________________
૨૩
ઉલટબાસી એ શબ્દો એક બીજા વચ્ચે વધુ સામ્ય ધરાવે છે જ્યારે હરિયાળી ત સ્વતંત્ર શબ્દ છે છતાં તેની રચનારીતિને કારણે અન્ય પર્યાયવાચી શબ્દો સાથે સ્થાન પામે છે.
અવળવાણી અને ઉલટબાસીમાં અવળવાણી-વિરોધનો ધ્વનિ પ્રગટે છે. જ્યારે હરિયાળીમાં આવો કોઈ ધ્વનિ શબ્દમાંથી નીપજતો નથી પણ તેની અંતર્ગત અભિવ્યક્તિમાં વિરોધનો ધ્વનિ અવશ્ય રહેલો
છે.
હરિયાળી વિશે સ્વયંભૂ છન્દ ગ્રંથમાં નીચેનો શ્લોક છે તે ઉપરથી. હરિયાળીનો અર્થ સમજી શકાય છે.
सुण्णाइं अक्खराइं णाणाछंदेसु जत्थ बझंति हिअए वि वसइ अत्थो हिआलिआ भण्णए एसा (१)
અર્થ : જેમાં જુદા જુદા પ્રકારના છંદોમાં શૂન્ય અક્ષરો બાંધવામાં આવે છે અને હૃદયમાં પણ જેનો અર્થ વસે છે તેને હૃદયાલિકા કહેવામાં આવે છે.
હરિયાળી શબ્દના મૂળમાં સંસ્કૃત ભાષાનો હૃદય શબ્દ છે, પ્રાકૃતમાં હિયાલિયા શબ્દ છે, તે ઉપરથી હરિયાળી શબ્દનો ઉદ્ભવ થયો છે.
હરિયાળી કહો કે હરીયાળી કહો એ બંને ગુજરાતી ભાષાના શબ્દ છે. જૈન સાહિત્યમાં આ પ્રકારની કૃતિઓ વિશેષ રૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. તદુપરાંત “હઆલી” “હઆલી' શબ્દ પ્રયોગ હરિયાળીના અર્થમાં પ્રયોજાયા છે. પાઈય ભાષામાં “હિઆલી” શબ્દ છે, સંસ્કૃતમાં “હૃદયાલી શબ્દ છે.
હરિયાળી શબ્દપ્રયોગવાળી રચના વિ. સં. ૧૫૦૦ થી ૧૫૨૨ સુધીમાં વિદ્યમાન કવિ દેપાલ ભોજકની કૃતિમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે.
