક સ્વાભાવિક ફેરફારા ભલે થતા હૈાય. મોટા ભાગના તે ચ ચક્ષુને અદૃશ્ય હાય છે,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪) જૈનશાસનની આ એક વિશિષ્ટતા છે. વસ્તુ દ્રવ્યરૂપે સ્વસ્વરૂપે તેવી ને તેવી રહે. પર્યાયરૂપે તેમાં અનેક ફેરફારો થાય. કોઈમાં અશ્ય, કોઈમાં દશ્ય અને અનુભવગત પણ. આ એક સરસ વૈજ્ઞાનિક સાયન્ટિફિક-સિધ્ધાંત છે. કોઈપણ શાણાને ઝટ બેસી જાય તેવે બુદ્ધિગમ્ય અને યુક્તિગમ્ય થાય છે. માત્ર તદન અદશ્ય અરૂપી પદાર્થો શ્રધ્ધાના વિષય બને એ સ્વાભાવિક છે. છતાં તેમાંના પણ કેટલાક અનુમાનથી સારી રીતે સાબિત થઈ શકે છે. આ બધા માટે અભ્યાસ અને મનન, ચિંતન–જોઈએ જ. તે આજે ૯ ટકા છે જ નહિ. ટાઈમ નથી. જાણવાની ઈચ્છા નથી. ઈચ્છા થાય તે ન સમજાય એવું પણ નથી.
પૈસો જરૂરી મનાયે. એને માટે બધી સમજ લેવાય છે. ટાઈમ મળે છે. અનુભવીઓને સંપર્ક સધાય છે. કાળી મહેનત થાય છે. બેટ જાય તો પણ બજારમાં જવાય છે. ભાઈ! આશા અમર છે. ધર્મ જરૂરી મનાતા બંધ થયા. સાથે જ આવી વિશ્વવ્યવસ્થાને ખ્યાલ ગ. પછી જાણવાની તે વાત જ ક્યાં? રસ ઉડી ગયા તત્વજ્ઞાનમાંથી. અખૂટ ખજાને જ્ઞાનનો. વિશ્વમાં શેળે ન જડે તે. ભરપૂર પડ્યો છે જૈનશાસનમાં. વિજ્ઞાનને આંટા ખવડાવે છે, પણ ઘરમાં દટાઈ રહેલ રત્નભંડારની પેલા દરિદ્રને ખબર જ હેતને ? માટે જ ગરીબીની અનેક યાતનાઓ ભોગવી જીંદગી પુરી કરી. તેમ આપણે પણ મજશેખ અને વિલાસમાં જિંદગી પુરી કરવાની અને આજના મોજશોખમાં પણ શેર કસ છે. વેિઠ કળશની અને મળે અધેળ. તે અધેળમાં પણ શાંતિ તે શોધી જડે નહિ. પરિણામે અનેક રોગો અને ચિંતામાં
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર)
જલતુ જીવન, છતાં ખપીને-જિજ્ઞાસુને માટે સારીએ વિશ્વવ્યવસ્થા ઓઢું. રજુ થાય છે.
વિશ્વ અતિ મે છે. તેમાં અનતા આત્માએ ચારે ગતિમાં ભમ્યા કરે છે. અનતા સિદ્ધાત્માએ મુક્તિનિલયમાં છે. અજન્મા આત્માઓને માટે હવે ચાર ગતિ નથી. તેમનુ કા સિધ્ધ થઈ ગયું. આત્માના પરમાનંદમાં–સચ્ચિદાનઃદશામાં વિલસે છે.
નિગેાદ
સૌંસારી જીવામાં તિર્યંચ-પશુપક્ષીની પણ એકતિ વનસ્પતિ એનેજ વિભાગ. સૂક્ષ્મ એક અનતકાય વનસ્પતિકાયના વિભાગ છે. નિગે” તેનું નામ છે. તેના એક વિભાગ અતિ સૂક્ષ્મ છે. ન આંખે દેખાય. ન અગ્નિ આળી શકે. જન્મ-મરણ અતિ ઝડપી. આ બધી વાતેમાં જરાએ અતિશયેાકિત નથી. સેસ વર્ષ પહેલા એટલે કે મેગ્નેટ એમની વાત વાહિયાત લાગત. પણ છે હકિકત અને અનુભવગત, રાવણના પુષ્પક વિમાનમાં ન માને અને આજના જએજેટ રાક્ષસી વિમાનમાં પુરી શ્રધ્ધા. શાસ્ત્ર કહે તે ન મનાય. વિજ્ઞાન તે જ વાત કહે એટલે હૈયે બેસી જાય. આ ગાંડપણને કોણ પહોંચે ?
આ નિગેાદમાં અનાદિકાળથી વસનારા અન ત આત્માએ. તેમાં પણ ત્રણ જાતિ. જાતિભવ્ય-ભવ્ય-અભવ્ય. જાતિ ભવ્ય નિગેાદથી બહાર આવે નહિ. ધમ સામગ્રી મળે નહિ. મુક્તિએ જાય નહિ. અંદર લાયકાત પડી હેાવા છતાં. કઈક લોખંડ પૃથ્વીના પેટાળમાં પડી રહેલ છે. જે બહાર આવતું નથી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
હથિયાર ઘડાઈ એને ઉપયોગ થતું નથી. હથિયાર-શસ્ત્ર બનવાની લાયકાત હોવા છતાં. અભવ્ય-બડાર વ્યવહારમાં જન્મમરણના ચારગતિના ચાર શરૂ કરે. પણ મુકિત કદી નહિ. કારણે મુકિત જેવી વાતને માનતો જ નથી. ધર્મક્રિયા પણ કરે. અરે સાધુ પણ જૈનશાસનમાં થાય. ૧૪ માંથી ૯ મહાપૂનું અગાધ જ્ઞાન પણ મળે. પણ મુક્તિનું ધ્યેય જન્મજ નહિ. માટે જ આવા ઉંચા જ્ઞાનીને અજ્ઞાની કહ્યો, સર્વજ્ઞ ભગવંતના મહાશાસનને. શાસન શબ્દમાં આગામે--શાસ્ત્રો-- પંચાંગી યુકત આવી જ જાય !
- ભવ્યાત્મા ભવ્ય-વ્યવહારરાશિમાં ભ્રમણ શરૂ થઈ જાય. મોટે ભાગે ઉત્થાન કમિક થાય. સૂક્ષ-વનસ્પતિમાંથી બાદરમાં આવે. પૃથ્વી-અપ–તેઉ–વાયુ પણ બને. ૨-૩-૪-૫ ઇંદ્રિય વાળા તિર્યંચ બને. બળદ-ઘોડા-હાથી બધા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે. સિંહ-વાઘ–વરૂ પણ બને. ત્યાં મહાહિંસક બની નીચે નરકોની મુલાકાત લઈ આવે. અસંખ્યાત કાળ માટે કારમા ભયાનક દુખ સહ્યાજ કરે. પળને પણ આરામ નહિ. અરે પિલે તંદુલીયે મસ્ય-મોટા મલ્યની આંખની પાંપણમાં ઉત્પન્ન થનારો. હજારે -જળચર મોટા મસ્યના મુખમાં પાણીના પ્રવાહ સાથે પ્રવેશ કરે. બહાર પાછા નીકળી જાય. પેલે પાંપણમાં બેઠે ચિંતવે છે. મારું ચાલે તે એકને પણ છોડું નહિ. બધાને સ્વાહા કરી જાઉં. માર્યો છે એકે જીવને ? પણ બિચારા બે ઘડીનું આયુષ્ય ભોગવી સાતમી નરકે પહોંચી જાય છે. મન અને માનસિક વિચારોની ભયંકરતા સમજી લેવા જેવી છે. મને
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩)
એવ મનુષ્યાળ ગરખું વન્ધમોક્ષયો: મન માંકડુ વશ ન રહે તા ડુબાડે. વશ કરે તેને તારે. આ માટે પ્રસન્નચદ્રરાજર્ષિ ના દાખલે મેાજુદ છે. ઘડીમાં સાતમી નરકના દળીયા--ઘડી પછી કેવળજ્ઞાનની દેવદુંદુભી ગાજી. રાજા શ્રેણિક થયા અતિ રાજી
આજના માંધાતાએ કારમી યાજનાએ લાખેાના નાશની ઘડે છે. ક્યાં જશે એ પામર આત્માએ. એમના સલાહકારાની પણ એજ ભયંકર દુર્ગતિને ? સદ્ગુદ્ધિ સૂઝશે એમને ? મૂળ વાત ભવ્યની ચાલે છે. ભવભ્રમણ કરતાં મનુષ્ય બન્યા. પણ ચંડાળ-કસાઈ-શિકારી તરીકે. પાછે નરકાદિમાં. વળી મનુષ્યભવમાં પણ યજ્ઞાદિ કરનાર કુળામાં. પાછી એજ દશા, વળી અસંખ્યાત અને તકાળે માનવ. તે પણ જૈનકુળમાં. દેવગુરુધના ચેગ મળી જાય. ધર્માંશ્રવણેચ્છા જન્મે, સાંભળે વિચારે સહ્યું અને શકય અમલ પણ કરે. ત્યારે તે ભવ્યાત્માની ગાડી કાંઇક પાટા પર આવે. એમાં આગળ વધે તે મુક્તિમાં કે દેવગતિમાં. દેવગતિમાંથી મનુષ્ય, સાધુપણાનું પાલન અને મુક્તિ. આ તે માત્ર અતિપ્સ્યૂલ દિશાસૂચન. આ આખી પ્રક્રિયા–પ્રેાસેસ એક અલગ ગ્રંથ માંગે.
આવા બધાજ ભવ્યાત્માએ મુક્તિએ જાય જ એમ નહિ. પણ મુકિતએ ભવ્યાત્માજ જાય એ નક્કી. આવા આત્માઓ જે મુકિતએ જવાના જ છે તેમના જ વિચાર કરીએ. જ્યારથી એક ‘ પુદ્ગલ ધરાવત - કાળ મુકિતગમનના બાકી રહે ત્યારથી વિચારવાનું. આ વિચારસરણી સ્કૂલરૂપમાં પણ સમજ્યેજ છૂટકો. આ ગાળામાં-પિરીયડમાં-પ્રથમ
શુદ્ધ
(
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
યથાપ્રવૃત્તિકરણ” ઘણું ભવ્યાત્માઓ માટે શરૂ થાય છે. દેવ-ગુરુ-ધર્મના ઉપાસક બને છે. સરળતા, ન્યાયપ્રિયતાપ્રમાણિકતા પસંદ કરે છે. દયા–દાનને ગુણ બનાવે છે. ક્રમિક પ્રગતિ શરૂ થાય છે. દેવ-ગુરુ-ધર્મના શુધ્ધ સ્વરૂપનું હજુ ભાન નથી થયું. તે સમજાઈ જાય. હૈયે બેસી જાય. તે તે નવતર તરફ દિલ ખેંચાય-અભ્યાસ થાય. આત્મામાં રમખાણ બને અને સમ્યક્ત્વ સુલભ થઈ જાય. સમ્યકૃત્વ એક ફેરા સ્પશે એટલે લીલાલહેર. વધુમાં વધુ અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તથી પણ કાંઈક એ છે કાળ મુકિતગમનને રહે. આટલો કાળ પણ કયારે? શ્રી તીર્થંકરદેવની યા શ્રી સંઘની મહા આશાતના કરી હોય. સાધ્વી તરફે અઘટતું વર્તન (શીલને ભંગ) દાખવ્યું હોય. ગમે તેમ પણ અનંતા પુદુગલ પરાવર્ત પાસે એક કે અડધાને શે હિસાબ? કરડેનું દેવું પતાવ્યું. પાંચ હજારની શી ગણત્રી? આ છે ભવ્યાત્માની ભવ્યતા.
કાળ ગણના. પૂર્વ શબ્દ પારિભાષિક છે. ૮૪ લાખને ૮૪ લાખે ગુણો એક પૂર્વ થયું. આવા લાખે પૂર્વના આયુષ્ય હતા. આજે પણ ૧૫૦ વર્ષને આયુષ્યના દાખલા છે. લગભગ ૩૫૦ વર્ષનું આયુષ્ય આ કાળમાં પણ શક્ય છે. પુગલ પરાવર્ત-એક ઘણી લાંબી મેટી ગણના છે. અબજો ને અબના અબજેથી ગુણીએ. જે સંખ્યા આવે તે “પરાવર્ત પાસે ઘણું નાની છે. બસ આટલી સમજ ઉપયોગી થઈ પડશે. જૈન શાસન દરેક વાતની ઝીણવટ આપે છે. સ્પષ્ટતા પણ તેટલી જ. કારણકે સૂફમાતિસૂક્ષમ પદાર્થો ભાષામાં સમજાવવા છે. તત્ત્વ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૯)
તેટલું જ અતિ વિશાળ ઉદારતાથી પ્રત્યે કરૂણાભાવ અમાપ છે. માટે જ
જ્ઞાન ઘણું ઊંડું છે. ભરેલું છે. સ જીવા 'जैनं जयति शासनम् '
કુદરતનું ગણિત,
જૈનશાસન–એક વાડા નથી. ટુંકી દૃષ્ટિનુ વિધાન નથી. મઢમાં કે આવેશમાં સ્થાપિત કેાઈ મત નથી. તી કરા પણુ ભવભ્રમણ કરી ચૂકયા છે. સાધનાની ઉચ્ચ ભૂમિકામાં રહ્યા છે. ધાર-જ્ઞાન-તપને આચર્યાં છે. પછી જ વિશ્વવદ્ય તીર્થંકર ધ્રુવ બન્યા છે. આ વ્યક્તિ તે દેવ એમ નહિ. આવા ગુણવાળા હાય તે દેવ. આ છે ખુલી નિષ્પક્ષપાતતા અને મહાન ઉદારતા જૈનશાસનની. ભગવંત મહાવીરદેવે ભૂદે–જાહેર કર્યું. હું પણ નરકે જઈ આળ્યા એ ફેરા, સમ્યહ્ત્વ પામીને વમ્યા પછી. જાહેરાત પણ જાહેર સમવસરણમાં-અતિ દિવ્ય વ્યાખ્યાન મહામંડપમાં-શી નિલે પતા ! શી નિરભિમાનતા ! કાળનું ગતિમાન ચક્ર ( સાયકલ એફ ટાઈમ ) ઉત્સર્પિણી--અવસર્પિણીની એક દોડતી સાયકલના એ પૈડા છે. આ વાત પહેલા કરી જ છે. હવે એના આરા કેટલા છે? શું એનાં નામ છે ? એ જોઇએ. આ બે મળીને એક કાળચક્ર થાય છે. ઉત્સર્પિણી-ચઢતા કાળ. દુઃખમ દુઃખમ ્.
૧
૩
२
*
૫
૬
દુઃખમ. દુઃખમસુખમ, સુખમ-દુઃખમ ્ સુખમ્ અને સુખમ્-સુખમ્ . અવસર્પિણી-ઉતરતા કાળ. એના પણ છ વિભાગ. સુખમ્–સુખમ, સુખમ, સુખમ-દુઃખમ, દુઃખમ્
*
५
૬
સુખમ, દુઃખમ, દુ:ખમ્-દુઃખમ્, આપણે અત્યારે પાંચમા આરામાં. દુ:ખમમાં છીએ. પ્રાયઃ દુઃખનું જ પ્રાધાન્ય. સુખ તે આટામાં લુણ જેવુ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૦) આ અવસર્પિણી કાળના બીજા આરામાં જુદી જુદી મેઘ વૃષ્ટિ વિ. ઘણી હકીકતે છે. ત્રીજા આરામાં તીર્થકરોની શરૂઆત થઈ. ભગવંત કાષભદેવ પ્રથમ તીર્થકર થયા.
થામાં ભગવંત મહાવીર થયા. છેલ્લા દશકામાં શ્રી મહાવરનું નિર્વાણ થયું. પાંચમો આરે ૨૧ હજાર વર્ષને ૨૫૦૦ પુરા થાય છે. ૧૮ હજાર બાકી છે. ત્યાં સુધી ધર્મનું અસ્તિત્વ રહેશે. છેલ્લા યુગપ્રધાન શ્રી દુપસહસૂરીશ્વરજી થશે. ત્યારપછી ભરતક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ધર્મને વિલય થશે. છઠ્ઠો આ એકવીશ હજાર વર્ષ ચાલશે. પછી ઉત્સર્પિણી ક્રમ શરૂ થશે. એમાં પ્રથમ તીર્થંકર પદ્મનાભ ભગવંત મહાવીર જેવા થશે. તેને ત્રીજા આરામાં.
આ રીતે સુખ જ સુખ, સુખ, સુખ અને દુઃખ, દુઃખ કરતા સુખ ઓછું, પ્રાયઃ દુઃખ અને દુઃખ જ દુઃખ-આ રીતે ઉતરતે અને પાછા ૬ થી ૧ ને ચઢતા ક્રમ. વિશ્વ સાયકલને કાયમ માટે ૫ ભારત અને ૫ એરાવતમાં ચાલુ રહેવાનો. પ-મહાવિદેહમાં કાયમ માટે ૪ થા આરાના ભાવે તે છે. ત્યાં સદા માટે મુકિતને માર્ગ ખુલ્લું રહે છે. મહાભાગ ઉચ્ચકેટિના આરાધક-૧૦ ભૂમિમાંથી સીધા વિદેહમાં મનુષ્ય થઈ મુકિતએ જાય છે. અગર વચમાં દેવલોકનો વિસામે કરી વિદેહમાં જઈ સાધ્ય સાધે છે. એટલે આજે મુક્તિમાર્ગ જ બંધ છે એમ નથી. માટે જ આજે પણ શક્ય ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ એજ શરણ છે, સહારો છે, આલંબન અને મુકિતદાતા છે.
દિવસ રાત્રીની ગણના દેવલેકમાં નથી. સૂર્યચંદ્રના પ્રકાશની જરૂર ત્યાં નથી. તેમના રહેઠાણ-વિમાનેજ દિવ્ય
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
બિપી વીધ વાતો,
પ્રકાશને આપનાર છે. આ બધી વાતો આ રેડીયમ યુગમાં તદ્દન યુકિતગમ્ય છે. માટે જ ડબલ શ્રધ્યેય બને છે.
આવા અનંતા કાળચકોની ભીંસમાં આત્મા પિસાતે, Bળાતે ચાલ્યો આવે છે. છતાં ૮૪ ના ચકકરમાંથી ઉદ્ધાર થયું નથી. એ સાનભાન આ કાળચકના જ્ઞાનમાંથી સૂઝવી જોઇએ ને? કઈ પણ વસ્તુ–પદાર્થના જ્ઞાન પાછળ ધ્યેય છે. હેતુ અને આદર્શ છે. જ્ઞાન જ તેનું નામ. જેનાથી રાગ દ્વેષ અને મેહનો અંધકાર આત્મા પરથી દૂર થાય. પિતાનામાં રહેલા અનંતજ્ઞાન-અનંત સુખશક્તિનું ભાન થાય. તે પ્રગટ કરવાના માર્ગે પ્રયાણ શરૂ થાય. એ છે જ્ઞાનની મહત્તા નહિ તે પછી जहा खरो चंदणभारवाहो, भारस्स भागी नहु चंदणस्स । अवं खु नाणी चरणेण हीणो, नाणरस भागी न हु સુરણ -
ગર્દભ ચંદનના લાકડા વહેતે હોય. પણ સુગંધ કે ચંદનને અધિકારી નથી જ. માત્ર બોજાનો. જ્ઞાન છે પણ ચારિત્રહીન છે. જ્ઞાની ભલે લોકેમાં કહેવાય, સદ્ગતિ એની નથી.
માટે જ-જીવવિચાર, નવતત્ત્વ, છ પદાર્થો, કાળચક, કાળની ગતિ-વિ-વિ-જ્ઞાનનો હેતુ, તે તે પદાર્થોને જાણી, સંસારની અસારતા અને ભયંકરતા સમજવાનો છે. મુક્તિના શુદ્ધ હેતુથી ધર્મ આરાધવાનો છે. જ્ઞાન આ રીતે તારે. નહિ તે એજ જ્ઞાન ડુબવાનું કારણ બને. વિશ્વ–ભેગેલિક–વ્યવસ્થા.
( ચૌદ રાજલક ) આજનું દેખાતું વિશ્વ-યુરોપ, અમેરિકા, એશિયા. વિ. દ ખંડનું બનેલું છે. ખરેખર વિશ્વમાં તે આવા અનેકાનેક અતિવિશાળ મહાપ્રદેશ છે. જૈન શાસ્ત્રો એનું હૂબહુ સ્પષ્ટ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૨). સરળ રીતે સમજાય તેવું ચિત્ર ખડું કરે છે. કારણ કે સર્વ વાણીમાંથી પ્રતિપાદન થયેલ છે. નિસ્વાર્થ ઉપકારબુધિમાંથી સ્વરૂપ પ્રકાશિત થયેલ છે. એની કમબધ્ધ વિચારણ સમજાવવા માટે સરળ થઈ પડશે.
સાએ લેક-વિશ્વ-ચૌદરાજ પ્રમાણ છે. કાળમાં જેમ પૂર્વ ગણત્રીનું મોટું નિયમ ધરણ-સ્ટાન્ડર્ડ–છે. તેમ વિશ્વમોજણમાં–“રાજ” એક વિશાળ-નિયત-સ્ટાન્ડર્ડ છેરણ છે. વિશ્વને એક આકાર છે. એક પુરૂષ પિતાના બન્ને પગ પહોળા કરીને ઉભે છે. બન્ને હાથના પંજા બન્ને કુક્ષી-કુંખ ઉપર મૂક્યા છે. આ રીતની આકૃતિને લેકપુરુષ કહેવાય છે.
સાત નરકાદિનાં સ્થાન. છેક નીચેની ભૂમિથી ૬ રાજકમાં ૭ થી ૨ નરક ભૂમિઓ છે. ૭ મા રાજકમાં ૧લી નરક છે-ભવનપતિ. વ્યંતર–વાણવ્યંતર-ત્રણ પાતાળવાસી દેવ-દેવતા આજ વિભાગમાં છે. મનુષ્ય અને તિર્યંચે પણ તેમાં જ. જ્યોતિષી દે, સૂર્યચંદ્રાદિ પણ સાતમા રાજમાં જ.
રત્નપ્રભા પ્રથમ પૃથ્વીનું નામ છે. તેની સમભૂમિથી ઉપરના-૯૦૦ પેજનમાં મનુષ્ય અને તિર્યંચો રહે છે. ૮ થી ૧૨ ના પાંચ રાજમાં ૧૨ વૈમાનિક દેવક. ૧૩ અને ૧૪ રાજમાં નવ વેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાનના દેવેના નિવાસ છે. ત્યાંથી થોડે દૂર “સિદ્ધશીલા” છે તેનાથી બહુ થોડે દૂર-સિધ ભગવંતે રહેલા છે. જેમના મસ્તકપ્રદેશે સમશ્રેણિએ અલોકને અડી રહેલા છે. આ આખીએ શ્રેણિબદ્ધ, વ્યવસ્થા વિગતવાર અનુક્રમે વિચારવાથી બરાબર સમજાશે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત (નરક) પૃથ્વીના નામ
(૯૩)
સાત નરકનું વર્ણ ન. તેના ગુણ પ્રકાશ હાય ને ?
કાંકરા વધારે પ્રકાશ ઘટતા જાય
રેતી વધારે
કાદવ વધારે
ધૂમાડા વધારે અધકાર વિશેષ.
૧ રત્નપ્રભા. રત્ના વધારે ૨ શરાપ્રભા.
૩ વાલુકાપ્રભા
૪ પકપ્રભા.
૫ ધૂમપ્રભા
૬ તમ:પ્રભા,
""
""
""
""
સાત નરકના નામ
99
ધમ્મા
વંશા
શૈલા
અજના
રિષ્ટા
મા
માધવતી
૭ તમઃતમઃપ્રભા. ગાઢ અંધકાર
આ નારકામાં ૧ થી ૩ માં પરમાધામીકૃત-ક્ષેત્રકૃતપરસ્પરકૃત વેદનાઓના પાર નથી. ૪ થી ૭ માં પરમાધામીકૃત વેદના નથી. એચ્છામાં આખ્ખું આયુષ્ય દશ હજાર વર્ષનું'. વધારેમાં વધારે ૩૩ સાગરાપમ.આ વેદનાના નમૂના. ત્યાંના જળતા અગ્નિમાંથી લાવી (જો કે તે અશકય છે. આ તા માત્ર કલ્પના ) અહિંયા લાખડ ગાળવાની ભઠ્ઠીમાં નાખે તા એ જીવને ઠંડક વળે. તે જ પ્રમાણે શીત વેદના સમજવી. મતલબ કે આ વેદનાઓનુ શાબ્દિક વર્ણન અશકય છે. ભવનપાત દેવા.
પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીની જાડાઈ એક લાખ એશી હજાર ચેાજન, ઉપર નીચેના એક એક હજાર છાંડી દે-બાકીના ચેોજનમાં તેર પ્રતર, તેના ખાર આંતરા. તેમાં ઘર જેવા ભવનમાં, માંડવા જેવા આવાસેામાં ભવનપતિ રહે છે. રૂપાળા, રમતીયાળ, શોખીન હોવાથી કુમાર’ કહેવાય છે. તેમના દશ પ્રકાર છે. અસુર, નાગ, સુવર્ણ, વિદ્યુત્, અગ્નિ, દ્વીપ, ઉદધિ,દિશિ, પવન અને મેઘકુમાર,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
૦
છ
જ
દ
^
(૯૪)
યંતર–વાનવયંતર, ઉપરના છેડેલા હજાર એજનમાંથી નીચે ઉપરના સો સે જન જતાં ૮૦૦ માં વ્યંતરો રહે છે. તે જ પ્રમાણે ઉપરના છોડેલા સે યેજનમાં નીચે ઉપરના ૧૦–૧૦ જતાં ૮૦–માં વાણવ્યંતર રહે છે. વ્યતાનાં નામ,
વાનગૅતાના નામ પિશાચ,
અણપન્ની ભૂત.
પણપની ૩ યક્ષ
ઇસિવાદી રાક્ષસ
ભૂતવાદી કિન્નર
કંદિત કિં પુરૂષ
મહાકદિત મહોરગ
કેહંડ ૮ ગંધર્વ
પતંગ આ બિચારા પણ કેટલાક પિતાની કુટેવને લઈને ભટકતા બને છે. મંત્રાદિથી યા પ્રબળ પુણ્યને વશ બની મનુબેની નેકર જેમ સેવા કરે છે. કર્મ તારી ગતિ ન્યારી છે! આમાં પણ ઓછામાં ઓછું આયુષ્ય દશ હજાર વર્ષનું હોય છે. છેક ઉપરના સર્વાર્થસિધ્ધ અનુત્તરવાસીનું ૩૩ સાગરોપમ હોય છે.
તિર્થાલેકનું વર્ણન. તિથ્થલેકની મધ્યમાં મેરૂપર્વત (જંબુદ્વીપને). તેના મૂળમાંની સપાટ જમીનને “સમભૂતલા' કહે છે. દરેક શાસ્ત્રીય માપ ત્યાંથી ગણાય છે. આ સમભૂમિથી ૯૦૦ એજન ઉપર -નવસો જન નીચે એમ ૧૮૦૦ જનનો તિછલક છે.
6
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫)
તિષ્ક દે. નીચે ઉપર મનુષ્ય અને તિય ચે રહે છે. ઉપરના ૭૯૦ એજન પછી ૧૧૦ જનમાં તિષ્ક દેનાં વિમાન છે. શરૂઆતમાં “તારા નાં વિમાને. ૧૦ એજન પછી સૂર્ય નાં વિમાન. પછી ૮૦ જન ઉપર “ચંદ્રનાં વિમાન. પછી ૪ જન છોડી નક્ષત્રનાં વિમાન. તે પછી ૧૬ જન છોડી ગ્રહોનાં વિમાને છે. આ બધા “ચર તિષ્ક છે. અઢીદ્વીપની ઉપર આવેલા છે–મેરૂ પર્વતની આજુબાજુ ફરતા રહે છે. અઢીદ્વીપની બહારના સ્થિર રહે છે. પાંચ ચર અને પાંચ સ્થિર એમ જ્યોતિષ્ક દશ ગણ્યા છે.
માનિક દે. અહિંથી ઉચે ઉર્વલક શરૂ થાય છે. દક્ષિણ દિશમાં સૌધર્મ દેવલોક, ઉત્તરમાં ઈશાન, ઉપર સનતકુમાર, મહેન્દ્ર દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં. ૩-૪ ની ઉપર વચમાં ૫ મે બ્રહ્મલોક. તેના ઉપર ૬ ઠ્ઠો લાંતક. તે ઉપર સાતમે મહાશુક. તે ઉપર ૮ મે સહસ્ત્રાર. પાછો ૯ મે આનત દક્ષિણમાં. ૧૦ મે પ્રાણત ઉત્તરમાં. ઉપર ૧૧ મે આરણ દક્ષિણમાં. ૧૨ મે અયુત ઉત્તરમાં.
પછીના ૯ રૈવેયક લેકપુરુષની ગ્રીવા–ડેકને સ્થાને. ૩ ઉપર ૩ ઉપર ૩ એ પ્રમાણે છે. નવનાં નામ ૧ સુદર્શન, ૨ સુપ્રતિબધ, ૩ મરમ, ૪ સર્વતેભદ્ર, પ સુવિશાલ, ૬ સુમનસ, ૭ સૌમનસ, ૮ પ્રિયંકર અને ૯ નંદિકર.
પછી એક સમસપાટીએ પાંચ અનુત્તર વિમાને છે. ૧ વિજય, ૨ વિજયંત, ૩ જયંત, ૪ અપરાજિત, ૫ સર્વાર્થસિધ્ધ. સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દે નિયમા એકાવનારી હોય
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. મનુષ્યજન્મ પામી તે જ ભવમાં અવશ્ય મુક્તિએ પધારવાના.
શૈવેયક અને અનુત્તર દેવે કલ્પાતીત છે. તીર્થંકરદેવના કલ્યાણક આદિમાં જવાનો તેમને આચાર નથી. બધા અહમિન્દ્ર હોય છે. રાજા દેવ, નોકર દેવ એવી વ્યવસ્થા આ બે કલ્પાતીતમાં છે નહિ. જ્યારે બીજા દેવલોકમાં આ બધી વ્યવસ્થા છે, માટે તે બધા કપપપન્ન કહેવાય છે.
૬૪ ઇદ્રોની ગણત્રી. ભવનપતિના ૧૦૪૨=૨૦, વ્યંતર–વાન વ્યંતર ૧૬૪= ૩૨, તિષ્કના સૂર્ય અને–ચંદ્ર-૨. વૈમાનિક ૮ સુધીના ૮. નવદશ-૧. અગીયાર–બર-૧ ૬૪ ઇદ્રો. ભગવંતનાં પાંચેય કલ્યાણકમાં પ્રાયઃ હાજર રહે-મહામહોત્સવ કરે. આત્મા આનદે.
લોકાંતિક દેવો. પાંચમા દેવલેકના આ દેવે પ્રભુશ્રી અરિહંતના દીક્ષા અવસરને જણાવનારા પ્રાયઃ એકાવનારી હોય છે. સારસ્વત આદિત્ય-વહિન–વરૂણ–ગર્દયતુષિત—અવ્યાબાધ-મફતઆરિષ્ટ–એમ નવ. પુણ્યને આ પણ એક ઉત્તમ પ્રકાર છે ને?
૧૦ તિર્થંભક દે. તીર્થકર ભગવાનના ગૃહવાસમાં-ઈદ્રના આજ્ઞાકાંક્ષી કુબેરના હાથ નીચે અન્ન–પાણું, વસ્ત્ર, ધન વિ. થી ભક્તિ કરનારા છે. તે વ્યંતર નિકાયના છે.
તિર્થાલંક. આ લેકમાં અઢી દ્વીપમાં મુખ્યતયા મનુષ્યની વિચારણું આવશે. તેની પેલી પાર મનુષ્યના જન્મ-મરણ નથી. આજની દેખાતી દુનિયા ભરતક્ષેત્રને એક નાનોશે ટુકડો છે. ભરત
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષેત્ર જંબુદ્વીપમાં આવેલ છે. જંબુદ્વીપના મધ્ય ભાગમાં મેરૂ પર્વત છે. તે મેરની દક્ષિણે ભરતક્ષેત્ર છે. તેની વચ્ચે વૈતાઢ્ય પર્વત છે જેથી ભરતક્ષેત્રને ઉત્તર-દક્ષિણ વિભાગ પડે છે. તેના પૂર્વ પશ્ચિમ મહાગંગા મહાસિંધુ વહે છે. એમ કુલ છ વિભાગ-ખંડ ભરતક્ષેત્રના છે. સામાન્યથી એમ કહી શકાય કે તે મધ્યખંડના અમુક વિભાગમાં આજની દેખાતી દુનિયા સમાય છે.
મેરૂની ઉત્તરે ભરતક્ષેત્ર જેવું એરવતક્ષેત્ર છે. મેરૂની પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં મહાવિદેહક્ષેત્ર છે. ૧૬ વિજય પૂર્વમાં ૧૬ પશ્ચિમમાં. એક–એક વિજય ભરતક્ષેત્ર કરતા ઘણું મેટી કહી શકાય. જબુદ્વીપને વીંટળાએલ લવણસમુદ્ર અને તેની પછી ધાતકીખંડ છે. જેમાં-૨ ભરત, ૨ એરવત, ૨ મહાવિદેડ છે. ધાતકીખંડ દ્વીપની ચારે બાજુ કાળોદધિ સમુદ્ર છે. તેની પછી પુષ્પરાવર્તદ્વીપ છે. અર્ધામાં ૨ ભરત, ૨ ઐરાવત, ૨ મહાવિદેહ છે.
૧૫ કર્મભૂમિ. માનુષેત્તર પર્વત આ પુષ્કરદ્વીપ અર્ધાને ઘેરીને માનુષેત્તર પર્વત આવેલ છે. આ પ્રમાણે અઢીદ્વીપમાં ૫ ભરત, ૫ એરવત, ૫ મહાવિદેહ એમ ૧૫ કર્મભૂમિ છે. કારણ કે અસિમષિ અને કૃષિના વ્યાપાર ત્યાં હોય છે. અસિ શબ્દથી હથિયાર-ચુધ્ધ વિ. સમજવાનું છે. મષિ શબ્દ નામું-ચોપડાવાણિજ્ય-વ્યાપાર સૂચવે છે. કૃષિથી પૃથ્વી–ખેતર–ખેતી આદિ વ્યવહારની વ્યાપકતા સમજી લેવી.
૩૦ અકર્મભૂમિ. ૩૦ અકર્મભૂમિમાં અસિ-મસિ-કૃષિના વ્યવહાર નથી. જ ઓછા કષાયવાળા અને અ૫વિષયી હોઈ ત્યાંથી
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) મરી દેવકમાં જ જાય છે. એમના રૂપનું, સ્વભાવનું અને મુખ્ય ગુણ સરળતાદિનું વિસ્તૃત વર્ણન શાસ્ત્રોમાં આપેલ છે. જે વાંચતા એમ લાગે કે દેવ જેવા પ્રાયઃ સુખી છે. આયુષ્ય પણ લાંબુ હોય છે. પ્રાયઃ રેગાદિની પીડા નથી. ત્યાંના પશુ-પક્ષીને ભય માનવને નહિ. માનવને ભય પશુ-પક્ષીને નહિ. કેવી સરસ માનવતા !
જંબુદ્વીપમાં હીમવંત- હરિવર્ષ–હિરણ્યવંત-રમ્ય–દેવકુરુ-ઉત્તરકુરુ. એમ -(છ) અકર્મભૂમિ છે+૧૨ ધાતકીમાં+ ૧૨ અર્ધપુષ્કરમા=૩૦ અકર્મભૂમિ સમજવી.
૧૫ કર્મભૂમિમાં, ૩૦ અકર્મભૂમિમાં, પ૬ અંતુ લવણ સમુદ્રમાં ૧૦૧. એમ સ્થળ પરત્વે-૧૦૧ ભેદ મનુષ્યના થાય. (૧૦૧૨-સંમૂઠ્ઠિમ અને ગર્ભજ અપર્યાત, તેમાં ગર્ભજ પર્યાપ્ત ૧૦૧ ઉમેરતાં ૩૦૩ ભેદ થાય.)
- સંમૂર્છાિમ મન
આ એક ચર્મચક્ષુને અદશ્ય વાત છે. અતિશય જ્ઞાનીઓ મઝથી જોઈ જાણું શકે છે. ગર્ભજ મનુષ્યના-વિષ્ટા-મૂત્રબડખા-નાસિકાને મેલ-વમન-પરૂ-લેહી-મૈથુનત્રવીર્ય-પિત્તલેષ્મ-વીયના સુકા પુદ્ગલે (ભીંજાય તે) નગરની ખાળ, મૃત કલેવર આદિ સ્થાનો જે જે અશુચિના હોય તેમાં આ સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય પેદા થાય છે. ચાર ઇંદ્ધિ સુધીના દરેક તિર્યચે સમૂર્ણિમ હોય છે, પચેન્દ્રિય તિર્યમાં કેટલાક સંમૂર્ણિમ અને ગર્ભજ હોય છે. જેમાસામાં વરસાદના ઝાપટા પછી એકાએક પાંખવાળા ઉધઈ જેવા જીવડાં ઉડવા માંડે છે. થોડીવાર પાંખે તુટતા મરી જાય છે. આ બધા સંમૂર્ણિમ કોટિના સમજવા.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત. ઉત્પન થતા દેહ –ઈદ્રિય મન વિ. ની શક્તિઓ જેની પુરી ઘડાય એ પર્યાપ્ત અને એ પુરી ઘડાતા પહેલા જેને વિલય થાય તે અપર્યાપ્ત. આટલી સામાન્ય સમજ બસ થશે.
નંદીશ્વરદ્વીપ. માનુષેત્તર પર્વત પછી બાકીને અર્ધપુષ્પરાવર્ત પછી એક સમુદ્ર એક દ્વીપ. એમ આઠમે દ્વીપ તે નંદીશ્વરદ્વીપ,
જ્યાં દેવ પાંચ કલ્યાણક અને ૬ અઠ્ઠાઈઓને મહોત્સવ મનાવે છે. એના પ્રતિકરૂપે જિનાલમાં અને તીર્થસ્થાનમાં નંદીશ્વરદીપની રચના સુંદર જિનબિંબો સ્થાપી કરવામાં આવેલી છે. પાલીતાણામાં શ્રી ગિરિરાજ પર-શ્રી ઉજમફઈની ટૂંકમાં આ રચના છે. અમદાવાદ દેશીવાડાની પોળમાં પિતા અષ્ટાપદજી દેરાસરમાં પણ છે.
સ્વયંભૂરમણ મહાસાગર, નંદીશ્વરદ્વીપ પછી અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્રો છે. તેમાં છેલ્લો સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર છે. ગંભીરતામાં અને મર્યાદામાં સ્વયંભૂરમણ ને યાદ કરવામાં આવે છે. “સાગરવર ગંભીરા' સિદ્ધ ભગવંતને વરસાગર સ્વયંભૂ સાથે સરખાવ્યા છે. તિચ્છલકનો એ છેડે છે.
મહાવિદેહ ક્ષેત્ર પાંચ મહાવિદેહમાં ચોથા આરાના ભાવ સદા વર્તતા હોય છે. દરેક મહાવિદેહમાં ચાર તીર્થકર દેવે વિચરતા હોય છે. અત્યારે ૨૦ વિહરમાન જિનેશ્વરે વિશ્વને પાવન કરી રહ્યા છે. ૨ કોડ કેવળજ્ઞાની અને બે હજાર કોડ સાધુએને નમસ્કાર થાઓ.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ૧૭૦ શ્રી તીર્થકર ભગવતે. એવી પણ એક ઉત્કૃષ્ટ પરિસ્થિતિ સર્જાય છે. જ્યારે જિનેશ્વર ભગવંતે એકી સાથે વિશ્વને પાવન કરતા હોય છે. ૫ મહાવિદેહની પ૪૩૨=૧૬૦ વિજ, ૫ ભરત, પ અરવલ=૧૭૦ સ્થળમાં કૃપાસિંધુ ભગવંતના દર્શન પ્રાપ્ત થઈ શકે, ૯ કોડ કેવળજ્ઞાની જીવનમુક્ત મહાત્માઓ. ૯ હજાર ક્રોડ સયંમધર સમતાસાગર મહાત્માઓ. સવને વંદના.
તે તે ભૂમિની વિશાળકાય લંબાઈ-પહોળાઈ અને તે પ્રમાણેનું વસ્તી પ્રમાણ. આ બધું વિચારતા કેઈ સંખ્યા આશ્ચર્ય પમાડે તેમ નથી. આ બધું રાગ-દ્વેષ-મેહથી તદ્દન પર સર્વજ્ઞકથિત છે. તે તે કાળના છની સરળતા અને વિવેક સમસન્મુખ બનાવે એ સ્વાભાવિક છે. આજના મહાભયંકર વિપર્યાસ અને વિલાસના યુગમાં પણ સુખી-રૂપગુણસંપન્ન કહેવાતા એજ્યુકેશનયુક્ત યુવક-યુવતિએ સંયમના કઠીન પંથને સંખ્યાબળ કયાં નથી સ્વીકારતા?
સિદ્ધશીલા ૪૫ લાખ જન પ્રમાણ અઢીદ્વીપની સમભૂમિકાએસિદ્ધશીલા-ઉજ્જવળ સફટિકરત્ન જેવી દેદીપ્યમાન છે. વચમાં જાડી પહોળી અને છેડે માંખીની પાંખ જેવી છે. તેનાથી એક અને ઉચે ઉપર સમશ્રેણિએ અલકને અડકીને અનંતા સિધ્ધોની શ્રેણિ રહેલી છે.
આ અનાદિકાલીન વસ્તુઓ છે. વિશ્વને કઈ કર્તા નથી. સારૂએ વિશ્વ આંખ સામે તે દેખાય નહિ. હા નકશા દ્વારા જરૂર અનાવૃત ચર્મચક્ષુને પ્રજ્ઞા દ્વારા દેખાય. બાકી તે આજની પણ આખી દુનિયા કેઈએ ફરી ફરીને જોઈનથી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) બાઉન્ડી ફરવાથી આખી જોઈ કહેતા હે તે અલગ વાત. મુખ્ય મથકની મુલાકાતથી એમ કહેવાય છે તે પણું જુદી વાત.
જ્યારે સર્વજ્ઞ–સર્વદશ-કથિત સિદ્ધ પદાર્થોમાં આજે શબ્દપંડિતોને શંકા ઉઠે છે. જે શુક-ચંદ્રના પ્રદેશ–રોધમાં તે પ્રદેશના વિશિષ્ટ વૈજ્ઞાનિક અને સંસ્થાઓ શંકા ધરાવે છે. તે માનવા શબ્દપંડિતે તૈયાર. માત્ર સર્વજ્ઞકથિતમાં જ નને અને અશ્રદધા.
અરે મેહનીયના મહામિથ્યાત્વથી પીડાતા તે આત્માઓ સવની સર્વજ્ઞતા જ માનવા તૈયાર નથી. હુબહુ વિશ્વવ્યવસ્થાનું યુક્તિગસ્થ ચિત્ર ખડું કરનાર સર્વજ્ઞ નહિ. આ પણ એક મહા અજ્ઞાનની પરાકાષ્ઠા છે ને! સદ્બુદ્ધિ જગે તે સારું ! પણ સંભવ નથી.
યુગલી અને આ વિશ્વવ્યવસ્થાની તન સ્કૂલ સામાન્ય રૂપરેખા છે. બાકી–તે વિભાગ–પેટા વિભાગ–આંતરપ્રદેશ-પર્વતની વિગત વિશાળ છે. આ બધાના માન-લંબાઇ-પહોળાઈઉંડાઈ–ઉંચાઇ વિગેરેના સ્પષ્ટ વર્ણના શ્રદ્ધાને વધારી દે તેમ છે.
૫૬ અંતર્દીપના મનુષ્ય લવણસમુદ્રમાં કહી આવ્યા તે યુગલીઆજ હોય છે. તેઓને એકાંતરે આહારની ઈચ્છા થાય છે. ૭૯ દિવસ સંતાનનું પાલન કરે છે. શરીરની ઉંચાઈ ૮૦૦ ધનુષ (એક ઠરેલું મા૫) પ્રમાણ હોય છે. આયુષ્ય પલ્યોપમનો અસંખ્યાત ભાગ હોય છે. એમના રૂપલાવણ્ય અને સુકોમળતાના વર્ણન છે. તેવી જ રીતે સરળતા, તદ્દન આછા કષાય. પરિગ્રહ સંજ્ઞા પણ ઓછી–વિ. આંતરગુણ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) વર્ણન પણ છે જ–માતપિતાના મૃત્યુ બાદ પતિ-પત્નીને વ્યવહાર રહે છે. મૃત્યુ બાદ દેવલોક નિશ્ચિત હોય છે.
ગ્રહનક્ષત્રાદિ - એક ચંદ્ર એક સૂર્ય હોય ત્યાં ૮૮ ગ્રહ, ૨૮ નક્ષત્ર, ૬૬૯૭૫ કડાકોડ તારા હોય છે. ગ્રહના વિમાનમાં પહેલું બુધનું–પછી અનુક્રમે શુક્ર-બૃહસ્પતિ (ગુરુ) મંગળ અને શનૈશ્વરના વિમાને ઉપરાઉપરી છે.
કિટિબષિક દે. - તે તે દેવલોકમાં તે ચંડાલતુલ્ય ગણાય છે. પિતાની સ્થિત મર્યાદાથી બહારના તે તે પ્રદેશમાં તેમને પ્રવેશ નથી હોતું. કર્માનુસારની તે પરિસ્થિતિમાં જ તેમણે રહેવું પડે છે. મર્યાદાભંગની વૃત્તિ પ્રાય: જન્મતી નથી. જન્મ તે ઇંદ્રાદિની આજ્ઞા પાસે તે ટકી શકતી નથી. કર્મસત્તાના પ્યાદા આત્માઓ પાપ-પુણ્યને ભૂલવામાં તે માર જ ખાય ને? પાપ પુણ્યના તત્વને આંખ સામે રાખે, મળેલ પરિસ્થિતિને પિતાના કર્મફળ તરીકે સમજે, સંતેષમય સમવૃત્તિથી રહે તેને જ ભાવી ઉદ્ધાર પણ શક્ય ને ? નોકર દેવ, રક્ષક દેવ ત્યાં પણ છે જ.
લેકવૃત્તિ. મૂળ વાંદરાની જાત હોય. દારૂ પીવામાં આવે. પછી વીંછી ચટકાવે. હાથે કરીને હોનારત સર્જી ને ? કુદરતના માર્ગથી શ્રુત કરી રવાડે ચઢાવી દેવામાં સમાજ પર ભારે અપકાર જ થાય ને ? એમાંથી અશાંતિ-ધમાલ-મારામારી પક્ષતાંડવ લૂંટ–ચેરી–નશાબાજી-વ્યભિચાર ખુનામરકી સિવાય આશા પણ શેની રખાય ? અસંતોષની આતસબાજીમાંથી આગના ભડકા જ જમે ને ? કેણ સમજાવે આ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩) બધી સુખપ્રદ વાતો ભારતની ભવ્ય પ્રજાને ? સિવાય ગણ્યાગાંઠ્યા નિસ્પૃહ મહાત્માઓ !
પૈસા પાછળની પાગલતા. સંસાર વ્યવહાર ચલાવવામાં પૈસાની જરૂર તે પડે ? પણ તે મળે તે ભાગ્યાનુસાર જ ને ? કોઈને ઓછી કોઈને વધુ મહેનતથી. કેઈને વગર મહેનતે અને જરાય ચિંતા વિના પણ. ચાંદીને ચમએ દૂધ પીતે, ચાંદીને ઘુઘરે રમત મેટો થાય. પુર્વે આપી અનર્ગળ સંપત્તિનો સ્વામી બની જાય. સુશીલ હોય સન્માગે ખર્ચે. દુઃશીલ હોય દુઃખના ડુંગર પિતા માટે ખડા કરે. તે લક્ષ્મી દ્વારા જ અનેક - અનાચારે અને પાપપ્રવૃત્તિ પાછળ પાગલ બનીને.
પૈસા ખાતર જાત ભૂલનારા પણ છે જ. કુલની કઈ કિંમત નહિ. આબરૂ વટાવી ખાવામાં હોંશીયારી માને. ભય કર પાપ કરવામાં જરાએ અરેરાટી નહિ. પહેલાના કાળમાં પણ આવા હતા પણ.........પણ આજે તો તે વર્ગો વધી ગયો. અને તે વર્ગની પાછળ તાકાત અને પુણ્ય ઓછા વાળ પણ પાગલ બનવા લાગે. પુણ્ય યારી આપે નહિ. ખોટા ઉધામા છૂટે નહિ. કાર્યસિદ્ધિ થાય નહિ. પાપ પલે પડે જ પડે. રાતદિવસ ચિંતા કોરી ખાય. શરીર ઘસારે પડે. મન નબળું બને. વિચારોનું ઘમસાણ મચે. ધાદિ સ્વાર થઈ જાય. આરોગ્ય કથળી જાય. ટી. બી. અસ્થમા લકે હાર્ટને રેગે હાજર થાય. ધર્મરૂપ ઔષધ છે નહિ કે જેથી શાંતિ મળે. વૈદ્યકીય-ડોકટરી ઉપચાર કરવા પૈસો નથી. હોય તે પણ કારગત નીવડતા નથી. અપમૃત્યુ એને અંજામ. આ છે નરી પૈસા પાછળની પાગલતા, આજની સુધારેલી દુનિચાની. એને પાશ–ચેપ લાગે છે ભારતવર્ષન આર્યપ્રજાને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૪) પણ, ઘસડાતી જાય છે અનાતા તરફ. સંસ્કાર ભૂમિ સાફ, કુટેવાને પાર નહિ. પાપના ડર નહિ, પુણ્ય પાસે છે નહિ. શિખામણ સારી જચે નહિ. અરે સાંભળવાની જ તૈયારી નહિં. સંતે પણ શું કરે ? હૈયું તે દ્રવે કરુણા તા ભારાભાર ભરી હેાય. પણ સાંભળે, સમજે અને હૈયે ધરે તેને માટે ને? કૃત્રિમ આટોપ.
આ પાગલતા જન્મી કેમ ? સૌને સારા અને મેટા દેખાવાનું મન થયું માટે. સૌને કાર જોઇએ. બધાને મંગલે જોઇએ. પાસે પાંચસેા નહિ, પચીસ હજારનેા ફ્લેટ લેવા. પાંચ હજાર નહિ, પચાસ હજારની પેઢી માંડવી. પાંચ લાખને પથારા કરવા. માંડ જમે. હશે-રહેશે તે આપશું. નહિ તે જશે એના બાપનું. આપણા ઘી-કેળા સાચા. દૂધ ચાખામાં ખામી નહિં. દેવાળુ કુકવામાં દુઃખ નહિ. ફીચર અપટુડેટ. શણગાર આકર્ષક. પાર્ટીના પંપ પુરો. વટ પડે ને ? કીર્તિના કટ થશે ત્યારે થશે. આડુ અવળુ કર્યાં વિના માલ દાર થવાય ? ચમકમાં આંજ્યા વિના વગ વધે ? બસ ધાયે જાવ. દાડયે જાવ. આ જીવાળમાં જરૂરિઆતના પાર નહિ, ૧૫૦-વાળાને ખર્ચો સવાબસેા. ત્રણસેાવાળાના સાડી ચારસો. લાંચરૂશ્વત ઠગાઈ આવે જ ને ? દાવા થાય. કાટ" ઉભરાય. હુકમનામા થાય. ભલેને થાય શું લઇ જવાના છે ? પાટીયુ ફેરવી નાંખવાનું.
આ કૃત્રિમ આટોપ માથા પરના ભારે લેાખડી ટેપ. પાપ કરે કાપ. આબરૂનું આંધણ, જપ્તિની જવાળા, ઉંઘ હરામ. ટીકડીએ ખાધે જ રાખા. હા વીક, ભાઇ પડ્યા સીક, જીવન થયું લીક. ના મળે શાંતિની નીક. આ છે કૃત્રિમ આટેપની અપશુકનિયાળ છીક ?
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૫)
આત્મા અને દેહ. દેહની ભપકમાં ભયંકરતા જન્મી. દેહને જ સર્વસવ મા. એની જ માવજત-એનું જ સર્વાગી પિષણ. આત્માનું એમાં થયું શેષણ. આત્મા ભૂલાઈ જ જાય ને? આત્મા ભૂલાય પછી તે વાત--મો. ડ્રીન્ક-ડીલાઈટ-બી મેરી. ઋofઉવા પૂર્વ વિવ. દેવું કરે પણ ઉજળા રહો. આ ભવ મીઠા તે પરભવ કેણે દીઠા?
બસ. આવી જાવ છેલ્લે પાટલે. પરમેશ્વર છે જ ક્યાં? અને ધમ તે ધતીંગ. સાધુ ગણાતાઓએ ઉભું કરેલું. મર્યા પછી “ભો શો? હાજરની વાત કરે. વાયદાને સે નહિ. પ્રત્યક્ષને પક્ષ લે. આવતા ભવની વાત વાયડી. પુણ્ય પાપની વાતે ઉપજાવી કાઢેલી. પંચભૂતમાંથી દેહ બન્યા. દેહ વિલય એટલે બધું ખલાસ.
ગરીબ તવંગર કેમ? માંદે સાજે કેમ? મૂર્ખ અને પંડિત શા માટે? રાજા અને રંક શાથી? એક પ્રધાન બને. બીજે ચપરાશી. એક સાહેબ એક નેકર, એક જજ એક પટાવાળો. ઉત્તર છે ન હ. સમાધાન છે નહિ. છતાં કહેશે સમાજવ્યવસ્થાની ખામી. ભાઈ આ તે બધા દેશોમાં છે. સુધરેલા ગણાતામાં પણ? ધનકુબેર અમેરિકામાં પણ. શું બોલે? એ તે હોય. એવી વાત ન કરે. માથું ન બગાડો. આનંદથી જીવવા દે.
આનંદ છે નહિ. માથું બગડેલું જ છે. ભવિષ્યમાં માથું જ મળશે કેમ? આંખને અવળે ઉપગ. આંખ નહિજેને દુરુપયોગ એ ચીજ ભવાંતરમાં પ્રાયઃ નહિ. પણ આત્મા અને પરલેક માન નથી. ન માનશે. દેહ અહિં માતાના પિટમાં પેદા થયે છે. અગ્નિમાં જલશે કે જમીનમાં દટાશે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) આત્માને નરક-તિર્યંચના કારમાં દુખે સહેવા જ પડશે. પસ્તા પણ નહિ છોડાવે. સજ્જન પુણ્યવાનને ચિંતા છે જ નહિ. કિલિબષિક દેવ અને દેવલોકની સમાજ વ્યવસ્થા માંથી લોકવૃત્તિ આદિની ઘટના વિચારી. હવે તેજ દેવલેકમાં જિનાલયે અને જિનબિંબની સંખ્યા-વ્યવસ્થા જાણી લઈએ.
શાશ્વત જિનાલયો અને જિનબિંબે. શાશ્વત એટલે સદાકાલીન. નીચે પૃથ્વી તળના ભવનપતિ દેવલેકમાં આવાસે આવાસે જિનચૈત્ય હોય છે. તેની સંખ્યા સાતકોડ બહોતેર લાખની છે. એક એક ચૈત્યમાં ૧૮૦ જિનપ્રતિમા હોય છે. વ્યંતર અને તિષિમાં પણ શાશ્વત બિંબ હોય છે. તેના શાશ્વત નામે પણ છે. ઋષભ ચંદ્રાનન-વારિષેણ અને વર્ધમાન એ ચાર.
પહેલા દેવેલેકમાં ૩૨ લાખ વિમાનમાં ૩૨ લાખ ચૈત્ય છે. બીજામાં–૨૮ લાખ, ત્રીજામાં ૧૨ લાખ, ચોથામાં ૮ લાખ, પાંચમે ચાર લાખ, છડે ૫૦ હજાર, ૭મે ૪૦ હજાર, આઠમે ૬ હજાર, નવમા દશમે ૪ સે, અગીયાર બારમે ૩ રસો, નવ વયકે ૩૧૮ અને ૫ પાંચ અનુત્તરના સર્વ મળી ૮૪ લાખ ૯૭ હજાર ને ૨૩ જિન છે. તે દરેકમાં ૧૮૦ જિનબિંબનું પ્રમાણ હોય છે.
ત્રણેય લેકમાં શાશ્વતા ચ જિનાલયે ૮ ફોડ-પ૭ લાખ બસો ને ખાસી છે. શાશ્વતાબિંબોની કુલ સંખ્યા ૧પ અબજ ૪૨ કોડ ૫૦ લાખ ૩૬ હજાર અને ૮૦.
આ સર્વે જિનચૈત્ય અને પરમાત્માની પ્રતિમાઓ પ્રણમે તે પુણ્યવાન. શ્રદ્ધા ઉગે. બોધિબીજ વવાય. સમ્યકૃત્વ પામે. સંયમ સ્વીકારી મુક્તિમાં મંગળ પ્રવેશ કરે. અપમંગળ સદાને માટે નાશ. જેને અનંત સિધ્ધોમાં થયે વાસ.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) દેવલોકની સામાન્ય પરિસ્થિત. દેના શરીર શૈક્રિય પુદ્ગલ–પરમાણુઓના બનેલા હોય છે. તેમાં કઈ જાતની મળમૂત્રાદિ અશુચિ હતી નથી. વૃદ્ધાવસ્થા આવતી નથી. સદા યૌવન જીવંત રહે છે. એમની પણ આયુષ્ય મર્યાદા પૂરી થાય છે. ભલેને દશ હજારથી ૩૩ સાગરેપમનું આયુષ્ય હોય. છ માસ પહેલા કુલની માળા કરમાવી, દેવીઓ–કર પરિવાર આજ્ઞા ન માને વિ. ચિહ્નો દેખાય છે. દુઃખી દુઃખી થાય છે. હજારો-લાખો વર્ષ ભોગવેલા સુખે આંખ આગળ રમ્યા કરે છે. કલ્પાંત પણ કરે છે. પણ કર્મસત્તા પાસે શું ચાલે? તેમાંએ ખબર પડે કે પશુ આદિમાં જન્મવાનું છે તે હતાશ બની જાય છે. જે કે માનવી સ્ત્રીના ગર્ભમાં જવું એજ એમને થરથરાવે છે.
આવી પરિસ્થિતિમાં પણ જેઓ સમ્યગૂ ધર્મતત્ત્વને સમજેલા છે. તેઓ આનંદમાં રહે છે. ઉલટ વિશેષ આનંદ એમને રહે છે. મનુષ્યભવમાં સંચમની પ્રાપ્તિ શક્ય હાઈ મુક્તિસાધના થઈ શકશે તેથી. કારણ કે દેવભવમાં પણ પ્રાયવિરાગી હોય છે.
ત્યાં મનુષ્યની જેમ અન્નાદિને કવલ (કેળીયા) આહાર નથી. સુધા જેવું લાગે ત્યારે તેવા પુદ્ગલ પરમાણુઓ શરીરમાં સંકમે. સુધા શાંત બની જાય છે. હાજત પેશાબ ઝાડાની હાતી નથી. પ્રસ્વેદ થતું નથી. કમાવાનું નથી. સફટિકમય આલામાં રહેવાનું છે. પણ જે પરિસ્થિતિ જન્મતા હોય તેજ રહેવાની. મેટા યા વિશિષ્ટ દેવેની સાહ્યબી–ઈએ છે તે ન મળે–બીજે પ્રયત્ન ત્યાં ચાલતું જ નથી. ઈર્ષ્યા અસંતેબની બળતરા સદા જળતી રહે તેને. જે મોટે ભાગે અહિંની દુનિયામાં એ જ રીતે ટેવાયેલા હોય. શંકા ને વાસના શું ન કરાવે !
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) આયુષ્ય પૂર્ણ થએ ગમે ત્યાં હોય એમનું ચ્યવન થઈ જાય છે. શરીરના પુગલો વિખરાઈ જાય છે. જે મનુષ્ય યા તિર્યંચગતિમાં જવાનું કામ બાંધ્યું હોય ત્યાં પહોંચી જાય છે.
મોટા ભાગના દેવે આનંદ-પ્રમોદ-સંગીત અને દેવીએના સહવાસમાં મસ્ત હોય છે. સમ્યગદૃષ્ટિ દેને ભેગેપભોગમાં રતિ નથી હોતી. ભલે ભેગેપભેગ કરતા હોય, જિનેશ્વરદેવેના કલ્યાણકમાં આનંદ આવે છે. તીર્થકરદેવ યા કેવળની દેશના સાંભળવા તત્પર રહે છે. સતી સ્ત્રીઓ યા ધમી તપસ્વી આત્માઓને સહાય કરવામાં ઉત્સાહી બને છે. મિત્ર વર્ગ સાથે પણ સંસારની વિચિત્રતા અને અસારતાની વાતે ચાલતી હોય છે.
ત્યાં સ્ત્રી આદિના અપહરણની વિકિયા કેટલીક ફેરા થાય છે. પણ તેની સજા પણ બહુ સખ્ત હોય છે. અવધિજ્ઞાનાદિ હોવાથી પિતપતાની લીમીટ પ્રમાણે અમુક પ્રદેશ સુધી જોઈ જાણી શકે છે. અતિ પ્રેમ હાય તે કોઈ સંબંધીને મળવા પણ આ દુનિયામાં આવે છે. અતિ દ્વેષને કારણે દુઃખાદિ પણ આપે છે. ટૂંકમાં એક વિશિષ્ટ શક્તિ ધરાવતે વર્ગ છે. આયુષ્ય લાંબુ અને કાયા અશુચિ રહિત હોય છે. પણ મૃત્યુ નક્કી. આગામી ભમાં કમને ફલ ભેગવવાના જ. કેટલાક નેકર દેને માલિકની ઈચ્છા થાય ત્યારે તેના વાહન તરીકે સિંહ-ઘોડાદિ બનવું પડે છે. કમની કઠીનાઈ બધેજ નડે છે.
કપિપપન્ન દેવેમાં સામાજિક જનરલ સામાન્ય વ્યવસ્થા નીચે પ્રમાણે હોય છે. ઈદ્ર, સામાનિક (ઇંદ્ર સરખા દરજજાના), ત્રાયશ્ચિંશક (ગુરુસ્થાનીય), પાર્ષદ (પર્ષદામાં બેસનાર),
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) આત્મરક્ષક (બોડીગાર્ડઝ)-લેપાલ (દિશા પરત્વે), અનીક (પાયદળ), પ્રકીર્ણ (પ્રજાજન જેવા), આભિગિક (નેકર
સ્થાનીય), કિબિષિક (ચંડાલ કેટિના ઢલાદિ વગાડનાર ઢેલી), ઈંદ્રના હુકમથી મેટા ભાગના દે તીર્થંકરદેવાદિના પ્રસંગમાં હાજર રહે છે. કેઈ આત્માની (પિતાની) ભક્તિથી, કોઈ હુકમથી, કે સ્ત્રીના આગ્રહથી, કેઈ મિત્રને સાથ આપવા તે કઇ કુતુહલથી.
દેવને પ્રાયઃ બાહ્ય દૃષ્ટિએ સુખમાં જ વિલસવાનું હોય છે. હાથે કરીને ઈષ્ય અસંતેષથી ઉપાધિઓ ઉભી કરે તે કેણુ રેકી શકે? બાકી તે ખાસ કેઈ સાંસારિક ઉપાધિ હોતી નથી.
આ બધું જ્ઞાન–સંસારનું સુખ નાશવંત છે. જીવન નિશ્ચલ નથી. સુખદુઃખ પુણ્યને આધીન છે કર્યા કમદેને પણ છોડતા નથી. એ બિચારા પણ–મટે ભાગે વિષયકષાય પાસે પામર છે. માટે હે આત્મન્ ચેત ચેત ! તારા સ્વ-સ્વરૂપને ઓળખ. એ પ્રાપ્ત કરવા માટે ધર્મનું શરણ સ્વીકાર. ધર્મ જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞામાં જ છે. વિ. વિ. સમજી આત્મ. સન્મુખ થવા માટે મેળવવાનું છે.
૧૨ ચકવતીએ. ૨૪ તીર્થકરના ગાળામાં ૧૨ ચકવતીઓ થાય છે. ભરતક્ષેત્રમાં છએ બંડ પર તેમનું આધિપત્ય હોય છે. વિજય કૂચમાં બધા ભેટશું લઈને શરણે આવે છે. કોઈ સામને કરે તે સેનાપતિ જઈને હરાવી નમાવે છે. કેઈનું પણ રાજ્ય લઈ લેવામાં આવતું નથી. ઉલટાને તેનું કાયમી રક્ષણ થાય છે. તે રાજા નિશ્ચિત બની જાય છે.
ચકવતીને દેવેનું સાંનિધ્ય હોય છે. દેવે પુણ્યાકર્ષણથી સેવામાં હાજર રહે છે અને તે પણ આનંદથી. ચેતન અને
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦) જડ રને સેવામાં હોય છે. સ્ત્રીરત્ન, સેનાપતિ રત્નચર્મ રત્ન વિ. વિ. આ બધા પુણ્યના પ્રકારે વિગતવાર જાણવા સમજવા જેવા છે.
૧૨ માંથી ૨ નરકે ગયા છે. વિશ્વ વ્યવસ્થા અને કર્મસત્તાને એ અટલ નિયમ છે. જે ચક્રવર્તી અવસ્થામાં મરણ પામે તે નરકે જાય. ૧૦ ચકવર્તીએ છએ ખંડની સાહ્યબીને છેડે સાધુ બન્યા છે. તેઓ સ્વર્ગ અથવા મોક્ષે ગયા છે.
૭૨ હજાર નગર, ૯૬ કોડ ગામ, ૩૨ હજાર મુગટબદ્ધ રાજા, ૬૪ હજાર અંતેહરી, નવ મહાનિધિ, ચૌદ રત્ન, " હાથી–ઘેડા-રથ દરેક ૮૪ લાખના અધિપતિ છે. આજ્ઞાનું - કેઈ ઉલ્લંઘન કરી શકતું નથી. આવા સત્તાધારીને પણ
સમજુ ના બને તો નરક જ તૈયાર ! કર્મની નચાવવાની ' પધ્ધતિ ગજબની છે !
૯ વાસુદેવે અને પ્રતિ વાસુદેવો. ત્રણખંડના સ્વામી પ્રતિવાસુદેવને હરાવી ચકરત્નધારી વાસુદેવ બને છે. દેવ સાન્નિધ્ય હોય છે. તેમના કાળમાં તીર્થકરથી બીજે નંબરે શારીરિક બળ ધરાવે છે. પણ મરીને નિયમા નરકાવાસમાં જ જવાનું. કારણ કે પાછલા ભવમાં ધર્મની આરધના સારી કરેલી. સાધુપણું સ્વીકારીને પણ અંતમાં ધર્મનું વેચાણ કરી દે છે. સેદો થાય છે. મારા આ ધર્મનું-તપનું આ ફળ મળે એમ. નરકે જનાર ચકવતી પણ નિયાણું કરીને આવેલ હોય છે. સવાકોડનું રત્ન એક રૂપીઆ માટે આપે એના જેવું આ ખેલ છે.
- ૯ બલદે. ઉચ્ચ કેટિનાપુણ્યને લઈને આવનાર. વાસુદેવના મોટાભાઈ. બળ અપાર અને નાનાભાઈ વાસુદેવ પર દુન્યવી પ્રેમ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૧ (માહના એક પ્રકાર) પણ અપાર. જગમાં એવા–પ્રેમના જોટા નહિ. એના દુઃખે દુઃખી, સુખે સુખી, રાજ્યગાદી પર વાસુદેવ જ હાય અને વાસુદેવને દરેક કાર્યોમાં ખલદેવની સલાહ-સહચાર વિના ચેન ન પડે. લમણુ વાસુદેવના મૃત્યુને માટાભાઇ રામ મૃત્યુ માનવા પણ તૈયાર નહિ. છ માસને અંતે દેવથી માંડ જાગૃતિ આવી.
પણ બળદેવ સાધક પાકા. સાધુપણું જ લઇ લે અને સ્વગે યા માર્શે પધારે. આમ ૨૪+૧૨+૧૮૯ કુલ્લે ૬૩ શલાકાપુરુષા ગણાય છે, જે નિયમા મુક્તિએ જાય જ. કાઈ પહેલા તેજ ભવમાં તો કાઈ આગામી ભવામાં. કારણ કે સમ્યક્ત્વ સ્પર્શી ગએલું. આ બધા મહાભાગ આત્માએ છે.
વિભાગ ત્રીજો શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્રેા.
આ પવિત્ર મ`ત્રમય સૂત્રેા તારતમ્ય બહુ ઉચ્ચકેાર્ટિનુ છે. મુક્તિના માર્ગ ખુલ્લા થાય છે.
ગભારાથી ભરેલા છે. રહસ્ય આત્મસાત્ થતાંજ
૧ નમે અરિહંતાણું-નમસ્કાર મહામંત્ર ચૌદ પૂર્વના સાર. અરિહંત-સિદ્ધ-આચા-ઉપાધ્યાય અને સાધુ પંચપરમેષ્ઠી. એમને નમસ્કાર. સર્વ પાપનો નાશ કરનાર, વિશ્વનું સવેત્કૃષ્ટ મંગલ.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૨) ૨ ૫ચિંદિય–શ્રી આચાર્ય તીર્થ કરેદેવના પ્રતિનિધિ. શાસનના સુકાની. એમના મુખ્ય ૩૬ ગુણનું વર્ણન. પ ઈદ્રિય પર કાબુ. ૯ બ્રહ્મચર્યની વાડથી રક્ષિત. ૪ કષાયથી મુક્ત. ૫ મહાવ્રતનું પાલન. ૫ આચારમાં સમર્થ. ૫ સમિતિ૩ ગુપ્તિથી રક્ષાયેલ. એ છત્રીસ ગુણયુક્ત આચાર્ય ગુરુદેવ હ. - ૩ ઈચ્છામિ ખમાસમણે-સાધુમહાત્માને, આજ્ઞા લઈને, પાપવ્યાપારને ત્યાગ કરીને યથાશક્તિ વંદન થાય છે. આને પંચાંગ ખમાસમણ કહેવાય છે. બે ઢીંચણ–બે હાથ માથું પચે ભૂમિને સ્પશે. અષ્ટાંગને નિષેધ છે.
૪ ઇછકાર-ગુરુદેવને રાત્રિ-દિવસ સંબંધી સુખશાતા પૂછે છે. સંયમયાત્રાની દેખભાળ કરે છે. આહારપાણી ગોચરી માટે આમંત્રણ આપે છે.
પ ઇરિયાવહિયં ઈપથિકી. રસ્તે જતા જીવેની થયેલી વિરાધનાને મિથ્યા દુષ્કત (ક્ષમા યાચના) અપાય છે. ૧ થી ૫ ઇંદ્રિયવાળાને જુદી જુદી રીતે જે કિલામણું દુઃખ યા મરણાંત કષ્ટ થયું હોય તેને. - ૬ તસ્સઉત્તરી-વિશેષ શુદ્ધિ માટેનું સૂત્ર છે. પ્રાયશ્ચિત શેધિ અને તે શલ્ય રહિત કરવા માટેનું. માયા-નિદાન મિથ્યાત્વ ત્રણ શલ્ય છે. શરીરનું શલ્ય કદાચ પ્રાણ લે. આ શ ભવિ આત્માને રીબાવે છે.
૭ અનW-કાયેત્સર્ગમાં કુદરતી થઈ જતી અગર સમાધિ ટકાવવા કરવી પડતી પ્રવૃત્તિને બાદ કરી, કાયેત્સર્ગ કરવામાં આવે છે. જેથી પ્રતિજ્ઞાભંગને દોષ ન આવે. આત્મા ધિો ન બની જાય, છીંક-ખાંસી–બગાસુ વિ. આવી જાય. જ્યારે સર્પાદિના ભયમાં પ્રવૃત્તિ કરવી પડે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩) ૮ લગ્નસ્સ-ચતુર્વિશતિસ્તવ. વર્તમાન ૨૪ તીથ. કરોના નામ લઈને સ્તુતિ કરેલ છે. પછી વિધૂતરજમલ= કર્મ રજ અને પાપમેલને જેણે નાશ કર્યો છે. વિ. ગંભીરાર્થ વિશેષણ દ્વારા સ્તવના છે. નવમા સુવિધિનાથ ભગવંતનું “પુષ્પદંત એક વિશિષ્ટ નામ આપ્યું છે.
૯ કરેમિભતે-સાધુ-શ્રાવક બને માટે થોડા ફેરફાર સાથે હંમેશનું ઉપયોગી સૂત્ર. સંસારત્યાગની ૪૮ મીનીટ માટે ૧૨ કે ૨૪ કલાક માટે અને સાધુપણામાં સારીએ જીવન માટેની આ પ્રતિજ્ઞા અદ્ભુત છે. બીજે કયાંય દેખાતી નથી. ભારે કમાલ કરામત વાળી છે. મન વચન-કાયાથી પાપ ન કરું, ન કરાવું અને સાધુ તે અનુદે પણ નહિ.
૧૦ સામાઈયવયજુરો-સામાયિક પારતી વખતે શ્રાવક શ્રાવિકાએ બેલવાનું સૂત્ર. સામાયિકથી અશુભ કર્મને છેદ થાય. સામાયિકમાં સાધુ જે શ્રાવક ગણાય છે. માટે વારંવાર સામાયિક કરવું. કે સુંદર ઉપદેશ અને કેવું સાયન્ટિફીક યુક્તિગમ્ય સત્ય. વળી એની ગુરુગમ વિધિ તે કમાલ જ છે. શ્રાવક પૂછે છે, “ગુરુજી! સામાયિક પારૂં?” ગુરુજી ઉત્તર આપે છે, “ફરી કરવા જેવું છે. કર એમ નથી કહેતા. સામેથી–“યથાશક્તિ. અવાજ મળે છે. શ્રાવક ફરીથી જાહેર કરે છે. સામાયિક પાયું–ઉત્તર મળે છે. “આચાર (સામાયિક કરવાને) છોડે નહિ. સામેથી તેમ થશે. બેલાય છે. જૈનશાસન અનેક ખુબીઓથી ભર્યું છે.
૧૧ જગચિંતામણિ-ભગવંતના વિચાર પરની અતૂટ શ્રદ્ધાથી મહાલબ્લિનિધાન ગણધર ભગવંત ગૌતમસ્વામી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) અત્રપદ પર પધારે છે. ત્યાં આ ચીત્યવંદનથી વીસે ભગતવંતે આદિની સ્તુતિ શરુ કરે છે, ચિંતામણિ.-નાથ-ગુરુસાર્થવાહ સર્વભવ જણનાર-કમષ્ટકનાશક-અપ્રતિહત શાસનાદિ ગંભીરથ વિશેષણથી સ્તવના કરે છે.
પછી પંદરે કર્મભૂમિમાં થએલા સઘળા ૧૭૦ ઉત્કૃષ્ટ કાળના જિનેશ્વરેને તેમના ૯ કેડ કેવલી ભગવતિને અને ૯ હજાર કોડ સાધુ મહાત્માઓને સ્તવે છે. સાંપ્રતકાળમાં મહાવિદેહમાં વિચરતા વશ જિનેશ્વરદેવને, ર કોડ કેવલીઓ ર હજાર ક્રોડ સાધુ મહાત્માઓને સ્તવે છે, (શુfiષ નિઝ વિહાર) સ્તવાય છે રેજ સવારમાં,
શત્રુજ્ય પરના શ્રી રૂષભદેવ ભગવાનને, ગીરનારના પ્રભુશ્રી નેમિનાથને, સત્યપુરીના શ્રી મહાવીર દેવને, ભરૂચના શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીને અને મુહરી પાર્શ્વનાથનો જયજયકાર બેલાવે છે.
ચારે દિશા અને વિદિશાના, અતીત-વર્તમાન-અનાગત સર્વ જિનેશ્વરેને વંદન કરે છે. ૮કોડ પ૭ લાખ ૨૮૨ અશ્વત ઐ-જિનાલયે ત્રણે લેકના તેને વાંદે છે. ઉપર ક્રોડ ૫૮ લાખ ૩૬૦૮૦ શાશ્વત જિનબિંબને પ્રણામ કરે છે.
૧૨ જકિંચિ-વર્ગ–પાતાલ અને મનુષ્ય લેકના-- તીર્થ માત્રને અને સઘળા બિબેને વંદના કરવામાં આવે છે.
૧૩ નમુત્થણું-શકસ્તવ. ઇંદ્ર ભગવંતની કરેલી સ્તવના. અરિહંત ભગવંત, આદિકર, તીર્થકર, સ્વયંસંબુદ્ધ, પુરુષોત્તમ, પુરુષમાં સિંહ, પુંડરિક કમલ, ગંધહસ્તિ, લોકેત્તમ, લેકનાથ, લેકહિત, લેપ્રદીપ, લોકપ્રદ્યોતકર, અભય, ચક્ષુ, માર્ગ, શરણબોધિને આપનાર, ધર્મદાતા, ધર્મનાયક, ધર્મસારથી વિ. વિ.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) અનેક સાર્થક વિશેષણથી સ્તવના કરેલ છે. લલિતવિસ્તરામાં વિશદ વિવેચન છે. છેલી ગાથામાં ભૂત-ભવિષ્યના સિધ્ધોને તેમજ વર્તમાનમાં થતાંને વિવિધ વંદન છે.
૧૪ જાવંત ચેઈયાઈ–ઉ–અધ–તિર્થો લેકના સવચીત્યને અહિંઆથી વંદન છે.
૧૫ જાવંત કે વિ સાહ-ભરત–રવત-મહાવિદેહના મન-વચન-કાયાના દડેથી વિરત, સાધુ મહાત્માઓને વંદન કરેલ છે.
૧૬ નમેહંત-પંચ પરમેષ્ઠિને એક સાથે નમસ્કાર કર્યા છે.
૧૭ ઉવસગ્ગહરં–ઉપસર્ગહર સ્તોત્ર આત્મા પરના અનાદિ કાલના ઉપસર્ગો–દુઃખોનો નાશ કરનાર છે. કર્મના સમૂહથી મુકાઓલ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની આ સ્તવનાથી સમ્યક્ત્વ સંપ્રાપ્તિ, સંપ્રાપ્તિનું દઢીકરણ, તે દ્વારા અજરામરપણે નિશ્ચિત બને છે. હૈયું આજ્ઞાથી ઓતપ્રેત અને શ્રધ્ધાયુક્ત બનવું જોઈએ. માટે જ ભવોભવ બધિ આપે એમ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુને પ્રાર્થના કરી છે.
એહિક-દુન્યવી કોઈ પદાર્થની આશા શિવાય રેજ એક નેકારવાની વિધિપૂર્વક શુદ્ધ ભાવે ગણો. સુંદર ક્ષયે પશમ પ્રગટશે. આત્મામાં સમ્યગૃજ્ઞાનની એક ત પ્રગટશે. પ્રગટાવવી છે ને? ખરેખર આ સમ્યક્ત્વ પમાડનાર સ્તવ છે.
૧૮ જયવીરાય–પ્રાર્થના સૂત્ર. જય બલવાની રીતરાગની. જય થવાની આત્માની. વીતરાગની જય બલવાથી વીતરાગતા જન્મે જ. માટે જ ભવનિર્વેદ-માર્ગનુસારિતા અને ઈષ્ટ ફલની સિદ્ધિ માંગી. તે માટે ગુરુપૂજન-પરોપકારસદ્દગુગ અતિ જરૂરી બને છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૬)
‘નિયાણુ’ ધ ફૂલની માંગ નિવારેલ છે જૈનશાસનમાં, પરંતુ ભવેાભવ નાથનું શરણું માંગવામાં નિયાણું નથી. એ શરણથી જ દુઃખક્ષય-ક ક્ષય-સમાધિમરણુ અને બોધિ મળવાના છે. અને તેથીજ જૈનશાસન' સ મગળામાં રહેલ માંગલ્ય છે. સ કલ્યાણાનું કારણ અને સ ધર્મોમાં મુખ્ય છે !.
૧૯ અરિહંતચેઈયાણું-અરિહંત ચૈત્યોની આરાધના કાયાત્સગ દ્વારા કરવામાં આવેલ છે. વંદન-પૂજન-સત્કાર સન્માન-એધિલાભ-નિરૂપસગ વિગેરે માટે અને શ્રદ્ધા-મેધાધૃતિ-ધારણા-અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) આ બધા તત્ત્વાથી વૃધ્ધિ પામતા આ કાયેત્સગ છે. ગાગરમાં સાગર સમાવી ’ નાથના નાથને સ્તવવાની આ પણ એક ઉત્તમ રીતિ છે.
૨૦ કલ્લાણુક દ-વિશિષ્ટ પ્રાકૃત ભાષામાં સ્તુતિ છે. પહેલી ગાથામાં શ્રી ઋષભદેવ-શાંતિનાથ-નેમિનાથ-પા નાથ-મહાવીરપ્રભુની સ્તુતિ છે. બીજીમાં સુરવૃંદ્રવ ંદિત સર્વાં જિનેશ્વરા પાસે મુક્તિ માંગી છે. ત્રીજીમાં જિનમત (આગમ) ને નમસ્કાર છે. નિર્વાણમા નુ વરયાન ( રથ ), કુવાદિ દહર, બુધનુ શરણ, ત્રણે જગમાં પ્રધાન જિનમત છે. ચેાથી સ્તુતિમાં વાયુ-ઇશ્વરી-શ્રી સરસ્વતીદેવીની દીલહર સ્તુતિ છે. શ્રુતદેવતા તરીકે દેવીની પ્રસન્નતા ઈચ્છી છે. મેગરાનુંકુલ-ચંદ્રમા-ગાયનું દુધ- બરફ જેવા શ્વેતવર્ણવાળી છે. કમળ પર બિરાજમાન, હાથમાં સરાજ-કમળ છે, બીજા હાથમાં પુસ્તકને સમૂહ છે. તે અમારા આત્મસુખને માટે પ્રસન્ન થાઓ. સરસ સ્તુતિ છે.
ر
૨૧ સંસારદાવાનલ-યાકિનીસૂનુ-સુવિહિત શિશમણિ. શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ૧૪૪૪ ગ્રંથા
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) રચ્યા. ચાર બાકી રહ્યા. અંતિમ અવસ્થા આવી. ૧૪૪૪ પૂરા કર્યા. આવી કિવદન્તી છે. ભવવિરહવરં ‘વિરહ શબ્દથી તેઓશ્રીની આ કૃતિ છે. એમ ભાર દઈને કહી શકાય છે. અતિગંભીર છતાં સરળ સમસંસ્કૃતમાં છે. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત બંને ભાષામાં ઘટાવાય છે.
પ્રથમ શાસનપતિ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવની સ્તુતિ સંસાર મહાદાવાનલ. તેને દાહ પ્રાણીઓને પીડે છે. પ્રભુનર જળ છે. સંમેહ-અજ્ઞાન-કર્મરજને ઢગલે છે. પ્રભુ તે માટે પવન છે. માયારૂપી પૃથ્વીને વિદારવા માટે તીક્ષણ હળ પ્રભુજી છે. મેરૂસમ ધીર વીરને વંદન. બીજીમાં દેવદેવેન્દ્ર વંદિત જિનેશ્વરના ચરણમાં શીર ઝુકાવ્યું છે.
વીરના આગમસમુદ્રને આદરપૂર્વક સેવવાની વાત વિશિષ્ટ વિશેષણથી સૂચવે છે. અગાધ બેધ, સુપદનીર, અવિરત લહરી અહિંસા, ચૂલાવેલ, મેટા પાઠો રૂપી મણિઓ. પાર પામ મુશ્કેલ. ઘટમાન કરી સમજવા પડે આ વિશેષણ.
“સંસાર દાવાનલ' શબ્દથી શરૂઆત કરી સારાએ સંસારનું સ્વરૂપ એક શબ્દમાં ખડું કરી દીધું છે. અને એથીમાં એનાથી “વિરહ ઈચ્છે છે. છે ને કમાલ ! વાણીસંદોહદેહેહે મૃતદેવતા–“ભવવિરહનું નું સારભૂત વરદાન આપ. આમ કહીને શ્રુતજ્ઞાન શા માટે ભણવાનું એને ગૂઢ ભાવ તદ્દન સ્પષ્ટ કરી દીધું. સારીએ અડધી ગાથાના એક જ વિશેષણમાં કુદરતને સારેએ-સીન (ખ્યાન) આપી, દશ્યચિત્ર ખડું કર્યું છે.
૨૨ પુફખરવરદીવડઢે-અઢી દ્વીપના–પંદરે ક્ષેત્રનાધર્મ આદિકર-તીર્થકરોને સ્તવે છે. ધર્મના સારને પામીને કેણુ પ્રમાદ કરે ? પ્રશ્ન કરી ભવ્યાત્માઓ માટે દુંદુભિ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮) નાદ કર્યો છે. ધર્મ પણ કે ? અજ્ઞાન અંધકાર નાશક, સૂરેશ્વર-નરેશ્વરપૂજિત-મર્યાદાધારક-મોહજાલને તેડનાર. જન્મ–વૃધ્ધાવસ્થા–મરણ–શેક વિનાશક, પુષ્કલ કલ્યાણ અને સુખને વાહક. આવે સારભૂત છે ધર્મ.
અને છેલી ગાથામાં તે સારૂંએ શાસન ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલ છે. શાસન સિદ્ધ છે. કેઈ સાબીતીની જરૂર નથી. સંયમવૃદ્ધિ એનું વિશાળ લક્ષણ અને ધ્યેય છે. દેવમાં ભારે મેજીલા–નાગ–સુવર્ણ–કિન્નરાદિ કુમારે. એવાઓ પણ સાવથી પૂજે. સારેએ લેક જેમાં પ્રતિષ્ઠિત છે. લેક–સ્થિતિનો આધાર જિનમત છે. આ જગતું પણ તેજ શાસન-પ્રભાવે ટકે છે. રૈલોકયમય જગમાં મૃત્યુલેક અસુરક પણ છે જ. આ ધર્મ વૃદ્ધિ પામતે રહો. શાશ્વત્—વિજયવંત બળે રહો. ઉત્તરોત વૃદ્ધિ પામે.
વિશ્વકલ્યાણી આ વિશાળ ભાવના છે. ભાવકરૂણાને ધોધ છે. ઉચ્ચકોટિની દયાનું મીઠું સ્વાદુ ઝરણું છે. છાંટણાં પામે તે પણ પુણ્યવાન .
૨૩ સિદ્ધાણું બુદાણું–કાસ્થિત સર્વ સિને નમસ્કાર થાઓ સદા. દેવેંદ્રોથી પૂજિત મહાવીર દેવને મસ્તક નમાવી વંદન કરું છું. સંસારસાગરથી તરવાને એક ભાવ નમસ્કાર–વર્ધમાનજિનને કરેલો સમર્થ છે. ગિરનારગિરિ પરદીક્ષા-કેવળ-નિર્વાણ પામનાર ધર્મચકવર્તી અરિષ્ટનેમિને હું નમસ્કાર કરું છું. અષ્ટાપદ ઉપર ૪-૮-૧૦-૨=૨૪ તીર્થ શ્વરોને નમસ્કાર. ત્યાગ કર્યો છે અઢાર દોષ રૂપ દુશ્મનોનો જેમણે. પરમાર્થને પામેલા સિધ્ધ મને સિદ્ધિ આપો. - ૨૪ વૈયાવચગરાણું-સમ્યગૃષ્ટિ આત્માને શાંતિ સમાધિકારક વૈયાવૃત્યકર દેવતાઓને યાદ કરી તેમના
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિમિત્તે કાત્સર્ગ કરવામાં આવે છે.
૨૫ ભગવાનé–અહમાં સિંધ અને અરિહંત ભગવાન–શબ્દમાં સમાતા પાંચે પરમેષ્ઠિની ઉપાસના છે.
૨૬ સવસ્મવિ દેવસિઅ-ઠવણા–સ્થાપના સૂત્ર છે. એવા યા ચરલા પર મુઠી મુકી બોલાય છે. દિવસ કે રાત સંબંધી દુષ્ટાચંતવન-ભાષણ-ચેષ્ટાને મિથ્યાદુષ્કૃત અપાય છે.
૨૭ ઇછામિ ઠામ-દિવસ યા રાત્રી સંબંધી થએલા દોષે-અતિચારોનું પ્રમાર્જન થાય છે. કાયિક-વાચિક માનસિક કયી કયી બાબતમાં ! ઉત્સવ-ભગવંતની આજ્ઞાથી વિરૂધ્ધ બલવાથી, ઉન્માર્ગ સેવનથી, દુર્યાન–અનાચાર વિ. શ્રાવકને એગ્ય નહિ તેવી. કરણીથી, જ્ઞાન-દર્શન-ચરિત્રાચારિત્ર (દેશવિરતિ) સૂવ-સામાયિકત્રણગુપ્તિ-ચાર કષાય-૫ અણુવ્રત, ૩ ગુણવ્રત, ૪ શિક્ષાવ્રત આદિને વિષે લાગેલ દોને મિથ્યાદુકૃત.
૨૮ અતિચાર-ગાથા આમાં ૮ ગાથા પંચાચારની છે. પંચાચારનું વર્ણન છે. કાઉસ્સગમાં આ આચારનું ચિંતવન કરવાનું છે. આચાર વિરૂદ્ધ થયું હોય તે ચેતવાનું છે. માટે અતિચાર ગાથા કહેવાય છે. આ આઠે ગાથા જીવનને આધાર છે. માટે જરા વિસ્તારથી સમજવી જોઈએ. ૧ જ્ઞાનાચાર–
કાલે–જે નિયત કાળ હોય ત્યારે સૂત્રાદિ ભણવા તે.
વિનય-ગુરુ કે જ્ઞાનીને વિનય વંદનાદિ વડે. વિનય વિના વિદ્યા નહિ.
બહુમાન-હૈયાનો પ્રેમ જ્ઞાની અને ગુરુ પર તથા જ્ઞાનઆદિને સાધનો પર.
ઉપધાન-વિશિષ્ટ તપ દ્વારા વિધાન કરેલ સૂત્રોને અભ્યાસ,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) અનિહવર્ણ-જે ગુરુ પાસે ભણ્યા હોય તેનું નામ જાતિ ન છુપાવવા તે.
વ્યંજન-શબ્દને જે હોય તે સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર.
અથ–સાચે સ્પષ્ટ અર્થ કરે અને તેને ઉપગ રાખવે.
તદુભય-શબ્દ–અર્થ બન્નેની મર્યાદા સાચવવી. ૨ દર્શનાચાર– - નિસ્મૃઅિ -દેવ-ગુરુ-ધર્મ અને વીતરાગની વાણી પર પાકે વિશ્વ સ.
નિષ્ફબિઅ-કેઈપણ બીજા મિથ્યાધર્મની ઈચ્છા ન કરવી.
નિબ્રિતિગિચ્છા-પૂજ્ય સાધુ સાધ્વીના વસ્ત્ર-ગાત્ર મલીન દેખી દુર્ગછા ન કરવી. ત્યાગીઓને તે આચાર
અમૂઢદિયાઢ મિથ્યાધર્મને કઈ ચમત્કાર દેખી મહિત ન થવું.
ઉવવૃહ-ઉપવૃંહણ-સમ્યગ્દષ્ટિ-સાધર્મિકના ગુણોની પ્રશંસા કરવી.
થિરીકરણ-તથા પ્રકારના સંગમાં ધર્મથી ચલિત થતા-થએલા આત્માને બહારની મદદ અને ધર્મની ઊંડી સમજ આપી ધર્મમાં સ્થિર કરે. આ ભારે ગુણ છે.
વાત્સલ્ય-સાધર્મિક પ્રત્યેના આંતરબાહ્ય ધર્મ પ્રેમ,
પ્રભાવના-અનેક આત્માઓ ધર્માભિમુખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ જેથી શુધ્ધ સનાતન જૈનધર્મની સૌ પ્રશંસા કરે.
૩ ચારિત્રાચાર-પણિહાણગજુત્ત-પ્રણિધાન પારિભાષિક-ટેકનીકલ શબ્દ છે. જ્યાં સુધી દયેય-લક્ષ્ય નક્કી ન
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧) થયું હોય ત્યાં સુધી તે વસ્તુમાં મન-વચન-કાયાની એકાગ્રતા જન્મતી નથી. આચારનું સંયમનું પાલન આત્માને અનંતસુખ આપનારી મુક્તિ માટે છે. આ ધ્યેય છે. પછી ૫ સમિતિ અને ૩ ગુતિનું પાલન સુકર બની જાય છે. અષ્ટ પ્રવચન માતાના પરમાનંદદાયી પરમ આશીર્વાદ આત્મા ઉપર ઉતરે છે.
તપાચાર–કર્મ નિકાચિત તપેવે અતિ, તે તપના કરીએ બહુમાન. બાહ્ય અભ્યતર બારે પ્રકારને અગ્લાનપણે મનના ઉત્સાહથી કરવો જોઈએ. અણુછવી-કેઈપણ સંસારના પદાર્થની ઈચ્છા શિવાય કરેલ તપ એજ તપ છે. માન-કીતિ લાલસાધારી એ પણ સંસારમાં ભમાવનાર, સંસારને વધારનારા જ ૨ પદાર્થો છે. જે ગણવેષધારી સાધુઓને પણ ચક્કરમાં નાખી દે છે.
વીર્યાચાર-બલ અને વીર્યને ગેપવ્યા સિવાય ધર્મ કરવાનું છે. તે પણ તીર્થકર દેવેએ ફરમાવેલ શાક્ત વિધિ વિધાન પ્રમાણે. બલ શારીરિક છે. વીર્ય આત્માને ઉત્સાહ છે. બન્નેને યથાશક્તિ ધર્મ આરાધનામાં ઉપગ કરે એ વીર્યાચાર છે.
સુગુરુવંદન-આ દ્વાદશાવર્ત વંદન માટેનું સૂત્ર છે. ગુરુની મહત્તા જૈનશાસનમાં વિશિષ્ટ સ્થાન સૂચવે છે. વિનય ગુણની વિવિધતા બતાવે છે. હે ક્ષમાશ્રમણ ! હું આપશ્રીને વંદન કરવાને ઈચ્છું છું. આમ જાહેર કરી ગુરુની રજા મેળવે છે. જૈનશાસનમાં આજ્ઞા પ્રધાન છે. એજ એની મહતી મહત્તા છે. એજ એનું પરમાર્થભર્યું વિશિષ્ટ લક્ષણ છે. વંદન કરશે યથાશક્તિ પણ પાપચાપારને ત્યાગ કરીને મનની શુદ્ધિ વિના ધર્મ કે ?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ગુરુજીને વંદન સાડા ત્રણ હાથ દૂર રહી કરવાની વિધિ છે. પિતે નજદીક જવા માગે છે. ગુરૂ પાદસ્પર્શ કરે છે. માટે અણુજાણહ કહી રજા માગે છે. પગને મસ્તક વડે સ્પર્શ કરે છે. તેમ કરતાં ગુરુજીને કેઈ અલ્પ પણ ગ્લાનિ થઈ હોય તેની ક્ષમા યાચે છે.
પછી પૂછે છે. આપને દિવસ સમધિપૂર્વક પૂરો થયે? ગુરુ કહે એમજ છે. આપની સંયમયાત્રા? ગુરુ સામેથી પૂછે છે. તમે પિ વરૈT તમારે પણ તેમજ છે ને? ફરી શિષ્ય પૂછ છે. ઈદ્રિ-નોઈદ્રિય (મન)થી આપ અબાધિત છે ને? એમજ છે. - હવે પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે. આવશ્યક ક્રિયામાં–ચરણસિત્તરી-કરણ સિત્તરીમાં જે અતિચાર લાગ્યા હોય તેનાથી શિષ્ય પાછો હઠે છે. દિવસમાં ગુરુ સંબંધી ૩૩ આશાતનામાંથી જે થઈ હોય–તેને પ્રતિક્રમે છે. નિંદે છે. ગણે છે. નિંદા આત્મસાણિની–ગોં ગુરુસાણિએ.
૩૦ આલોચના સૂત્ર-રાત્રિ કે દિવસ સંબંધી–કાયિકવાચિક-માનસિક દેષને મિથ્યાકાર.
૩૧ સાત લાખ-૮૪ લાખ છવાયેનિમાં જે કંઈ જીવ પોતે હ હોય, હણાવ્યું હોય, હણનારને સારો ગર્યો હોય તેને મિથ્યાકાર.
૩ર અઢાર વાપસ્થાનક-અઢારે પાપસ્થાનકમાંથી જે પાપ સેવ્યું હોય, સેવરાળ્યું હોય, સેવતાને સારો ગણ્ય હોય તેને મિથ્યાકાર. તે પાપથી પાછો હઠે છે. આત્મા. - ૩૩ સબ્યસ્સવિ-પ્રથમના પ્રતિક્રમણ સ્થાપના સૂત્રના અર્થાનુસાર ગુરુને આદેશ માંગવામાં આવે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૩) ૩૪ વંદિતુ-સારાએ શ્રાવક આચારનું વર્ણન છે. ભૂલને પશ્ચાત્તાપ છે. બારે વ્રતનું વતેમાં લાગતા અતિચાર સહનું સ્પષ્ટીકરણ છે. વંદિતુ સવ્વસિધેિથી શરૂઆત કરી કમાલ કરી છે. સારીએ ધર્મકરણીનું લક્ષ્ય–ધ્યેય સિધ્ધાવસ્થા છે, એ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે.
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર એ ત્રણેને બનેલે મોક્ષમાર્ગ છે. આ વાત બીજી ગાથામાં સ્પષ્ટ કરી છે. ગૃહસ્થાવાસ પાપયુક્ત ઘણું આરંભે-હિંસાત્મક કાર્યોથી ભરેલું છે. ત્રીજી ગાથાને આ વનિ છે. ચોથીમાં અપ્રશસ્ત કષાયે અને રાગદ્વેષ પાપબંધનાં કારણો છે, એને ઉલ્લેખ છે. ૬ ઠી ગાથામાં સમ્યક્ત્વના અતિચારોની આલોચના છે. કુલિંગીને પરિચય ખાસ નિષે છે. સાતમીમાં પિતાને માટે–પરને માટે કે ઉભયને માટે રઈ કરવી કરાવવી પડે છે તેની નિંદના છે.
સંસારની હરકોઈ કિયા ગમે તેટલી જરૂરી જીવનમાં હેય પણ એ પાકિયા જ છે. આ એક સમજી લેવા જેવી મહત્વની વાત છે. જરૂરી એટલે પાપ નહિ એમ બેલાય જ નહિ. નથી ચાલતું, કરવું પડે છે, એ વાત જુદી. પણ પાપક્રિયા એ પાપ જ. નહિ તે પછી ગુંડાગીરી-લૂંટ-ચેરી તે તે વ્યક્તિને જરૂરી જ લાગે છે. ગુન્હો ન ગણ? જૈનશાસન કહે છે–૮ વર્ષની ઉંમર પછી ગૃહસ્થાવાસમાં રહેવું એજ ભૂલ છે. રહેવું પડે એજ કમની કઠનાઈ છે. આ વાતમાં શ્રદ્ધા ધરાવનાર પળેપળે વાતે વાતે પાપથી હીતે રહે એમાં શી નવાઇ? સાધુપણાનો તલસાટ જીવતો જ રહે !
પછી બારે વ્રતના અતિચારોની આલેચના છે. એમાં પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તને ભેદ પાડ્યો છે. પટ્ટિ ' શબ્દથી. સંસારના સ્વાર્થ માટે જે કઈ દોષ સેવ્યો હોય તેની આલે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪) ચના છે. ધર્મકાર્યમાં સ્વપરના આત્મકલ્યાણની વિવેકબુદ્ધિથી શાસ્ત્રીય મર્યાદામાં રહી-ગૃહસ્થ પ્રોગ્ય કરેલી કરણીની આલોચના નથી. કેઈ સતી સ્ત્રીના શીલની રક્ષા માટે ગૃહસ્થોએ ગુસ્સો યા શિક્ષા પણ કરવા પડે ને? આમાં પણ માન-પ્રશંસા કે કીતિની લાલસા ન જ હોવી જોઈએ. ઝીણવટવાની વાત છે. ધમ સૂહમબુદ્ધિની વિચારણા માંગેજ.
સુહિંસુ દુહિએસુ–ગાથામાં અનુકંપાદાન પણ રાગદ્વેષની વૃત્તિને છોડીને કરવા માટેનું સૂચન આકર્ષક છે. તેવી જ રીતે ચરણકરણ યુક્ત સાધુ-મહાત્માઓને, છતે નિર્દોષ સાધુને, નહિ પ્રતિલાજવામાં પણ છેષ બતાવ્યું છે. આ ખરેખર ફરજનું સીધું ભાન કરાવે છે. આ લેક કે પરલેકનું ફળ ધર્મ કરીને ઈચ્છવાનું નથી. પછી માંગવાની તે વાત જ કયાં? સુખમાં વધુ જીવવાની ઈચ્છા. દુઃખમાં મરણની ઈચ્છા. કામભેગાદિની પણ ઈચ્છા કરવાની નથી.
સમ્મતિકિનારો-ગાથામાં સુંદર સ્પષ્ટતા કરી છે. સંસારમાં-ગૃહસ્થપણામાં રહેલા આત્માને ન છૂટકે દુઃખાતે દિલે પણ કોઈ ને કઈ પાપ કરવું પડે છે. પણ તેને પાપબંધઅતિ ઢીલે અને આ છો પડે છે. કેમકે હૈયામાં ક્રૂર પરિ. ણામ નથી. પણ કમળતા સુંવાળાશ છે. જેની દૃષ્ટિ સાચી બની ગઈ છે તે આવાજ હોય. દેહ અને આત્માને ભેદ સમજનારા પાપથી દૂર રહેવા જ મળે. પાપ એ શ્રાપ છે. પાપ એજ પીડા અને દુઃખ છે. પરને પીડા ઉપજાવવી એજ પાપ છે. સંસાર છૂટે અને મુક્તિ મળે એજ ધયેય. એને માટે જ પ્રયાસ. પ્રયત્ન પણ જિનઆજ્ઞા પ્રમાણે. રાગદ્વેષ સર્જિત આઠે કર્મોને આલોચના અને નિંદા વડે હણે છે. જેમ કેઠામાં ઉતરેલા વિષને વૈદ્યો મંત્રો વડે હણે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ચિરસંચિત પાપનો નાશ કરનાર, લાખો ભવેને અટકાવનાર, વીશે જિનેશ્વરદેવામાંથી પ્રગટ થએલી કથાએમાં, મારા દિવસો પસાર થાઓ. શું સુંદર ભાવના ! - પ્રતિક્રમણ શા માટે? ૧. જેની મને કરવામાં આવેલી છે તેવા કૃત્ય કર્યા હોય તે માટે. ૨. અવશ્ય કરવા ગ્ય સુકૃત્ય ન કર્યા તે માટે. ૩. જિનેશ્વરના વચનમાં અશ્રધ્ધા કરી હોય તે માટે. ૪. જિનેશ્વર ના સર્વજ્ઞ વચનથી વિપરીત-ઉલ્ટી પ્રરૂપણું (ઉપદેશ) કરેલ હોય તે માટે. આ ચારથી બચે તે ચારમાં ન ભમે. સદાચાર એના વિચારમાં આવે. ભાગ્યને ચાર પણ ઉંચે બને.
છેવટમાં સર્વજને ખમાવે છે. સર્વ જી પાસે ક્ષમા માંગે છે. સર્વ જી પ્રત્યે મૈત્રીભાવ ધારણ કરે છે. ઝેર–વેરને વિસારી દે છે. મન-વચન-કાયાથી પ્રતિક્રમણ કરતે, પાપથી પાછો હઠતે–પવિત્ર થએલ આત્મા ચોવીશે જિનેશ્વરેને વંદન કરે છે.
૩૫ અદભુકિમિ -ગુરુ ખામણા સૂત્ર. વિનય-વિવેકની ઉંચી કક્ષા. ખાન-પાન-વૈયાવચ્ચ- ભક્તિ–આલાપ–સંલાપ. ઉચ્ચાસન-સમાસન, વચ્ચે બેલવામાં, જે કાંઈ વિનય રહિત થયું હોય, ગુરુ જાણે છે શિષ્ય અજાણ છે. તેને મિથ્યાદુષ્કૃત અપાય છે.
૩૬ આયરિઅઉવજઝાએ–આચાર્ય–ઉપાધ્યાય-શિષ્યસાધર્મિક-કુલ–ગણ સાથે થએલ કષાયની ક્ષમાપના થાય છે. સકળ શ્રી શ્રમણ સંઘને મસ્તકે અંજલિ જોડી ક્ષમાપના કરે છે. ભાવપૂર્વક ધર્મમાં પોતાના ચિત્તને રેકીને સર્વ જીવરાશિને ખમાવે છે. પોતે પણ ક્ષમા આપે છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૬) ૩૭ વિશાલલોચન-ભગવંત મહાવીરદેવનું મુખકમળ તમને પવિત્ર બનાવો. દેવો મેરગિરિ પર પરમાત્માને અભિપેક કરે છે. આનંદમાં મસ્ત બની જાય છે. સ્વર્ગના સુખને પણ તણખલા બરાબર ગણે છે. તે જિનેશ્વરો પ્રભાતમાં તમારા કલ્યાણ માટે થાવ. અપૂર્વ ચંદ્રની કલ્પનામાં તે સૂત્રકારે ભારે ભવ્યતા આણી છે. ચંદ્રમાં (ચંદ્રના વિમાનમાં) હરણનું કલંક. આગમ કલંક રહિત. આગમ સદા પૂર્ણ ચંદ્રનું ગ્રહણ રાહુ કરે. પ્રભુશ્રીનું આગમ તે કુતર્કરૂપી રાહુનું જ ગ્રહણ કરે. માટે જ અપૂર્વાચંદ્ર અને સદા ઉદયવાળું આગમ તે જિનચંદ્રભાષિત. પંડિતજનોએ પ્રણામ કરેલું. એવા આગમને પ્રભાતમાં પ્રણમું છું.
૩૮ નમસ્તુ વર્ધમાનાયકના વિજય વડે મુક્તિ મેળવનાર. કુતીથિકને પરોક્ષ, વર્ધમાન સ્વામીને નમસ્કાર કર્યો છે. દેવરચિત, માખણ જેવા કે મળ, ૯ કમળ પર પ્રભુશ્રીના પાકમળ મહતી શોભાને ધારણ કરે છે. તે જિનેશ્વર કલ્યાણ માટે થાઓ.
વાણીના વિસ્તાર દ્વારા તુરિટ ઈચ્છી છે. તુષ્ટિ તે વીતરાગની વાણી જ આપી શકે ને? જિનેશ્વરના મુખમાંથી નીકળેલી વાણીમાં કષાય–તાપને શમન કરવાની અભૂત તાકાત છે. જેમ જેઠ માસની વૃષ્ટિ તાપના ઘામને શમાવે છે. - ૩૯ વરકનક-સુવર્ણ-શંખ-પરવાળા-મરકતમણિ–મેઘ જેવા વર્ણવાળા ૧૭૦ જિનેશ્વરોને ભાવવંદન કરવામાં આવેલ છે.
૪૦ નાની શાંતિ-સ્વામિને દમિન-ઈદ્રિયનું દમન કરનાર સાધુઓના સ્વામી શાંતિનાથ ભગવાનની આ સ્તવના છે. શ્રી સંઘ ઉપદ્રવ હરનાર શાંતિ-સમાધિકારક સ્તોત્ર છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ મહાદેવીઓનું સાનિધ્ય છે. જલ-જવલનાદિ ભયહર છે. પૂ. આ. શ્રી માનદેવસૂરિકૃત છે.
૪૧ ચઉક્કસાય-પ્રાકૃત (અપભ્રંશ) ભાષામાં બનેલ શ્રી પ્રાર્થનાથ સ્વામિનું ચૈત્યવંદન છે. ચાર કષાય માટે પ્રતિમલ, દુર્જય મદનબાણના નાશક, કાચી રાયણ જેવી કાયાવાળા, શ્રી પાર્શ્વનાથ તમારા વાંછિતને પૂરો. જૈનમાત્રનું વાંછિત મુક્તિ.
૪૨. ભરફેસર-શ્રી આદીશ્વર ભગવંતથી શરૂ કરી શ્રી મહાવીર ભગવંતના શાસનકાળના સ્વપર કલ્યાણ સાધક સત્ત્વશાળી પુરુષોમાં કેટલાકની નામાવલી છે. જેમના નામસ્મરણથી પાપના સમૂહનો નાશ થાય છે. - તેવી જ રીતે મહાસતીઓની નામમાળા આપેલ છે. અકલંક શીલની સ્વામિનીઓને યશવાદ ત્રણે જગમાં ફેલાય એ સ્વાભાવિક છે.
ખૂબી એક અહિંયા આંખ સામે ખડી થાય છે. શું પુરુષ કે સ્ત્રી, દરેક પ્રત્યે સમભાવથી નિહાળતું આ શાસન છે. વ્યવહારથી–શારીરિક-માનસિક-સામાજિક-હિતેને હૈયે રાખી જે કલ્યાણકર વિધાને કર્યા હોય તે પાળવામાં જ બંને વર્ગોનું કલ્યાણ છે. પૂ. સાધુ મહાત્માઓ પણ આ સઝાયનું સ્મરણ હરપ્રભાતે કરે છે. પંચમહાવ્રતધારી મહાત્માએ ગૃહસ્થ સતી સ્ત્રીઓનું નામસ્મરણ કરી એમના સતીત્વ ગુણને બિરદાવે છે. કેઈનું પણ આત્મકલ્યાણ કેમ થાય? એજ જૈનશાસનને વિહિત માગ છે.
૪૩ સકલતી–ગુજરાતી ભાષામાં ભત્પાદક આ એક વિશાળ સ્તવના છે. બારે દેવલોકના, વેયક અને અનુત્તરના, ભવનપતિના-જીત્યેની અને શાશ્વત જિનબિંબની
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮) સંખ્યા ગણાવી ભાવપૂર્વક વંદન કરાય છે. તિષિ અને ચંતામાં રહેલા જિનબિંબને પણ વંદન કર્યું છે. શાશ્વતા ચાર નામ રાષભ-ચંદ્રાનન-વારિષેણ અને વર્ધમાનને ઉલેખ કર્યો છે. સંમેતશિખરના વીશ જિનેશ્વર, અષ્ટાપદના વીશ, વિમલાચલ-ગિરનાર-આબુ-શંખેશ્વર-કેશરીયાજી-તારંગાના અજિતનાથ, અંતરીક્ષ પા–વરણપાસ-જીરાઉલા પાર્શ્વ, થંભણ પાર્શ્વનાથ (ખંભાતના) આદિને વંદન કરે છે. ગામ નગરાદિમાં રહેલા તેમજ વીસ વિહરમાન (મહાવિદેહમાં)ને યાદ કરી અનંત સિધ્ધોને પણ નમસ્કાર કરે છે. છેલ્લે અઢી દ્વીપમાંના સઘળા સાધુ મહાત્માઓ, અઢાર હજાર શીલાંગને ધરનારા, પાંચ મહાવ્રત, સમિતિ અને પંચાચારના પાલનાર, બાહ્ય અત્યંતર તપમાં ઉજમાળને વંદન કરેલ છે.
દેવસરાઈ પ્રતિકમણમાં આવતાં પ્રાયઃ સઘળા સૂત્રેની સમીક્ષા પૂરી થાય છે. પાક્ષિક-ચૌમાસિક અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણમાં આ ઉપરાંત આવતા સૂત્રમાં ખાસ તે સાધુ મહાત્માઓ માટેનું શ્રમણ સૂત્ર-પખિસૂત્ર ત્રણેમાં એકસરખું છે. સલાહંતુ ચૈત્યવંદન, અજિતશાંતિ સ્તવ અને બૃહત શાંતિ સાધુ શ્રાવક માટે એકજ સરખા છે. પાક્ષિક અતિચારના અમુક આલાવા જુદા પડે છે એ બરાબર છે. તેવી જ રીતે સાત લાખ અને અઢાર પાપસ્થાનકને ઠેકાણે સાધુના દૈનિક અને રાત્રિક અતિચાર પણ જુદા છે.
૧ સલાહ-કલિકાળસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજની આ છે કૃતિ. વિધારક એવાશે તીર્થકર દેવેની શબ્દાર્થ ગંભીર સ્તુતિથી ભરપૂર. પહેલા પ્લેકમાં હિંન્ય” yfમ ક્રિયાપડથી નમસ્કાર કરી ભારે કૃતાર્થતા બતાવી છે. સઘળાએ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૯)
અહીંતામાં રહેલ મહાતત્ત્વને શિવરૂપી લક્ષ્મીનુ અધિષ્ઠાન યથાર્થ રીતે જાહેર કર્યુ છે. સ્વગ-મૃત્યુપાતાળ ત્રણે લોકનું ઈશત્વ બતાવવામાં તાત્ત્વિક ઉંડાણ છે. પૂર્વ પુરૂષોની કૃતિઓમાં અજબ ખુખીએ ખચિત હાય છે.
બીજા શ્લોકમાં નામ-આકૃતિ-દ્રવ્ય-ભાવ ચારે નિક્ષેપાની હરકોઇ ક્ષેત્ર અને કાળમાં ઉપસ્થિતિ બતાવી કળામય રીતે અત્ પ્રભુની સંગીન સ્તુતિ કરી છે. પછીના ખાવીસ શ્લોકમાં શ્રી આદીશ્વર ભગવતથી પાર્શ્વનાથ ભગવંત સુધીના ૨૨ તીથંકરાનો સ્તુતિ છે. ભગવંત મહાવીર ધ્રુવની પહેલા ચાર અને પછી એક એમ પાંચ શ્લોકથી સ્તુતિ કરી છે. વચ્ચે એક શ્લોકથી પૃથ્વી પરના શાશ્વતઅશાશ્વત ભવનપતિના-વૈમાનિકના, મનુષ્યકૃતના ચૈત્યાને સ્તબ્યા છે. છેલ્લા બેમાંથી એકમાં દેવનુ સ્વરૂપ અતાવ્યુ છે. ભવેાભવના પાપનો નાશ કરનાર. સિદ્ધિ વધૂવક્ષસ્થલ અલંકાર. અઢાર દોષરૂપી હસ્તિ વિદારક સિ'હું, વીતરાગ ભગવંત છે. છેલ્લામાં અષ્ટાપદ-ગજપદ-સમેતશિખર-ગિરનાર-શત્રુ જયબૈભારગિરિ-મેરૂ-આબુ-ચિત્રકુટ પર રહેલા ઋષભાદિ જિનવા તમારૂં મંગલ કરે. એમ આશીર્વાદ આપ્યા છે.
૨ અજિતશાંતિ—અજિતનાથ અને શાંતિનાથની સ્તુતિ છે. હે પુરૂષો ! દુઃખ દૂર કરવું હાય (સદાનુ') અને સુખનેા માર્ગ શોધતા હા, અભય આપનાર અજિતનાથશાંતિનાથનુ ભાવથી શરણ સ્વીકાર. ‘ભાવ’ શબ્દમાં ઘણું ઘણું કહી નાંખ્યુ છે. દરેક ગાથાને અંતે રાગનું નામ મુકવામાં આવ્યું છે. દેવસુ દરીએ દેવાધિદેવને વંદન કરવા આવે જ ને? ત્યાં તેમના શૃંગારનું નિર્દોષ પણ સુંદર વર્ણન છે. તદ્દન સ્વાભાવિક લાગે તેવું નિવિકાર. અગીયારમી ગાથામાં
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૦)
શાંતિનાથ ભગવતની ચક્રવતિ પાની ઋદ્ધિનુ વણન છે. છત્ત નામર-ગાથામાં તી કરાના લક્ષણાનુ વર્ણન છે. છેલ્લી ગાથા સારરૂપ છે. તમારી ઇચ્છા પરમપદ પામવાની છે ? સુવિસ્તૃત સ્વાભાવિક ગૌરવભરી આત્માન્નતિકારક કીર્તિની કામના છે ? ત્રણ લેક ઉપ્તારમાં સમ જિન વચનના
આદર કરી. આદર કરે.
૩ બૃહત્ શાંતિ-મેટી શાંતિ અપાવનારી છે. માન-અભિમાનના નાશ કરનાર છે. વિશ્વશાંતિના ઢ ંઢેરા છે. ત્રા જો હૈં શાંતિમંત્રતુ' માં તે ચૌદરાજલોકના જીવા પ્રત્યેના મૈત્રીભાવ ખડા કરી દીધા છે. પાપમુક્ત બનાવવાની ભાવના ગર્ભિત પડેલી છે. ભવ્યાત્મામાના ઉદ્બોધનથી શરૂ થાય છે. લાયક આત્માને જ આમંત્રણ અષાય ને ? ભક્તજનાની શાંતિ ઈચ્છી છે. આરોગ્ય-શ્રી-કૃતિ-મતિ-કીતિ આ ખેંચાઇ જ આવે ને ? ઇંદ્રના મેરૂ પરના અરિહાના અભિષેકનુ અનુકરણ છે. ચાવિશે જિનના નામ ઇ શાંતિયાચના કરી છે. वर्धमानांता जिना: शांता: शांतिकरा भवंतु स्वाहाખરેખર જે પોતે રાગ-દ્વેષ-મહુથી પ્રશાંત નથી બન્યા તે બીજાને શું શાંતિ આપવાના છે? ૧૬ વિદ્યાદેવીઓને પવિત્ર કાર્યામાં રક્ષણ માટે આમ ત્રેલ છે. નવગ્રહેા-ચાર લોકપાલની પ્રીતિ ઈચ્છી છે. સગા-સ્નેહી સંબંધી શ્રી ચતુર્વિધ સંઘના– વ્યાધિ દુઃખ દૌર્ભાગ્યનુ ઉપશમન વાંધ્યુ છે. નૃપતિઓને અક્ષય-ભ ડાર-અનાદિના ઈચ્છવામાં પ્રજાનું હિત ચિ ંતવ્યુ છે. શાંતિ સમાધિપૂર્વક ધમ કરી શકે તેજ મહાહિતને ? પછી શાંતિનાથ ભગવંતની સ્તુતિ કરી છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૧) થી શ્રમ સંઘæ શાંતિર્મવા-પમાં વિશ્વકલ્યાણ માર્ગની રક્ષાને ઉડે-હૈયાભાવ તરી આવે છે. બાકી તે રાજારાજ અધિકારી શાંતિમાં હોય તે પ્રજા પણ સુખી હોય એ ખુલ્લી વાત છે. શતિકળશની સુંદર વિધિ પણ રજુ કરી દીધી છે. शिवमस्तु सर्वजगतः, परहितनिरता भवंतु भूतगणाः । दोषाः प्रयांतु नाशं, सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ।।.
અજબ ગજબના ભાવથી ભરેલી આ ગાથા છે. અલ્પક્ષપશમની આ નાની કલમે પણ ખાસુ મુદ્દાસરનું ૨૫૦ પાનાનું પુસ્તક થાય ! છતાં એમાં વહેતી નદી જે પણ નિર્મળ ભાવ અવકીએ. ચાર પદો પરસ્પર ખૂબીથી સંકળાયેલા છે. પૂર્વાનુ પૂવ–પશ્ચાનુપૂવી અને અનાનુપૂવીથી સમર્થ ક્ષપશમ વિશદ ભાવ ખડે કરી શકે.
સર્વજગતનું કલ્યાણ થાઓ. શિવ કે કલ્યાણ તે મુક્તિમાં જ ને? અજન્મા બન્યા શિવાય સર્વતોમુખી અનંત કલ્યાણ ન જ પમાય. અજન્મા બનવા પ્રાણી માત્ર પરના હિતમાં ગુંથાઈ જવું જોઈએ. તે માટે “હિત” કોને કહેવાય તેની પાકી સમજ જોઈએ જ. પરંતુ હિત કરવા માટે પ્રથમ પિતાનામાં રહેલા અનાદિ કાળના દોષને દેશવટે આપ પડશે! નાના મેટા-સૂક્ષ્મ–બાદર સવને તિલાંજલિ આપે જ છૂટકે. પછી પરમાં રહેલા દેને દૂર કરવા કેશિષ કરવી પડશે. પ્રયત્ન છતાં સામેનો ન જ સુધરે તે મધ્યસ્થ ભાવનામાં રમવું પડશે. સર્વે નવા “સર્વજી કર્મવશ છે.” સૂત્ર યાદ કરી મનને શાંત રાખવું પડશે. આ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨)
અધી કાર્યવાહીમાંથી પસાર થનાર જરૂર બેલે. સર્વત્ર સુવી મવતુ હો: એ આત્માની ભાવના સાચી. સક્રિય—નાભિમાંથી ઉકેલી ખાકી તે વત્તને જારિદ્રતા ? માં મીઠાશના વ્હાવા લીજીએજી.’
છેલ્લી એ ગાથામાં પરમાત્મપૂજાથી પ્રગટતી મનની પ્રસન્નતા (આત્મભાવ) દર્શાવી છે. ‘માંગલ્ય' શબ્દની વિશેષતા શાસનમાં રહેલી છે. અરિહંતની આજ્ઞા આનુ ઉંડાણુ રહસ્ય-પંચાચારનુ પાલન-સાધક અને સાધને તરફની અભિરુચિ—આ બધાની રક્ષા એ બધું ઘણું ઘણું ‘શાસન’ શબ્દમાં સમાએલ છે. માટે જ જૈનશાસન સર્વ કલ્યાણનુ કારણ છે. સર્વ ધર્મોમાં પ્રધાન છે. માટે જ એની જયમાં અસ્તિત્વમાં વિશ્વનું શાંતિભર્યું” અસ્તિત્વ ટકી શકે છે.
.
૪ શ્રાવકના મોટા અતિચાર-ખરેખર શાસન સાનુકુળ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ ભાવની વિચારપદ્ધતિ અહિં દેખાય છે. વિષમ કાળમાં ધર્મવિમુખ રહેલા જીવળે પણ પાપથી બચે અને સરળતાથી પાપના કપ પેદા થાય એવી આ ગુર ભાષામાં રચના છે. સમ્યક્ત્વ સહિત ખારે તેમાં લાગતાં ઢાષાનું સરળ સ્પષ્ટીકરણ છે. તદુપરાંત લેખના-ખાર પ્રકારના તપ-વીર્યાચાર-કરણીય-અકરણીય-ભક્ષ્ય અભક્ષ્ય-અઢારે પાપસ્થાનક-કરવા ચેાગ્ય ન કરવાથી—નહિ કરવા ચેાગ્ય કરવાથી-અશ્રધ્ધાથી વિપરીત પ્રરૂપણાથી-લાગેલા સઘળા દોષોને વિગતવાર યાદ કરી, તેનુ પ્રમાન કરવાનુ આ એક આ કાળ માટે વિશેષે કરીને અનુમોદનીય સાધન છે,
૫ સાધુસંઘ માટેની પગામ સજ્ઝાય-શ્રાવકોના વર્દિત્તાને સ્થાને સાધુએ માટેનુ આ દિવસભરના દોષાનુ દિવ્ય પ્રમાન છે. - મહાવ્રત-૫ સમિતિ-૩ ગુપ્તિ-ષટ્ટ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩)
કાય રક્ષા- જી લેશ્યા--૮ મદ--૯ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ-૧૦ સાધુ ધમ--ની પાકી યાદ આપે છે. તદુપરાંત રાગદ્વેષ--મન-વચન કાયાના યેાગઢ ડ. ૩ શલ્ય-૩ ગારવ-૪ સંજ્ઞાના આત્મા પરના જોરનેા પણ ખ્યાલ આપ્યા છે. ૫ આત્મઘાતક ક્રિયાએ શબ્દ--રૂપ--રસ--સ્પર્શ નું તાંડવ. આરૌદ્રધ્યાનની દુષ્ટતા ધ-શુકલધ્યાનની તારકતા વગેરે દ્વાર ઘણા ઘણા દોષોને સાફ્ કરવાનું સૂચન છે. આગળ ચાવીસે જિનેશ્વરાને નમસ્કાર કર્યો છે. પ્રવચન--શાસનની મહાવિશેષણાથી સ્તુતિ કરી છે. સાં લઘુત્તર સવવવવવજ્ઞોમાં પછી પ્રતિજ્ઞા આવે છે. આરાધના માટે ખડેા છું. વિરાધનાથી અટકી જાઉં છું. અસ જમને આળખી સંયમને સ્વીકારૂ છુ. તે જ પ્રમાણે મિથ્યાત્વ અબ્રહ્મ--અજ્ઞાન વગેરેને ઓળખી સમ્યકૃત્વ-બ્રહ્મચ-જ્ઞાનાદિની ઉપાસનામાં રત અને છે.
આંતરજાગૃતિનું પ્રતીક સુંદર શબ્દોમાં મુકયું છે?--
समणोहं, संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपापकम्मे, સમળો,,
અત્તિયાળો, વિટ્ટિસંવનો, માયામોવિવગ્નિત્રો ! હુ શ્રમણ છે. રાગદ્વેષને જીતનાર શ્રમણ બની શકે ને ? તે માટે સ` વિરતિ એ જ અમેાઘ ઉપાય ને? જીના કર્મોના નાશ કરે. નવાને રોકવા પચ્ચક્ખાણ કરે. ‘નિયાણું” તા કરે જ નહિં. સવા રૂપિયામાં સવા લાખના હીરા કણ વેચે? જિનેશ્વરાની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરી સભ્યષ્ટિ અને જ. માયામૃષાનુ તે અસ્તિત્વ જ ન હોય. આવા મહાભાગ મહાત્માએ અઢી દ્વીપમાં હાય તેને વંદન કરવાની કિંમ જાગે જ જાગે. ક્ષમાપના અને મૈત્રી જગતના જીવે સાથે હાય જ. આ છે જિનેશ્વરાના સાચા ભક્ત.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪). ૬ શ્રમણુસૂત્ર-શ્રાવક પણ ભાવપૂર્વક સાંભળે જ ને? સાધુપણાના અભિલાષી છે ને? સૂત્ર તે સૂત્ર છે. પાંચે મહાવતની અને છઠ્ઠી રાત્રિભજન વિરમણની ભવ્ય સંકલન, એના રક્ષણ માટે નવાવાડની રક્ષાની ખેવના, ખેડુત વાડની રક્ષા ન કરે તે ખેતર સાફ જ થાય ને? પશુપક્ષીઓ અને માણસ પણ દુરુપયેગ કરે. અહિં પણ રાગદ્વેષ-મહ અને ચાર કષાયે. તેમજ શાસનના પ્રત્યુનીકે આમાના ધર્મક્ષેત્રને કેરી જ ખાયને? “છ આવવકોની તરણતારણુતા ભગવન્ત શબ્દથી સ્પષ્ટ કરી છે. અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિટ આગમશાની પણ સંકલના ભકિત બહુમાન પૂર્વક કરવામાં આવી છે. બારે અંગ-દ્વાદશાંગીની પણ છેલ્લા આલાવામાં ભાવપૂર્વક ભક્તિ છે.
શરૂઆતમાં તીર્થકરો-તીર્થ- અતીર્થ સિદ્ધ-તીર્થસિધ-- અષિ-મહર્ષિ અને જ્ઞાનને વંદન કરે છે. આ મહામંગળ છે. જૈનશાસનના વિશાળ હૈયાની સાક્ષી છે. નિષ્પક્ષપાત વિધાનોની આકર્ષક ભૂમિકા છે. આખાએ સૂત્રમાં પાપભીરુતા, લીધેલ વતની તીવ્ર કાળજી, દોષોથી બચવાની તાલાવેલી તે પણ ઝીણવટ ભરી રીતે. ખરેખર શૂરાનો છે માગ સંયમનો !
પ મહાવતો, દડું રાત્રિભૂજન વિરમણ. એને દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ-ભાવથી ઉલ્લેખ છે. મન-વચન કાયાથી-કરવા-કરાવવાઅને અનુમોદના પ્રસંગમાં પીછેહઠ. પ્રતિક્રમણ નિંદા નહીં કરી છે. કેવળી ભાખેલ ધર્મના લક્ષણ બતાવ્યા છે. અહિંસાસત્ય-વિનયન-ક્ષમા નિષ્કચનતા -ઉપશામ-બ્રહ્મચર્ય ભિક્ષાવૃત્તિ તે પણ શરીર ટકાવવા પુરતું જ, કૃત-કારિત નહિ. વિ. વિ.
પૂર્વે અજ્ઞાનદશામાં-બાધ ન હોવાથી–પ્રમાદથી-મેહથીગારવથી--ચાર કષાયથી--પાંચ ઇદ્રિના વિશપણાથી--સુખની
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫)
લાલસાથી કરેલ--હિંસા--જુઠ--ચારી- અબ્રહ્મ-પરિગ્રહ--રાત્રિભાજન સઈના ત્રિવિષે ત્રિવિધે મિથ્યાદુષ્કૃત આપે છે.
વમાનકાળ માટે સાવચેત બની જાય છે. ભવિષ્યમાં તેવું કાઈ ન બને તે માટે પચ્ચક્ખાણ-પ્રતિજ્ઞા છે. તે પણ રજીસ્ટર કરાવે છે. કારણ કે-અરિહ ંત-સિધ્ધ-સાધુ-ઇંદ્ર-ચંદ્રસૂર્યાદિ તથા પેાતાના આત્માની સાક્ષીએ લે છે.
આ પ્રમાણે ‘સંનયવિય પઙિય પચવાય પાવમે બની દિવસ-રાત, સુતા યા જાગતા, એકલો હોય કે સભાસ્થિત હાય, પાંચે અત્રતા અને રાત્રિભાજનથી અટકવામાં જ પોતાનું હિત-સુખ-ક્ષેમ માને છે. કારણ કે અન્ય જીવાને પણ હિત-સુખ-ક્ષેમ માટે અને છે. . પ્રાણુ-ભૂત-જીવ-સત્ત્વચારે કક્ષાના જીવા સમાવ્યા છે. આ જીવાને અદુ:ખઅશોક-અપીડા માટે આ પ્રવૃત્તિ નિર્ધારિત છે.
આ મા મહાપુરુષોએ આચરેલ છે. પરમર્ષિ એએ પ્રકાશિત કરેલ છે. માટે તે પ્રશસ્ત છે. દુઃખ-કર્મોના ક્ષય કરે છે. ચાક્ષુ-એધિલાભ અને સંસારના પારને આપનાર છે.
ત્યારપછી પ-૧=૬એને અતિક્રમ કેવી રીતે થાય છે. અને કેવી રીતે રક્ષણ થાય છે. તેના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. અપ્રશસ્ત યાગાથી પ્રાણાતિપાત વિરમણ મહાવ્રતનેા, તીવ્ર રાગદ્વેષથી મૃષાવાદ વિરમણ મહુાત્રતના, અવગ્રહના યાચ્યાર્થી (માલિકને પૂછીને મકાનાદિના ઉપયોગ થાય) અદત્ત વિરમણુ મહાવ્રતને, શબ્દ-રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શોથી મૈથુન વિરમણુ મહાવ્રતને, ઇચ્છા મૂર્છા-કાંક્ષા-લોભથી પરિગ્રહ મહાવ્રતને, અતિમાત્રા આહારથી અથવા સૂર્યાસ્ત વખતે આહારાદિથી છઠ્ઠા વ્રતને અતિક્રમ થયે હાય, આ બધાનું પરિ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬)
માન કરે છે. દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની આરાધનાથી. આલયવિહારાદિની સમિતિથી યુક્ત રક્ષિત ખનીને.
પછીના અગીયાર મુદ્દા મઝેના છે. (૧) સાવદ્ય-મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનના ત્યાગ. અનવદ્ય સમ્યક્ત્વ અને જ્ઞાનનું ગ્રહણ. (૨) રાગદ્વેષ-આ રૌદ્ર ધ્યાનના ત્યાગ. બે પ્રકારના ચારિત્રધ. અને ધર્માંશુકલધ્યાનદત્તચિત્તતા. (૩) કૃષ્ણ-નીલ-કાપોતલેશ્યા ત્યાગ. તેો-પદ્મ-શુકલના સ્વીકાર. (૪) દુઃખશૈય્યા૪, સંજ્ઞા-૪, કષાય-૪ ના પરિહાર. સુખશૈય્યા-૪. સ ંવરસમાધિ–૪નો સ્વીકાર. શરીરને આરામકર વસ્તુને દુઃખશૈય્યા સમજવી. (પ) કામદેષ-પ, પરિગ્રહ-૫ થી દૂર રહેવાનું. પાંચે ઇંદ્રિયા પરના કાણુ. પાંચ પ્રકારનાં સધ્યાનનો અમલ. (૬) છ જીવનિકાય વધ. છ અપ્રશસ્ત ભાષાથી ભાગતા રહેવાનુંઅભ્યંતર છ-બાહ્ય છ પ્રકારના તપમાં લીન બનવાનું. (૭) સાત ભયસ્થાન, સાત વિભગજ્ઞાનના પ્રકારનુ પરિવન, પિડેષણા-પાણેષણા વિ. સાત અધ્યયનને આધીન રહેવાનુ (૮) આઠ મદસ્થાન-આઠ કર્મોના બંધથી બંધાવાનું નહિ. આઠે પ્રવચન માતાના શરણે જ રહેવાનું. (૯) નવ પાપ નિદાન, સંસારસ્થ નવ પ્રકારના જીવાથી દૂર. નવ બ્રહ્મચ વાડ પાલવામાં શૂર. (૧૦) ઉપઘાત દેશ-અસ વર અને સંક્લેશના નાશ કરવાના. સત્ય સમાધિસ્થાન દેશનું રક્ષણ કરવાતુ, (૧૧) અગીઆર તરી તેત્રીસના આંકવાળી આશાતનાનું વન એજ સાચી ઉપસ પદ છે.
આવી રીતે ત્રણ ક્રૂડ રહિત-ત્રિકરણ શુદ્ધ-ત્રણ શલ્ય રહિત, ત્રણે પ્રકારે પ્રતિક્રમા આત્મા પાંચે મહાવ્રતની રક્ષાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯) આ મહાવ્રત ઉચ્ચારણથી કેવા મહાન ગુણે નિપજે છે? સ્થિરતા-ત્રણે શલ્યોને ઉધ્ધાર–વૃતિબલ-ભાવશુદ્ધિ-પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં ઉપયોગ વિ. વિ. સાંપડે છે. સૂત્રકીર્તન-દુઃખક્ષયકર્મક્ષય-મેક્ષ-બોધિલાભ અને સંસારથી ઉતરાણ માટે થાય છે.
અંગબાહ્ય-ઉત્કાલિક સૂત્રોના થડા નામ- દશવૈકાલિકનાનું કપસૂત્ર--મહાકલ્પસૂત્ર -ઔપપાતિક-રાયપણીય-જીવાભિગમ-તંદુતાલિય--ગણિવિજજા-ઝાણવિભત્તિન-મરણવિભક્તિ, સંલેહણ સૂત્ર, વીતરાગ સૂત્ર, આઉર પચ્ચક્ખાણ-મહાપચ્ચફખાણ વિ. વિ.
અંગબાહ્ય-કાલિક સૂત્રોના નામ-ઉત્તરાધ્યયન-નિશીથમહાનિશીથ-જબૂદ્વીપ-સૂર્ય-ચંદ્ર-દ્વીપસાગર એ ચાર પન્નતિ, અરૂણ-વરૂણ-ગરૂલ ત્રણેના ઉપાત--આશીવિષ-દષ્ટિવિષ-- ચારણ- મહાસુમિણ એ ચારની ભાવનાઓ વિ. વિ.
દ્વાદશાંગી – આચારંગ - સૂયડાંગ –સ્થાનાંગ-સમવાયાંગવિવાહપન્નત્તી (ભગવતી) જ્ઞાતાધર્મકથા-ઉપાસક-અંતગડઅણુત્તરવવાઈ એ દસાઓ-પ્રશ્ન વ્યાકરણ-વિપાકસૂત્ર-દષ્ટિવાદ,
આ પ્રમાણે સૂત્રોને અધિકાર અતિ સંક્ષેપમાં સાદર રજુ કરતા મસ્તક નમે છે
. ૧૩ બેલ સ્થાપનાચાર્યના પૂ-મુનિવર આદિ સ્થાપનાચાર્યનું પડિલેહણ કરતા ૧૩ બેલ બેલે છે. ગુરુગુણ ગણનું ભાવત્પાદક વર્ણન એમાં સમાય છે. શુદ્ધ સ્વરૂપના ધારક ગુરૂ, જ્ઞાનમય-દર્શનમયચારિત્રમય-શુદ્ધ શ્રદ્ધામય-શુધ્ધ પ્રરૂપણમય-શુદ્ધ સ્પર્શનામય, પંચાચાર પાલે-પલાવે-અનુદે, મનગુતિ-વચનગુપ્તિ-કાયગુતિએ ગુપ્તા.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮)
૫૦ એલ મુહપત્તિના
આ પચાસ ખેલ ‘મુહપત્તિ પડિલેહણ’ નું મહત્ત્વ સમજાવી જ દે છે. જૈનશાસનની હરકોઈ ક્રિયા જ્ઞાનાત્મક અને આત્મસન્મુખકારી છે. પચાસ ખેલ ગુજરાતી ભાષામાં છે. પણ એમાં શ્રધ્ધા-ત્યાગ-સવર-અહિંસાના તત્ત્વે ઠાંસી ડાંસીને ભરેલા છે. હેય-ઉપાદેયનુ સરળ રીતે જ્ઞાન આપવાની આ પણ એક અનેાખી રીત છે.
સૂત્ર અ તત્ત્વ કરી સસ્તું. મિથ્યાત્વ મોહનીય-મિશ્ર માહનીય સભ્ય મેહનીય-પરિહરૂ. કામરાગ-સ્નેહરાગષ્ટિરાગ પરિહરૂં. સુદેવ-સુગુરુ-સુધ આદરૂં. કુંદેવ-કુગુરુબુધ-પરિહરૂ. જ્ઞાન-દન-ચારિત્ર આરાધુ. જ્ઞાનવિરાધનાદર્શનવિરાધના ચારિત્રવિરાધના પરિહરૂ, મનશુપ્તિ-વચનગુપ્તિ-કાયગુપ્તિ આદરૂ, મનદંડ-વચનદંડ-કાયદડ પરિહરૂ હાસ્ય-રતિ–અરતિ પરિહરૂ.. ભય-શાક-જુગુ'સા પરિહરૂ કૃષ્ણવેશ્યા-નીલલેશ્યા-કાપાતલેશ્યા પરિહરૂ. ઋદ્ધિગૌરવ-રસગૌરવ શાતાગૌરવ પરિહરૂ. માયાશલ્ય નિયાણુશય-મિથ્યાત્વશલ્ય પરિહરૂ'. ક્રોધમાન પરિહરૂ. માયાલેાભ પરિહરૂ પૃથ્વીકાય-અકાય-તેઉકાયની રક્ષા કરૂં. વાયુકાય-વનસ્પતિ-ત્રકાયની રક્ષા કરૂં.
સંસારમાં અત્યંત દારૂણ ભવભ્રમણ કરતાં જીવે પરની પરર્ષિ એની કરૂણા તે! જુએ. દિવસમાં સાંજે, રાત્રિમાં સવારે, પડિલેહણમાં અન્ને વખત તે અનેક વખત આ ૫૦ એલની સુસ્મૃતિ કરવાની જ. અને તે સ્મૃતિ કરતાં પહેલા જ પદમાં સદ્ગુણાની વાત. અને તે પણ સૂત્ર અને અ અન્નની. સૂત્ર એટલે ત્રિપદીને અ. સૂત્ર એટલે ગણધર ગુમ્મિત દ્વાદશાંગી. પંચાંગી એટલે સૂત્રના વિસ્તાર. તેની
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯) પાકી છણાવટભરી સ્પષ્ટ સમજણ એટલે સહણ-શ્રદ્ધા પણ સમજણ યુક્ત-જ્ઞાનભરી. આ છે જૈનશાસનની અને ખી ખૂબી.
આ ૫૦ બેલ મોટા ભાગના શ્રી ચતુર્વિધ સંઘમાં વિસરાતા જતા અનુભવાય છે. એ ખરેખર દુઃખને વિષય છે. આવું અણમોલ ઔષધ ભવોગ માટેનું અને તેની ઉપેક્ષા? કે ખરેખર ભવ-જન્મ મરણના ચક્કર રેગ રૂપ લાગ્યા જ નહિ હોય? એમ તે કેમ કહીએ? પણ તે પ્રત્યે એને તેવા અનેક રહસ્ય પ્રત્યે બેધ્યાન વધતું જાય છે એમ તે કહેવું જ પડશે ને?
અને છેલ્લે છકાયની રક્ષાને સાદ કેવી સાદી પણ મધુરી રીતે એકરારની ભાષામાં મૂકી દીધું છે. પાઠ મુકવાની રીત તે જાણે આજના કહેવાતા કીન્નર-ગાર્ડન-બાળ-શિક્ષણલયે જેવી સહેલી અને સરળ. પણ બધ ઉંડો-મીઠે અને તારક. સાથે જ સ્વાથ્ય અને મનને મજબુત બનાવનાર. પરંપરાએ મુક્તિધામમાં પહોંચાડનાર.
વિભાગ ચોથે
પ્રકીર્ણ સંગ્રહ
મહાશાસન એટલે શું? સુખ શાંતિ અને સમાધિનું કેન્દ્રસ્થાન છે. પ્રકૃતિ તંત્રની સરળ સુવ્યવસ્થા છે. સ્વભાવદશા તરફની કુદરતી કુચ.. વિભાવદશાથી દૂર રહેવાની વૃત્તિ અને કાળજી એ બે મહાશાસનના મુખ્ય અંગ બની રહે છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાહે કરી અનાદિ છે. હરકોઈ તીર્થકર ભગવંત તીર્થની સ્થાપના કરે છે. પરમ સત્યને પ્રકાશ કરે છે. ભારે સુગ્ય અને ઉચ્ચ કક્ષાના ક્ષપશમને ધરનારા ગણધર મહારાજાઓ તે સત્યને ઝીલે છે. તે સત્યને મહાવિસ્તાર કરે છે. દ્વાદશાંગીની વિશદ રચના કરે છે. ચૌદ પૂર્વે બારમા અંગમાં સમાય છે. નમસ્કાર મહામંત્ર ચૌદે પૂર્વને સર્વોત્તમ કટિને સાર છે.
બારે અંગ ઉપર મહાપ્રભુની મહાર છાપ છે. ગણધરના મસ્તક ઉપર વાક્પ-સુંગધી ચૂર્ણની મુષ્ટિ દ્વારા કરે છે. મહાશાસનનું આધિપત્ય-પ્રવર્તન એંપાય છે “વિશ્વ-- કલ્યાણ”ને સનાતન માર્ગે વહેતે થાય છે. પ્રકૃતિ તંત્રના સાચા સૌંદર્યને વિસ્તાર થાય છે.
શરીર જડ છે. આત્મા ચેતન છે. અનંત સુખને અનંત જ્ઞાનને ધણી છે ચેતન-આત્મા જડ કર્મોથી દબાએલ છે. કર્મોને આત્મા પરને ઘેરે અનાદિકાલીન છે. ભયંકર જોરદાર અને સ્વરૂપભાનને ભૂલાવનાર છે. માટે જ આત્મા અને ભૂલી પરમાં પડ્યા છે. રાઓ છે. આત્મા માટે સ્વશિવાય બધી વસ્તુઓ પર છે. પરપુદ્ગલના જડ આકર્ષણમાં ખેંચાએલ છે. એ આકર્ષણ ઓછું થતું જાય, સ્વનું ભાન થતું જાય, મૂળ પ્રકૃતિ જાગૃત થાય, વિકૃત પ્રકૃતિને વિલય થતા જાય, તેમ તેમ શુદ્ધ પ્રકૃતિનું સૌંદર્ય ખીલતું જાય. આત્માનંદનો અનુભવ થાય.
સંસાર અસાર લાગે. સારભૂત સ્વભાવ લાગે. સ્વભાવ પ્રગટ કરવામાં સહાયક સાધનો સાર લાગે. સંપૂણ સ્વભાવ પ્રગટાવવા કર્મોની સફાઈ કરવી પડે સફાઈને સફાળો માર્ગ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૧)
પતનસ્થાને નું ભાન. ઉત્થાનના સાચા રાહ. તેમાં ઉપયોગી પદાર્થો અને સાધના આ બધુ બતાવે મહાશાસન.
સે મસા નહિ. પાંચ પચાસ હજાર નહિ. લાખ દશ લાખ નહિ. ક્રેડા નહિ. અખજો નહિ. પણ અનંત અનંત વર્ષોના કાળ વહી ગયા. આત્મા પર સ્વાર થયેલા કર્મોના જથ્થાને. એ જથ્થા ખસેડવા અનેક ઉપાયા યોજવા પડે. એ બતાવે મહાશાસન. કુદરતી રીતે પ્રકૃતિ તંત્રને વહેતુ રાખવુ. આડે ગએલાને પાછા તે રાહ પર લાવી દેવા. આગેકુચ કરાવવી. નિશ્ચિંત મુક્તિસ્થાને પહાંચાડવા. આ બધું કરે મહાશાસન.
તેના મુખ્ય સ્થૂલ સાધના. દાંન-શીલ-તપ-ભાવના, દ્રવ્યથી અને ભાવથી સમજપૂર્વક તેને અમલ. એમાંથી ભાન થાય માક્ષમા. સાન પ્રગટે રત્નત્રયીની. સમ્યક્ વર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રાળિ મોક્ષમાર્ગ: એ અટલ સિધ્ધાંત વૈજ્ઞાનિક રીતે મનમાં રમતા બની જાય.
આ
રીતે સ્થૂલથી અ ઘટાવીએ. પ્રવચન આગમ-શાસ્રા એ પણ મહાશાસન, ત્રિભુવનાધિપતિ તી કરદેશની સુવિશદ મહાઆજ્ઞા એ પણ મહાશાસન. આજ્ઞાધારી આજ્ઞાને સમર્પિત શ્રમણપ્રધાન શ્રી સંઘ એ પણ મહાશાસન. મહાશાસનથી જ મુક્તિ મળે!
સેાએ સો ટકા શકા વિનાની વાત છે. મુક્તિ મળે તે મહાશાસનથી જ. એના તત્વા જેના હૈયામાં રમતા થયા-ગમતા થયા-ભાવતા થયા એની મુક્તિ નક્કી નક્કી-નક્કી. ગમે તે વેશમાં હાય-કોઇપણ દેશમાં હાય, ગમી જાય-એસી જાય જો મહાશાસનની મીઠાશ તે અનાદિની કડવાશ જાય. કષાયે કારમી વિદાય લેવા માંડે પ્રશમના પકાશ થાય. જ્ઞાન
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે હાઈ કેલ
(૧૪૨: તેજ ઝળકે. સત્ય પ્રણેતાની શોધ થાય. સાચી ધમાં અરિ હંત દેખાય. અરિહંતને તારક માગ દેખાય. આગેકુચ શરૂ થાય એક બે કે પાંચ પંદર ભવે પણ અજન્મા બનવાનું જ
આવા આત્માની પ્રકૃતિ સરળ બની જાય છે. સ્વભાવે પર-ઉપકારમાં રત બને છે. શક્તિ હોય તે સામાનું દુઃખ દૂર કરીને જ ઝંપે. આંતરદુઃખનું પણ ભાન કરાવે. પુણ્ય પાપના ખેલ સમજાવે. કમસત્તાનું પરિબળ હઠાવવા પ્રેરણા કરે. સંયમ માર્ગનો સ્વાદ સમજાવે. મહામુનિઓને સંપર્ક કરાવી આ રીતે સ્વ સાથે પરનું હિત એનું ધ્યેય બની જાય ભાવ-કરૂણા માલિક મહાશાસનનો જ ગણાય. એની મુકિત માટે ઝાઝો વિલંબ નહિ. માર્ગમાં પ્રાયઃ વિજ્ઞ નહિ.
સ્વનાં દુખે પણ પરનું ભલું ” એ તે મહાશાસન સમર્પિતજ કરી શકે ને?
પાંચ મહાવ્રત-પાંચ સમિતિ–ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન એટલે સ્વ સાથે પરની પરમ દયા. આ દયા જેમના હૈયામાં વસી, તેમના આત્મા ઉઠયા હસી, તે કદી ન જાય સંસારમાં ફરી. કારણ કે કર્મોને લાગવા માંડી મસી. દયાળુ આત્માઓ દાની જ હોય છે. અને શક્તિ ખીલતાં દાન દેવાજ માંડે. મહાત્માઓ ભાવદાનમાં પ્રવીણ હોય છે. આત્મસ્વરૂપ ઓળખાવે છે. સંસારની જાળમાંથી મૂકાવે છે. સન્માર્ગે ચઢાવી મુકિતના પથે દોરી જાય છે. એટલે દોરનાર અને દોરનાર બન્નેની મુકિત થાય છે.
મુક્તિમાં સુખ શું છે? . પહેલું સુખ એ કે દુઃખત્પાદક કઈ સાધન જ ત્યાં નથી, સર્વ દુઃખનું મૂળ શરીર, તે ત્યાં છે જ નહિ. શરીરત્પાદ કર્મસત્તાને સમુળ નાશ થવાથી. સંગ પાછળ વિચાગનું
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૩) દુઃખ. ખોરાક કે આહાર પાછળ પૈસા પ્રાપ્તિ અને હાજતેનું દુઃખ. વાહ વાહ પછી અપકીર્તિનું દુઃખ. આમાનું દુઃખ ત્યાં કઈ જ નથી. ત્યાં છે સચ્ચિદાનંદમય દશા સત્ચિત્—આનંદ. સ્વભાવદશા-જ્ઞાન અને આનંદ આ ત્રણમાં જ સમાતે આત્મા. સદા માટે બંધનમુકત. ખાનપાનની પણ ત્યાં જરૂર રહી નહી. કેમકે શરીર નથી, ઇઢિયે નથી. છે માત્ર એક સ્વભાવમાં રમત-સ્વ–આત્મા.
પુણ્ય પણ એક બંધન છે? જરૂર બંધન છે. જડ પુદ્ગલેને એક સમૂહ છે. સારી ક્રિયાઓના પ્રભાવે આકર્ષિત થયેલ, પણ તે એકાંતે ત્યાજ્ય નથી બનતું. મુકિતપંથમાં એની પણ જરૂર પડે છે. મજબુત સંઘયણ–મજબુત મન-ધર્મ સામગ્રી વિ. સાધન છે. જે તેને સદુપયોગ થાય છે. અને નિઃસ્વાર્થ પણે કરેલી સલ્કિયા તે પુણ્યબંધ કરાવે છે. તે પુણ્ય મળેલી સામગ્રીમાં મનને મુંઝાવા દેતું નથી. અધિક સત્કાર્યમાં પ્રેરણાત્મક બને છે. માટે તે પુણ્ય પુણ્યાનુબંધી કહેવાય છે.
બીજું એક પુણ્ય પાપાનુબંધી છે. એહિક કે પારલૌકિક ઇચ્છાઓથી કરેલું તે પુણ્ય સામગ્રી આપી તે દે, છે–પણ તે સામગ્રીના દુરુપયેગથી રખડાવી અનેક યાતનાએ ઉભી કરે છે.
પાપ પણ પુણ્યાનુબંધી હોય છે. પાપના પરિણામે દુઃખી-દરિદ્ર હોય. પણ પૂર્વભવના સુસંસ્કારોને પ્રભાવે વિચારે ધર્મમય અને આત્મન્નિતિકારક હોય છે.
પાપાનુબંધી પાપ–પાપ કરીને આવેલે મહાદઃખી અહિંયા પણ ભયંકર કર્મો કરે છે. તિર્યંચ યા નરકગતિમાં ગમન કરે છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪) અટવીમાં ભોમિયે સાથે રાખવું પડે છે. તે ભીલાદિ લુંટારે જાતિને હોય છે. છતાં તેને સાથે રાખીને અટવી પાર કરવી પડે છે. પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય વળાવા જેવું છે. એટલા પુરતે એને સાવચેતપણે ઉપગ કરે પડે છે. અને ઉપલા ઉત્થાનકમમાં અમુક સ્ટેજે એને આપોઆપ વિલય થાય છે.
દશન-પૂજનથી આત્માને શું લાભ? દર્શન દેવાધિદેવનું કરીએ છીએ. તેમના જેવા થવા માટે. પિતે વીતરાગ બન્યા છે. રાગદ્વેષ–મેહથી પર બન્યા છે. સર્વશ્રેષ્ઠ આત્મા બન્યા છે. માટે પરમાત્મા બન્યા છે. વીતરાગ પરમાત્માના દર્શનથી વીતરાગતાનું ભાન થાય છે. પરમાત્મા બનવાનું મન થાય છે આત્મામાં જાગૃતિ આવે છે. એમના તપ-ત્યાગ-સંયમ યાદ આવતા આપણે આત્મા આનંદવિભેર બની જાય છે. સંસાર ભૂલી જવાય છે. મન અને આંખ પરમાત્માની મૂર્તિ પર ઠરી જાય છે. મન નિર્મળ બને છે. તન પ્રફુલિત બને છે. ધન તુચ્છ લાગે છે. સંસારમેહ વિસરાય છે. જે જાળ છોડવા જેવી લાગે છે. સાચે રાહ સાંપડે છે. રોજ દર્શન કરવાથી જાગૃતિ તાજી રહે છે.
પૂજન એ તે પરમાત્માની નિકટ આવવાને રાજમાર્ગ છે. સદ્ગૃહસ્થો માટે. અંગસ્પેશયા પૂજન પાવક અગ્નિ છે. વિદ્યુત કરન્ટ છે. મૂછિત આત્મા જાગૃત બની જાય છે. અંગે અંગને સ્પર્શ કરતા અનંગ–અશરીરી-અજન્મા બનવાનું મન થાય છે. એક એક અગને વિચાર અંગુલિથી સ્પર્શ કરતા કરે છે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૫) નવ અંગની પૂજાની મહત્તા. ૧. પ્રભુને અંગુઠો રૂડો રૂપાળે મનમેહન–મેહને મારનાર--મેહને મારવાની પ્રેરણું કરનાર. દેહિક આસને ધ્યાનમાં પ્રભુ અંગુઠાના બળ ઉપર રહેતા.
૨. જાનુબળે કાઉસ્સગ્ન રહ્યા-વિચર્યા દેશવિદેશ-અનેકેને ઉપદેશ આપી તાર્યા. નાથે અંગેઅંગને ઉપગ વિશ્વોદ્ધારમાં કર્યો.
૩. પ્રભુના સુકમળ હાથ. જાણે વૃક્ષની લાંબી વેલડી. ફળથી લાદેલી. અનેકેના દારિદ્ર દૂર થયા. વષીદાનના અવસરે. અનેકોને તાર્યા ભવસાગરમાંથી એ કમળકમળ હાથે. ચૂર્ણમુષ્ટિ વાસક્ષેપ કરીને. શાસન સ્થાપ્યું એ સુંવાળા હાથે. ગણધર મસ્તકે હાથ મૂકી શાસન સંક્રમાવ્યું.
૪. બન્ને ખભા તે માનનાશના પ્રતિક છે. અનંત શક્તિના ધણી પણ દૃષ્ટિ નિમ્ન. સંસારસમુદ્ર તરવાને સમર્થ બે તુંબડા જ સમજે ને.
૫. શીખાસ્થાન એટલે સિદ્ધશિલા પર આત્મસ્થાપના. કાશમીરજ યુક્ત અંગુલી ત્યાં સ્પર્શે. આત્માનું સદાનું ઘર યાદ આવે. નાથ ત્યાંજ છે ને ? ભેગા થાવું છે ને? લોકાંતે વસવું એટલે વાસના માત્રને વિનાશ. સ્વરૂપ રમણતાને સંપૂર્ણ આસ્વાદ.
૬. ભાલતિલક જયવંત-અષ્ટમી શશી સમ ભાલ રે. સર્વને ભાલ નાથના શરણે જગત્પતિના શરણે. લલાટના લેખ મુક્તિના. અનેકેને મેકલે અને પોતે જાય. એ તેજના કિરણો ભવ્ય લલાટના લલાટે લખાયેલ કેવળ લક્ષ્મી. એ લક્ષ્મીના દાન ભવ્યાત્માઓને.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૬) ૭. પ્રભુશ્રીની આ ગરવી ગ્રીવા. સેળ સેળ પહોર પ્રભુજીની દેશના પ્રસાર પામે. પ્રસરે આત્માની સુરભિ. સર્વવિરતિ-દેશવિરતિ-સમ્યક્ત્વની લહાણ થાય. માર્ગાનુસારીપણાનું પણ સન્માન થાય. ન્યાય નીતિ ને સત્યની સુરાવલી બાજે. પ્રમાણિકતાના પાઠ ભણાવાય માટે જ આ કઠ, કમનીય-રમણીય-સ્પર્શનીય.
૮, હૃદય અને તે નાથનું કરૂણરસથી તરબળ. વિચારે વિચારે કરૂણરસનું ઝરણું ઝરે. ઉપશમરસને દરિયે. રાગ ને રેષ ખાખ. હીમ જેવા થઈ બાળ્યા. કાળા મેશ બનાવી કાઢ્યા. કર્મો બિચારા હાર્યા. જાય નાઠા. જાય નાઠા.
૯. નાભિકમળની પૂજા કરતા અવિચળ ઠામ. સહસ્ત્રપત્ર કમળની જેમ સુગંધી, સર્વત્ર પ્રસરે. નાથના અનંતગુણોનો મઘમઘાટ મેહને મારે. કર્મોને ડારે. ધ્યાનદશા આણે. માનદશાને નાથે. જ્ઞાનદશા સાથે ભવ્યાત્માઓ-રચે-ગાજે.
નવે અંગની પૂજન. પાપ ધ્રુજતા. પુણ્ય પરમાણુઓ આવતા–ફાવતા–ભાવતા. નવતત્વને જણાવતા. બ્રહ્મનવને ઉપાસતા. પરબ્રહ્મમાં જામતા.
અષ્ટપ્રકારી પૂજામય ઉપાસના. ઉપાસકને ઉપાસના વિના ચેન પડે નહિ. મન મુક્તિમાં. તને ધ્યાનમાં. આતમ અન્ય એક્તાનમાં. તુહિ-તું હિતુહિ એ છે એની લયલીનતા. મારા નાથ! મારા પ્રભુ! મારા તારક! તરવાને માર્ગ નાથે બતાવ્યું. સુખ શાતિ સમાધિ સંસારમાં પણ નાથની આપી. શું કરું મારા નાથને માટે. આજ્ઞાપાલન એજ ઉંચી ભક્તિ. છેડવો જોઈએ સંસાર. સ્વીકાર સંયમનો, સર્વવિરતિને, પણ લાચાર. તેવા પરિણામ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) નથી. તાકાત નથી. અશક્તિ આસક્તિ બંને ઉભા છે. પણ ભાવ તે છે જ. ભાવનું પ્રતિક દ્રવ્ય પૂજા-અષ્ટપ્રકારી-સત્તર પ્રકારી-શતપ્રકારી. ધન્ય છે ભક્તજને !
૧. સુંદર જળ સ્વચ્છ અને પવિત્ર દૂધ ગાયાદિનું. દહીંદધિનું મિશ્રણ-સામાન્ય ઘી અને ખડી સાકર. પાંચનું બને પંચામૃત. વ્યવહારમાં આ પાંચને મનુષ્યલેકના અમૃત ગણાય છે. એમાં ભળ–કેસર–બરાસ-કસ્તુરી આદિ અનેક સુગંધિ પદાર્થો-૧૦૮ જેવી ઔષધીએ બે હાથે ઉછળતા હૈયે હૈયાની પાસે કળશ ઝાલે છે. ભક્ત ભાવના ભાવે છે. નાથ! દેવાધિદેવ ! તું નિર્મળ બની ગયે. કમળ દૂર કર્યા. હું છું મળભર્યો. તારો અભિષેક મારા મળને દૂર કરશે. આ પંચામૃતધાર પંચજ્ઞાનને પ્રગટાવશે. ભક્તને હર્ષ માટે નથી. હર્ષોથી ભીની બને છે. ધીમી-મીઠી ધારામાંથી ભાવધારા પ્રગટે છે. પુણ્ય પ્રકર્ષ પામે છે. નિર્જરા અદૂભત સધાય છે. સાધકદશાને અનુભવ થાય છે.
અંગલુછણ સુકોમળ-સફેદ–બગલાની પાંખ જેવા. પહેલું ફરનું કે સુકોમળ પતની પોપલીનનું. બીજું અને ત્રીજું સુંવાળી મલમલનું. સરસ રસ જામે. જે ભક્તિ અંગ આવે. વિમળા મતિ થાવે. નાથના ગુણ ગાવે. આ તે હૈયાની તે વખતની ભાવના.
૨. ચંદનપૂજા ચતુર ચકેર કરે. ઘનસાર (બરાસ) ભેળી રસ તરબળ કરે. કાશ્મીરજ રૂડો રંગ આણે. સુગંધ કસ્તુરીતણું મન હરે. ભાગ્યદશા તસ ફરે. પુણ્ય અખૂટ ભરે. મુક્તિગમન-નિશ્ચિત કરે. વિલેપન સર્વ અંગ બરાસ કરે. કેશર કસ્તુરી મિશ્રિત નવ અંગ પૂજે. પાપ સકળ ધ્રુજે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮)
૩. જાય–જુઈ-કેતકી- પગર ભરે. લાલ ગુલાખ મનહર અગ ધરે. ચપા-મોગરા મન હરે. દમનક દુઃખ દૂર કરે. કમળ વિકસિત ચક્ષુ કરે. હુ ભરે-ઉલ્લાસ ભરે દુઃખ હરે.
ભવ
વિકસિત ભાગ ભયે, ભવથાક દૂર થયા: ચરણ શરણ સ્વીકાર કર્યા, ભવના માનુ અંત થયો.
“ ધૂપ દશાંગ જળે. રત્નજડિત ધૂપદાન મળે. સુધ સર્વાંગ ભરે. આતમ સુરભિ આય મળે. ભવપાતક દાહ થએ. આતમ લાલી પ્રકાશ ભયે-મુક્તિ વધૂકા જાય મળે.
૧. દ્યુત ઘન ભર્યાં દીપક દિવ્ય જલ્યેા. મગળ દીપ જ્ઞાન પ્રકાશ ભચ.
ધર્યાં.
દૈય શીખાને દીવડા રે, પ્રગટે આતમ જ્યાત, નાથની કેવળ લક્ષ્મી. બનાવવી છે પોતાની. આકણુ છે એ દ્વીપની જ્યેાતમાં—જ્યેાત ભર્યા છે ભાવાગ્નિ, પ્રકાશને પુજ. સાચી ભાવનાને ગુજ.
૬.
અક્ષત-અક્ષય-અખંડિત—રળિયામણા. સાથીય સુંદર–આકર્ષક આંખને ગમી જાય તેવા. ચારગતિ નિવારે એવે. લેવા છે શિવસુખને મેવા. રત્નત્રયીનું ભેટછું. લેવુ છે ઢગલી ત્રણ કરીને અને વસવુ નાથની સાથે. સિધ્ધશિલાની ઉપર જતા. કેશરભીની વિવાહ પત્રિકા. વરમુક્તિ લક્ષ્મી વધૂ વરવાની. એ છે સ્વસ્તિકની સાથે કતા.
૭. ફળ પૂજા ઉત્તમ કીજીએ. ચતુર ચકાર ફળ ઉત્તમ લીજીએ. વિવિધ પ્રકારના સુગંધ યુક્ત રંગ-બેરંગી ફળે. અને ભવેાભવના પાપ ટળે. મેાક્ષપુરીના માર્ગે વળે.
૮. નૈવેદ્ય અવનવા જાતિ વિવિધના. ધૃતપુર મેસુર આણીએ. સાટા પેડા-બરફી લાવીએ. મેાતીચુર ને મનહર
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૯) જાબુ ગુલાબ. ખાજા મોળા મીઠા ને અમૃતપાક. એમ પૂજા કરીએ વિવિધ પ્રકાર
પૂજા અષ્ટ પ્રકાર કરે, તન-મન હર્ષ ભરે; કર્મ અષ્ટ દૂર હરે, આતમનૂર પ્રગટ કરે.
ભાવપૂજા ભવનાશિની. ભાવપૂજા એ ભવસાગર તરવાનું નાવ છે. જેમાં નાથની સ્તવના અને આત્માની નિંદા. પ્રભુગુણગણું વર્ણન. સ્વદૂષણ સમૂહ ગહ. દેષવિસર્જન, ગુણ સંક્રમણ વિ. મુખ્યતા હોય છે. રાગરાગિણી-તાલ-લય બદ્ધ સુરાવલી સાથેનું સંગીત. મંદ મધુરસ્વરને આલાપ. જરાએ ઘંઘાટ નહિ. કેઈને અડચણ નહિં. સૌ તિપિતાની રુચિ અનુસાર ભાવના ભાવી શકે. સંસારના વ્યવહારને ઘડીભર ભૂલી જાય. આત્માનંદમાં તરબળ બની જાય.
વિધિ અનુસાર ઈરિયાવહિયં–લેગસ પ્રગટ કહે. ત્રણ ખમાસમણ–ચૈત્યવંદનને આદેશ માગે. ૩-૫-૭ શ્લેક ગાથા કે કડીનું ચૈત્યવંદન. કિંચિથી જાવંત કે વિ. સાહૂ નમેહંતુ કહી સુમધુર સ્તવન ધીમા અને સ્વસ્થ સ્વરે લલકારે. ભાવને ચમકારે. કમળનિવારે. આત્મા ભવસાગરને ક્રિનારે. જયવીયરાય આર્યા છંદમાં અર્થ વિચારણા સાથે ઉચ્ચારે. અરિહંત ચેઈયાણું એક નવકારને કાઉસ્સગ. વિશદ સ્તુતિ બનતા સુધી મૂળનાયકની. પછી છેલ્લે અવિધિની ક્ષમાપના. પ્રભુસાક્ષીએ પચ્ચખાણ. જતા જતા ઘંટાના-દિવ્યાષ. - ઘંટનાદ અને કાંસી જોડાનું રહસ્ય. - ઘંટનાદ એટલે જાગૃત થવું. બીજાને જાગૃત કરવા. નાથને સંદેશ ઝીલવાની પ્રેમભરી પ્રેરણા. એના નાદમાં માદ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫o) કતા છે આત્માની. નાશકતા છે મદ અને માનની. એના ઘષમાં પિષ છે પરમાત્મભાવને. પ્રક્રિયા છે–પ્રેસેસ છે સાયન્ટિફીક-વૈજ્ઞાનિક દેવે પણ દુંદુભિને નાદ કરે છે. ઉદ્ઘાષણ કરે છે.
भो भोः प्रमादमवघूय भजध्वमेनमागत्य निर्वृत्तिपुरी प्रति सार्थवाहम् ।। પ્રમાદને પછાડે. મનને મઠારે. નાથને ભજે. નાથ સાર્થવાહ છે મુક્તિપુરી જવા માટે. હે ભવ્ય લોક ! આ આ આત્મકલ્યાણ સાધે.
કાંસી જેડા કે કરતાલસાથે નરઘા-પખાજ કે ઢેલને કવનિ. આ છે આંતરિક ભાવનાનું બાહ્ય પ્રતિક સમૂહ સંગીતનું તાન. ગાન એનું દુઃખહર છે. તન-મન-આત્માનું દુઃખ જાય. નાથને જય જયકાર થાય. નાથની જયમાં ભક્તજનને વિય. દુનિયા ભુલાઈ જાય. પરમાત્મામાં લયલીન બનાય. વિભાગ વીસરાય, સ્વભાવને અનુભવ થાય. આજુબાજુનું વાતાવરણ સ્પર્શે નહિ. બીજે દુન્યવી શબ્દ કાને પડે નહિ. બેલાતા પદોને રણકાર કાનમાં ગુંજે.
સમ્પીય સંત-સંગીત આત્માને રણકાર છે. જ્ઞાનની જાગૃતિ છે. સ્વભાવની સ્મૃતિ છે પુગલભાવની વિસ્મૃતિ છે. આત્માનંદમાં રમણતા છે. પરમાત્મભાવમાં પ્રવેશે છે. સાધુપણાનું સંભારણું છે. સંયમભાવની સ્વીકૃતિ છે. ત્યાગને તલસાટ છે. મેહને માર છે. રાગદ્વેષ પર ઘા છે. સાચે રાહ છે પરમાત્મ આજ્ઞાને.
સંગીતમાં તીર્થકર નામકર્મ બાંધ્યું શ્રી રાવણે. સૂર્યાભદેવની નાટ્યકળા શાસ્ત્રમાં સુપ્રસિધ્ધ છે. દ્રૌપદીની ભક્તિ અભિનંદનીય બની. સંગીત આત્માન માંયલે સૂર છે. ,
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩)
તનુવાધો. તુવા આજે વિસરાતા જાય છે. સૂકમ સંગીતના એ સાધન છે. વીણાની પ્રાચીન માધુરી ભાગ્યે જ અનુભવાય છે. હાર્મોનિયમ-તબલા અને પીપુડી (શરણાઈ) એ મુખ્ય થઈ પડ્યા છે. તેમાં પણ બેકગ્રાઉન્ડ ભૂલાતી જાય છે. ગાનાર સ્પષ્ટ શબ્દચ્ચાર પ્રથમ કરે. તે વખતે-વાદ્યો-અતિમંદ હાયઆલાપની મધુરી વખતે ધીમે ધીમે વાદ્યોને ધ્વનિ વધતું જાય. લય–તાન સાથે સુબધ્ધ રહ્યા કરે. પછી એક સાથે સંગીતને વનિતરંગ વાતાવરણમાં વહેતે થાય. ધ્વનિતરંગમાં પેલા શબ્દો ગુંજતા અનુભવાય. વળી એક એક અલગ વાદ્યોની કળામાં વનિતરંગ ગુંજી ઉઠે. સારુએ વાતાવરણ ગીતમય બની જાય.
આ માટે જરૂર નિઃસ્તબ્ધ શાંતિ જોઈએ. તેને ઘાટ મોટે વિક્ષેપ છે. મહાઅંતરાય કર્મ બંધાય છે. પુણ્યપ્રાપ્તિના સ્થાનમાં પાપનો જ એકડ્રો થાય છે. તખ્તવમાં તે ટાંકણ પડે ને અવાજ સંભળાય એટલી શાંતિ જોઈએ. પણ જાણકાર હ્યા નહિ. એના આસ્વાદની ખેવના નહિ. નાથના ગુણગણુની હૈયામાં ભક્તિ નહિ એટલે શકિતને સદુપયોગ નહિ.
૨૦-૨૫ વાઘ એક સાથે રણકી ઉઠે. આત્મા સંસારથી ચોંકી ઉઠે. સુરાવલીનો સૂર ઉદાન બનતું જાય. આત્માને ભાવ ક્ષપકશ્રેણિએ ચઢવા માંડે. એનું નામ સંગીત.
ભાવસંગીત વગર–વાઘે પણ વેગ પકડે. એવા હતા અમારા નાગકેતુજી. અઠ્ઠમતપના મહા ઉપાસક. પુષ્પપૂજામાં રંગ લાગે છે. આંગી રંગબેરંગી બનાવી રહ્યા છે પુની.
તે એક સાથે
બનતું જાય
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ત્રણ જગતના તારક વીતરાગ ભગવંતની. પુપમાં રહેલા નાના નાગ ડો. ભાવનાને ભંગ નહિ. રંગ વાળે ધ્યાનને. ક્ષપકશ્રેણિ મંડાઈ કર્મો સર્વે બળી ખાખ. મેહની બની ગઈ રાખ. ઘાતિ સર્વે સાફ. પ્રગટયું કેવળજ્ઞાન. ભાવસંગીતને પ્રભાવ !
અંજનશલાકા પ્રતિષ્ઠા. નાથના બિંબ પૂજવા છે ને? સલાટને ત્યાં ઘડાય છે ને? પછી અંજનશલાકા શા માટે ? પ્રતિષ્ઠા વિધિની શું જરૂર? પ્રશ્નો ઠીક છે. જિજ્ઞાસાથી પૂછાયા હોય તે. જમાનાના ઝેર ભય-હૈયે પૂછયા હોય તે અર્થ વિનાના. કિંમત વિનાના અજ્ઞાનના સૂચક
ધ્યાન વિના ધેય નહિ. દયેયપ્રાપ્તિ માટે સાધન જોઈએ. સાધનથી સાધ્ય સધાય. સાધક સબળ શ્રદ્ધાયુક્ત હોય તે. વાડ વિના વેલે નહિ. વાડ એ આલંબન. ધ્યાન સાકાર નિરાકાર બને. નિરાકાર-નિરાલંબન. યાનની કક્ષા ઘણી ઉંચી-હાઈ સ્ટેજ આવતા વાર લાગે. તે સ્ટેજે પહોંચવા આલંબનની જરૂર. સર્વોત્તમ આલંબન સંસારીને જિનમતિ. - જિનઆગમ પણ વિશિષ્ટ આલંબન. પણ એ ક્ષેપશમને વિષય. ભણેલા કેટલા? ભણેલા-શાસ્ત્ર ભણેલા કેટલા? અરે ઈચ્છા જ કેટલાની? ટકાવારીમાં એક બે ટકા આવે. જ્યારે મૂર્તિ પ્રત્યે વિષમકાળમાં પણ ૮૦ ટકાનું આકર્ષણ. દયેય ભલે જુદા છે. તે તરફ અંગુલિ નિર્દેશ અવસરે થશે. મૂર્તિ મહા આલંબન.
આલંબન સ્વચ્છ-સુડોળ અને કલામય હોય. આત્મામાં જન્મેલી બેડોળતા ટાળવી છે. કર્મોની જામેલી અસ્વચ્છતા
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩) દૂર કરવી છે. કેવળજ્ઞાનની શ્રેષ્ઠ કલા પ્રગટાવવી છે. અજ્ઞાનના જામેલા અંધકાર ઢગ ઉલેચવા છે. પવિત્રતાના પૂર વહેતા કરવા છે. સાચી સ્વાધીનતા મેળવવી છે.
આધાર બધે આલંબન પર છે. ખાણમાંથી પત્થર નીકળે. ત્યાંથી જ શાસ્ત્રદશિત વિધિ શરૂ થાય છે. મંત્રોચ્ચાર તે હોય જ. મંત્ર એ શબ્દ વનિ છે. વનિને ચમત્કાર તે આજે જગજાહેર છે. સંગીતનાં ધ્વનિથી ખેતી ખીલે. બાગના રેપા મોટા થાય. અધિક કુલફળને આપનાર બને. પહાડના પહાડ તેડાય. તે મંત્રેથી અશુદ્ધ-અશુભ પરમાણુઓ દૂર ન થાય ?
પવિત્ર સ્થળે પત્થર ઘડાય. નીચે રૂ ભર્યા ગાદલા હેય. નહિ બેસે આજના ઝેર પીધેલને! ચેખા સુરભિ ભર્યા ઘીના દીપક હેય. માદક દશાંગધૂપ હય. શા માટે ? અશુભ વિચારે ટાળવા. શુભ વિચારે પ્રગટાવવા. દુધિ પુદ્ગલેને દૂર કરવા. સુગંધિ પુદ્ગલેને સંક્રમ કરવા.
ઘડનારની માવજત વળી ઓર. કામ એાછા કલાક કરવાનું. વેતન માંગે એથી સવાયું. ભેજન ભાતભાતના, ઋતુઅનુસાર મનની પ્રસન્નતા વધી જાય. મૂર્તિમાં સુંદર ભાવની પ્રક્રિયાનું સંક્રમણ થાય. આકાર સુંદર. મુખાકૃતિ ખીલેલી. જાણે બોલી ઉઠશે. સૌમ્યસ્મિત ભર્યા એ બિંબ. ગંભીરતાનું ગૌરવ ભર્યું પ્રતીક. આંખની નરી ભાવકરણનો ભંડાર. - જિનબિંબો તૈયાર થયા. દેવત્વનું સંક્રમણ થવું જોઈએ. દેવાધિદેવપણું જન્માવવું જોઈએ. પછી જ પૂજાય. મહા મહોત્સવ પૂર્વક પાંચે કલ્યાણકની ઉજવણું. વિશ્વકલ્યાણ માટે આચર્યો આદિ દ્વારા અંજન. અંજનમાં રહેલું છે આત્માનું
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
| (ઉપ૪) રંજન. પાપનું પ્રમાર્જન મુક્તિ માર્ગનું ગમન. અંજનશલાકાસોનાની સળી વડે થાય. એનું નામ અંજનશલાકા, આંખે આંજે અંજન. આંખ ખુલે, દુનિયા દેખાય. અંજન એટલે કેવળજ્ઞાનનું વિધિપૂર્વકનું પ્રતીક. એ આંખ પર ભક્તની આંખ ઠરશે. આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિનાં દુઃખે ટળશે. ઘાતિ સઘળાં મરશે. કેવળ ત પ્રગટશે. આ છે અંજનવિધિની અપૂર
તા. ત્યાગી મહાત્માઓની લેકકલ્યાણની ભાવના ! - પ્રતિષ્ઠા છે સ્થાપના જિનબિંબની. જિનાલય તૈયાર થયું છે. સફેદ સંગેમરમરનું. જાણે પૃથ્વી પર ઉતરેલી આકાશ ગંગા. એક એક આરસ આરીસે બને છે આત્માને. આદર્શ
જીવનની યાદ કરાવે છે. જડ પાષાણ નથી રહેતા. બોલતા પુસ્તક બની જાય છે. વિધિપૂર્વકની પૂરી ઉદારતા હોય તે. સમવેદના-સહિષ્ણુતા-લકમીની અસારતા ત્યાગ-સંયમ-તપના એ પ્રતીક છે. શાથી? બંધાવનારની જીવનકળાથી! જિનમંદિર-નિર્માતા એટલે ભવ્યાત્માઓને ભ્રાતા.
નિર્માતા ઉદારતા ગુણને ધણું હોય છે. લ૯મી એને હાથને મેલ લાગે છે. મંદિરનિર્માણ આદિ વિશ્વકલ્યાણકર કાર્યોમાં વપરાઈ એટલી જ સફળ. બાકી બધી વિફળ. અમુક અમુક ખાદ્યપેય વસ્તુને ત્યાગ કરે છે. બ્રહ્મચર્યનું પાલન હોય છે. આયંબિલ આદિ યથાશકિત તપ ચાલુ હોય છે. સહિષ્ણુતા અને સામવેદના એનામાં વ્યાપક હોય છે.
આ ભક્તજન દેખભાળ માટે તૈયાર થતા જિનમંદિરે આવેલ છે. કારીગરને ઉદાસ દેખે છે. કારણ પૂછે છે. ઘરે પત્ની બીમાર છે જાતકીય સારવાર-સંભાળની જરૂર છે. ભક્ત કારીગરને નીચે ઉતરવા કહે છે. દશ દિવસનું વેતન
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગાઉથી આપે છે. ઘેર જાવ. માવજત કર મન પ્રસન્ન થયે આવજે. પગાર ચડતે રહેશે. હાં? આ ચિંતામાં કેટલા થર ચણ્યા છે. પાંચ-સાત. એ મગન ! સાત થર કાઢી નાંખ. ફરીથી ચણાશે. સમજાય છે સહિષ્ણુતા અને સમભાવ ! દેવાલય એટલે ઉદારતાને દરિયે. મૂર્તિ એ સંસારસાગર તરવાનું અભેદ્ય જહાજ માટે પ્રતિષ્ઠા એટલે દુંદુભિનાદ. આમંત્રણ ભવ્યાત્માઓને ભક્તિ માટે. શક્તિની ખીલવણુ માટે. ધન્ય છે નિર્માતા ! ધન્ય છે પૂર્વાચાર્યો ! ધન્ય છે મહામંગળમય વિરાટ જૈનશાસનને !
ધન કેવું જોઈએ ? ઠેર ઠેર પ્રશ્ન થાય છે. સમજથી–અણસમજથી–ઠેકડીરૂપે પણ. ધર્મકાર્યોમાં ધન કેવું વપરાવવું જોઈએ? ઉત્તર છે કે શુદ્ધ નીતિ–સચ્ચાઈ અને પ્રમાણિકતાથી પેદા કરેલું. એવું ધન ન જ મળે તે ધર્મ કાર્યો અટકાવી જ દેવા? સાધન પ્રવાહ તદ્દન બંધ કરી દે ! કે જેથી થોડે અંશે પણ ટકી રહેલી ધર્મભાવના નાબુદ થાય? ના, ધર્મભાવના નાબુદ નથી થવા દેવી. વ્યવહારશુદ્ધિના સિદ્ધાંતને અપલાપ નથી કરે. તેમજ દાનની રહી સહી ભાવનાને નેસ્ત-નાબુદ પણ નથી થવા દેવી.
વાત એમ છે કે સાચે ધમી મોટે ભાગે પ્રામાણિક અને નીતિમાન હોય છે. છતાં કઈ કરડા સંજોગમાં, અનીતિ કરવી પડે તે એને આત્મા દુખિત હોય છે. એ વાત એને ડંખ્યા કરે છે. એટલે એ તે ક્ષમ્ય કટિમાં મુકાઈ જાય છે. પણ જેને સારે ધંધે યા સર્વીસ અનીતિ અને અપ્રમાણિકતાની બેઝ પર ઘડાયે છે. લાખો કમાય છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) કમાયે જાય છે. એની વાતમાં શું? આવા મોટે ભાગે ધર્મ માગે ખર્ચનારા કેટલા? અને કદાચ બે ટકા ખર્ચનારા હેય તે વાહવાહ અને કીર્તિલાલસા તે કારમી છે ને? એટલે એવાને માટે કોઈ ધમને સ્કેપ નથી. હવે રહ્યો એક વર્ગ.
જે ધર્મી નથી. નીતિમાન નથી. પણ પૂર્વપુણ્યના સહારે સારું કમાઈ પડેલ છે. આમદાની કરન્ટ પણ જોરમાં છે. એવા કોક કેક આત્માને સાંભળવાથી વાંચવાથી કેઈક પળે સદ્દબુદ્ધિ જાગી ગઈ. હે ભગવન્ આ બધું આ લક્ષમી ખાતર ? જે કઈ ઘડીએ રઝળતા કરી મુકે તેને માટે? અંતે જેને છેડીને જવાનું જ છે. એને ખાતર આ પાપ ! આ અનીતિ! દિલમાં પ્રકૃતિ તંત્રને કરન્ટ લાગી ગયે. સત્યનું શાણપણ અંશે પણ જાગી ઉઠ્યું. એવા આત્માને કંઈક નર્મળ બનવાનું મન થયું. પશ્ચાતાપનું પુનીત ઝરણું સ્વર્ગથી ઉતર્યું છે. તેવાને ધર્મ સ્નાન કરવા દેવું કે નહિ? પવિત્ર બનવા દેવા કે નહિ ? કે ખાલી નન્નો ભણી એની છાતી ભાંગી નાંખવી? ઉગેલા સદુભાવને ડામી દેવે? પાંચ લાખ વિલાસમાં ખર્ચે તે કોણ રોકનાર છે? તે સન્નિષ્ઠાપૂર્વક ધર્મકાર્યોમાં ખર્ચે તેમાં ઠેકડી શાની? એમાં એની અનીતિને જરાય ટેકો આપણો નથી. પણ એનામાં જાગેલ પાપના પસ્તાવાને અને નીતિ તરફના પ્રગટેલ સભાને જ ટેકે છે. એમ કરતા તદ્દન નીતિમાન અને પ્રામાણિક બની જાય તે બહુ મોટો ફાયદે. એક સજજન સન્નાગરિકની સમાજને ભેટ મળશે.
જ્યાં ચારે બાજુ ઘનઘોર અંધકારના ઘેરા કાજળ શ્યામ વાદળ જ વ્યાપક છે. ત્યાં એકાદ બે વીજળીના ઝબકારા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) થતા હોય તે ભલેને થાય. ગમે તેવા સંજોગોમાં “નીતિને જ “વ્યવહાર સિદ્ધાંત” લેખ જોઈશે. અનીતિનું રણ છેટું એ ખેટું જ. છતાં હકીકત તરફ તદ્દન આડા કાન પણ ન જ થાયને? આંખ સામે પ્રત્યક્ષ ૨૪ સે કલાક તરવરતી પરિસ્થિતિને કંઈ ફેંકી શકાય? “અર્થનીતિ અને રાજ્યનીતિ’ બને જ્યાં “નીતિ રૂપે જ ન રહ્યા હોય ત્યાં કહેવાય પણ શું ? ભયંકર કરડા સંજોગોમાં પણ “નીતિસત્ય-પ્રમાણિકતા જ સિદ્ધાંત લેખાય. એનેજ ઉપદેશ અપાય. તેજ કેક વિરલ એનો ઉપાસક પણ જોવા મળે. બાકી તે, હાઉસો ભાઈ, હાઉસમાં, કેણ કેને કહે ? ઠેઠ ઉપરના સ્તરથી ઠેઠ નીચેના સ્તર સુધીની વ્યાપક બદીમાં જે કેક બચ્ચે હોય કે બચે તેને શતકેટિ ધન્યવાદ.
આટલી ગંભીર પણ સ્પષ્ટ વિચારણા બાદ પ્રશ્નનો ઉત્તર સહજભાવે જે જોઈએ એ ખુલાસાવાર મળી જ જાય છે. બાકી–ધર્મને, ધર્મને, ધર્મગુરુઓને યેન કેન પ્રકારેણ હલકા પાડવાની વૃત્તિ જેનામાં જન્મી છે, તેમના ભાવિની જ બલીહારી છે. આથી વધારે શું કહેવાય ?
ધન વિના ધર્મ થઈ શકે કે નહિ ? પ્રશ્ન સરસ અને સમજવા જેવું છે, પ્રશ્ન પાછળ ધનની તીવ્ર લાલસા ન બેઠી હોય તે. જેની પાસે ધન છે, બેન્ક બેલેન્સ છે, સંસારદષ્ટિએ સુખી આર્થિક જીવન છે, એને જ આ પ્રશ્ન હોય તે સાફ “ના” માં એનો પ્રાથમિક ઉત્તર છે. એ એમ કહેતે હેય કે ખરેખર મારે મારું ધન ધર્મમાગે વાપરવું જ જોઈએ. પણ મારે પાપોદય છે. છતી શક્તિએ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮)
એકપાઇ વાપરવાનુ મારૂં દિલ જ નથી ચાલતું. તે તે ક્ષન્તવ્ય કૅટિના જીવ છે. જો એકરાર હૈયાના સાચા ભાવના હાય તા.
હવે જેની પાસે ધન નથી. એવી આવક નથી. જમાનાની માંઘવારી કનડે છે. એને માટે પૈસા ખર્ચ્યા શિવાયના પણ ધમા ઉભા જ છે. શીલ-સુંદર સ્વભાવ-નમ્રવાણી. બ્રહ્મચય –સેવાભાવ–સહિષ્ણુતા જુદા જુદા તપની કાર્ટિ. રસત્યાગ–જરૂરીઆતા પર કાબુ. નીતિ-સત્ય-પ્રામાણિકતા વિ. વિ. અનેક માગે ધર્મનુ પાલન કરી શકે છે. કરાવી શકે છે. અરે ! આવેા આત્મા તે, ઉદાત્ત ભાવના બનતા, નાની આવકમાંથી બચાવી પાંચ પંદર, ધ`માગે` ખર્ચે શે ત્યારેજ એને ચેન પડશે ચેન ! આ તો અમારા અલબેલે ભારતીય ગણાય !
સમાજ—ધમ અને લક્ષ્મીનન્દના.
માલદારની સમાજને જરૂર ખરી ? ધર્મમાં એમનુ સ્થાન ખરૂ? હાય અને ન પણ હાય. સુયોગ્ય આત્મા અને માલદાર-ઉદાર એ તે સમાજના રખેવાળ છે. સમાજની પ્રતિષ્ઠા છે. સમાજ એને અભિનંદે છે. પ્રશંસાના પુષ્પા વેરે છે. ફુલહારથી સન્માને છે. એને મેાભા વધારી દે છે.
ધમાં પ્રવેશેલા નિરભિમાની આવા આત્મા અનુમેદનાના પાત્ર બને છે. ધર્મગુરુએ ઉત્તમ માગે દારી એનું આત્મકલ્યાણ સધાવવામાં દત્તચિત્ત હાયછે.
પણ ૫૦૦ ખર્ચીને પાંચ હજારના દેખાવ કરનારને સમાજ ઓળખી લે છે. અક્કડ છાતીની પરખ સમાજનાયકેને હાય છે. માને છે કે જાવા દ્યો! આપણે શું? છેને જરા ફુલાય. આપણે કામથી કામ રાખેા. દશ હજાર આપી તે જવા દ્યો. એક ફરફીઉ ને ફુલહાર એને માટે મસ છે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૧૫૯) ધર્મમાં તે આવાને જાણ બુઝીને-સમજપૂર્વક સ્થાન અપાય જ નહિ ને ? એક વાત છે. એને માર્ગસ્થ બનાવવાની બુધિએ ઔચિત્ય જરૂર સચવાય. ઠેઠ આગળ બેસાડાય એમાં ઉહાપોહ અને ટીકા અદેખાઈ કરનાર માગ ભૂલેલા પુણ્યપાપના ખેલને સમજ્યા નથી. છીછરા હૈયાના છે.
શું ધમ ઝગડા કરાવે છે ? ધર્મ અને ઝગડો એ વાત જ બેટી. પાયે જ છે. ધર્મ એ ધર્મ છે. પ્રશમ એને પામે છે. પ્રશમ એનું શીખર છે. ધર્મ એ પ્રકૃતિનું સૌંદર્ય છે. મુક્તિ સૌંદર્યની ટચ છે. આમાં ઝગડો પેસેજ ક્યાંથી ? અજ્ઞાનથી ઉંધું દેખાય. મેહથી સત્ય અસત્ય દેખાય. એમ મેહથી જમાનાના ગાઢ અંધકારમાં ધર્મમાં ઝગડો દેખાય. બાકી સિધ્ધાંતરક્ષાનેસત્યની આલબેલને ઝગડે કહેનારને મુબારક. એ પામર પ્રાણીની દયાજ ખાવી રહી. કારણ કે ભાવદયા તે શાસનના પ્રત્યેનીક માટે પણ ધર્માત્માઓમાં જીવતી જ હોય છે. જીવતી જ રહેવી જોઈએ. આ છે જૈનશાસન. વીતરાગ પરમાત્માનું આહંતુ શાસન-વિશ્વ કલ્યાણકર મહાસામ્રાજ્ય.
બાકી એક વાત સ્પષ્ટ જણાવી દેવી જોઈએ. સિધ્ધાંતરક્ષામાં પણ દીલની સચ્ચાઈ. કટુ વાણી વાપરશે નહિ. અઢિયા ઉંઠા ભણાવશે નહિ. કહેતી પણ આંકની ગડિયા પાડવી પડી આ છે સંસાર! સમજવા આવનારને પિતાની માન્યતા સ્પષ્ટપણે-શાસ્ત્રની પંક્તિઓ દ્વારા જ સમજાવશે. પંક્તિઓને અથ સરળ અને શુધ્ધ બતાવીને. આમાં ક્યાં ઝગડો કે કલહ ! ક્યાં મારામારી કે ગાળાગાળી !
પણ સંસાર વિચિત્ર છે. જેવું હૈયે તેવું હોઠે. જેવું કેઠે તેવું બ્રહ્માંડે. સ્વાર્થ શયતાન છે. અવળચંડાઈ જ કરાવે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ધર્મને ખપ નથી. ટીંપળમાં રસ છે. ધર્મક્ષેત્રે પણ સ્વાર્થને ચરતે મુકવે છે. ત્યાં બિચારા આત્માને ઉંધુ જ દેખાય. સત્યની સામે નજર કરે જ નહીં. કેઈ કરાવે તે બાંડુ ભાળે.
વર મરે કન્યા મરે મારૂં તરભાણું ભરે” વાળે જાય. દેખાવા દે ઉંધુ. કરૂણાપાત્ર છે. એમને ધર્મમાં જ ઝગડા દેખાશે. પૈસા ખાતર-જમીનના ટુકડા ખાતર-પ્રેયસી માટે ત્રણ ત્રણ કે કરનારા મોટા ભાગને આજના જમાનામાં એમ જ દેખાવાનું? પણ એક પ્રશ્ન પૂછી લઈએ, સમગ્ર વિશ્વની સમગ્ર ફાઈલમાં ધર્મના ઝગડાના કેસ કેટલા ? ટા પા ટકે પણ હશે ?
ધમ રાષ્ટ્રને ઉપકારક છે. રાષ્ટ્રને, રાષ્ટ્રની પ્રજાને ખરેખરા અર્થમાં ઉપકારક જ ધર્મ છે. ધર્મ નથી તે નીતિ નથી–પ્રમાણિકતા નથી. પછી સત્ય અને અહિંસા તે હેય જ ક્યાંથી? તદ્દન સાચા અર્થમાં સત્ય ને અહિંસા . કઈ પણ રાષ્ટ્ર કે રાષ્ટ્રની પ્રજા આ બે તત્ત્વ સિવાય જીવ્યા નથી-જીવતા નથીજીવવાના નથી. રાષ્ટ્રધર્મ પણ પ્રજાના ભાવપ્રાણની રક્ષા માટે છે. ભાવપ્રાણની રક્ષા વિના દ્રવ્ય પ્રાણની હૂબહૂ રક્ષા થતી નથી. બાકી અજ્ઞાન પાગલતા ગમે તેમ બોલે. અધમ સ્વાર્થ ધર્મા ભાસને ધર્મ મનાવે. એમાંથી રાષ્ટ્રને નુકશાવ થાય. પ્રજા પીડાય અને ધર્મનું નામ છેટું ગવાય. ત્યાં થાય શું? ઉપાય શે? ધર્મ–ત્યાગ-અહિંસા-સત્ય-તપની વ્યાખ્યાઓ જ જ્યાં ત્યાં ઉધી થવા માંડી ને? પ્રજાને રવાડે ચડાવી દે. ત્યાં મોટા ભાગની પ્રજા કરે પણ શું ?
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયાઓમાં ધર્મ કેમ મનાયે? કિયા સાક્ષાત્ જ્ઞાન છે માટે. પ્રેકટીકલ છે માટે. એલએલ-બીની ડીગ્રી મેળવ્યા પછી શું?
સારા-નામાંકિતના હાથ નીચે ઓછી-વત્તી પ્રેકટીસ કરવી જ પડે ને? તેમાં જ સફળતા અને સારે ચાન્સ ! જ્ઞાનને વિજ્ઞાનમાં પરિણમાવવાની યેજના એ જ ક્રિયાઓ. રઈ માત્ર ચોપડીઓ જ વાંચ્યા કરે ન આવડે. માટે તેના જાણના હાથ નીચે ક્રિયાત્મક બનવું પડે.
ક્રિયા પારદર્શક છે. ભાવને પડ પાડીને રહે છે. ક્રિયા વેગીલી પણ છે. હૈયાભાવને વેગ આપનારી છે. ધર્મ ક્રિયા એટલે સદ્ભાવની ચડતી શ્રેણિનું પ્રતીક. ઉંધા ભાવે કરનારને ઉંધું ફળ મળે.
સામાયિક સમતા ગુણ પ્રગટાવે-ખીલવે. પ્રતિક્રમણ મનને પાપથી પાછું વાળે. કરેલાને પશ્ચાતાપ કરાવે. પૌષધ ધર્મની પુષ્ટિ કરે. આત્માને સંયમભાવમાં પુષ્ટ બનાવે. પૂજા મહાપાવનકારી. નાથને ઓળખાવે. આત્માને જગવે. વ્યાખ્યાનવાણી દેવગુરુધર્મની ઓળખ આપે. ભાવના ભક્તિમાં તરબોળ બનાવી આત્માનંદ કરાવે. ક્રિયાઓ આત્મભાવની સાક્ષાત્ નિસરણું.
લાડુનું દૃષ્ટાંત, ઘી ગેળ અને લેટને લાડુ બને ? હા બને ! ત્રણ થાળમાં ત્રણે હાજર છે. બની જશે! ભલાભાઈ, એમ તે બને? ત્યારે શું શું કરવું પડે ? અરે ઘણી ઘણી વિધિ-પા છે સ્ટવ કે ચૂલે અને બીજા અનેક સાધને પણ જોઈએ. દરેકનું પ્રમાણ પણ માપસર જોઈએ. ગેળ તે સારે. ઝાઝે પડે તે શું
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૨) વાં? મેજ મરી જાય. સારું ભાઈ ! તમારી વાત કબુલ. તમારા કહ્યા પ્રમાણે લાડુ બનાવ્યો, થાળીમાં પીરસ્ય પણ અરે. જે અડકશે નહિ. કહોને ભાઈ લાડુ કે સ્વાદિષ્ટ બન્યું છે? ભારે કરી ભાઈ! મેંમાં મુકવા દેવું નથી. સ્વાદ પૂછવે છે. મેંમાં મુકવા દ્યો. ચાવવા દે. જીભને ચટકે લાગવા ઘો. સારૂં પછી તે કહેશેને કે કેવી મીઠાશ? મીઠાશનું વર્ણન તે કેવી રીતે થાય ? તમે જ કરો કટકો મૂકી જુઓને જીભ પર. કિયા-કિયા–ને ક્રિયા !
ક્રિયા વિના જ્ઞાન નહિ. સભ્યનું જ્ઞાનશિયાખ્યાં મોક્ષ જ્ઞાન ક્રિયાની ત છે. ક્રિયા જ્ઞાનનું રક્ષક છે. પિષક તત્વ છે. ૧૪મે ગુણસ્થાને અક્રિય બનશે! પછી કેઈ ગે નહિ કેઈ ક્રિયા નહિ. અકિય બનવા માટે પણ કિયાએ અતિ જરૂરી છે.
એકલું ધ્યાન ન ચાલે ? કેવળજ્ઞાન મેળવવા માટે ધ્યાન છે ને ? ધર્મ ધ્યાન બે શાત્રે જ કહ્યા છે ને એ શાસ્ત્ર જ ધ્યાનની બધી ભૂમિકાઓ બતાવી છે. ખાલી નાક દબાવી પદ્માસન જમાવી દેવાથી ધ્યાન આવે? મન-વચન-કાયાનું નિવતન એ જ પ્રાથમિક ધ્યાનની ભૂમિકા ને? એ જ ગની શરૂઆતને? મન ચંચળ રખડતું ફરે ને દયાની વાત કેવી ? આલંબનમાં તે મન સ્થિર થવા દ્યો. શુભ પ્રવૃત્તિ વિના મનની સ્થિરતા કયાંથી ? શુદ્ધ આશયથી પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ લાવશે.
લક્ષમીનું માત્ર ધ્યાન કર્યા કરે. વેપાર માટે જશે નહિ. નોકરીની વેઠ કરશે નહિ. લે, આમાં ભૂખ્યા રાખવાની વાત જ ક્યાં છે? આ તે કોરા ધયાનને ટેકો આપવાની વાત છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
માટે ખાલી ધ્યાનની વાતામાં મેહાશે। નહિ. જિનદેવની આજ્ઞા પ્રમાણે સઘળું કર્યે જાવ. ધ્યાનની ભૂમિકાએ ધ્યાન એની મેળે આવશે. અદ્ભુત આનંદ આપશે.
દેવાધિદેવ ચરમતી પતિ ભગવ'ત મહાવીરનું ધ્યાન તે અદ્ભૂભુત ને ! પરિષહ ઉપસગેગેં સહ્યા ? કેવા ભયંકર ? છતાં અચળ રહ્યા. તપ ૧૨૫ વના. માથુ ભમાવી દે એવા ! છે આ તાકાત ? અને પાછલા ભવાની અરે એકલી નંદનરાષિના ભવની આરાધના ? તપ સંયમ ? શુદ્ધ આચરણા અને આરાધના વિના ધ્યાનની વાતા દંભમાં કે આત્માની છેતરપીંડીમાંન પરિણામે તે આત્માનું કલ્યાણુ,
આજે શ્રી તીથ કર દેવા કયાં છે? વર્તમાન કાળમાં પાંચ મહાવિદેહમાં ૨૦ તીર્થંકર ભગવત ચરાચર વિશ્વને જોતાં જાણતા આ વિરાટ વિશ્વભૂમિ પર વિચરી રહ્યા છે. દરેક મહાવિદેહમાં ૩૨ વિજયે (૧ વિજયલગભગ ૧ ભરતક્ષેત્ર) હેાય છે. તેમાંની ચારમાં ચાર તીથંકરદેવાનું આજે અસ્તિત્વ છે. એટલે કે પાંચ મહાવિદેહમાં ૨૦ જિનેશ્વરદેવ મહાજ્ઞાનના પ્રકાશ ફેલાવી રહ્યા છે. તે ક્ષેત્રોમાં સદા ચેાથા આરાના ભાવ વર્તે છે. ત્યાં ધના અને તીર્થંકરદેવાના વિરહ થતા નથી.
તે વીશ તી કરદેવાના એ ક્રોડ કેવળજ્ઞાની મહાત્માએ છે. એ હુજાર ક્રોડ સાધુ મહાત્માએ આત્મસાધના કરી રહ્યાં છે. કેઈ ઉચ્ચ કેાટિના દેવની સહાય કે પ્રસન્નતા મળી જાય તે તે પરમાત્માના સĚહે દન આજે પણ કાઈ પુણ્યશાળી આત્મા કરી શકે, માટે તેા રાજ સવારના પ્રતિક્રમણમાં સીમ’ધર સ્વામીનું ચૈત્યવંદન કરવામાં આવે છે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 શ્રી મુનિસુ
સંયમ
મીના
(૧૬૪) મહામહોપાધ્યાયજીને તત્કાલીન પ્રર્વતમાન પરિસ્થિતિ શ્રી સંઘની જેઈ આઘાત થયું છે. શ્રી સીમંધર સ્વામિને ૧૨ ગાથાના સ્તવનમાં પ્રથમની બે ઢાળમાં માર્મિક વિનંતિ કરી છે. “સ્વામી સીમંધર વિનંતિ, સાંભળ માહરી દેવ રે.
શ્રી સીમંધરસ્વામી પુષ્કલાવતી વિજયમાં જમ્યા છે. પિતા શ્રેયાંસરાજા, સત્યની રાણી માતા. ૧૭ માં કુંથુનાથ અને ૧૮ માં અરનાથ ભગવંતના વચ્ચેના કાળમાં પ્રભુશ્રીને જન્મ થયો છે. ૨૦મા શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામિ અને ૨૧મા શ્રી નમિનાથ ભગવાનના અંતરમાં પ્રભુએ સંયમ લીધું છે. આવતી ચોવીશીના શ્રી ઉદયપ્રભુ અને શ્રી પેઢાલ સ્વામીના અંતરમાં સીમંધરસ્વામી સિધ્ધિપદને પામશે.
ભાલ તિલકની ભવ્યતા. પૂજા કરનાર ભક્તજન પ્રથમ પિતાને ભાલે તિલક કરે છે. કેશરચંદનમિશ્ર– કેશરીયે ચાંલ્લે જૈન તરીકે ઓળખે. જૈન તરીકે ઓળખાવે એટલે જિનની આણની અડગ શ્રદ્ધા અને શકય પાલન છે. “તિલક કરે તારક નામનું જિનઆણ શિર વહે” આ તે સવજ્ઞ ભગવંત પામ્યાનું ગૌરવ તિલક છે. આ ગૌરવ ત્રણે ગારવષેનું નાશક છે. અકાર્ય કરતા અટકાવનાર ચોકીયાત છે.
પણ તે શિવાય ગળે, હૃદયે અને નાભિએ એમ ત્રણ તિલક પૂજા કરનારે ખાસ કરવાના છે. બેલવાનું–ઉચ્ચાર કરવાને જિન આજ્ઞા પ્રમાણે વ્યવહારમાં હૈયું સાફ છે એમ બેલાય છે. માટે હૈયે જિન આણું ધરવાની અને શ્રદ્ધાધર્મપ્રેમી-તત્વજ્ઞાન ઉંડા અને ડુંટીએ જામ થઈ જવા જોઈએ.
શિવાય આની પાછળ આત્મકલ્યાણના હેતુથી તન
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૫)
મનના વૈજ્ઞાનિક પ્રયાગાનુ તત્ર બેઠેલુ છે. પૂર્વ પુરુષાએ ચેાજેલી પ્રક્રિયાઓની પાછળ છુપું રહસ્ય રહેલું છે. પાટલા પર બેસીને જમવાની ગૃહસ્થ પ્રક્રિયામાં, ઉનના આસન પર એસવાની સાધુ પ્રક્રિયામાં, ૩-૩ા હાથ દૂર દૃષ્ટિ રાખી ચાલવાની પ્રક્રિયામાં સ્વપર-કલ્યાણની સુંદર રેખાએ અતિ થએલી છે.
આરતી-મંગળદીવા
અતિ કે ઉતારણે આરતી' રતિ-અતિ, આનખેઢના ક્રુદને ટાળવા નાથની અારતી ઉતારાય છે. પાંચ દીવેટના સંકેત પાંચ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સૂચવે છે, માટે ભાગે ખેલવાની આરતીની પાંચ કડી ડાય છે. આત્માએ ભક્તિમાં ગુમભાન ખની જાય છે. વાદ્યોથી વાતાવરણ શુષ્ક બની જાય છે. નાના બાળકો પર કામળ સૌંસ્કારા પડે છે. ધમ ભાવના જાગૃત થાય છે.
મગળદીપ છે નાથ ત્રણ ગા, કેવળ ચૈાત ઝળકે છે નાથના આત્મામાં, તેને પ્રકાશ ઝીલવે છે ઉપાસકેાને. પ્રકાશનુ પ્રતિક છે નિર્મળ ઘૃત દીપક. ઘીના દીપ-ઘીની રોશની, સ્વચ્છ વાતાવરણ અને દ્રવ્યભાવ સ્વાસ્થ્યની દૃષ્ટિએ અતિ જરૂરી છે.
6
ત્રણ જગ દીપક નાથ, તું દેજે અમને સાથ.’ ચામર ઢાળવા
આ છે એક સુખદ રાજપ્રતિક-ધ્રુવેદ્રો ચામર અને બાજુ વીઝે પાતાને કૃતકૃત્ય માને છે. નૃત્ય સાથે પણ ચામર પૂજા અદ્ભુત થાય છે. આજે તે માટે ભાગે ચામરા જેવા ગમે તેમ નથી. ટુંકા–કાળા પડી ગએલા કે પીળા, શા માટે ?
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૬)
ભક્તિના ભાવ ગયા એથી. ત્રિજગત્પતિના પરમેા પકારને નથી પીછાન્યા તેથી. સ્વચ્છ-મેગરાના ફુલ જેવા શ્વેતવિકસિત-આંખને ઉડીને બાઝે એવા-એ-ચામર-ગભારાની એ મા—સુંદર કાચના કેસમાં હાય. સરસ ચાંદીની-સાંકળ જરા લાંખી બાંધી હાય. ચામરની રક્ષા થાય. મેલા ન થાય. જ્યાં ત્યાં ભક્તજને મૂકી ન દે. જોતાંજ ચામર વીંઝવાનું
મન થાય.
હે સ્વામિન્ ! ઠેઠ ઉ ંચેથી નીચે આવીને નમતા ચામરા ખરેખર જીવંત બની ગયા હૈાય એમ લાગે છે. પ્રેરણા આપી રહ્યા છે. જેએ નાથના નાથ વિશ્વોદ્ધારક વિશ્વવદ્ય તીથ કર દેવાને નમે છે, તે શુદ્ધ ભાવથી ભરેલા આત્માએ શીઘ્ર ઉધ્વગામી બનશે. એક સમયના કાળમાં સિધ્ધશીલા પર વાસ કરશે. ત્રણ જગતમાં આત્માની સુવાસ ફેલાવશે.
શ્રી જિનેશ્વર દેવાનાં પાંચ કલ્યાણકા
કલ્યાણુક શબ્દ ખૂબજ ઉંડા હેતુપૂર્ણાંકના છે. ત્યાં આધુનિક નવ્ય શબ્દ ફીટ થાય જ નહિ. ત્રણ જગતનું કલ્યાણુ કરવાની અદ્ભુત તાકાત તી કરામાં જ હાય છે. તે તાકાત તીર્થંકરના ભવથી પાછલા ત્રીજા ભવમાં પેદા કરેલ છે. માથું ડાલવા માંડે એવી ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ-આરાધનાથી. તે આરાધના ધ્રુવલેાકમાં પણ મહાવિરાગી રાખે છે. કદાચ કવચિત્ નરક– વાસ થતાં પણ ઉચ્ચ કેટિના પ્રશમ અનુભવે છે.
૧ દેવલાકમાંથી ચ્યવે ત્યારે પણ નંદીશ્વર દ્વીપમાં ‘કલ્યાણક' ઉજવણી અઠ્ઠાઈમહાત્સવથી ધ્રુવા કરે. કારણ કે ત્રણ જગતના સુચાગ્ય આત્માના ઉધ્ધારક માતાની કુક્ષિએ પધાર્યા અને તીર્થંકર તરીકેના ઉંચા પ્રતિક તરીકે ચૌદ મહા
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૭) સ્વને માતા જુએ છે. માટે ચ્યવનથી જ તીર્થંકર દેના તીર્થકરત્વની પૂજા દેવે શરૂ કરી દે છે.
૨. સ્વામી જન્મે છે. ૫૬ દિકુમારી શુચિકર્મ કરે. ત્યારે ઠાઠ અને ઉત્સાહથી ૬૪ ઈંદ્રો મેરૂગિરિ પર હાજર થઈ જાય. પ્રથમ દેવલેકના ઇંદ્ર બાળ પ્રભુને મેરૂ પર લઈ જાય. ભક્તિભર હૈયું પાંચરૂપ ધારણ કરે. છત્ર તે પોતે ધરે. ચામર તે પોતે ઢાળે બન્ને બાજુ. આગળ વા ઉછાળે પણ પિતે. હૈયા પાસે બે હાથમાં પ્રભુને બિરાજમાન કરનાર પિતે જ, અભિષેક મહત્સવ એટલે સ્નાત્રમહત્સવ. રતન
સ્વસ્તિક–આરતી–મંગળદીપ–નમંત્થણું–શકસ્તવ. દેવેને હર્ષનાદ-નૃત્ય-કુદાકુદ. આનંદની સીમા નહિ.
પાછા ઈંદ્ર પ્રભુને માતા પાસે મુકે. રત્નદડે અને દુકુલ વયુગલ, રક્ષાઘાષણ. નંદીશ્વર દ્વીપમાં અઠ્ઠાઈ મહોત્સવબધુંય તદ્દન સત્યતાથી ભરેલું. મહાપુણ્યનું કુદરતી પરિણામ. જરાએ આશ્ચર્ય નહિ. અતિશક્તિનું નામ નહિ, કેટલું લખાય!
૩. પ્રભુજીના દીક્ષા સમયને એક વર્ષ બાકી છે. કાંતિક દેવે આવે. હર્ષપૂરમાં ખેંચાતા નાથને વિનંતિ કરે. તીર્થ પ્રવર્તાવે નાથ ! જગદુદ્ધારકાજે સંચમ અવસર જાણેજી. અવધિજ્ઞાની પ્રભુ તે જાણે જ છે. પણ પિતાને શુભ આચાર દેવો કેમ ચુકે?
વષીદાન–બાર બાર માસ સુધી. સુવર્ણ નાણું. સારું વજનદાર ઘટ્ટ. ઉપર નામ ઉપકારી માતા-પિતાનું લઈ જાવલઈ જાવ. ૩૮૮ કેડ ઉપરના દીનારનું દાન. સર્વત્યાગ. દેવુંદ્રોએ ઉપાડેલી પાલખી. શેભાયાત્રા. અશોકાદિ વૃક્ષ નીચે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮) પંચમુષ્ટિ લાચ. મહાભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા. રેfમ સામr. દેવેંદ્રની શાંતિ માટેની ઉદ્ઘેષણ.
૪. અનેક પરિષહ-ઉપસર્ગો. સમતાભર્યુ અચળ-અડગ ધ્યાન. રાગદ્વેષનો સમૂળ નાશ. મેહની કાયમી વિદાય ૧૩મું ગુણસ્થાન. સર્વમુખી–સંપૂર્ણજ્ઞાન. ૬૪ ઇદ્રોનું આગમન સમવસરણ રચના. શાસન સ્થાપના. શ્રી ચતુર્વિધ સંઘની વ્યવસ્થા ચતુર્મુખ ઉપદેશ. બે ધર્મને ચાર પ્રકારને વિ.વિ.
૫. રાજરાજેશ્વર-નગરપતિએ-શેઠીઆઓ. ઉપદેશ સાંભળે. જાગૃત થાય, ઉભા થાય. સંયમ સ્વીકારે. દેશવિરતિધર બને. સમ્યકત્વ ઉચ્ચારે નાથ મુખે. માર્ગાનુસારી સત્ય-નીતિ–પ્રમણિકતા જીવનમાં આવે છે. જગદુદ્ધારક આયુષ્ય પૂરું થતા છેલ્લે જન્મ સમાપ્ત કરે છે. અજન્મા બની સિધિસ્થાને અનંત અવ્યાબાધ સુખના ભોક્તા બને છે. ધન્ય સ્વામી !
પાંચે કલ્યાણક દે નંદીશ્વર દ્વીપમાં ઉજવે. વિદ્યાધરે વૈતાત્યના પણ નંદીશ્વર એછવમાં ભળે. મનુ યે નિજ નિજ ગામ-નગરમાં દેવાલમાં કે સ્વઆંગણે બૃહમંડપમાં ઉજવે. આજે પણ પાંચે કલ્યાણકેની યત્કિંચિત્ વિધિ અમદાવાદમાં સચવાઈ રહી છે. પાંચે કલ્યાણકના વરઘોડા નીકળે છે.
કલ્યાણના દિવસે દર્શન-પૂજન-મહાપૂજન-તપ-જપત્યાગ આદિ દ્વારા મુક્તિમાર્ગની આરાધના આજે પણ થાય છે. “આરાધતા કલ્યાણક પાંચ, પામે ભવને પાર.” કલ્યામુક એની રીતે જ ઉજવાય. શાસ્ત્રમાં એની વિધિ બતાવી છે. આડી અવળી રીત ધર્મથી મ્યુત કરનાર છે. ધર્મવંસક, શાસનને હતપ્રહત કરવાની યુક્તિ-પ્રયુક્તિ છે. આત્મકલ્યાણ કરે કલ્યાણક !
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ સૂચવે છે. અતિ
-
ભાર વહશે ?
(૧૬૯) ચૌદ સ્વપ્નનું રહસ્ય દરેક તીર્થકરના માતા પ્રભુને આત્મા ગર્ભસ્થ બનતા ચૌદ સ્વપ્ન જુએ છે. આવનાર મહાન આત્માના સર્વોત્તમ ગુણેની આગાહી છે. પુણ્ય પ્રકર્ષની કુદરત સર્જિત નિશાની છે.
૧ ઉ સફેદ હાથી-ચાર દાંત ચતુર્વિધ ધર્મ કહેશે એમ સૂચવે છે. મેહના મહાન કિલ્લા પર નિડર બનીને દેડનાર છે. ચાર ગતિને સ્વ–પર માટે અંત કરનાર થશે.
૨ મુખ્ય વૃષભસંયમને ભાર વહેશે. ભરતક્ષેત્રમાં ભવ્યજીના હૈયામાં બોધિબીજ વાવશે. ઉનત કકુંદ પ્રભુશ્રીના ઉંચા–ત્ર વંશને સૂચવે છે. '
૩ સિંહ-ભવ્યજનોનું રક્ષણ કરે છે. કુતીર્થિક રૂપી હિંસક પશુઓથી. પરિષહ રૂપી હાથીઓને ભેદી નાખનાર. કેઈની સહાય નહિ. બીકનું તે નામ જ શેનું?
૪ લક્ષ્મીદેવી-વાર્ષિક દાન આપશે. જિનપદરૂપી લક્ષમીને વરશે. લક્ષમી-ચંચળ-ચપળ. એને પણ કીર્તિસ્થાનમાં સ્થિર બનાવી દીધી.
૫ પુષ્પમાળા-ત્રિભુવનના લેકે પ્રભુશ્રીની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરશે. સારૂંએ વિશ્વ યશની સુવાસથી વાસિત બનશે.
૬ ચંદ્ર-પ્રભુના સંગે સૌ અકલંક્તિ દશા પામે. ચંદ્રને પણ નિષ્કલંક બનવાનું મન થાય ને? ભવિમુદે પ્રભુચંદને જોઈ જોઈ ખીલે જ ખીલે.
૭ સૂર્ય—અંધકારને હરનાર. નાથ અજ્ઞાનને વિદારનાર, સૂર્યથી કમળ વિકસે. ભવ્ય ભગવંત પ્રતાપે ખીલે. પ્રભુ શ્રીને સદાને ઉદય સૂર્ય પણ ઝંખે.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૦)
૮ ધ્વજ-પ્રભુશ્રી કુલના ધ્વજ. કેવળજ્ઞાન પછી ધર્મધ્વજ-ઈંદ્રધ્વજ આગળ ને આગળ રહેશે. ધ્વજ પણ સૂચવે છે કે ત્રિભુવનમાં સશ્રેષ્ઠ મહંત આ એક જ છે.
૯ કુંભ-રત્નત્રયીના બનેલા મહાપ્રાસાદ. તેના કુલકળશ-શિખર પ્રભુશ્રી છે.
૧૦ પદ્મસરાવર-નવકમળ નમણા માખણ જેવા મૃદુ સુવર્ણના ધ્રુવા રચે. તે પર પગ મુકી મુકી મંગળ પ્રયાણ થયા કરે. જ્ઞાન–જળ–કેવળજ્ઞાનના નીચે જ કમળા તાજા દેખાતા હશે ને ?
૧૧ ક્ષીરસમુદ્ર-ગુણરત્ન ગંભીર પ્રભુશ્રી. ક્ષીર સમુદ્ર જેવા મિષ્ટ સ્વભાવવાળા પ્રભુશ્રીના અભિષેક સ્વનીરથી થાય એમ સમુદ્ર ઈચ્છે છે.
૧૨ વિમાન-ચારે નિકાયના દેવા પ્રભુશ્રીની સેવા કરશે. ૧૩ રત્નરાશી-વાર્ષિકદાનમાં ઢગલે દાન દેશે. ધ્રુવરચિત ત્રણ ઢગ પર બેસી સ્વામી દેશના શે.
૧૪ નિધ મઅગ્નિ-કર્મારૂપી કાષ્ઠાને પ્રજાળી દેશે. સ્વામીના આત્મા કર્મરહિત શુદ્ધ કંચન જેવા બનશે. અનેક ભવ્યોને શુદ્ધ મનાવશે. પ્રશમમાં ધૂમ ન જ હાય ને ?
ચૌદે સ્વપ્નનું સામટું ફળ. સ્વામી ચૌદરાજલેાક પર સિદ્ધશિલાને સ્થાને બિરાજમાન થશે. ચૌદે સ્વસ વિશદ ગુણ, લક્ષણ યુક્ત અને તેજસ્વી હોય છે. આવા નાથના નાથની હાડ કરવી એ ખાલિશતાજ ગણાય ને? આજ્ઞાપાલન એ જ ધર્મ અને ને ?
પ્રભુશ્રી ગૃહસ્થ જીવન કેમ જીવે ?
કર્મીની ગતિ ન્યારી છે. તીર્થંકર ધ્રુવને પણ ખાકી રહેલા ભગાવળી કર્માં ઉદાસીન ભાવે પણ ભાગવવા પડે છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧) માટે પુણ્ય એ પણ સંસારની બેડી છે. ભગવંત ઋષભદેવને ઇંદ્ર વિનંતી કરે છે. નાથ, વિવાહ કર્મ કરવાને અમારે કપ છે, પ્રથમ તીર્થકર માટે. સ્વામીનું મુખારવિંદ કરમાય છે. નજર નીચી ઢળી જાય છે. મનમાં કર્મસત્તાના વિચારનું મંડલ રચાય છે. અમે તીર્થકર થવાના આજ ભવમાં. અવધિજ્ઞાન સાથે લઈને આવીએ. છતાં આ અશુચિ ભેગે અમને ઘસડે? ભેગાવલી કમેં પણ ભારે ખેપાની.
મૌનને સમ્મતિ મનાઈ લગ્ન ક્રિયા પતી. પણ પ્રભુને વિરાગ વધતું જાય છે. દેહ ભેગેપભેગમાં આવી જાય. દાક્ષિણ્યતાથી પણ કેટલીક વનવિહારાદિ ક્રિયાઓ થાય. પણ મન વિરાગ તરબોળ. સમયની રાહ જુએ. સમયસર ત્યાગ એ જ ધ્યેય.
આવા પ્રભુ ઔચિત્યની દષ્ટિએ સંસાર વ્યવહાર–સગાસંબંધી પણ સાચવે-૬૪ કળા પુરૂષની, કર કળા સ્ત્રીઓની શીખવી. એ તે અપેક્ષાએ ધર્મ-પ્રવર્તક ઔચિત્યની આચરણું પણ ખરી ને ? પ્રથમ તીર્થકર ધર્મશાસન પ્રવર્તાવે. તે પહેલા અનભિજ્ઞ લેકને ઔચિત્ય વ્યવહાર પણ સમજાવ પડે ને? નહિ તે માંહોમાંહે લઢે-વઢે અને મરે. કલેશ શ્રેષના બંધને દુર્ગતિમાં જાય. માટે તીર્થકરોના ઔચિત્યથી થતા સત્યાદિ કાર્યોને ઉપાદેય તરીકે ઠોકી ન બેસાડાય.
ભગવંત શ્રી મહાવીર દેવે ગર્ભમાં અભિગ્રહ ધારણ કર્યો માતપિતાની ભક્તિથી, પણ તે પાછળ તીર્થકરગત ઔચિત્ય, અનૌચિત્ય પરિહાર. કર્મોની શીથીલ પરિસ્થિતિ. વિ. વિ. બાબતે વિચારવાની કે નહિ? અનુકરણ ન થાય છતાં ઔચિત્યકરણ જ કરવું હોય તે કરે પ્રતિજ્ઞા કે માતાપિતા સ્વર્ગસ્થ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૨) થાય કે તૃત` સયમ લેવા જ, સરસ છે ને અનુકરણ ! અગાડીનુ અનુકરણ સાડાખાર વર્ષના ઘાર તપ અને ધ્યાન, શરૂઆતમાં વર્ષીદાન એ વાતો ભલે જવા દે. શક્તિ બહારનુ કહેશે અને છે પણ એમ. પ્રભુશ્રીનું જીવન જ્ઞાન-જીવન ઉપયેગાત્મક ઉચિ કેટિનુ` વિરાગી જીવન છે.
પ્રભુશ્રીનુ’ દીક્ષિત છમસ્થ જીવન.
દીક્ષા પછી પ્રભુશ્રી પરિષહુ ઉપસર્ગ સહતા ધ્યાનસ્થ રહે. પલાંઠી વાળીને કે જઘાને જમીન પર ગાઠવીને એસે નહિ. ઉભા કાયાત્સગ મુદ્રામાં રહે. ગાય દેવાના ઉત્કટ આસને રહે. કેવળજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી ખડા ને ખડા. નિદ્રા કદાચ આવી જાય. ૧૨ વર્ષના છદ્મસ્થ કાળ શ્રી વીરનેા. ૨ ઘડીના સર્વકાળ આવી ગયેલી નિદ્રાના, પ્રાયઃ સર્વથા સદા મૌન. પ્રભુ શ્રી રૂષભદેવ સ્વામીને એક હજાર વર્ષ ના છદ્મસ્થકાળ. એક અહેારાત્રના સરવાળા નિદ્રાના. ભીક્ષામાં કેાઈ સમજતુ નથી. ચાર હજાર સાથેના તાપસ બની બેઠા. પણ પ્રભુશ્રી ભીક્ષા વિધિ ખેલતા નથી. આડકતરી રીતે પણ ભીક્ષા મા કેાઈને સમજાવતા નથી, ભલેને માસ પર માસ જાય આખરે તેર
સાસ થાય.
મેટાના સંકેત મોટા જાણે. અબજોના અખજો વ વહી ગયા. પણુ વર્ષીતપ સૂની જેમ તપતા રહ્યો. એક આંતરે બેસણું કરીને. પણ નમુના ને પ્રતિક તેા નાથના તપના ને ?
લબ્ધિ પણ કેવી ? ગમે તેટલા આહારપાણી ખેાખામાં સમાય. શીખા થાય. પણ કણીયા કે ટીપું નીચે ના પડે છતાં વિષમકાળની વિષમતા વિચારી ભગવંત મહાવીરે સપાત્ર
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૩). ધર્મ સ્થાપે ને? શાસ્ત્ર જ માર્ગદર્શક બની શકે. મેના ગપ્પા નહિ. પ્રસંગેના ખાટા અર્થ ઘટન નહિ. પૂર્વાપર સંબંધ. આત્માનું હિતાહિત વિચારીને જ અર્થના વિધાન થાય.
ચાર જ્ઞાનના ધણીના જ્ઞાન જીવને ગમે તેમ ઘટાવનાર મહાગુન્હેગાર છે. પરમપ્રભુના માર્ગને, આગમજ્ઞાનને, પ્રકૃતિતંત્રને, શુદ્ધ સાચા ગણિતને ઉધે અર્થ કરનારને સજા પણ તેવી જ કરડી ભેગવવા તૈયાર રહેવું જ પડવાનું. નર્ક નથી યા આઠમી તે નથીને બેલનારને ત્યાં જ બધી ખબર પડશે.
શ્રી તીર્થકર દેવેનું ઉપકારક આચરણ.
મુનિસુવ્રત સ્વામી ઘડાને બોધ કરવા રાતેરાત જનો કાપે, ભગવંત મહાવીર રાતેરાત અપાપાપુરી પધારે. એમને માટે કઈ આગમ મર્યાદા ન હોય. અરે સ્વામીની આજ્ઞાના મર્મને સમજનાર–આગમવિહારી–શ્રી વજાસ્વામી પણ વિદ્યાને ઉપયોગ શાસન પ્રભાવના માટે કરે. શાસનપ્રભાવનાને અર્થ? આત્માઓને શુધ્ધ–સનાતન-સન્માર્ગે વાળવાને જ ને? મુક્તિપંથે ચઢાવી દેવાને જ ને ? - ભગવંત મહાવીર કેઈને નહિ રાજા શ્રેણિક જેવા પરમભક્તને નહિ, પણ એક શ્રાવિકા સુલસાને “ધર્મલાભ કહેવરાવે ૭૦૦ શિષ્યના અધિપતિ અંબડતાપસ સાથે. આની પાછળ તાજા શ્રાવક બનેલ એબડને દઢ કરવાની ભાવના હશે ને ? અને એ શ્રાવિકાનું શ્રદ્ધાધન કેટલું ઉજળું ? એની દઢતાને ઇદ્ર પણ ન હલાવી શકે!
મહાજ્ઞાનીઓના ગર્ભિત આશયે ન કળી શકાય. તે કેવળજ્ઞાનના ધણ ચરાચર વિશ્વને જોતા સર્વ પદાર્થોના
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪)
સ પર્યાચાને હાથમાં રહેલ પાણીની માફક નિળ રીતે જાણતા જોતા તીથંકરદેવાની વાત જ શી કરવી ?
આગમવાંચન માટે બધન કૈમ ?
અંધન હિતને માટે જ ડાય ને ? વાગેલા પગને પાટી સારે। ને ? ભાંગેલા હાથને ગળામાં ઝોળી હિતકારી ને ? ભયંકર ખુનીને લેાઢાની ખેડો જનહિત માટે જ ને ? ઢોર ખીલે ખંધાએલ સારૂં ને ? સધ્યાકાળે ખીલે આવનારને ચારા પાણી મળે ને ?
નોકરીમાં ખંધન ? વ્યાપારમાં પણ નિયમાનુ... બધન ? ડાકટર થવા માટે ડિગ્રીનું બંધન ? પરરાજ્યમાં જવા માટે વીસાનું બંધન ? બસ બધન, બંધન ને બંધન. ન જોઇએ અ'ધન ધર્મમાં ! ન જોઇએ બંધન આગમ વાચનમાં
દવા ડોકટરના પ્રિસ્ક્રીપ્શન પ્રમાણે. દાવા અરજી વકીલની સલાહ પ્રમાણે માલીશ-ઉસ્તાદની આજ્ઞા પ્રમાણે, કુસ્તિ મદ્યની સૂચનાનુસાર ! ધમાં ગુરુ આજ્ઞાની જરૂર નહિ, શાસ્ત્ર આજ્ઞા માનવાની નહિ, ‘ત્યાં સારી વસ્તુ સ` માટે' ને અક્કલ વગરના પ્રલાપ ! સાકર સારી મીઠી.. ખવડાવા ટાયફીડવાળાને ! ન્યુમેનીઆવાળાને ! લીંબુ ગુણકારી. આપે સાજા ચઢેલાને ! મીઠાઇ મઝેની. ખાવ તાવમાં! સનેપાત થાય સનેપાત.
બસ આજે સનેપાત દેખાય છે. અધિકાર વિનાને અભ્યાસ, ગુરુગમ વિનાનું ભણતર. ગમે તેવું ગમે તે રીતનુ વાચન, આમાંથી જન્મ્યા ઉત્પાત. નરી વાયડાશ. ચાકખા ગાંડપણનો ચાળા. નરી આત્માની પાગલતા.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૫) ત્રિકાળદશી સર્વજ્ઞ ભગવંતના શુધ્ધ સિદ્ધાંતનો અપલાપ. કયાં સુધીનો? સર્વજ્ઞ છે નહિ. સર્વજ્ઞ હેય નહિ. સર્વજ્ઞ થાય તે પણ હવે પછીના કાળમાં. ધર્માસ્તિકાય નથી. અધમસ્તિકાય નથી. જ્યારે સાયન્સ ઈથરના ઉંડા ધર્મોની વાતે કરે છે. “મહાવિદેહ” નથી. શાસ્ત્રમાં બધા ગપા. આજના જમાનામાં અંધશ્રદ્ધાનો અમારે અંધાપો એજ સાચે. ગપ્પા સાચા. તદ્દન સાચી વાત સાચી નહિ. આ છે અનધિકૃત આગમવાચનનું મારક ઘાતક-ભેદક ફળ. આ છે આજના શબ્દ પંડિતની પાગલતાભરી પંડિતાઈ!
ખરી વાત જરા સમજી લઈએ. સાધુ પુરુષે તમારી કક્ષા પ્રમાણે તમને બધું સમજાવવા તૈયાર છે. ૪૫ સે આગમે સંભળાવવામાં ઉમંગ છે. પાત્ર આત્માને પુરા ભાવ સાથે એનો ઉડે માર્મિક ટીકાગત અર્થ સમજાવવામાં આત્માનંદ અનુભવે છે પણ ના અમે તે અમારી રીતે વાંચીએ. મનગમતે ઉડાંગ–ઉટાંગ–અર્થ કાઢીએ. લોકોની શ્રદ્ધા તેડવા પ્રયત્ન કરીએ ઉન્માર્ગે વાળીએ. જમાનાના ઝેર પાઈએ. દુર્ગતિમાં જઈએ. સાથે અનેકને ઘસડી જઈએ.
નહિ તે આત્મા અને પુદ્ગલ, ચેતન અને જડ,ચેતન પર જડની તીવ્ર પકડ તેમાંથી છુટવાનો સન્માર્ગ સન્માર્ગે જવાના વાહન–સાધક સાધને તેના પ્રરૂપક સર્વજ્ઞ–ભગવંતે-માર્ગ પ્રચારક અતિશયજ્ઞાની ગણધરાદિ સૂરિપુરંદરે. માર્ગસ્થ મહાત્માઓ આ બધાની ઠેકડી-મશ્કરી અભાવજનક શબ્દ ઉચ્ચારાય? નિઃસ્વાર્થતા માનકીતિનો અભાવ. માત્ર જનકલ્યાણની શુદ્ધ ભાવના. આવા ઉંચા ગુણેના ધણી જેમાં “ના” પાડે તેમાં એકાંત હિત એમ કેમ ન મનાય ?
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) આગમમાંથી ઉદ્ધરી છણાવટ પૂર્વકના પ્રકરણ ગ્રંથ તૈયાર છે. ભણવા છે? અરે આ તે સદ્ગુરુઓને અબુધ લેકમાં હલકા પાડવાની યુકિત છે. “જીવવિચાર” કે “નવતત્વ અને સામાન્ય અભ્યાસ પણ નથી કરવો. ખેર બુધિ પામે એવા છે અને માગે આવે.
સાધુ અને જ્ઞાનના વિરેધી. સાધુ એટલે જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મસ્ત. સ્વાધ્યાય એમને પ્રાણ. જ્ઞાન એમનું જીવન. રાત-દિવસના ભણનારા આત્માને કેળવવા સાધુ બનેલા એ કેળવણીનાં વિરોધી હેય? સાધુઓ તે કેળવણીના ઠેકેદાર છે, પ્રેરણા આપનાર ઉપકારીઓ છે.
“પહેલું જ્ઞાન અને પછી દયા, જ્ઞાન વિના નહિ આતમભાન” જ્ઞાન લાવે સાન. જ્ઞાનોપયોગ આત્માનું લક્ષણ, ભઠ્યાભયનું ભાન કરાવે જ્ઞાન. પિયારેય સમજાવે જ્ઞાન. ગમ્યાગમ્ય ઓળખાવે જ્ઞાન. હેય ઉપાદેય સમજાય જ્ઞાનથી. વિ. વિ. ઉકિતઓને સમજાવનાર–છણાવટ કરનાર સાધુઓ. એ જ્ઞાનના વિરોધી હોઈ શકે જ નહિ. આવા સારા જાદુપકારી જ્ઞાનના વિરોધી કદી સાધુ હોય ? આત્માને ઉન્નતિના ૫થે પહોંચાડનાર કેવળજ્ઞાનના ઉપાસક સાધુઓ અને તે કેળવણીના વિરોધમાં? ત્રણ કાળમાં બને નહિ. સભ્ય ન ज्ञान-चारित्राणि मोक्षमार्गः। ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः । આ સિદ્ધાંતપ્રચારક મહાત્માઓ કેળવણીમાં ન માને? વાત બેસતી નથી–મન માનતું નથી. પ્રચાર તદ્દન ખોટો લાગે છે.
સૂર્યને પ્રકાશ અંધકારને નાશ કરે. કેળવાએલું જ્ઞાન અજ્ઞાનને નાશ કરે. કેળવણી એટલે ઉત્થાન માટેની નિસરણી. નિસરણી સડેલા વાંસ કે બાબુની ન જ હોવી જોઈએ.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૭) કેળવણી આત્માને અપંથે લઈ જનારી ન જ હોય. પણ એને તે કેળવણી જ ન કહેવાયને? પતન જેનાથી થાય આત્માનું કે સમાજનું, એ તે નર્યો અંધકાર. અંધકારને પ્રકાશ ન કહેવાય. રાગદ્વેષ અને મેહમાં વધુ ને વધુ લપેટે એ મહા અંધકાર, નિબીડ અજ્ઞાન. એવા અજ્ઞાનને કેળવણી કોઈ શાણે કહે નહિ. કહે તે શાણે નહિ પણ એક નંબરને મૂર્ખ કહેવાય.
માટે કેળવણી એટલે નરમાશ. રેલાની કણેક જેમ કેળવાય તેમ રેટલી સુંવાળી–નરમ અને મીઠાશભરી. બાળ કે યુવાન જેમ કેળવાય, જેમ કેળવણું વધુ લે તેમ સરળતા-નમ્રતા અને વિવેકભરી મીઠી વાણુને ભંડાર બને. નાગરિકતાને આદર્શ નમુનો બને. પરને સહાયક, ગરીબને બેલી, દુઃખી પ્રત્યે દયાવાળો જ હોય. આર્યસંસ્કૃતિ એને હૈયે હોય. આર્ય સંસ્કૃતિ સમજાવવી હોય તે એ જ પ્રતિક ગણાય.
આવી કેળવણીને વિરોધ સાધુ કરે જ નહિ. સાધુ એટલે સમાજ કલ્યાણચિંતક. સાધુ એટલે શુધ્ધ તારક બુદ્ધિને પ્રવર્તક સાધુ ચરણે વંદના !
વિભાગ પાંચમો.
જેનશાસનનું સાહિત્ય. સાહિત્યને અર્થ સાધન થાય છે. રૂઢ અર્થમાં પુસ્તકેને સહિત્ય કહે છે. આત્માને મુખ્ય ગુણ જ્ઞાન છે. જ્ઞાનના
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૮) સાધનોમાં પુસ્તક પણ સમય. માટે પુસ્તક-પથીઓ એ પણ સાધન. પણ તે આત્માના જ્ઞાનગુણને ખીલવનાર હોય તે આ ત્યાગ કરવા ગ્ય ને આ ગ્રહણ કરવા ગ્ય છે, આ આચરવા ગ્ય છે, આ કાર્ય થાય જ નહિ. આ વિવેક કરાવે તે જ જ્ઞાન. બાકી બધું મિથ્યાજ્ઞાન. આત્માને ડુબાવનારૂં જ્ઞાન.
શ્રી જૈનશાસનમાં જ્ઞાનગ્રંથ વિપુલ પ્રમાણમાં છે. ૪૫ આગમે તે છે જ. હસ્તલિખિત અને છાપેલા. સુવર્ણ શાહીથી, રીપ્ય શાહીથી લખેલા પણ છે જ. નિયુક્તિ ગ્રંથ પણ તેવી જ રીતે આલેખાએલ મળે છે. ભાગ્યે તે લાખ લૅક પ્રમાણે ઉપલબ્ધ છે. ચૂર્ણિએ પણ મોજુદ છે. ટીકા ગ્રંથ-આગમના ભાવેને સ્પષ્ટ કરતા પારાવાર છે.
તદુપરાંત વ્યાકરણ-છંદ-કાવ્ય-ચપુ-ગદ્ય-પદ્ય-પ્રાચીન ન્યાય-નવ્ય ન્યાયનું સાહિત્ય વિશદ-વિશાળ-લાઓ લેક પ્રમાણ વિદ્વાનોના માથા ડેલાવે તેવું સુરમ્ય છે. જૈનાચાર્યોએ હરકોઈ વિષયમાં વિદ્વત્તાભર્યા મહાન ગ્રંથ લખ્યા છે. દાર્શનિક ક્ષેત્રે પણ છએ દર્શનની વિશાળ સમીક્ષા કરી છે. તિષ-મંત્ર-તંત્રમાં પણ બાકી રાખી નથી. વિજ્ઞાન ખગોળ આકાશી પદાર્થોને પુરવઠે પણ પૂરત છે.
પણ આ બધામાં ધ્યેય માત્ર વસ્તુ જ્ઞાન મેળવી આત્માને સંસારમેહથી પર બનાવવાનો. મુક્તિમાર્ગની મુસાફર બનાવવાનો. અજન્મા–અનંત શાંતિનો ભેકતા બનાવવાને.
શ્રી જ્ઞાનપંચમી પર્વ. મહાપર્વ છે જ્ઞાનની આરાધનાનું. કા. સુદ પ. દ્રવ્યથી ભક્તિ કરે. અષ્ટપ્રકારી આદિ પૂજા ભણાવીને. રૂપીઆ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯) ગીની-મેાતી-ડીરા મૂકીને ભાવથી પૂજો. જ્ઞાન નવુ પ્રાપ્ત કરવાના સંકલ્પ કરીને. સાધુ-સાધ્વી સામિકને ધાકિ અભ્યાસની અનુકૂળતા કરી આપીને સઘળાંએ સાધના ખડા કરી આપીને, આગમા લખાવી સુયેાગ્ય સ્થળે રક્ષિત કરીને. શ્રી મૌનએકાદશી પ.
માગ. સુદ ૧૧. ૧૫૦ કલ્યાણકનું મહાપર્વ. અવિરત શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવે પણ આરાખી. શ્રી સુવ્રતશે સુશ્રાવકની આરાધના અદ્ભુત છે. ત્યાગ-વૈરાગ્યની છેાળાથી ભરેલી એ કથા સાહિત્યનું સુંદર અંગ ન્યું છે. ઉપવાસ, પૌષધ, મૌન, ૧૫૦ નાકારવાળી આદિની આરાધના આત્મતારક અને મનારમ્ય છે.
શ્રી પેાષદશમી પ
માગ. વદ ૧૦ (મારવાડી પોષ વદ ૧૦) શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતનું જન્મકલ્યાણક વ્યાપક પર્વ છે. ૯-૧૦-૧૧ ત્રણ એકાસણા. ૯ મે એકલું સાકરનું પાણી. ૧૦ મે ખીરનુ' એકાસણું. ૧૧ સે ભયે ભાણે. પહેલા એ પ્રાયઃ ઠામચાવિહાર. ૨૦ નોકારવાની. સાંજ-સવાર પ્રતિક્રમણ તે હરકેાઈ આરાધનામાં હોય જ ને !
શ્રી મેરૂતેરસ,
પોષ સુ. ૧૩ આપણા આ કાળના મૂળ મામા શ્રી આદીશ્વરજીદાદા તે દિવસે નિર્વાણ-મેાક્ષ પામેલા તે દિવસે દેરાસરામાં મેરૂપ તનું પ્રતિક મુકાય છે. આયંબિલ એકાસણાથી આરાધના થાય છે.
શ્રી અક્ષયતૃતીયા.
જૈનશાસનમાં જગજાહેર ૫ ૧૩ માસ ઉપરાંતના એક આંતરા ઉપવાસ-આવા દીર્ઘ તપનું પારણું માટે ભાગ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) પાલીતાણામાં કરે. શેરડીના રસથી. . સુ. ૩ ને દિવસે છેલ્લા દિવસમાં ૨-૩-૪-૮ આદિ ઉપવાસ કરે. તારક ગિરિરાજ પર ચઢે. ભાવના બઢે. કર્મો હઠે. આદીશ્વરદાદાને પૂજે. મેહરાજા ધ્રુજે. આત્માનંદનું સંગીત ગુંજે.
કેટલાક દિલ્હી પાસે હસ્તિનાપુર જઈને પણ પારણું કરે છે. આદીશ્વર પ્રભુનું પારણું ત્યાં થએલું એ માન્યતાઓ. શ્રી શ્રેયાંસ શેરડી રસ વેરાવે. પારણું પ્રભુજીને ભાવે કરાવે.
ભેટ-પ્રભાવનાને પાર નહિ, હેનના ભાઈને ઉત્સાહ અમાપ. પારણું કરાવે ને ધર્મ-પસલી આપે. સગા-વ્હાલાં દેડતા આવે. કેઈ દર્શને આવે. સુખસાતા પૂછે ને આનંદે.
શ્રી દીવાળી પર્વ. દીવાળીમાં ઘર ઘર દીવા, એ તે આત્માના અજવાળા અમારા શાસનપતિ મેલે પધાર્યા. ભાવદીપકને અસ્ત થએ દ્રવ્યદીપકનું પ્રતિક પ્રગટાવે. પ્રકાશમાંથી નાથની તારક આજ્ઞાને ઓળખે. મેહને મારે. શ્રદ્ધાને પ્રગટાવે. સંવરભાવમાં આવે. આશ્રવને વિસારે મુક્તિની ભાવના ભાવો.
છઠ્ઠ કરે ભાવિકે. ગણણું ગણે શ્રાવકે. દેવવંદન રાત્રે થાય. નાકારવાળી ૬૦ ગણાય. નાથને ય જયકાર બોલાય. દુનિયાના રંગરાગ ભૂલી જવાય.
બેસતું વર્ષ. કા. સુ. ૧. નવા વર્ષની નવલિકા. નાથનું શરણું. આજ્ઞાનું પાલન. પવિત્ર વિચારે. નહિ સંસારને ચારે. હવે મુક્તિને વરે. નાથનું નામ હૈયે ધારે. થાએ બુદ્ધિમાં સુધારો. દેવદર્શન. પરસપરના જુહાર-પ્રણામ. સાધર્મિક વ સલ્યની ખીલવણી.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) . વહેલી પ્રભાતે નવસ્મરણ-શ્રવણ. લબ્લિનિધાન ગુરુ ગૌતમને રાસ સાંભળે ને આનંદે વીર પ્રભુના પ્રથમ ગણધર. અણહંતુ દીએ. “જેને દીએ દીક્ષા, તેને પ્રગટે કેવળજ્ઞાન ગુણધરદેવને પ્રગટયું છે. નાથના વિરહ વિલાપે. કા. સુ. ૧ ને દિવસ તે રળીયાત.
તિથિઓ–પર્વ તિથિઓ. સબળ-સુયોગ્ય-આત્માની ધર્મ આરાધના સર્વદા-સર્વ કાળ. એ કક્ષા પૂ. સાધુ સાધ્વી સંસ્થાની. સુશ્રાવકે શકય રીતે ભાવાત્મક આરાધના હંમેશ કરવા ઉજમાળ રહે. બાહ્ય તપાદિક-પ્રતિક્રમણદિક-પૌષધ સામાયિક સર્વે કોઈ સર્વદા ન પણ કરી શકે. આરાધના વિનાનું જીવન વ્યર્થ. માનવજીવન જ સર્વાગી સર્વવિરતિના સ્વીકાર માટે શકય ન બન્યું તા શ્રાવકપણામાં શક્તિ અનુસાર શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે વિધિપૂર્વક આરાધના કરવાને ભાવ તે હોય જ ને ? સર્વદા ન કરી શકે તે પર્વતિથિ તે સાચી !
બીજ-પાંચમ-આઠમ-અગીઆરસ-ચૌદશ-પૂર્ણિમા અમાવાસ્યા બાર તિથિ. જિનેશ્વરના કલ્યાણકની આત્મકલ્યા
કર તિથિએ. આ દિવસોમાં પ્રતિક્રમણ-પૌષધ-એકાસણાદ તપ કરવા શ્રાવક પ્રેરાય. બ્રહ્મચર્ય તે હેય જ.
સિવાય પણ પિતાની પ્રથમ યા મહાન યાત્રાને દિવસ. ઉપધાનતપની યા સંઘ કાઢ્યાની માળા પહેર્યાને દિવસ. સમકિત યા બારમાંથી કોઈ વ્રત ઉચ્ચર્યાને દિવસ. વિ. વિ. દિવસની આરાધના પુણ્યવાન આત્માઓ કરીને ભવ તરવા મથે છે. જીવન સફળ કરે છે. સિવાય છ અઠ્ઠાઈ આદિની આરાધના સુપ્રસિદ્ધ છે. સિદ્ધ બનવાને.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨) જમાનાના પત્રને આંગ્લ એજ્યુકેશનના વાતાવરણે આરાધનામાં ભારે એટ આણી દીધી છે. જરૂર મા-બાપાની બેદરકારી ઉભી જ છે. બાળપણથી સંસ્કાર સિ ંચન ન કર્યાનુ પરિણામ છે. પણ હજુ જ્ઞાનચક્ષુએ ઉઘડતી નથી. અરે ખુલ્લેખુલ્લા આંખ મીંચામણા થાય છે. અનેક દુષણા ઉદ્ભવ્યા. વ્યવહાર બગડ્યો. ચારિત્રના ઠેકાણા ન રહ્યા. છતાં સ'તાનેાને આ વિશિષ્ટ તિથિ આરાધનામાં આતપ્રાત કરવાનું મન થતું નથી. કાળ ! તારી પણ બલિહારી!
પચ્ચખાણુમાં શું આવે છે?
તિથિ દિવસે તે પચ્ચકૢખાણ ખાસ થાય. પ્રત્યાખ્યાન સંવર ભાવનુ છે. આશ્રવ-આવતા કર્મને રોકવાના અમેઘ ઉપાય છે. અમુક અમુક ટાઈમ સુધીના અમુક-અમુક વસ્તુને ત્યાગ થાય છે. કેટલાકની લીમીટ મર્યાદા મુકાય છે.
સૂર્યોદય પછી ૪૮ મીનીટ સુધી-અશન-પાન-ખાદિમ સ્વાદિમને ઇચ્છાપૂર્વકના-સમજપૂર્વકના ત્યાગ તે નાકારસી, ટાઈમ થએ મુઠ્ઠીવાળી ત્રણ નવકાર ગણી પચ્ચક્ખાણ પારે. પારસી-સામાન્યથી સૂર્યોદયથી ૩ ક્લાક સુધીના ચારે આહારને ત્યાગ. ચાર આહાર આ પ્રમાણે:
અશન-દાળ-ભાત-રોટલી-શીરા-ચા-દૂધ-ખાખરા વિ. પાન-નિમ ળ પાણી અગર વિવિધ જાતના પાણી. ખાદિમ-બદામ-કાજી-પીસ્તા-અખરોટ-વિ. મેવા. સ્વાદિમ-તજ-એલચી-તાંબુલ-લવીગ વિ. વિ.
સાધપારસી, ફા કલાક પછી. પુરિમુઢ ૬ કલાક પછી. ચેાક્કસ ટાઈમ અ દિનમાન. સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત. સુધીના કાળના અભાગ. અવઢ-સૂર્યાસ્તપહેલા એક પહેારે
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩) બેસણું–બે ટાઈમ જ જમવું. આસન પર બેસીને. પાણી ઉકાળેલું એકાસણું–એક જ ટાઈમ. આયંબિલ–માત્ર બાફેલું અનાજ એક જ ટાઈમ. તેલ-દવેલ-ઘી આદિ વિગયની ચકાસ નહિ. દુધ-દહીં-છાશને પાસ નહિ. લીલેરી આદિને તે ત્યાગ જ. ન ધાણાજીરૂ-મરચુ-વિ. મસાલા નહિ. મરી અત્યારે વપરાતા દેખાય છે. બલવન–પકવેલું મીઠું વાપરી શકાય છે. ઉપવાસ–રાત્રિ દિવસને ચાર આહારને ત્યાગ તે વિહારે. સૂર્યાસ્ત પહેલા પાણી લેવાય તે તિવિહારે. છઠ્ઠમાં ૨ ઉપવાસ. અઠ્ઠમમાં ૩, અઠ્ઠાઈમાં આઠ.
છે. એટલે છ ટંકને આહાર છોડવાને. અઠ્ઠમમાં આઠ ફેરાને. કેવી રીતે ? પહેલા એકાસણું પછી ત્રણ ઉપવાસ. પારણે એકાસણું ૩૪૨૬+૪=૮ છતાં ખાલી ત્રણ ઉપવાસને પણ રૂઢિથી અમ કહેવાય છે.
આ બધા પચ્ચકખાણ અભંગ રહે. અખંડ રહે, કેઈ કોઈ ભૂલ થતા છતાં પણ. આ મર્યાદાને પચ્ચક્ખાણના આગારે કહે છે. મનના ભાવ સાચા અખંડિત રહેવાના કારણે.
અનથ/મો ખ્યાલ જ ન રહ્યો. ભૂલથી રેજના અભ્યાસથી મુખમાં કોઈ વસ્તુ નાખી દીધી. પછી યાદ આવી. તૂર્ત યાદ આવતા વિસર્જન કરે. પછીથી યાદ આવે એમ પણ બને ગુરુ પાસે શુદ્ધિ કરે. સહસાગારેણું–અચાનક વરસાદનું ટીપું સુખમાં પડ્યું વિ. મહત્તરાગારેણું-કોઈ શ્રી સંઘ આદિના-શાસનના મહાન કારણે ગુર્નાદિની આજ્ઞાથીપચ્ચક્ખાણમાં–ફેરફાર કરવો પડે. સવ્વસમાહિવત્તઆગારેણું–આત્માની ભયંકર અસમાધિ થતી હોય. ભયંકર રેગ ગાંડપણ-ઉન્માદાદિ કારણે. આ છે મુખ્ય ચાર આગાર. જે
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૪). પ્રસંગમાં પચ્ચક્ખાણને ભંગ થતું નથી. લાગેલ અતિચારની ગુરુ આજ્ઞા પ્રમાણે તપ-સ્વાધ્યાયાદિથી શુદ્ધિ અવશ્ય કરવી જોઈએ.
બીજા આગા બેસણા–એકાસણા–ઉપવાસાદિકના છે. ગૃહસ્થ આવતા-સ્થળાંતર વિ. પગ ઉંચો નીચો કરવો પડે. ગુરુ આવે ને ભાવ ઉભું થઈ જાય. કોઈ કારણ વિષે તે ગેચરી વધી પડી અને વાપરવા પડે. પહેલો અને છેલ્લે આગાર ખાસ કરીને સાધુ-સાધ્વી માટે છે.
આયંબિલના આગારે લેપિત આહાર આવી જાય, ગૃહસ્થ સંસ્કૃષ્ટ ઉસ્લિપ્ત વિવેક–પડુચ્ચમૃક્ષિત–પારિદ્રાવણિયા.
પાણીના પિત-અલેખિત-અછબહુલે પતિ-કણીયાયુકત. અલ્પકણીયા યુકત, પાણહાર-પચ્ચખાણ સાંજે લેવાય છે. માત્ર પાણીને આહાર છુટે હવે તે બંધ થાય. વધુ સાંજનાં ચાવિહારમાં ચારે આહારને ત્યાગ થાય છે. તિવિહારમાં ત્રણ આહાર બંધ. પાશું જરૂર પડે વાપરવું મેકળું રાખે છે. તે પાણી પણ રાતના બાર વાગ્યા પહેલા બંધ કરવાની પ્રણાલિકા છે. બીજા-મુઠસી-વેસી વિ. સુંદર પચ્ચક્ખાણે પણ છે. ખાઈ પી લીધું પછી નિયમ કે મુઠીવાળી નવકાર ન ગણું ત્યાં સુધી બધું બંધ. વેઢસીમાં વીંટી એક આંગળીથી બીજી આંગળીઓ ફેરવવાની–સમયમર્યાદા છે. કોઈપણ રીતે જીવ–આત્મા ત્યાગ-તપના પંથે વળે. અનાદિકાળની આહાર સંજ્ઞા-સર્વ દુઃખનું મૂળ, ઓછી થાય. આ છે પેજના પચ્ચકૂખાણમાં મહર્ષિએની.
કર્મબંધના હેતુ. પચ્ચકખાણ આશ્રવને-કર્મબંધનને ટાળે છે, કર્મબંધનના મુખ્ય ચાર હેતુએ છે, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, યોગ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫)
મિથ્યાત્વ-સત્યને અસત્ય માનવું, અસત્યને સત્ય માનવું સંસારને સુખકર કે સારા માનવા, સુદેવાદિને ન માનવા, કુર્દવાદિને માનવા, માહમાં મુંઝાવું,
અવિરતિ-ત્યાગબુધ્ધિથી ત્યાગ કરવા યાગ્યને ત્યાગ કરવેા. સ‘સારમાત્ર ત્યાજ્ય. તેમાં અભક્ષ્ય-અપેય-અકાય આદિ વિશેષે ત્યાજ્ય. તેના ત્યાગ ન કરવાથી તે કમ અંધાય જ ને ?
ષાય–ભારે ભરખી ખાનારા. ક્રોધ-માન-માયા-લાભ. ચારની ચંડાળ ચાકડી. સારી દુનિયાને હેરાન-પરેશાન કરનાર. આત્માના અનાદિકાલીન શત્રુ. ઢોંગી મિત્ર બનીને બેઠેલા. ઉત્પાતીયા અને સારક કેવા કબંધાવે?
ચાગ-મન-વચન-કાયાના દુરુપયોગ. ખાટા વિચારા. ખાટુ ધ્યાન. અઘટિત ખેલવુ. વગર કામનુ` ભાષણ, શરીરના ઉપચેગ પરને પીડા આપવામાં. ઉપયાગ વિના ચાલવું. બેસવું વિ. ભાન રાખે તે વિના કારણે પળે પળે ક બંધ થાય. કુમરાવાનાં સાધના.
સંવર ભાવે રહેજો રે સાધુજી” ૫. સમિતિ ૩ ગુપ્તિ ૧૦ યતિષ –૨૨ પરિષહુ સહન કરવા ખાર ભાવના ભાવવી. ખર પ્રકારના તપ કરવા વિ. વિ. કરોધ કરવાના કારણેા છે. પાલે તે પામે માને તે જાગે. સંગ્રામમાં તે હથિયારવાળા બળવાળા જ ફાવેને? અનાદિના શત્રુ મહામેહ અને એને પરિવાર–રાગ-દ્વેષાદિ. હથિયારા પણ તેને માટે તીવ્ર-તેજસ્વી જોઇએને ! પરમપ્રભુ મહાતારક અરિહંત દેવાએ બતાવેલાં. છ લેશ્યા
લેશ્યા એ આત્માના પરિણામની-અધ્યવસાયની સૂચક છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ? ૬ ) તીવ્ર દુર્ભાવ છે કે ઉંચાકેાટિના ભાવ છે. એ સામાન્યથી અહારની પ્રવૃત્તિ પરથી જ કળાયને ! એક દૃષ્ટાંત વિચારીએ. છ મનુષ્યા વનમાં આવ્યા. જાંબુનું ઝાડ જોયુ. જાંબુ ખાવાનુ મન તા થઈ જાય ને? ખાવાની ટેવ અનાદિની.
કૃષ્ણલેશ્યા-મહાક્રૂર-દેખાવમાં પણ કાળા મેશ માનવી. કહે છે—લગાવા કુહાડા મૂળમાં-પાડા વૃક્ષને હેઠું. ખાવ જાંબુ. કરેા લીલાલહેર.
નીલલેશ્યાઃ-પહેલાથી ઠીક. પણ બુધ્ધિવિનાના મેટી શાખાએ કાપવા કહે છે. વારા ઢગલા.
કાપાતલેશ્યાઃ-કંઇક યાયુક્ત. અરે ભાઈ ! નાની શાખાએ જ કાપાને-ઝુમખા તે એના પર છે.
તેોલેશ્યા :- જેટલા ઝુમખા છે એટલા બધા તાડીને કરા ઢગલા. ઉડાઓ જ્યાફત જાંબુની.
પદ્મલેશ્યા :- અરે ભાઈ, જરૂર જેટલા ઝુમખા બસ છે. અધા તેાડી પાડી શું કરવુ છે?
શુક્લલેશ્યા :– જુએ ભાઈ ખાવા સાથે કામ છે, સરસ પાકેલા જાપુ' જોઈએ એટલા ઝાડ નીચે પડેલા છે. ખાઈને તૃપ્ત થાવ. નાહક વિના કામના મહાપાપથી શું?
આ છ વિચારધારા ઘણું ઘણું કહી જાય છે. અવરના અધ્યવસાયની સારી-નરસી તીવ્રતાના પ્રતિક છે. આામાં આચ્છે પાપે જીવન જીવવાની કળા સમજાવે છે.
આજના આ ભયંકર વિલાસ અને ક્રૂરતાના યુગમાં વિશેષે કરીને ઉપયોગી આ દૃષ્ટાંત છે. મેાજશાખમાં અહિ - સાતત્ત્વ સાવ ભૂલાઈ ગયું છે. દયાભાવ વિસરાઇ ગયા છે. ભયંકર કમ બંધ આત્મા પર થઈ રહ્યો છે. અચે તે મળીયા ! અચે તેની ભૂાર ભૂરિ અનુમાદના. પશુ.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૫૭)
૧૦. પ્રાણે હાન કરે જે પ્રાણની તસ પ્રાણ હણાય” પ-ઈન્દ્રિ, મન-વચન-કાયા, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ ૧૦-પ્રાણ છે. આમાંના એકને પણ નુકશાન પહોંચાડવું એટલે હિંસા. આ દશ વડે જ આત્માને સંસાર વ્યવહાર ચાલે છે. એક ઇન્દ્રિયને કપ્રાણ સ્પશેન્દ્રિય-કાયબળ શ્વાસે શ્વાસ આયુષ્ય. બે , ૬ , ઉપરના + જીભ અને વચન બળ. ત્રણ ૭ 9 + નાક ચાર , ૮ + આંખ અસંશી પાંચ ૯ ) + કાન સંજ્ઞી , ૧૦. + મન
આયુષ્ય બળ-આયુષ્યના કર્મદળીયા-પરમાણુઓ પુરા થયેથી એક ક્ષણ પણ દેહમાં આત્મા રહી શકતે નથી.
લેની કહેવતમાં “ધનને પૈસાનો” અગીઆરમે પ્રાણ કહેવાય છે. એ પૈસાને હદ ઉપરાંતને પ્રેમ સૂચવે છે. એવા અતિમહી જીવને પૈસો જતાં જ એના દશે પ્રાણ પણ ખલાસ થઈ જાય મૃત્યુ પામે. આત્મા શરીરત્યાગ કરી છે.
આ બધું જાણવા પાછળ “રાગદ્વેષ મેહ”ના ત્રિદોષમાંથી મુક્ત થઈ જવાનો હેતુ છે. સમ્યગ જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર ઔષધ જ એ માટે રામબાણ છે.
૬. પર્યાપ્તિ - પ્રાણેની સાથે જ પર્યાપ્તિ વિચારવી જોઈએ. પર્યાપ્તિ તે તે વસ્તુને પ્રાગ્ય પૂર્ણ કરેલી શક્તિ. આ શક્તિઓ જીવન જીવવામાં ઉપયોગી છે તે ૬ છે.
૧. આહાર પર્યાવિત-આહાર એગ્ય પુદ્ગલે લઈને રસ અને બલરૂપ બનાવવાની આત્માની શક્તિ..
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) ૨. શરીર પર્યાતિ –રસના પુદ્ગલને સાત ધાતુરૂપે બનાવી શરીરરૂપે કરવાની શક્તિ.
૩. ઇન્દ્રિય પર્યાનિત ઈન્દ્રિય પ્રાગ્ય પુદ્ગલેને ઈન્દ્રિમાં પરિણમાવવાની શક્તિ.
૪. શ્વાસોશ્વાસ પર્યાપિત શ્વાસોશ્વાસ લેવા મુકવાની શક્તિ .
૫. ભાષા પર્યાપિત-વચન યા શબ્દ ઉચ્ચાર કરવાની શક્તિ .
૬. મન પર્યાદિત-મનદ્વારા વિચાર કરવાની શક્તિ.
એકન્દ્રિય જીવ–આહાર-શરીર ઈન્દ્રિય–શ્વાસોશ્વાસ૪ પર્યાપ્તિ .
વિકસેન્દ્રિય-રથી ઇન્દ્રિયન . . વાળા-અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય ઉપરની+ભાષા=પ પર્યાપ્તિ જી . સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય ઉપરની+મન= પયામિ,
કર્મસત્તા–પૂર્વકૃતપાપાદિને આ પણ એક નકશે છે. પિતાને પ્રાગ્ય પ્રર્યાપ્તિ પ્રાપ્ત કર્યા પહેલા પણ જીવને મરણને શરણ ગર્ભાવસ્થામાં પણ થવું પડે. પરની શક્તિઓ પરના હુમલાનું જ આ પરિણામ ને. પ્રકૃતિ તંત્રનું રણ તદ્દન ન્યાયી. કરે એવું પામે-વારે એવું લણે.
દેવાધિદેવ શ્રીમદ્દ તીર્થકર દે. આ બધી ઝીણું પણ અતિ જરૂરી બાબતો અનંત ઉપકારી સર્વજ્ઞ અરિહંત તીર્થકર દે શિવાય કોણ કહી શકે? આઠે કર્મો અને ૧૫૮ પેટભેદની આશ્ચર્યકારી વૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા. તેના મેથેમેટીકલ-અફર ગણત્રી યુક્ત પરિણામ. તેના
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯) ઉદય-ઉદીરણ. ઉદીરણ એટલે પછીથી આવનાર ઉદયને તત્કાકાલીન ઉદયમાં લાવ. એક કમનું બીજરૂપે સંક્રમણ. પાપનું પુણ્યમાં કે પુણ્યનું પાપમાં. વિ. વિ. અદ્દભુત રાસાયણિક આત્મપ્રય બતાવનાર ખરેખર તીર્થકર દેવે જ છે.
સ્વતઃ ખૂબ ખૂબ સહન કરી. ઘોરાતિઘેર દુઃખ સહી, સમતારસમાં ઝીલતા રહી, પ્રશમના પવને કષાયેને ફંગેની દેનાર તીર્થકરના આત્માઓ છે. દેશનાશક્તિ અજોડ અને અનુપમ હોય જ. પરમપકારિતા-નિઃસ્વાર્થતાની પણ હોય. એકાંત કલ્યાણુકર માર્ગના પ્રણેતા. મામકા–પારકાનું નામ નિશાન નહિ. વિશ્વવિજેતા સર્વજીવત્રાતા, ત્યાગ ઉત્કટ, વિરાગ સીમા વિનાને. સમવસરણ અદ્ધિ બીજે ક્યાંય નહિ. રત્નખચિત સિંહાસન બેસે નાથ, દેશના દીએ પૂર્ણ વિરાગ, કનકકમલે પગ ઠાય, આસક્તિનું નામ “૬૪ ઇદ્ર સેવા કરે, રાગ નામ નાથ ના ધરે.” મુક્તિ વધુ આય ખડી ઘરે.
આવા અરિહંતના મુખ્યતયા ૧૨ ગુણ સર્વજગદષ્ટ.
દેવકૃતભક્તિસુભિમાંથી પ્રગટતા પ્રાતિહાર્યો-૮ સર્વજન આકર્ષક-ગુણે યા વિશેષતાઓ.
૧ અશોકવૃક્ષ-અરિહંતના શરીર પ્રમાણથી બાર ગણું ઉંચાઈનું વૃક્ષ સમવસરણમાં.
૨ સુરપુષ્પવૃષ્ટિ-સમવસરણ અને તેની આજુબાજુ પંચવર્ણ સુગધી પુષ્પોની જમાવટ.
૩ દિવ્યધ્વનિ-વીણા-વાંસળી આદિ દ્વારા નાથની માલકેષ રાગની દેશનામાં પૂરતા.
૪ ચામર–ભગવંતને બંને બાજુ ચામર વિંઝાય. ૫ આસન-રત્નજડિત સિંહાસન નાથને બેવવા માટે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ૬ ભામંડલ-ભગવંતની પાછળ દેવે રચેલું તેજનું કુંડાળું.
૭ ૬૬ભ-આકાશમાં વાગતી ભભા-સૌને જાગૃત અને ચકર બનાવતી.
૮ છત્ર- હીરા, માણેક, મેતી, મંડિત સાર, ત્રણ છત્ર તણે અધિકાર
૯ અપાયાપગમાતિશય-રાગદ્વેષ અપાય-દુઃખ છે. નાથ તેને “અપગમ” નાશ કરે. પિતાના અપાય તે ગયા જ છે. નાથ જ્યાં હોય તેની ચારે દિશામાં ૧૨૫ એજનમાં ન રેગ, ન મરકી, ન દુકાળ. સર્વત્ર સુકાળ. કારણ? કારણ ખુલ્લું છે. પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં “સવી જીવ કરૂં શાસનરસી, એસી ભાવ–દયા દીલ ઉલ્લસી” શાસનરસી એટલે સર્વોત્કૃષ્ટ સમાધિ-શાંતિ-સુખની ચાહના.
૧૦ જ્ઞાનાતિશય–ચરાચર વિશ્વના સઘળા પર્યાને જાણનાર–જેનાર ૧૧ પૂજાતિશય પરમેશ્ચ કોટિને. દેવેન્દ્રો જસ સેવા કરે.
૧૨ વચનાતિશય-૩૫ ગુણયુક્તવાણું. દેવમનુષ્યતિર્યંચ-સૌ પિતપતાની ભાષામાં સમજે. ચાર ગાઉ સુધી એક સરખી સંભળાય. જે જનગામિની વાણું મીઠી.”
- ૩૪ અતિશયે સૌથી જુદા ઉંચા ચિહ્ન યા આશ્ચર્યજનક-દ્ધિ.
૪ જનમથી પ્રાપ્ત-૧. શરીર અદ્ભુત-મનહર સુવાસવાળું રેગ પ્રસ્વેદ રહિત. ૨. શ્વાસ કમળસમ સુરભિવાળે, ૩. લેહિ-માંસ-દૂધ જેવા સફેદ, ૪. આહારનિહાર-ચમ ચક્ષુથી જોઈ ન શકાય–દેખાય જ નહિ.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૧)
૧૯ દેવકૃત-૮ પ્રાતિહા માં ભામડલ અને દિવ્ય ધ્વનિ શિવાયના ૬; આકાશમાં ધર્મચક્ર ૭, રત્નમય હજાર યેાજન ઉંચા ધર્માંધ્વજ ૮, નવ સુવર્ણી કમળા ૯; રૂપા સેાના-રત્નના ત્રણ ગઢ ૧૦, ચતુર્મુખ દેશના ૧૧૬ કાંટા અવળા થાય ૧૨; વૃક્ષા નમન કરે ૧૩; અનુકુળ વાયુ ૧૪; પક્ષીએ પ્રદક્ષિણા ઢે ૧૫; સુગંધી જળ છટકાવ ૧૬; મસ્તક, દાઢી, મૂના વાળ અને નખ ન વધે ૧૭; ઓછામાં ઓછા ક્રોડ ધ્રુવે સેવામાં ૧૮; ઋતુઓ અનુકુળ ૧૮.
૧૧ કેવળજ્ઞાન પછીના-૧ એક ચેાજનમાં સ પ દ ક્રોડા ગમે સમાય-દેવ-મનુષ્ય-તિય ઇંચ. ૨ બધા પોતપોતાની ભાષામાં ચેાજન સુધી સાંભળી શકે. ૩ ભામંડળ. ૪ ભગવતની ચારે દિશામાં ૨૫ યાજન અને ઉર્ધ્વ અધધ ૧૨ા ચેાજન રાગેાત્પત્તિ નહિ. ૫ સવાસો ચેાજન વેર-વિરાધ ન હૈ. ૬ સાત ઇતિ નહિ. છ મરકી નહિં. ૮ અતિવૃષ્ટિ નહિ. ૯ અવૃષ્ટિ નહિ. ૧૦ દુકાળ નહિ. ૧૧ સ્વચક્રભય નહિ. પરચક્રભય નહિ.
૩૫ ગુણ વાણીના.
સામાન્ય સારા માણસની વાણી-હિત-મિત-મિષ્ટ-કા - સાધક હાય છે. તે ત્રણ જગતના તારક અનેકના માહુ મહાદુશ્મનના મારક. અનિષ્ટોના ઘાતક આત્મહિતનાં સાધક પ્રભુશ્રીની વાણીમાં અલખેલા ગુણ્ણા હાય એમાં આશ્રય શું? આમાંથી–ગુણામાંથી વિશેષણ દ્વારા ઘણી વસ્તુ જાણવા મળે છે. ધર્મોપદેશમાં અગર સામાન્ય વાતચીતમાં પણ કેવી ભાષામાં ખેલવું-કેવી રીતે ખેલવું તે ધ્યાન આપી શીખી લેવા જેવુ છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૨)
૧. અક્ષર આદિના સંસ્કાર વાળી (સ્પષ્ટ). ૨ ઉંચા સ્વરે ઓલાતી. ૩ શેાભાયુક્ત. ૪ મેઘ ગંભીર. ૫ પડઘા પાડતી. ૬ સરળ, ૭ માલકાષરાગમાં. સાતગુણા શબ્દ ચાર અંગે થયા. ૮ મહાન અવાળી. હું પૂર્વાપર અવિરોધી. ૧૦ વક્તાની વિશિષ્ટતા દર્શાવતી. ૧૧ સંઢે વિન ની. ૧૨ પરના દૂષણા ન મતાવતી. ૧૩ મનને આનંદ આપતી. ૧૪ પદો-વાકયાને મેળવતી. ૧૫ અવસરેાચિત. ૧૬ વસ્તુના સ્વરૂપને રજુ કરનારી. ૧૭ ન તુટતી ન અતિ વિસ્તૃત. ૧૮ સ્વ-પ્રશંસા કે પર-નિંદા વિનાની. ૧૯કહેવા ચેાગ્ય વાતને ઉત્તમ રીતે રજુ કરતી. ૨૦ સ્નિગ્ધ મધુર. ૨૧ પ્રશંસા પામે તેવી. ૨૨ કેાઈના મને ન પ્રગટાવતી. ૨૩ ઉદાર. ૨૪ ધર્મ-અર્થ સંબંધ યુક્ત. ૨૫ વિભક્તિ-કાળ-વચન-લિંગ સંમિલિત. ૨૬ વિભ્રમ વિક્ષેપ વિનાની. ૨૭ આશ્ચર્ય કારી. ૨૮ અપૂર્ણાં. ૨૯ અવિલખી. ૩૦ વર્ણવવા યોગ્યને વર્ણવતી. ૩૧ વિશેષતાયુક્ત. ૩૨ સવગુણી, ૩૩ અક્ષર-પદ-વાકયની સ્પષ્ટતા યુક્ત. ૩૪ ધાર્યું. સિધ્ધ કરીને જ અટકનારી. ૩૫ શ્રેાતાને આનંદજનક
સિદ્ધ ભગવંતા.
સંસારના અંત કરનારાં, સિશીલાથી ઉપર બિરાજનાર, અજન્મા બનેલા. ચાર અઘાતિના પણ અંત કરનારા. એક સમયમાં સાત રાજને વટાવનારા. સદાએ અનંત અન્યાઆધ સુખમાં વિલસનારા. અનંત સુખ-શકિત-ગુણુના ધણી. મુખ્ય ગુણ ગણીએ આઠે-અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શીન, અવ્યાઆધ સુખ, ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વ ચારિત્ર, અક્ષયસ્થિતિ, અરૂપી, અગુરુલઘુ અવગાહના, અનંત સુખ.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૯૩)
આઠે કર્માંના સ ́પૂર્ણ નાશથી સ્વાભાવિક રીતે આ ગુણા પેદા થાય. સિધ્ધ ભગવંતા આપણે માટે પ્રેરણાસ્થાન છે. આદર્શ લક્ષ્ય છે. આ લક્ષ્ય વિનાની ધકરણીની ખાસ કિંમત નથી. મુક્તિ પ્રાપ્તિના ધ્યેય વિનાની કોઈપણ ક્રિયા પ્રાયઃ ફૂલવતી નથી. વ્રત-પચ્ચક્ખાણુ-સામાયિક-પ્રતિક્રમણ જાપ-તપ બધાના આપણને છે ખપ. પણ તે સિધ્ધ મનવાની એક ભાવનાથી. આ ભાવના જ સંસારસુખને ત્યાગ કરાવે છે. સુખાની ક્ષણિકતા-મારકતા-મહારૌદ્રતા સમજાવે છે.
શ્રી તીર્થંકર ધ્રુવા, કેવળજ્ઞાની મહાત્માઓ, ગણધરાસૂરીશ્વરા, સાધુમહાત્માઓ, સાધ્વીગણ, શ્રાવકશ્રાવિકાગણ માત્ર સિધ્ધ બનવા જ આટઆટલાં કષ્ટ ઉઠાવે છે. સમ્યગ્ શ્રધ્ધાન પૂર્વીક પ્રયત્ન કરનાર હરકેાઈ મહાભાગ સિધ્ધ બની શકે છે અને બનવાના. સિદ્ધ ભગવંત આંખ સામેનું શ્રેષ્ઠ આદરણીય શિખર છે.
તીથ સ્થાનાના મહિમા.
તી એટલે તરવાનું સાધન. તારે એ તી. શેનાથી તારે ? સંસારસાગરથી. કાને તારે ? તરવું હાય તેને સ ંસાર સાગરમાં ડૂબી જવાના ભય લાગે તેને. મારા આત્મા સંસારમાં હેરાન-પરેશાન થઈ રહ્યો છે એમ લાગે તેને. આધિ-વ્યાધિ ઉપાધિથી ભરેલે આ સસાર મહાભયાનક છે. જન્મ અને મરણ અનાદિ કાલના મહાવ્યાધિ છે. સયેાગ પાછળ વિયેાગનુ મહાદુ:ખ ઉભું જ છે. રાગ-દ્વેષ અને મેહના સનેપાત લાગુ પડ્યો છે. જડ પુદ્દગલની માયાજાળમાં ફસાયા છે. આ સમજ વાળાને માટે તીસ્થાના અનુપમ પ્રેરણા ધામ છે.
તીર્થોની તારકતા અપરંપાર છે. પારસમણિ લેખડને સ્પર્શમાત્રથી સુવર્ણ બનાવે છે. ઉપર કાટ ન ચડયા હાય
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪) તે. તીર્થ આત્માને શુધ્ધ સ્ફટિક જેવા સ્વભાવનું ભાન કરા છે. કર્મના ચઢેલા અથાગ કાટને દૂર કરે છે. પિતાના તેજનું ભાન કરાવે છે. સૌમ્ય સુંદર આકૃતિ નયન મનોહર જિનપ્રતિમા પ્રેરણાનું પાન કરાવે છે. નાથની ઉત્કૃષ્ટ આચરણનું ભાન થાય છે. સાન જાગે છે સત્યના શોધની. રોધ કરે છે દુષ્ટ આચરણને. રણસંગ્રામ શરૂ થાય છે અનાદિકાલીન હઠીલા કર્મો અને સુરેખ બનેલ આત્મા વચ્ચે.
તીર્થકર દેના પાંચે કલ્યાણકેની ભૂમિઓ, શત્રુંજય મહાતીર્થ જ્યાં સમેસર્યા આદીશ્વર દાદા પૂર્વ નવાણુંવાર. શ્રી ગીરનારજી જ્યાં દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષ ત્રણ કલ્યાણક શ્રી નમિનાથના. અને વળી જયાં ભાવી ચાવશે તીર્થકરે મુક્તિએ પધારશે. શ્રી શીખરજી-વીસ તીર્થંકરની એક્ષગમન ભૂમિ. શિવાય શંખેશ્વરજી મુક્લાક આદિ અનેકાનેક તારક તીર્થો. કુલપાકજીના પ્રભુજી ભરત ચકવર્તીના વખતના અને તેમણે પોતેજ ભરાવેલા. જેઓનાજ ગભારામાં ભગવંત મહાવીરનું વિશાળકાય બિંબ. પીળો રંગ અને એમાં અલબેલી ચોકડીઓ. ઉદ્ઘપદ્માસને સ્થિત. ભારતભરમાં ઉર્વપદ્માસનસ્થિતિ બીજી પ્રતિમાજી પ્રાયઃ નથી.
તીર્થ પાવનકારી. કર્મ દાહક દાવાનિ. ભાવથી વિધિથી પૂજાય છે. પરમાત્માની મૂર્તિ તે તારક છે જ. પણ તે ભૂમિને સ્પર્શ મહૌષધિ છે. ત્યાંની આબેહવા આત્મસુવાસને ખીલવનારી છે. આવા પવિત્ર વાતાવરણને જમાનાએ ઝેરમાં પટાવા માંડયું છે. વિલાસ અને નિર્મદ હાવભાવથી પુણ્યસ્થાને મહામારક પાપને સંગ્રહ થવા લાગે છે. તરવાને સ્થાને ડૂબવાનું શરૂ થઈ ગયું છે.
ભાવથી ,
મૂર્તિત ત
ના
હીષધિ છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૫)
તે જીવાના ઝાઝો દોષ નથી. ભય’કર વાતાવરણની જાલીમ અસર છે. માબાપના અજ્ઞાન અને બેદરકારીનું પરિણામ છે. અજ્ઞાન એજ મહાપાપ. પૂજ્ગ્યા માર્ગાનુસારી સાધુઓને સપન હૈ. વાંચન ઉચ્ચકેટિનું નહિ. હેાય તે વિકારપ્રેરક અને ઉન્માદક. ઉન્માદિ વિચારમાં મર્યાદા ટકેજ નહિ. મર્યાદા વિનાને આત્મા હરાયા ઢોર જેવા અને. તારક તીથ ને પેાતાને માટે કાણાવાળી મૈયા અનાવી દે. ચેતવા જેવું છે. ચેતશે તેજ ફાવશે.
"
છ રી પાળતા સંઘ.
9
6
તીથ યાત્રા છ ’ રી પાળીને કરવી જોઇએ. પહેલાના કાળમાં અને આજે પણ કોઈ કોઈ મહાભાગ સામુદાયિક સંઘયાત્રા કરાવે છે. એમાં છ મુખ્ય મુદ્દાઓનું વિશેષ કરીને પાલન થાય છે. ૧. ભૂમિ પર સંથારાકારી ૨. નારીસંગપરિહારી ૩. સચિત્ત પરિહારી ૪. એકલ આહારી ૫. પાદચારી ૬. ઉભય ટંક પ્રતિક્રમણકારી. આ રીતે છએ માઞ1માં કરવા ચેાગ્ય કરનાર, ત્યાજ્યના ત્યાગ કરનાર. છ રી પાલન કહેવાય.
૧. જમીન પર માત્ર એક પડનું ગરમ આસન (સ’થારે) અને ઉપર ચાદરની જગ્યાએ ઉત્તરપદે પાથરી સુવું તે. ૨. સ્વસ્રીના પણ યાત્રા દરમ્યાન સંપૂર્ણ ત્યાગ. હાવભાવ પણ નહિ.
૩. સચિત્ત શું ? જે વસ્તુઓમાં પ્રત્યક્ષ-જીવ શરીરેાના જીવત છે. ખાસ કરીને વનસ્પતિ વધારે વપરાશ અને અનુભવમાં છે. જેમકે કાચી કાકડી સચિત્ત છે. ખરાખર અગ્નિથી પરિપકવ થઈ ચઢી જાય પછી અચિત્ત બની જાય છે. ફૂલા
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૬) દિના રસ કાઢ્યા પછી ૪૮ મિનીટ પછી અચિત્ત થાય છે. સચિત્ત નહિ વાપરવામાં સ્વાદ ત્યાગ–અમુક અંશે હિંસા ત્યાગ વિ. ઘણા લાભ છે. ત્યાગવૃત્તિ ખીલે છે. યાત્રા કાળમાં સચિત્ત સર્વથા ત્યાગે છે.
૪. એકલ આહારી. એકજ ટાઇમનેા આહાર એટલે એકાસણું—જેમાં સચિત્ત ત્યાગ તા હોય જ ! કારણ કે પાણી ખરાખર ત્રણ ઉભરા આવીને ઉકાળેલું પાણી વપરાય છે. સાથે ઉણાદરી તેા હાય જ. એમ નહિ કે એક ફેરા જમવાનું છે માટે જરા વધારે દબાવી લ્યે. ઉણેત્તરી સાથેનુ એકાસણુ એટલે તન-મન-આત્માની પ્રફુદ્ભુતા, ધમ આરાધનામાં સ્ક્રુતિ અને સાવધાની.
૫. પાદચારી-કાઈ પણ વાહન'ના ઉપયેગ ન કરવા. પગેજ ચાલવાનુ અને તે પણ અડવાણે પગે. નીચી દૃષ્ટિએ સાડા ત્રણ હાથ દૂર ષ્ટિથી જીવદયાના ઉપયાગ સાથે. આ મહાન લાભ. આત્મવત્ સર્વ ભૂતેષુ.’ ટેકસી-મેટર કે ખસ ટ્રેનમાં મળે ?
૬. પ્રતિક્રમણ-સાંજ સવારનુ પ્રતિક્રમણ, દ્વેષાનું પરિમાન. ભૂલે સભારી તેના પસ્તાવે. ભૂલેાથી પાછા હઠવું ફરીથી ન થાય તેની તકેદારી. આ કલ્યાણકારી ક્રિયા જૈનશાસનમાં આવશ્યક ગણાય છે. આની આચરણા એજ યાત્રાની સુરભિ છે. કુલ પણ સુગંધવાળુ પસંદ કરાય છે. પરમપ્રભુની પૂજામાં વપરાય છે.
આ છ'રી પાળતા સંઘ ઉદારતાનું અનુપમ પ્રતિક છે. સઘપતિએ સુખી યાત્રિકા ધનવ્યય કર્યે જ જાય છે. જી - મદિરાના ઉધ્ધાર, નવ્યનું નિર્માણુ, જ્યાં જરૂર હૈાય ત્યાં ખાસ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) ઉપાશ્રય. ધર્મશાળાઓનું સર્જન અને સમારકામ. સાધર્મિકેની ભક્તિ બહુમાનપૂર્વક, પૂર્વ સ્થિતિમાં સ્થાપના. દિન અનાથનું પેષણ. વિ. વિ. કાર્યો શ્રી સંઘયાત્રાનું ગૌરવ બની જાય છે. સવારે ઉપડ્યા. બપોરે પહોંચ્યા. સાંજે પાછા ફર્યા. આમાં કયે વિશેષ લાભ નિપજે? એની પાછળ આત્મકલ્યાણની ભાવના હશે ? લાખમાં એક હોય તે એકાંત નિષેધ પણ કેમ કરીએ ?
અઠ્ઠાઈ મહેન્સ. આ જૈનેની સક્રિય જ્ઞાનશાળાઓના ઉદ્દઘાટન છે. બાળકેના સંસ્કાર કેન્દ્ર છે. જિન એજ જગદુદ્ધારક દેવ. એને ડિંડિમનાદ છે. આત્માનંદના ખીલતા બાગ છે. ફેરમ ફેલાય છે એમાંથી ભક્તિભાવનાની. ત્યાગધર્મની વહેતી ઉપદેશ સરણીઓ છે. શાંતિ અને સહિષ્ણુતાની પાઠશાળાઓ છે.
બાળ આવે બુઢ્ઢા આવે. આ ગીતગાન કરતી નવયૌવનાઓ. વૃદ્ધ માતાઓ આવે, આંગળીએ વળગાડી નાના બાળકને. અંગરચના જુએ. સૌ હરખે. આતે પ ક એ નથી. ભગવંતે કરેગણ મિલ્કત છેડી રાજ્યગાદી છડી છોડ્યા સગાવહાલા અને સ્નેહી સંબધી. સુખ મૈભવ છોડ્યા. રંગ લાગ્યે સંવેગને. વૈરાગ્યના કુવારા ચારે બાજુ ઉડે. સાથે થાય રાજા મહારાજા-શેઠ શાહુકારે. આવા મારા નાથ. દર્શન થયા. પાવન થયા. - રાગરાગિણી ભર્યા સંગીતના સૂર નાદ નાભિમાંથી ઉઠે. પંચમ સૂરથી સૌ કરે. સૌ એકતાન બને. પ્રભુ તું હિ તુહિ. ઘર ભુલાય વેપાર ભુલાય. ભુલાય સઘળી જંજાળ. પહેલી પૂજા થઈ. શરણાઈ ગાજી ઉઠી. નાબાર્ડ કાને નાદ તાલબદ્ધ વહેતે
ર
: પાલ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૮) થશે. પૂજાઓ પૂરી થઈ પ્રભાવના હૈ ભાગ્યશાલી, પ્રભાવના ભે. તવંગર લે. મધ્યમ લે. બાળક મોટો થાય પ્રભાવના કરતે બની જાય.
દાન–શીલ-તપ-ભાવ ચારે ધર્મ ત્યાં પળાય. સાથે જ પાપની પિઠ પણ પલાયમાન થાય. બેઠાં એટલું પુણ્ય. એટલો કાળ તે સંસારના પાપથી છુટ્યા ભાઈ ધર્મ તે ભગવાનને ભાઈ. નાનામોટા-સાજામાંદા-માલેતું જાર કે સામાન્ય–સૌ ઉપાસક બની શકે.
આરતી ઉતારો આરતી. એ લુણ માટી લાવે. કાંસી તાલબદ્ધ વગાડજે. તાલમાં તાલ મળે. આતમનો મેળ મળે. કેના સાથે? નાથના નાથ સાથે. મંગળ દી આપ ઘંટાનાદ પણ નરઘાના તાલે. વાહરે શું ધૂન મચી છે. દુનિયા આમજ ભૂલાય ને ?
“મારા નાથની બધાઈ બાજે, દીનાનાથની બધાઈ બાજે.” આલાપને સૂર વાતાવરણમાં ગુંજે. આરોહ અવરોહ સૌને સ્વસ્મિત બનાવે. લયમાં લયલીન બને. સૌ જગત્પતિની જય બાલાવે. - સુશીલ શ્રાવિકાઓના ગીત શરૂ થાય છે. ગીતમાં ગુંજન હાય ચારિત્રનું અને ચરિત્રનું. બેધ હોય નવ તત્ત્વને. તાર સૂર જ્ઞાનના તારથી એકમેક થાય. ગરબાની રમઝટ જામે. ત્રિશલાનંદ વીરના વખાણ થાય. વાણુમાં વણા વાગે. દાંડી યામાં ઝમક આવે. જાણે સ્વર્ગથી ઉતરી સાક્ષાત્ દેવીએ. દાન-શાણું અને પગને ઠેકે સંસારને ઠુકરાવતી.
સંસાર ભૂલાય. આત્માનંદના ઝુલે ઝુલાય મનડું ફુલાય. મને મળે એગ જિનભક્તિને. તવરસથી હૈયું ભરાય. ભાવ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીના સૌ બને. આવા છે અમારા અફ઼ાઈ મહેન્સ. જરા વિવેકની જાગૃતિ જોઈએ. વ્યવસ્થાનું શાણપણ જોઈએ. સૌ શાંતિથી બેસી શકે એવી વિશાળ પેજના જોઈએ. બાકી ઘણું ઘણું.
સાધર્મિક વાત્સલ્ય. - સાધર્મિક વાત્સલ્ય. શબ્દ અને સુંદર. મનને આકર્ષે તેવા. સાધમિક એટલે જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા ધરાવતા. જિનઆણ એક સાર. મારે તો છે સંસાર શું મધુરી ભાવના. હૈયે તેજ હેઠે. નાથને નામે મનડું વારી જાય. આજ્ઞાપાલનમાં શૂર. અરે, શાસનની રક્ષામાં પ્રાણુ સમર્પે. સંપત્તિની તે સમયે કિંમત શી? સાધમિક એટલે આત્મીય પ્રમેહનું હરિયાળું સ્થાન. જીવંત ભાવનાનું પ્રતિક. - સાધર્મિક મળે દુવિધા ટળે. મનને શાંતિ મળે. તન તેજીમાં આવે. આત્મા સાબદે બને. શાસનના સમાચારની આપલે થાય. દેવાધિદેવના ગુણ ગવાય. પરસ્પરના મન ખુલ્લા થાય. એકમેકની વ્હારે થાય. શ્રી સંઘના કાર્યોની આજ્ઞાનુસાર વિચારણું થાય.
આવા રૂડા આત્માઓ એકમેક પ્રત્યે એકમના બને. જોતાં હૈયે આનંદ. આંખે વિકસિત થાય. પ્રણામ-પ્રણામને વનિ નીકળે. સત્કાર-સન્માન-બહુમાન થાય. વાત્સલ્યનું દિવ્ય સ્નેહનું ઝરણું વહેતું થાય. ગુલાબ-ચંપા-મેગરાથી અધિક મહેક વ્યાપક બને.
જમણે થાય. રૂડા આમંત્રણ અપાય. ઠાઠ અને જામે. બેસવાને ગાદી-ગાલિચા. જમવાને તાટ વિશાળ. ચાંદીનાજરમનના-પિત્તળના. પણ અંદર મેં દેખાય એવા સ્વચ્છ અને ચકચકિત. લેટા, પ્યાલા, કરીએ તો હોય ને ?
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) પાણી ઉકાળેલા હાય. ઠંડડા હોય પણ સ્વચ્છ નિર્મળ માટીના માટલાના. ના હાય ભાઇ બરફનું તેા નામ જ ન ખેાલાય આ તો જૈનાના જમણ. સ્નેહની-ભક્તિની આભા. પકવાન્નપાંચે હોય અને પદરે હાય. જેને જે રુચે તે વાપરે. શક-દાળ ફરસાણ અનેક જાતિના. પણ વાપરનારા વૃત્તિસ ંક્ષેપવાળા. પાંચ વસ્તુના દશ વસ્તુના નિયમ હાય. લ્યા લ્યાના આગ્રહ અને લેવા ના પાડે. અતિ આગ્રહે કહેવુ પડે ભાઈ દ્રવ્ય પુરા થાય છે. જમાડનાર ભક્તિમાં પુરા. જમનાર ત્યાગમાં જરાએ ના અધુરા. જોડી જામે આમ. શાસનના થાએ કામ. સૌ મેસે ઠરી ઠામ. ઠામ મુક્તિનું ધામ.
તખેલ ને મુખવાસ ધરાય. પહેરામણી શક્તિ અનુસાર. અલંકાર પણ અપાય. રૂપીચેા ને નાળીયેર પણ અપાય. શ્રીફળ એકલું પણ શાભે. સૌની શૈાભા એ ા રાખે. સૌ ગુણ ગાએ જિનદેવના રાગે. જિન પાસે પૈસે ના માગે. અને મુક્તિના ભાવ જાગે જ જાગે.
આ છે અમારા ધર્મસ્નેહના મેળા. સ્વાભાવિક સ્નેહના ઉછાળા. સદ્ધ ની મમતાના પડછાયા. એ પડછાયા જેના પર પડે તે પાવન થાય. મા સમજાય. વિવેક જાગે. એ જુઠ હેય નહિ. જમ્યા પછી થાળી વાટકા સ્વચ્છ. જાણે હજુ જમ્યા જ નથી. જીવયા સચવાય. સાચી નાગરિકતા વિશ્વને શીખવાડાય. કણેકણના સદુપયાગ થાય.
કચેાગે ભીખ માગતાઓને પણ જમણ મળે. મીઠાઇ પણ હાં. પેટ એમના કરે. આશીર્વાદ દ્વેતા જાય. જિન ભગવાનની જય ખેલતા જાય. કેઈક આત્માએ ધર્માભિમુખ થાય. સમ્યક્ત્વ પામે. પામેલાં દઢ થાય. વાત્સલ્યનું વિપુલ ઝરણું સૌને પાવન કરે,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧)
એક અનેાખા પ્રકાર.
સામિક તે સાધિક. ભવપથમાં જેને મળે તે પાક્કોપુણ્યવાન. બારવ્રતધારી પણ હાય. સમ્યકત્વધર પણ હાય. પણ ભગવંતના સાચા ભક્ત. સત્યને સાથી. હાથી હજી ઉન્માદે ચઢે પણ સાધર્મિક સમતાના સાગર. મમતાને મારવા મથે. ક્રોધને કાઢવા તલપાપડ. કદિયે આવી જાય તા જીરવી જાણે, ક્ષમાપના માંગતા વાર નહિં, હૈયાના ચાખા. ભલે વચ્ચે એછે ઉજ્જવળ હાય.
દાન-શાન અને ભાનથી ભચે જિનગુણગાનમાં ગુસ્તાન. વેપાર કરે. નાકરી કરે. પણ ધ્યાન સદા જિનદેવનુ ધરે. ઘરે હાય, પેઢીમાં હાય, બાળક ખાળે રમતા હેાય, પણ આત્મા મુક્તિમાં રમે. મન ભાવનાથી ભર્યું. ખાળકમાં પણ અરિહંતના વાસ કરે.
કદયનું શું કહેવાય ? સ્થિતિ ઘડીમાં પલ્ટાય. કુટુંમપાષણના પ્રશ્ન પણ ઉઠે. પણ હૈયું ન ખગડે. પુણ્ય-પાપના આળાજ વિચારાતા હાય. ત્યાંના આઢ્ય સાધર્મિક ઘેર આવે. તેના સત્કાર થાય. એકાંતમાં બેસે. ઘણા દૃમાણુથી પૂછ્યા પછી સાચી પરિસ્થિતિ જાણવા મળે. કેાઈ પ્રકારની ચિંતા ન રહેવા દે. આ પણ છે. સાધર્મિકવાત્સલ્ય.
સાધમિક શ્રીમંત છે. લાખાના વેપાર છે. વેપારમાં અચાનક એક્દમ એટ આવી. ખેાટ પણ માટી આવી. નાકના આબરૂના પ્રશ્ન છે. એના કરતા પણ વધારે ચિંતા અજ્ઞાનજન ધર્મનિદા કરે તેની છે, પણ થાય શું? ત્યાં તે બેચાર ભગવતના ભક્તો એકઠા થયા જ હાય. વિચારવિનિમય થઈ ગયા હાય. શ્રીમંત સાધમિકને આબરૂભેર ઉભા રાખવાના.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) સૌ પહેચે સાધર્મિક શ્રીમંતને ત્યાં. અલકમલકની વાતે કરતા કરતા નિશ્ચિત બનાવી દે. લાખ બે લાખ આપી કીર્તિ ઉજજવળ રાખે. બજાર ટકી જાય. કઈ જાણે નહિ. અલ્પકાળમાં પગભર થઈ જાય. પહેલે જ તબકકે નાણું ભરપાઈ કરવા દેડી જાય. પેલા ના પણ પાડે. શી ઉતાવળ છે? પણ આ તે ખાનદાન, આપીને જ ઝંપે. ઉપકાર ભૂલે નહિ, ધમપરની શ્રદ્ધા કેઈગણી વધી જાય, અનેકનો આશ્રયદાતા અને ભક્તિકારક બની જાય, તન-મન-ધન જિનના ચરણે સમર્પિત થાય. સાધર્મિક ભાવ તે આનું નામ. મારા ભગવાનને ભક્ત અને ચિંતામાં ? સત્યને–પરમસત્યને ઉપાસક અને ઉપાધિમાં ? છતી શક્તિએ ઘડીભર જોવાય નહિ, સહન થાય નહિં.
વાસલ્યમૂર્તિ વિરના સંતાન આવા સેહામણા હોય કઈ ધર્મની ભાવનાથી ખસતે હોય, ધર્મકરણીમાં ઢીલો પડેતે હેય, કેઈ પ્રમાદી બનતે હાય, સર્વને પ્રેરણા કરે. દષ્ટાંત દ્વારા સતેજ કરે, જરૂર પડે કડક બની બે બોલ કપરા પણ સંભળાવે, પણ સાન ઠેકાણે લાવે. ધર્મપ્રેમનું આ લક્ષણ છે. લાખેણે મારે સાધર્મિક. સાધમિક સમ સગપણ ન કિસ્યું !' - સવાસમાની ટુંક એનું જીવતું જાગતું પ્રતિક છે. - સાધર્મિક શ્રાવિકા સધવા યા વિધવા.
જૈનશાસનની સમતુલા અજબ-ગજબની છે. મર્યાદાબદ્ધ સમરણ સર્વતોમુખી પ્રશંસા માંગી લે છે. પુરુષ યા સ્ત્રી, રંક યા રાજા, તિર્યંચ યા મનુષ્ય સર્વની કક્ષા પ્રમાણેનું એકછેરણ અનમેદનીય. કુદરતી અંતરે અને એના રક્ષાત્મક
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) બૃહ તે ટકાવે જ છૂટકે. નહિ તે ઉત્પાત અને ઉલ્કાપાત જ જમે.
ભવ્યાત્મા માત્ર મુક્તિની લાયકાત ધરાવે છે. ત્યાં પુરુષ કે સ્ત્રીને ભેદ નડતું નથી. બાકી શારીરિક ધરણે અંગોપાંગની વિભિન્નતાએ, અધિકાર ભેદ તે રહેવાના જ. ભરફેસરની સઝાય સ્ત્રી પ્રત્યેના બહુમાનને સજજડ પુરાવે છે. સતી સ્ત્રીઓ, મન-વચન-કાયાથી શીલધર્મ પાળનાર હોય છે. પ્રાણ જાય તે ભલે જાય, પણ શીલ સ્વરૂપ અખંડિત જ રક્ષવાનું. આવી મહાસતીઓનાં નામ પૂજ્ય પંચમહાવ્રતધારી સાધુ મહાત્માઓ પણ રેજ સવારમાં સ્મરે છે, એમાં પણ શીલપાલનની સ્વચ્છ આહાદદાયી અનમેદના છે.
માટે જ જૈનશાસનમાં સાધર્મિક શ્રાવિકાઓનું પણ પુરું સન્માન થાય છે. ત્યાં ભક્તિ-બહુમાન શ્રદ્ધાનું છે. જૈનત્વના તેજનું છે. વિધવા કે સધવાને ત્યાં પ્રશ્ન જ નથી, ઉલ્ટાને વિધવા પ્રત્યે વધુ આદર બતાવવાથી, સધર્મમાં વધુ સ્થિર થાય છે. આત્મામાં સુંદર પરિણામેની શ્રેણિ વધતી રહે છે. સાધર્મિક ભાવ એ પણ સ્વર આત્મ-ઉત્થાનનું એક સ્તુત્ય પગથીયું જ છે ને? ધર્મ ધમમાં રહે છે. સાધર્મિક ભક્તિમાં ધર્મ અને ધર્મી બન્નેને આદર છે.
વિધવાપણું કેમ પ્રાપ્ત થયું એ શ્રદ્ધાવાન શ્રાવિકા સારી રીતે સમજે છે. કરેલાં કર્મોનાં ફળને ઓળખે છે. નવતત્વની જ્ઞાતા હોય છે. કર્મ પરિણામે પિછાને છે. હૈયું શાંત હોય છે. બ્રહ્મચર્યની નવવાડામાં આદર ધરાવે છે. જમાનાની ઝેરી અસરથી પર હોય છે. અનાદિકાલીન ઘાતક ભવભ્રમણનું ભાન હોય છે. જિનાજ્ઞાનું અદ્ભુત અમૃત આત્મામાં રમતું હોય છે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૪)
ચૌવનને આંગણે પ્રવેશતી ખાળકુમારિકા એ પણ જૈનશાસનનુ નૂર છે. ભણેલ સમજુ. આજના એજ્યુકેશનને પામેલી. સંસારવ્યવહારમાં સ રીતે સુખી. નીરોગી નમણી કાયા. આવી માળાએ પણ મૂકે છે સંસારની માયા. સયમમાં સ્નેહ જગવે છે. સાધ્વી સસ્થામાં રહી અભ્યાસ કરે છે. જ્ઞાન અને ક્રિયા અન્નેને વિહારની પણ પ્રેક્ટીસ કરે છે. તપની ટેવ તેા પાડે જ. માતાપિતા હર્ષે મહાત્સવ માંડે. શોભાયાત્રાના ધર્માં વરઘેાડા કાઢે. શક્તિ અનુસાર વર્ષીદાનમાં પૈસાની ળ ઉછળે. લક્ષ્મીની અસારતા જાહેર થાય. સાધ્વી સસ્થાને ખાળે જીવન સમર્પિત થાય. આજના વિશ્વમાં આ પણ એક અજાયખી જ ગણાય ને ? વિલાસના મહામારક યુગમાં, મેાજશેખ અને અમન-ચમનના ઉત્કટ આકષ ણુમાં જીવન ન્યુાછાવર ધર્મને !
પછી વિધવા શ્રાવિકાઓ માટે તે સર્વોત્તમ મા મનેજ અને, સ્વને ભાવ હાય તા જ. શક્તિ-સયેાગા અને મનને શાંત વેગ સહારા આપે તે જ. બલિહારી છે જૈનશાસનની. તેના પ્રણેતા તીર્થંકરદેવેાની. મા ઉંચા જ હોય. તરવાનુ જ સાધન. સુખ-શાંતિ અને સમાધિના જ રાહ. અધઃપતનના માર્ગો અને સાધના આજના જમાનાને મુબારક રહેા ! વરઘેાડાની વિશેષતા.
રથયાત્રા–જળયાત્રાના વરઘેાડા. તપના ઉજમણા અંગેના. ગુરુપ્રવેશના સામૈયા. શ્રી સંઘ પ્રયાણની શાભાયાત્રા. આ છે જૈનશાસનના ભકિતપ્રસંગે। અનુમાદના દ્વારા સમ્યકૃત્વની પણ જિનદેવના સવ કલ્યાણકર આત્માઓના ઉત્તમ મેળા સ
સન્મુખ બનાવેનારા. ઇતરાને માર્ગ તરફ આક તા. ધર્મી કલ્યાણકર હાય.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૫) નિશાન ડકે આવે. સૌનું ધ્યાન ખેંચે. ડકે ઊંટપર, ઘેડાપર-ચાંત્રિક વાહનમાં પણ. ઇદ્રધ્વજ યા ધર્મધ્વજ સહામણ. આકાશ સાથે વાત કરતે, નાથને ધર્મ સ્વર્ગમાં પણ છે જ. ધર્મ વડે જ મુક્તિ મેળવાશે એમજ ધર્મધ્વજ કહે ને? સાંબેલાને સુમાર નહિ, કઈ થનગનતા ઘોડા પર. કેઈ ચાર ઘેડાની બગીમાં, કેઈ આધુનિક મેટર રીક્ષામાં, સહુને ઉત્સાહ સમાય નહિ, શું છે ભાઈ આજે? અરે, અમારા ભગવાનનો વરઘડે છે ત્રિશલાનંદન મહાવીર દેવને જન્મ દિવસ છે. સૌને યાદ આવે. સૌને યાદ આપે.
મદમસ્ત ઝુલતા ગજરાજ. એક-બે પાંચ. શી રે શોભા. સેના-ચાંદી મખમલની અંબાડી. હેદ્દાઓ તે હેય જ. સાફા ફેંટા ઝરીયાણ–અલંકાર–નાજુક-નમણુ અને ઉમદા. મેતીમાણેક હીરાના કેઈ અભાગી જીવન જીવ બળે જોઈને. આપણે શું કરીએ? સારીએ વનસ્પતિ ખીલે. ત્યારે જવા સુકાય. અવળી પ્રકૃતિને ઉપાય નહિ.
સફેદ કમળસમા, સંયમ સુરભિ ભર્યા, મુનિવર પચમહાવ્રતધરા. મુખડા એમના મિત ભર્યા. સાજન-મહાજન માટે. પાઘ–પાઘડીઓ હવે ન દેખાય. પણ ઉત્સાહ જરૂર પરખાય. નાનામોટા સૌ આવે. શ્રીમંત મધ્યમ કઈ બાકી નહિ. મર્યાદા જરૂર સચવાય. ધનિકોને આગળી હરળમાં રખાય. પુષ્યતત્ત્વનું બહુમાન છે ને ? સૌ વાત કરે અને હૈયા હેલે ચઢે. શાસનના સંભારણું થાય. પૂર્વકાળની શોભા યાત્રાઓનું સ્મરણ થાય. લક્ષ્મીને મદ ગળી જાય. બે પૈસા ખર્ચવાનું મુંજીને પણ મન થાય. - પ્રભુશ્રીને રથ આવ્યું. ચાંદીને અને મીનાકારી કામ. પૂરા ખર્ચા છે દામ, કારીગરનું એ તે ધામ. શીખર સેનાનું.
•
*
* *
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૬) બળદ તે જુઓ. લષ્ટપુષ્ટ અને મનહર શીંગડા કેવા અણિદાર નમણું ! પ્રભુજી દેખાયા “મનહર મૂતિ વીરની નીરખી, નયને અમીરસધારાજી તારકદેવ! મુક્તિપંથપ્રેરક દેવ! ચતુગતિવારક દેવ! સુરનરના સ્વામી! સર્વજ્ઞ સાચા દેવ. સૌને ગમે-સૌના મનમાં રમે. ગમે તે ભવમાં ન ભમે. આ ત્થાન જ ગમે. ભવતાપ શમે.
સાવગણ સહામણે ધૂસરદષ્ટિ, દષ્ટિ કરે શિર નામી, નમન કરે. તન મન પાવન કરે. નમણું નારીવૃંદ. ગીત ગાન ગાતું મધુરું જુથ. વિવિધ વેષભૂષા અને અલંકારના તેજ. આંખે અણિયારી પણ નિર્વિકારી દષ્ટિ અરસપરસમાં પણ હૈયું પ્રભુગાનમાં. ગીત ઝીલાવે કોકિલકંઠી. સૌ ઝીલે અને ઝુકે હૈયું નાથને ચરણે.
બેન્ડના સદે તે હોય જ. ભક્તિમંડળોના દાંડીયારાસ અને ધૂન. બસ જ્યાં જુઓ ત્યાં મહાવીર. નામ તે મહાવીરનું દર્શન તે મહાવીરનું. થાન તે વીરના તપનું. વરઘોડે એટલે જીવતે જાગતે સદુધર્મને પ્રચાર. સત્ય પ્રત્યેના પ્રેમનું પ્રતિક. પ્રભાવના ખરી ને ? હોય જ. જેનેના હરકેઈ શુભ કામમાં પ્રભાવના એ તે ધર્મનું પ્રતિક.
પ્રભાવના. પ્રભાવના કેની? જૈનશાસનની. જૈનધર્મની. સનાતન સત્યની. જનકલ્યાણની. અબોલા પ્રાણિગણના પણ કલ્યાણની. સર્વતમુખી ફેલાવો પરમ સત્યને એ જ પ્રભાવના ને ? આવી પ્રભાવના અનેકરૂપે થાય.
અનેક આત્માઓ ધર્મના મર્મને સમજે તેવી જનાઓ કરીને. શાસનસમપિત સિદ્ધાંતનિષ્ઠ આચાર્યાદિ મુનિ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૭) વાના પ્રવચન પ્રસંગો ચાજીને. સ`પૂર્ણ શ્રદ્ધાવાન શાસ્ત્રાજ્ઞાને પૂરા વફાદાર-અને ધર્મના રહસ્યાને ગુરુગણથી પામેલા સુશ્રાવકોના વાર્તાલાપ ગેાડવીને પ્રભુભક્તિ-શ્રુતભક્તિના શાસ્ત્રાનુસારી આયેાજના ઉભા કરીને. સાધર્મિક વાત્સલ્યે આદિ પ્રસંગે ભકિતગીતા યા રાસાદિદ્વારા.
આ અને આવા અનેક પ્રસ ંગેામાં પધારેલ સામિ કેાની તેવા પ્રકારની સુંદર વસ્તુએથી ભકિત એ પણ પ્રભાવના. મેવા-મીઠાઈ–શ્રીફળ આદિ પ્રણામ કરીને ભાવથી આપે. લેનાર પણ ભાવપૂર્વક પ્રણામ કરીને લે. છતા પણ આવ્યા હાય. તેમને પણ સદ્ભાવથી અપાય. જોનારને પણ અનુમાદના કરવાનું મન થાય. જરાય અવાજ નહિ. સૌના મુખારવિંદ હસતા.
જે જે પ્રસ ંગેામાં કાંઈક ક્ષતિએ આવી હેાય તે દૂર કરવી જ જોઇએ. પણ મૂળ તારક માર્ગ કેમજ મધ થાય ? મલમપટ્ટાથી આંગળી ન જ મટી. તે આંગળીનુ ઓપરેશન થાય. પણ કાંઈ હાથ ન કપાય. ધર્મની કાઈપણ ક્રિયામાં શિથિલતા પ્રવેશી હાય તે દૂર કરવી જ પડે. પણ ક્રિયા ન જ ઉડાવાય. હરકેાઇ ધમ પ્રભાવક વસ્તુ પ્રભાવનામાં સમાઇ જાય છે.
શ્રી સંઘપૂજા.
આ એક મહત્ત્વનું કાય છે. ત્રિભુવનપતિ દેવાધિદેવની સેવામાં સજ્જ, ધમાં અતુલ શ્રધ્ધા ધરાવનાર. પ્રભુઆજ્ઞા એજ સાચી આજ્ઞા એમ માનનાર. શાસ્ર-સિધ્ધાંતને પૂર્ણ વફાદાર. આવા આવા આત્માઓના સમૂહ શ્રી સંઘ. ખારવ્રતધારી પણ હાય-શુદ્ધ સમ્યક્ત્વથી શાલતા હાય. માર્ગો
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૮) નુસારી ગુણે સાથે જિનદેવને માનનારા હેય. આ બધા સંઘમાં સમાય. આવા શ્રી સંઘની ભકિત પૂજા એ જીવનને લ્હાવે છે. જિનભકિતનું પાલન છે.
શ્રી સંઘ એટલે શ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ. ચારે શાસનના અંગ. શાસનને સમર્પિત. “તેજ સાચું અને શંકારહિત જે જિનેશ્વરેએ કહ્યું છે. આ વિચારે મારેમ વ્યાપક. ધર્મની હરકેઈ પ્રવૃત્તિમાં માર્ગસ્થ આચાર્યાદિ મુનિવરેને જ પૂછવાનું. તેઓ ફરમાવે એ જ માન્ય. ધર્મ આરાધવા ઈચ્છનારને શ્રી સંઘ હરકેઈ સુવિધા કરી આપે. સંયમ માટે સાચા વૈરાગ્યવાળાને સદાસહાયક, જરૂર પડે એના કુટુંબને રક્ષક પાલક શ્રી સંઘ બને. સાતેક્ષેત્રની દેખભાળ વિધિપૂર્વક શ્રી સંઘ રાખે.
આવા શ્રી સંઘની હરકેઈ સંસારી પ્રસંગે પણ ભકિત કરવી જોઈએ. જરૂર શકિત પ્રમાણે. અત્યારે તે વ્યાખ્યાનાદિ પ્રસંગે ભાલે તિલક કરી. રૂપીઓ કે શ્રીફળ અને રૂપીઓ, નમસ્કાર કરી આપવાની પ્રથા પ્રચલિત દેખાય છે.
સાત ક્ષેત્ર, સાત ક્ષેત્ર પ્રસિદ્ધ પારિભાષિક શબ્દ છે. શ્રી જૈનશાસનમાં સાત આદરણીય સ્થળની ભકિત હજુ જીવંત છે. જરૂર એટ ઘણી આવી છે. એમાં મુખ્યત્વે જમાનાનું ઝેર અને આજના એજ્યુકેશનની ભીતરની નીતિ મુખ્ય કારણ છે. સાત નીચેથી ઉપર એક એકથી ચઢિયાતા છે. ત્રણ પ્રથમના પૂજ્ય છે. બાકીના ચાર પૂજક છે. એ ચારમાં પણ બે પૂજ્ય છે બે પૂજક છે.
અનાજ સુભૂમિમાં વાવેલ ઉગી નીકળે છે. છૂટા છવાયા વેરેલા દાણું ગાડાને ગાડાના રૂપમાં ખડા થાય છે. આ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
| (૨૦૯). સાતમાં વાવેલ—વાપરેલ ધન અનેકગણું થઇને આવે છે. ખર્ચનાર ન ઈચ્છતે હેય તે પણ. આ ભવમાં જ એમ નહિ આગામી ભવમાં તે આગળ જ દડે છે. છતાં આત્મા એ વૈભવમાં મુંઝાતું નથી.
તે સાત ક્ષેત્ર અનુક્રમે-જિનમૂર્તિ-જિનમંદિર જિનઆગમ- સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક–શ્રાવિકા છે. છેલ્લા ચારને મહાઆલંબન મૂર્તિનું છે. મેક્ષની નિસ્સરણી છે. સાધુ કે શ્રાવક સર્વને ત્રિકાળ એ આલંબનની જરૂર. દેવમંદિર હોય અને સાધુ દર્શન ચુકે તે પ્રાયશ્ચિત આવે. તે શ્રાવક માટે ? ગામમાં દેરાસર હેાય અને દર્શન કરવા ન જાય તે જૈનશાસનને ગુન્હ છે. પાપને ભાગીદાર બને છે.
શ્રી જિન-આગમ. ભગવંત ત્રિપદી પ્રકાશે. ગણધર દેવે તે પ્રકાશને દ્વાદશાંગીમાં ગુશ્લિત કરે. તેના પર નિર્યુક્તિભાગ-ચૂર્ણિ–ટીકાઓ રચાય. તેના પર તે તે દેશની ભાષામાં ટબા પણ લખાય. પણ બધાએ મૂળ-અને અનુસરીને જ. ઘરનું કે પિતાનું મનઘડંત કેઈ ઉમેરવાનું કે લખવાનું નહિ. બે કે ત્રણ મત દેખાય તે એકજ વાક્ય. “તત્વતદ્દન સાચે. મર્મ તે કેવળી ભગવંત જાણે.” આ છે આગમ જાણ્યા કે ભણ્યાની સફળતા.
બાકીના બે પૂની પૂજ્યતા જગજાહેર છે. પૂજ્ય પ્રત્યેની અને વર્ગની ઉપાસકતા આજના વિષમકાળમાં પણ ઝળહળતી દેખાય છે. સાત સદ્ધર બેંકે છે. કદીએ તૂટે નહિ. દશગણું, સળગણું તે સામાન્યથી વળતર આપે. પણ સે હજાર કે અસંખ્યગણું આપે. પણ આ બેંકમાં વળતરની ઈચ્છાથી મૂકવામાં નુકશાન. સર્વશ્રેષ્ઠ મુક્તિનું ફળ ન મળે,
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬o) શાંતિ-સમાધિ વચલા ગાળાના ભવમાં ન મળે. આ એાછું નુકશાન છે ? ત્યાગ-વિરાગરામ-સંગ-સંવર એ સાતક્ષેત્રની ખેતીના સાચા ફળ છે.
અનુકંપા. - સાતે ક્ષેત્રની ભારૂપ આ એક અનમેદનીય ક્ષેત્ર છે. ધર્મનો શણગાર છે. શણગાર એવી રીતે ન પહેરાય કે શરીર છેલાય, શરીર કદરૂપું લાગે. તેવી જ રીતે ધર્મના પ્રાણ હણાય, ધર્મ દુબળે પડે, ધર્મના નાના મોટા સિદ્ધાંત કે આચરણ ઘવાય તે રીતની અનુકંપાને અનુકંપા જ ન કહેવાય.
અનુકંપા એટલે? જેમાં પોતાનો આત્મા પરનું દુઃખ જોઈ કમ્પી ઉઠે છે. શક્તિ હોય, સાધન હોય તે દુઃખ જરૂર દૂર કરે છે. સામાનું દુઃખ દૂર કરે ત્યારે જ પિતાને શાંતિ વળે છે. ધર્મીઆત્માનો ધર્મ જ એને ચેન ન પડવા દે. કારણ કે ધમના પાયામાં દયાનું ચણતર થયેલું જ છે. દયા અને દાન માનવ સૌંદર્યના શણગાર છે. આ બે ગુણેમાંથી બીજા અનેક ગુણે ઉત્પન્ન થાય છે. * દયા જાગી. શક્તિ છે. દાન થાય જ થાય. દયામાંથી ઉઠેલું દાન માન ન આવવા દે. માન મળે જરૂર. અભિમાન ન આવે એ ચોક્કસ. દયા દેવી છે. દાન વરદાન છે. દાન દેનારને વરદાન મળી જ ગયેલું છે. સૌથી મોટું વરદાન સંસારમુક્તિ મુકિત ન મળે ત્યાં સુધી દેવ-માનવના આણમાગ્યા સુખ. છતાં સુખમાં લેવાય નહિ. દાનવૃત્તિ વધે, સંસાર ઘટે મસ્ત આત્માનંદમાં રમે.
આજે દયાને નામે દંભ પણ ચાલે છે. દયાને નામે નયે સ્વાર્થ પણ સધાય છે. પણ તેથી દયા ગુણને ન ભૂલી જવાય.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) ઉપેક્ષા એની ન જ થાય. દયાને નામે છેતરનાર પિતાને જ છેતરે છે. દયા કરનારને તે ગુણ જ થાય છે. પહેલે લાભ આત્માને સંતોષ અને સમાધિ. એક શુભ કર્તવ્ય બજાવ્યાને આનંદ. પ્રકૃતિ તંત્રના પથનું પ્રયાણ.
ભૂખ્યાને અન્ન-તરસ્યાને પાણું–નાગાને અંગ ઢાંકણુઆશ્રય વિનાનાને આશ્રય. આ બધી દ્રવ્યદયા ભાવદયાનું પ્રતિક છે. આજે દ્રવ્યદયાને નામે ભાવદયા પર કુઠારાઘાત કરનારા વિશ્વનું અપમંગલ કરી રહ્યા છે. ભાવદયા જનની છે. દ્રવ્યદયા એની નાની રમતી આળ દીકરી છે. વળી એક મહા-કૌભાંડ ઉભું થયું છે. એ તે પ્રાયઃ નેવુથી નવાણું ટકા વર્ગ સમજ જ નથી.
અનુકંપાના સાચા મર્મને પામવે છે? તે એ કૌભાંડ પણ સમજી લે. રાજરમત અને તે પણ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર એ મેટું તેફાન છે. ઈરાદાપૂર્વકની જનાઓ ઘડવી. અનેક યુદ્ધો ખડા કરવા. જોહુકમી હુકમ કાઢવા. લેકેને હાંકવા. નિરાશ્રિત બનાવવા. પછી નિરાશ્રિત સહાયક-ફડે એકઠા કરવા. કોને કેટલું પહોંચે છે? એ તે જાણે તે જાણે. આ રીતે લેધ્યાન ખેંચાતા સાચી અનુકંપા ખેરવાઈ જાય. ખરેખર જરૂરીઆતવાળા દુઃખી જ રહે. લાંબી વણઝારેકૃત્રિમ રીતે ઉભી કરેલી. સાથે જ ભયંકર મેંઘવારી અને બેકારી ખડી કરે જવી. એટલે કે દયાભાવ દરીયામાં પિઢી જાય. પછી ધર્મકાર્યોને નિ દવા. આ રીતે ધર્મથી વિમુખ બનાવવા. અને અનુકંપા પણ ગુમ-વાહ રે કૌભાંડ !
દ્રવ્યદયાની સાચી રક્ષક-પાલક માતા ભાવદયા. આત્માના સ્વરૂપને ઓળખે તેનામાં ભાવદયા જાગૃત થાય. જડનું જોર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(212)
સમજે. આત્માનું અનાદિનું પતન પારખે, ઉત્થાન માટે મથે. તે ભાવદયાને સમજે. સંસાર ખારી, ધ સારે. જન્મ-મરણ આકરા અજન્મા બનવું એજ શ્રેષ્ઠ ઉપાય. તો જ સામુખી સદા માટેની સુખ-શાંતિ-સમાધિ મળે ટકે. ભાગવાય.
આ સમજ આવી. સૌંપત્તિવિપત્તિ લાગે. સુખ પાપના મૂળ લાગે. દુઃખથી ડરે નહિં. સુખમાં મુંઝાય નહિં. પ્રાપ્ત શક્તિના સદુપયોગ તન-મન-ધન ઉદારતાથી ખર્ચે, દીનની દયા આવાને આવે. ઉદાર હાથે દુઃખીના દુઃખ દૂર કરે. દાનશાળાએ પડેલા આ ભાવમાંથી જન્મી હતી. પણ તેમાં માત્ર ભાજનતૃપ્તિ. સાથે સુમેાધની સરણી. આડંબર નહિ. દુષણેાના જન્મ નહિ. દ ંભ નહિ ફાસ નહિ. સ્વા નહિ. નિઃસ્વાર્થ નમ્રભાવની સેવા !
ઉપધાન તપ
ઉપધાન ભાવાનુકપાને ઉત્તમ પ્રકાર છે. તપધનુ આચરણ છે. સર્વવિરતિ મહાલયમાં પ્રવેશવાનું એક અને ખુ દ્વાર છે. જિનકથિત જ્ઞાનની વિધિપૂર્વકની આરાધના છે. પ્રભુઆજ્ઞાનું દ્રવ્ય-ભાવ પાલન છે. શરીર શક્તિના કયાસ કાઢવા માટે પ્રેકટીકલ લેબોરેટરી છે.
૪૭–૩૫–૨૮ દિવસેાના હેાય છે. આ ત્રણ હપ્તે સૂત્રજ્ઞાનના પ્રકાશ મળે છે, ૪૭ દિવસના તે બાળકથી માંડી વૃધ્ધ પણ કરે છે. શ્રીમંતા શાણા પોતે કરાવે છે. ખીજાને કરવાની સગવડ ઉભી કરી છે. નહિ કરી શકનારા શ્રીમતે વધારે ઉમગથી કરાવે અને અનુમેાદના કરે ને ? શરીર અને લક્ષ્મી બન્નેથી અશકત અનુમેદના-પ્રશંસા કરે જ કરે. નિર્જરા સાથે, પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બાંધે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૩). પૂ. આચાર્ય-મુનિવરો ઉપદેશ આપે. વિધિ બતાવે– કરાવે. ૪૭ દિવસ દરમ્યાન જિનકથિત ધર્મને ધધ વહેતે કરે. વાચના આપે. સૂત્રના અર્થ-ભાવ અને મર્મ સમજાવે. આરાધકે ઘર-સંસાર ભૂલી જાય. બહારની બધી જંજાળ વિસરી જાય. કેઈક સંયમના અથી બને. કેઈક સભ્યત્વ પામે. સત્ય નીતિના માર્ગે ચાલવા સૌ સજાગ બને. - સવારે પરેઢીએ ચાર વાગે ઉઠે. પ્રતિક્રમણ દેવવંદનપડિલેહણ-સો લોગસ્સનો કાઉસગ્ગ– ખમાસમણ-૨૦ નેકારવાળી-વ્યાખ્યાન-દેવદર્શન કરે ને પુણ્યની પિઠ ભરે. કર્મોને નિજેરે. ઉપવાસને બીજે દિવસે નીવિ-એકાસણું બપોરે એક વાગે.
વાનગીઓ વિવિધ. લલચાવવા માટે ? જીભના સ્વાદ માટે? કરી જુએ એટલે બધે અનુભવ થશે. બાકી તે દેશદેશના લેક આવ્યા હોય. મહારાષ્ટ્ર-ખાનદેશ-ગુજરાત કાઠીયાવાડ-ઝાલાવાડ-બંગાળ. સૌની અભિઐચિ શરીર પ્રકૃતિ સ્વાથ્ય-લક્ષી હોય. કેઈને અડદની તે કેઈને મગની પચે. કોઈને કેહાને તુવેરની જ અનુકુળ આવે. ફરી ૪૮ કલાકે જ ખેરક લેવાને છે. સવારના ૪ થી રાતના ૯ સુધી એક ધારી કિયા. મોટે ભાગે ઉભે પગે અને ખમાસમણ દઈ દઈને.
બાળ હોય-યુવાન હય-વૃધ્ધ હાય- ઢીલા પડ્યા અને નબળા શરીરવાળા પણ હોય. કઈને કઈ વસ્તુ પાચક બને. બીજાને બીજી-વાનગીઓ માટે બને છે અને શરીર ટકાવવા-શક્તિના સદુપગને લક્ષમાં રાખીને સઘળું થાય છે. તપસ્વીઓ પ્રત્યે ભકિત ઉભરાય છે. -
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૪) ચીજ ૩૫ બને. વાપરનારા પાંચ કે સાતને નિયમ કરે. નીવિને દિવસે આ બિલ કરે. આંખ અને હૈયું બને ખુલ્લા હેય તેને દેખાય અને સમજાય. ભક્તિ કરનાર શા માટે ખામી રાખે? એને મન તે લક્ષમી આવા પ્રસંગોમાં કાંકરા બરાબર છે. જરાએ અડચણ તપસ્વીઓને શા માટે પડવા દે? જરૂર વિવેક ન ચૂકે તપસ્વીઓના સ્વાથ્યને નુકશાન કરે તેવા વધારે પડતા તાતા તીખા પીરસી બેટી નામનાની ભૂખ ન રાખે.
બાકી ઉપધાન એ તે આ કાળને માટે વિશેષ કરીને તારક વસ્તુ બની જાય છે. પ્રભાવક પણ છે જ. અનેક આત્માઓના હૈયામાં ધર્મ પ્રત્યેને સદ્ભાવ પેદા કરે છે. બાળકની ઉચ્ચ કેન્ટિની ખીલતી સંસ્કારભૂમિ છે. ખરેખર ધર્મરાજાને સુરભિભર્યો બગીચો છે !
દેવદ્રવ્ય. દીક્ષા જેટલે જ શ્રી સંઘને પવિત્ર પ્રશ્ન. દેવને સમર્પિત થએલું. દેવલક્ષી દ્રવ્ય તે દેવદ્રવ્ય. દેવ તીર્થકર. એ સ્વર્ગ માંથી ત્યારથી તીર્થકર તરીકેની ગણના. ચ્યવન-જમ્પ-દીક્ષા કેવળજ્ઞાન અને મેક્ષગમન પાંચે કલ્યાણકે સુરનર સઘળા ઉજવે. રાચે-નાચે અને ગાજે. કલ્યાણક એટલે આત્મકલ્યાણ સાધવાના તીર્થકરગત ખાસ વિશેષ દિવસો. | તીર્થકરના આત્મા માતાના ગર્ભમાં પધારે છે. તીર્થ કરત્વ સૂચક ચૌદ તેજસ્વી સ્વપ્ન જુએ છે. પર્યુષણદિ પ્રસંગોમાં આ સૂચક ચિહ્નોનું બહુમાન થાય છે. પ્રભુજી વિશ્વકલ્યાણકારી પધાર્યા તેની ખુમારીમાં–તેના આનંદમાં ઉછામણ બેલી ભાવપૂર્વક એકેએક સ્વપ્નોનું અને તે અંગેની
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૫) વિધિનું બહુમાન થાય છે. તીર્થંકરલક્ષી હોઈને જ દેવદ્રવ્ય ગણાય છે. પછી ગાંડા પ્રશ્ન કરવા કે ભગવાનની રાજત્રદ્ધિ દેવદ્રવ્ય ન ગણાય? એક ઉન્મત્ત આત્માએ તે ત્યાં સુધી લખી નાંખ્યું કે દેવી યશેદા દેવદ્રવ્ય ન ગણાય? ખેર આ તે આજના અજ્ઞાનને માત્ર એક નમુને.
પૂજાદિ પ્રસંગે અષ્ટપ્રકાર વિ.ની બેલી બેલાય છે. પ્રતિષ્ઠા અંજનશલાકા વખતે લાખની ઉત્પન્ન દેવદ્રવ્યની થાય છે. ઈંદ્રમાળ-તીર્થમાળ-ઉપધાનની માળ પ્રસંગે ધર્માત્માએ અનર્ગળ લક્ષ્મી ખચ દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરે છે. અને એ રીતે તે સર્વશ્રેષ્ઠ સંસ્કૃતિને જીવંત રાખે છે.
આ બધા માટે શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ સમજાય તેવા લેખે અને સીધી સાદી સમજણ આપેલ જ છે. પણ અહિં તેના વિવરણમાં નથી ઉતરવું. માત્ર દેવદ્રવ્ય શું છે? અને કેટલું જરૂરી છે? એટલું જ આલેખન બસ છે. મતલબ કે જિનમંદિરમાં કે બહાર ધાર્મિક સ્થળે કે કેઈપણ સ્થળે દેવના અનુસંધાનમાં જે બેલી બેલાય- રકમ અપાય-ભેટનું ધરાય તે દેવદ્રવ્ય ગણાય.
બાકી દેવ વીતરાગ છે. એમને વળી દ્રવ્ય શું? એમ ન બોલાય. દેવસલ્ક દ્રવ્ય એમ જરૂર બોલાય. તેને ઉપએગ જ્યાં શ્રાવકે સમર્થ ન હોય ત્યાં જિનબિંબ ભરાવવામાં ચા જીર્ણોદ્ધાર કે નૂતન મંદિર નિર્માણમાં કરવામાં આવે બાકી તે દેવદ્રવ્યને નિધિ, અને સાધારણને નિધિ, બને નિધિ દર્શનીય છે. એને ઉપગ આસ્માની સુલ્તાનીના પ્રસંગમાં જ કરાય અને તે પણ શાસ્ત્રજ્ઞા પ્રમાણે. તદુક્ત વિધિ પ્રમાણે
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) - જરૂર આજના કાળમાં તેનો સંચય ન કરતા શાસ્ત્રીય મર્યાદા પ્રમાણે ઉપગ કરી નાખવું જોઈએ. સઘળુંએ દેવદ્રવ્ય એકી સાથે વાપરી નાખવામાં આવે તે પણ જીર્ણોદ્ધારનું કાર્ય પુરૂં થાય કે નહિ એ પણ પ્રશ્ન છે. છતાં પણ કલ્પના ખાતર માને કે એમથી વધે તે જરૂરી નવ્ય નિર્માણ તે પૂરા થાય એમ નથી જ. આવા પવિત્ર દેવદ્રવ્યને દુરુપયોગ સંસાર વધારનાર બને એમાં નવાઈ પણ શું ?
દેવદ્રવ્ય સમ્યકત્વનું રક્ષક છે. આ વાત એકદમ નહિ બેસે. પણ આજે દેવાલયની રક્ષા-જીર્ણોધાર દેવદ્રવ્ય થત થાય છેનહિત અનેક તીર્થો અને જિનાલયે ભૂશાયી બન્યા હતા કારણ કે નિજની લક્ષમીને વ્યય આ મહાતારક સ્થાનમાં કરનારા અલ્પસંખ્ય બની ગયા. “દાનના પ્રવાહને ભકિતના માર્ગેથી ખસેડવાના ચક્રો વેગમાં ચાલે છે.” કૃત્રિમ ઉપદ્રવને ટાળવાને નામે મારક સાધન ઉભા કરવાને પ્રચાર ધૂમ ચાલે છે. માનવ-મન ચલિત થઈ જાય છે.
જ્યાં બીલકુલ જ સાધન નથી. છતે શ્રાવકોએ પણ સાચવણું નથી. કારણ કે નામમાત્રથી જ શ્રાવકપણું રહ્યું છે. ત્યાં કેટલીક ગઠવણ પણ દેવદ્રવ્યથી જ નભે છે. અને જિનાલયે આત્માના આશ્રયસ્થાને છે. ભૌતિક-જડ કરતા ધર્માત્માને મનચેતન-આત્માની કિંમત જરૂર વધારે જ હોય છે. આત્માની જીવંત જડીબુટી સમા દેવાલય છે.
દેવાલ હોય ત્યાં પૂજ્ય સાધુ સાધ્વીગણ પણ અ શ્ય આવે. એને બોધ મળે. નવા આત્માઓ ધર્મમાર્ગમાં
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૭) દેરાય. ઉંઘતા પ્રમાદી જાગે. છેવટે કુળવટનું પણ ભાન થાય. ધર્મપાલન-રક્ષણ અને પાછા વેગવંત બને. શુદ્ધ પરંપરા સચવાય. સર્વોત્તમ જીવનમાર્ગ પેઢી દર પેઢી વહેતે રહે. આનાથી કયે ઉત્તમ લાભ બીજે છે ? માટે જ દેવદ્રવ્ય સમ્યકત્વ-સજક-રક્ષક અને પ્રચારક છે. સમ્યકૃત્વમાંથી દાન અને દયાની અભૂતતા જન્મે છે અને જન્મવાની છે.
ફંડ અને ફાળા. ફંડ ફાળા-પ્રસંગ પર જરૂરી બની પણ રહે. પણ એની વ્યવસ્થા એની ઉઘરાવવાની રીતિ? એક પ્રસંગ વહેતે થયે. સૌ નીકળી પડ્યા. પિતપોતાની રીતે ? કણ કણ નીળ્યા? કેટલું કર્યું? કેને યા કઈ સંસ્થામાં સંપાયું ? સંસ્થા પણ સાચી કે બોગસ ? . હું–બા ને મંગળદાસે ઉભી કરેલી? આવા અનેક પ્રશ્નો તે ઉભા જ છે.
છતાં યેગ્ય સંસ્થામાં જમે થએલ રકમનું પણ શું ? ખુરશી ટેબલ અને ઓફિસ ખર્ચમાં કેટલું જાય ? અને યેયલક્ષી આર્ત માનવને કેટલું પહેપ્યું ? ફડના ફંડે વેડફાઈ ગયાં? ઉઘરાવેલા ફાળ અદ્ધર ગુમ થઈ ગયા ? આ બધું કેમ બને ? સુવ્યવસ્થિત નિયંત્રિત યોજનાના અભાવે. માટે તે ઘણું કહે છે ભઈ! જાતે જઈને પોતાને હાથેજ જે તે વ્યક્તિને પહોંચાડે. પણ તેવી કુરસદ કેટલાને?
પણ એને અર્થ એ તે નહિ જ કે ખરે પ્રસંગે ફાળે ન જ કરે. ફાળામાં ન જ આપવું. પણ કેઈ વ્યવસ્થિત ધારણ ઉઘરાવવા માટે તેમજ વિતરણ માટે પાકે પાયે હોવું જ જોઈએ. તેમ છતાં આપવાદિક દૂષણ એ માર્ગને રૂંધી શકશે નહિ.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) પણ આ બધા માટે હૈયામાં છેવટે માનવતાને વાસ તે જોઈશે જ. માનવતા ધર્મનું નીચલા સ્ટેજનું ઉત્થાન છે. પણ માનવતાને નામે આત્મિક ઉત્થાનને છેહ દેવાને પ્રચાર એ તે નર્યું ગાંડપણ જ છે. આત્મિક સમજ જ માનવતાને ટકાવનાર અને પોષનાર છે. ફંડફાળામાં આપનાર પણ મેટે ભાગે ધમી વર્ગ છે એ તે હકીકત છે ને !
ઉત્થાન–પતનઉત્થાન, મહાભયંકર છે ભવના ફેરા. ટાળ્યા ટળે નહિ. મનને ગમે નહિ. છેડે છેડે નહિ. કર્મનાં બંધન કપરા. નવાનવા મુકે મમરા. જાણે ભમરાના ચટકા. | આત્મા અનાદિકાળને. કર્મ અનાદિના. આત્મા અને કર્મનું જોડાણ અનાદિનું. કર્મ જડ પુગલને સમૂહ, આત્મા ચેતન અસંખ્ય પ્રદેશી. જડનું ચેતન પરનું જે એજ સંસાર ને? સંસારી અને કર્મ વિનાને એ બને નહિ. જીવાત્મા મુક્ત અને જન્મ લેવું પડે એ વાત જ ટી. જૈનશાસનની વાત જ મટી. ના માને એને પડે કર્મની સેટી.
નિગદ અનાદિની તેમાં આત્માઓ અનંત. અસંખ્યાત ગોળા નિગોદના. એક એક ગોળામાં અસંખ્યાત નિગોદ. એક એક નિગોદમાં અનંતા જીવાત્મા. વાહરે જૈનશાસનની સૂક્ષમતા. અનાદિકાળથી અનંતકાળ જીવાત્માએ નિગોદમાં વ્યતીત કર્યો.
એક આત્માની સિદ્ધિએ એક જીવ નિગોદથી નીકળે. જેની ભવિતવ્યતાને સુંદર પરિપાક થયું હોય તેજ નીકળે ને? અવ્યવહાર રાશિમાંથી વ્યવહાર રાશિમાં આવેલ ગણાય. વિ. વિ. સૂક્ષ્મતા ખૂબ ખૂબ સમજવા જેવી છે. સૂક્ષમ અનંત
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) કાયમાંથી બાદર અનંતકાયમાં. જેના શરીર દેખાય. પણ એક શરીરમાં જીવ તે અનંત જ હોય. જેમ સેયની અણી પર ૪૦ લાખ સ્પર્ટમ્સ આજના સાયન્સને દેખાય છે, બાકી નિગોદ તે ન દેખાય, ન બળે, ન શસ્ત્રઘાત લાગે. છતાં એક શ્વાસેશ્વાસમાં ભવ સાડાસત્તર. અતિ સૂક્ષમ ઉંડું સર્વદશી જ્ઞાન જ આ નિરખી શકે, જાણી શકે, કહી શકે, એજ કેવળજ્ઞાનને?
ધીમે ધીમે મહામેટ, અર્થાત્ અસંખ્યાતકાળ ૨-૩-૪ ઇદ્રિયમાં અને સંમૂર્છાિમ પંચેંદ્રિયમાં પણ પસાર થઈ જાય. વળી ચંદ્રિય તિર્યંચ પણ બને. કૂરતા તે પ્રાયઃ હેય જ. સિંહ-વાઘ દીપડા–સર્પ તે એવા જ હોય ને? નરકગમન અનિવાર્ય બની જાય. ઘેડ ઉચે આવેલ જીવ પટકાય. પાછો મોટે ભાગે પશુ-પક્ષીમાં વળી નરક કે નિગોદમાં પણ ભટકી આવે. કાળ અસંખ્ય અનંત દુઃખના સાગરમાં જ બુડી રહેવાનું. .
એમાં વળી કંઈક ઉચે આવતા મનુષ્યભવમાં આવી જાય. પણ પારધી-શીકારી-કસાઈ–માછીમાર બને. વળી નરક તિર્યંચના ફેરા. યાતનાઓનો પાર નહિ. એમ પાછું પતનનું ચક્કર માંડમાંડ પુરું કરે, બ્રાહ્મણાદિ વ્યવહારમાં સારા ગણતા કુળમાં આવી જાય. પણ યજ્ઞાદિ, દેવભેગ આદિ કુર ધર્મને આચરતે એ જ નરકાદિનાં દુઃખે, ભવભ્રમણ ભયંકર કરતો જ રહે.
વળી હળુકમ બનતા તિર્યંચ કે મનુષ્ય ભવમાંથી હલકી હેવાનિમાં પણ જાય. ત્યાં પાછા ભારે ચકકર ચઢતા કાળ સંખ્યા કે અસંખ્ય વીતાવે. એમ કરતા કરતા જૈનકુળમાં પણ જન્મી જાય. દેવ-ગુરુ-ધર્મની સત્સામગ્રી પણ મળે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૦) પણ નસીબના વાંકા તે વાંકા. શ્રદ્ધા થાય જ નહિ. બડેખાં છાતી કાઢીને જ ફરે. હું મેલુ. એજ સાચું. ખસ ડુબ્યા અને ચાલ્યા પાછા ચારાશીને ચક્કરે. વળી અસખ્ય અને'તકાળે મનુષ્યજન્મ મળે, કંઈક ભાગ્યેાય ફળે.
જૈનકુળના સુસ ંસ્કાર સાંપડે. સદ્ગુરુના વચનમાં શ્રધ્ધા થાય યથાશક્તિ આચરણમાં પણ મુકે. આયુષ્ય પુરૂ થતા વૈમાનિક શ્રષ્ઠાવાન દેવ થાય. ભવિતવ્યતા સુંદર બની ગઇ. શ્રધ્ધાની સાચી ચીનગારીએ આત્મા સજાગ બની ગયુ. દેવ-મનુષ્યના ભવા ઘેાડા થાય. શ્રધ્ધા-સ વેગ-વિરાગ વધતા . જાય. પ્રથમ સંઘયણ યુક્ત મનુષ્યભવ મળે. સંયમ નિરતિચાર પાળે. ક્ષપશ્રેણિ માંડે. વીતરાગ અને નિર્માહી બને. તેરમે ગુણસ્થાને કેવળજ્ઞાન પામે. આયુષ્ય ક્ષયે અજન્મા મની ચિદાન દ્રુપદના ભાકતા મને.
આ તે અતિ સ્થૂલથી પતન અને ઉત્થાન’ની સામાન્ય રેખા આંકગ્રી. ખરેખર તે આ વિષય હૈયુ હલાવી નાખે તેવા છે. વૈરાગ્ય પેદા કરી ઉભા હાય ત્યાંથી સીધા સાધુને શરણે માલે એવેા છે.સંવેગર ગશાળા જ આત્મામાં રમતી થઈ જાય તેમ છે, પણ હૈયું કાટ ખાઇ ગએલ હાય તા શું થાય ? કાન જ મહેરા હાય તે દુઃ ભના નાદ પણ શું કરે ?
શાસનપતિને અનંત ઉપકાર
બાકી ત્રિભુવનપતિ ત્રિશલાનંદન શાસનપતિ મહાવીરદેવે તો અનંત ઉપકાર વિશ્વ પર કર્યો છે. બાર-બાર વર્ષ ઉપરાંતના ઘેાર તપ તપ્યા. દુ:ખાના પહાંડના પહાડ તૂટી પડ્યા. સમતાસાગરે સહન કર્યાં. આંખનું પોપચું પણ ઊંંચું ન
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧). કર્યું. કેઈકની દયા ચિંતવી. કેઈકને જાત હાજરીથી ઉધાર કર્યો. આવેશમાં આવેલા જ્ઞાનદાનની લહાણ કરી. ના-ના. સમવડીઓ બનાવી દીધા. શાસનના મહાસુકાની બનાવી દીધા.
કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ વિશ્વ પર ફેલાવી દીધો. શુદ્ધ અહિંસાનિમળ સંયમ-નિરીહ તપના પરમ સત્યે વિશ્વને નિસ્વાર્થભાવે નિષ્પક્ષપાતપણે સમજાવ્યા. ભવિષ્યને માટે ગણધરે દ્વારા વહેતા મૂક્યા. અંતિમ સમયે ૧૬ પ્રહરની અખંડ દેશના. ૪૮ કલાકની સર્વ કલ્યાણકારી એકધારી વાગ્ધારા. અનંત ઉપકાર. અનંત ઉપકાર. અખૂટ ભાવદયા. અખુટ ભાવદયા.
શાંતિ-સુખ-સમાધિ અનંતકાળ માટે પોતે વર્યા. વરવી હેય તેને માટે સરળ સ્પષ્ટ સુવિધાભર્યો માર્ગ બતાવી ગયા અને તે પણ જીવનમાં આચરીને. પૂર્વભવમાં પોતાનું પતનઉત્થાન સ્વમુખે પ્રકાશી ગયા! લકત્તર પુરુષ. લેકર હૈયું. કેન્નર આચરણ. ઉદારતા પણ અલૌકિક છતાં માર્ગ મર્મભર્યો કર્મને અંત આણનારો મેહને મારનારે. મુક્તિ વરમાળા પહેરાવનારે.
આ છે શાસનપતિની સ્વ૫ગીતિ. નાનકડો ગ્રંથ. બને જે પ્રભુમાર્ગને રથ. મહાસાગરના બિંદુ તે નહિ જ પણ બિંદુની શિતળ છાયા પણ આલેખનમાંથી જન્મે તે જન્મ સફળ. મહાફળદાયી પ્રભુશ્રીનું શાસન. એમાં જમાવવું છે સ્થિર આસન. જેથી માથે ન રહે કેઈ દુન્યવી શાસન. શિવાય જિનાજ્ઞા અને ગુરુદેવની કૃપા.
આજે પણ શાસન જીવતું જ છે. કારણ કે જિનાજ્ઞાની શ્રધ્ધા અને પાલન જીવંત છે. માર્ગસ્થ શ્રધ્યેય પૂજ્ય મહા
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૨) ત્માઓ આજે પણ શાસનની સફરી ખાણમાંથી પેદા થયા કરે છે. અણમોલ જ્ઞાનભંડાર. સર્વતોમુખી વિષયેની સ્પષ્ટ છણાવટે અને જગતારક્તાની અભેદ્ય ભાવના ભરી ભરી છે.
# હી માં શું છે ? | # શબ્દ પંચપરમેષ્ઠિસૂચક છે. સ + +૩+ ને પંચાક્ષરી સમાવેશ થાય છે. વ્યાપક છે. નાભિના ઉડાણમાંથી ઘોષ નીકળે છે. એક સાથે પાંચે પરમેષ્ટિ ભગવંતેને
સ્મારક બીજમંત્ર છે. મુક્તિદાયી છે. મુક્તિભાવનાથી જ ઉચ્ચારવાનું છે. અખંડ નાદને દ્યોતક છે. જેને ગમે તે ભવમ ન ભમે. જે ગણે તે મેહ સામે રણે ચઢે. જપે તેને હૈયામાં રમે. તે મુક્તિમહાલમાં રમે.
“1'કારમાં અરિહંત છે. બીજા કારમાં અશરીરી સિદ્ધ છે. 'કારમાં આચાર્ય છે. ‘૩' ઉપાધ્યાયને સૂચવે છે. “' મુનિ-મહારાજનું પ્રતિક છે. પાંચના ૧૦૮ ગુણ છે. ૧૦૮ મણકાની માળા-નકારવાળી હોય છે. ૧૦૮ જાપ થાય છે.
નવકારના પહેલા પાંચ પદે સાથે “એમ” જેડી જાપ થાય છે. પાંચ જ્ઞાન વિશદ રૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. પંચાચારનું ભાન કરાવે છે. પાંચ મહાવ્રતની પ્રાપ્તિ અને પાલન સુલભ અને સુકર બને છે. ભાવના મુકિતપ્રાપ્તિની હૈયે હોવી જોઈએ. - રીં કાર પ્રાયઃ હૈયામાંથી ઉચ્ચારાય છે. મૃદુતા સમાન એલી છે. ૨૪ સે તીર્થકરેની ગોઠવણી છે. એ પણ બીજાક્ષર છે. મહાતારક મંત્ર છે. ૐ પછી સાથે જ એનું પણ જોડાણ કરાય છે. બન્ને સાથે બોલતા બ્રહ્મનાદ જાગે છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૩) આવા અનુપમ ખીજમત્રા આત્માના ઉત્થાન માટે અપૂ સાધન રૂપ છે.
પાંચ પરમેષ્ઠિ ભગવંતે, ચોવીસે તીથંકરદેવો હૈયામાં વસ્યા. તેના સઘળાએ કર્યું ખસ્યા. તે જીવો સિધ્ધિસ્થાનમાં જઈ વસ્યા. આપણી શી ભાવના ? ૧૭૫ નાનકડા વિષયે જાણી-વિચારી આપણે શું કરવું છે ? કહી ઘો. ઉદાત્તભાવે આવી દ્યો. સંસારસાગર તરવા છે. ભવભ્રમણ મિટાડી દેવું છે. કાફેર કર્મોને કાયમ માટે ફગાવી દેવા છે. અનતકર્માના અંત આણવા છે.
"
આજ ભાવના અને આવી જ ભાવના ભવપાર ઉતારશે. • માનુ–સંસારના અત થયા. ગિરૂએ જિનરાજ મિલ્યે, ’ ભાવના ભવનાશિની, ભાવના આત્માનુ બળ છે. પરિણામઅધ્યવસાય અમલમાં મૂકવાના વેગ છે. વેગ જેટલા જોરદાર તેટલી નિરા વેગિલી. સંભવિત અંધ પુણ્યાનુખ શ્રી પુણ્યના ગુણસ્થાન પ્રત્યયી. અને તે પુણ્ય અધ્યવસાયને માટેનું સાધક ખળ ખસ પછી ભવની પરંપરા નહિજ. ભવા અલ્પ. પરિણામે ભવચ્છેદ.
સૌ કોઇ ભવ્યાત્માએ પરમ પ્રભુ મહાવીરદેવના પદ્મ શાસનને સમજો. ધમ લગનીની હેલીએ ચઢે. દુષ્કર્મોને દૂર રાખો. સુપુણ્યને ઉપાર્જો. નિર્જરાસાધક પરિણામની ધારાની બઢતીમાં રહેા. ક્ષેપકશ્રેણિ સર્જા, નિર્માહી બનેા. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરા. સિદ્ધિપુરીમાં નાથની સાથે સ્થાયી બનેા. અનત સુખમાં સદા વિલસતા રહે. એજ અભ્યર્થના.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશન અંગે
જીવન પ્રસંગપટ યાને શાસનરક્ષક સૂરિપુર દર
અતિ ઉપકારી ગ્રંથ ૫૦૦ પેજના
-
પ્રગટ થાય—સૌ સુવાસ પામે–તે પહેલા. ૧.જૈન ધર્માંનું વિજ્ઞાન. ૨. ધીમું મીઠું ઝેર. ૩. વાત્સલ્યમૂર્તિ ૪. સાધ્ધ-સિદ્ધિ ૫. મહાશ્રાવિકા મયણાસુંદરી. ૬. જૈન ધર્માનું પહેલુ પુસ્તક (હિંદીમાં) ૭.ગુજરાતીમાં.૮,
ભક્તિસૌરભ પ્રકાશિત થાય છે. ૯. સૂત્ર ચમત્કાર. ૧૦. વિજ્ઞાનની ખીજી આવૃત્તિ. ૧૧. દેવાધિદેવ ભગવંત મહાવીર ગુજરાતીમાં. ૧૨. હિંદીમાં. ૧૩. કલ્યાણકામના. ૧૪. કથા યેાલિની–પ્રેસમાં આકાર પામી રહેલ છે. ૧૫. મચ્છુ જિણાણું આણું. ૧૬. પ્રકૃતિ પરિચય યાને ક્થા સૌરભ. ૧૭. ધર્માંતેજ આદિ કથા સાહિત્ય શ્રુતભક્તિના એક નિર્માળ આશયથી તૈયાર થએલ છે. ૧૮. દેવાધિદેવ ભ. મ. અંગ્રેજીમાં. ૧૯. સ્વાધ્યાય મંજરી. ૨૦. જૈન ધર્મનું વિજ્ઞાન (હિન્દીમાં) અમારા પ્રકાશના – ચાર કે તેથી વધુ પૂજ્ય સાધુસાધ્વીજીના ગ્રુપને પાઠશાળાઓને-જ્ઞાનમદિરાને-સુશ્રદ્ધાળુ શ્રાદ્ધગણુને સામત જોગ સંયાગાનુસાર મોકલીએ છીએ. જે પૂ. ગ્રુપને ન પડે ચેલ હાય તેએ સામત જોગ-પત્ર લખી આપી મુખ્ય કાર્યાલએથી મંગાવવા કૃપા કરે. સ્ટોકમાં હશે ત્યાં સુધી આદરપૂર્વક અપાશે.
પ્રકાશકો
મુદ્રક : કીરચંદ જગજીવન શેઠ : પ્રીન્ટલેન્ડ મુદ્રણાલય : વઢવાણ શહેર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
& GNF સ્વ. શ્રી કેશવલાલ મુબમદ
અમદાવાદ
કાંતાબેનના પ્રણામ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ પરદેશીઓએ ગોઠવેલી ગુમ સુર ગ–મહાસંસ્કૃતિને ઉડાવવા માટેની—એના પ્યાદા અજાણપણે પણ બની જતા ? ૨ાજકેરણીએ....સુરક્ષાના સુંદર માર્ગોની સમજ....સવ જીવ હિતકારી, સ્વ૯૫ શબ્દોમાં અતિ ગુણકારી, સ્વરૂપ સત્યને પ્રગટ કરતુ...વિદેશી ભ્રમજાળને ભેદતું...વિશાળ વિશ્વ કલ્યાણ માગની મહેક આપતું........ભારતવષની આય" પ્રજાને અણુમેલ ભેટ સમાન.... 5 આ અનુપમ માસિક વાંચો...વંચાવો ! | ‘‘હિત મિત પથ્યમ્ સત્યમ્ દર મહિનાની 11 તારીખે પ્રગટ થતુ' વા. લ. રૂા. પ-૦૦ | આજે ખાસી વર્ષની જૈફ વયે અશકત અવસ્થામાં યુવાનોને પણ શરમાવે એવી કાર્યરતતા, આય સંસ્કૃતિ તથા મુગુટમણિસમ જૈન સંસ્કૃતિમય મહાસંસ્કૃતિના સ રક્ષણની ઉચકેટિની જ્ઞાનમય તમન્ના સેવનાર, સાચા વિશ્વબંધુત્વને આદર્શ ખડા કરનાર..... વિદ્યા વિશારદ.... સાક્ષરવર્ય....સૂમ ચિંતક... માર્ગસ્થ સાધુગણુના નમ્રાતિનમ્ર સેવક શ્રી પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખની ચિતનધારામાંથી ટપકતી વિચારધારાને વ્યક્ત કરતુ.... હિતમિત પધ્યમ્ સત્યમૂ’ના આજે જ ગ્રાહક બને. એના યુવાન બાહોશ તંત્રી શ્રી અરવિંદભાઈ: પ્યુન ટુ એડીટર : સમગ્ર સેવા ફ્રી : બુદ્ધિ વિચક્ષણતા અ લ્હાજનક અને આશ્ચર્યકારક. કાર્યાલય : ઠે. 91, કૃષ્ણગલી, સ્વદેશી માર્કેટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨ મુદ્રક : પ્રીન્ટલેન્ડ (મુદ્રણાલય) વઢવાણ શહેર