Bruhannyasa Part 6

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Siddhhem Prakashan Samiti Botad

Page 16

कलिकालसर्वक्षश्रीहेमचन्द्रमरिभगवत्प्रणीते
पा. १. सू०२.]
-
यद्यपदार्थपदार्थतावच्छेदकयोरन्वयबोधः प्रामाणिकस्तमेद- 1 गृह्यते। अपत्यशब्दश्च सम्बन्धवाची सम्बन्धिनमाक्षिपति, कूटवत्त्वस्य नियमघटकीभूतपदे निवेशस्यावश्यकत्वात् । तथा | संबन्धी चापत्यवान् , स च पौत्रेण प्रत्यासत्या परमचास्यत्र पदार्थयोनियमघटफवाभावान्न दोष इति विमर्शः। प्रकृतिरिति विज्ञायते. पौत्रादीति विशेषणं चापत्यमाक्षिप
संशाफलमुदाहरति-औपगवः इति-उपगता गावो | तीरयुक्तम् , तदेव चोद्देश्यम् , तथा च परमप्रकृतिनिरू5 यस्यासौ-उपगुः, कश्चित् परमप्रकृतिः, तस्यापत्यमित्यर्थे
पितापत्यत्ववतः पौत्रादीनुद्दिश्य धृदसंज्ञाऽनेन विधीयते 45 विहितस्याणस्तदितसंशया 'वृदिः स्वरेण्यादेणिति तदिते' इति लभ्यते, तदाह-परमप्रकृतरित्यस्य विशेष्यत्वे हि [७.४.१.] इत्यादिस्यरस्य वृदो-औपगवः; एवं कपटुर्नाम |
विशेषणभूतस्यापत्यापत्यवच्छब्दस्य विशेष्य पारतन्त्र्येण स्त्रीकश्चित् परमप्रकृतिः, तस्यापत्यमित्यर्थेऽणि तद्धितसंशया- | त्यापत्त्या 'अपत्यवत्याः' इति प्रयोक्तव्यं स्यात् । परमा
ऽऽद्यस्वरवृदो-कापटवः इति, उभयत्र तद्रितसंशयाऽणि । प्रकृष्य प्रकृतिः परमप्रकृतिः, यतः पुरुषात् परोऽन्यो न 10 परे उवर्णस्यावादेशः। संशासत्राणां विधिप्रदेशोपकारकत्वेन ! ज्ञायते स परमप्रकृतिरिति व्यपदिश्यते । यद्यपि पितामह
तदितप्रदेशान्-तद्धितसंज्ञाचिहितविधिप्रदेशान् दर्शयति- | प्रपितामहादिपरम्पराभेदेन वृद्धसन्तानस्यानन्यं तथापि तद्धितप्रदेशाः-"ऋतो रस्तद्धिते"१.२.२६.1 यन्नाम्ना कुलं व्यपदिश्यते सैव परमप्रकृतिरिति व्यपदिइत्यादयः इति । अयमाशयः-संज्ञासूत्राणां विधिसूत्रो
श्यते ततः पूर्वेषां पुरुषाणामसंनिहितत्वात् परेषां च पकारकत्वेन विधिसत्रेण सईकवाक्यतया बोधकत्यम्, तथा
परमत्वेनाविवक्षितत्वात्, एतरसंशायां च विवक्षाया एव । 15 च "ऋतो रस्तदिते' इत्यादिविधिप्रदेशे 'तद्रितोऽणादिः' |
तन्प्रत्वात् । इत्यस्योपस्थित्या-अणादिप्रत्ययाभिन्नतद्रितसंज्ञकप्रत्ययाव्य- उक्त हि भाष्ये [४.१. ६२.] पौत्रप्रभृतेत्रिवहितपूर्वस्य ऋतो रो भवतीत्यादिक्रमेण लक्ष्यसंस्कारको | संज्ञायां यस्यापत्यं विवक्ष्यते तस्य पौत्रप्रभृति गोप्रसंशं वाक्यार्थबोधः । एतेन संज्ञाकरणस्य प्रयोजनमपि | भवतीति वक्तव्यम्' इति वृद्धस्यैव गोत्रसंशा पाणिनीयानाम् ] प्रतिपादितं भवति । 'लघ्वर्थ हि संज्ञाकरणम्' इति । एतदाशयो भट्टोजिदीक्षितेन प्रकटीकृतः शब्दकौस्तुभे- 60 भाष्याधुत्तया लघुनोपायेन महतः प्रत्ययसमूहस्य तत्तद्विधि
महता प्रत्ययसमूहस्य तत्तद्विधि- | 'अपत्यत्वेन विवक्षितं पौत्रादि गोत्रसंशं स्यात् इति प्रदेशेषु समुपस्थापनार्था तद्धितसंशति पर्यवसितम् ।। |
| वक्तव्यम् ] अपत्यत्वेन विविक्षितं [इति ] किम् । ६।१।१।।
वस्तुतः पौत्रप्रभृतेगर्गस्य मा भूत्' इति ! [सोऽपि हिं पौत्रादि वृद्धम् ॥६॥१॥२॥ कस्यचित् पौत्र इति संज्ञाप्राप्तिरित्याशयः] नन्वस्तु । 25 त०प्र०--परमप्रकृतेः अपत्यवतो यत्
| गर्गस्यापि वृद्धसंज्ञा का हानिरिति चेत् १ न, तस्मादनन्तपौत्राधपत्यं तद् वृद्धसंज्ञ भवति । गर्गस्यापत्यं
रापत्ये युवापत्ये प्रत्ययो न स्यात्, "आद्यात्" पौत्रादि गार्ग्यः । एवम् वात्स्यः । पौत्रादीति
[६.१.२९.] इति नियमात्, तस्माद् यः परमप्रकृतित्वेन किम् ? अनन्तरापत्ये गार्गिः, यात्सिः इत्येव
विवक्षितस्तत् पौत्रादिरेव वृद्धसंजेति मन्तव्यम् । ननु
"आत्मजस्तनयः सूनुः सुतः पुत्रः स्त्रियां त्वमी। 5 भवति । पौत्रस्यापत्यत्वात् तदाधपत्यमेव 30
विज्ञायते । वृद्धप्रदेशाः 'वृद्धाद् युनि' । आहुर्दुहितर सर्वेऽपत्य तोकं तयोः समे॥" [६.१.३०.] इत्यादयः ॥२॥
इत्यादिकोशादपत्यशब्दस्य पुत्रायें रूढत्वेन कथ श०म० न्यासानुसन्धानम्-पौत्रा० । तद्धित- | 'पौत्रादि अपत्यम्' इति सामानाधिकरण्येन निर्देष्टं प्रत्ययानां प्रकृतिसम्बदार्थबोधकत्वेन सम्बन्धेषु च जन्य
शक्यत इति चेत् १ न, अपत्यशब्दस्य यौगिकत्वेन ताहश35 जनकभावाख्यापत्यसंबन्धस्य सर्वाभ्यहितत्वेनापत्यार्थका एव | योगार्थस्य पौत्रादिसाधारण्येन सामानाधिकरण्यनिर्देशस्यो-7:
प्रत्ययाः पूर्व वक्ष्यन्ते। अपत्यसंबन्धस्य सान्तरान्तराभेदेन | चितत्वात्, यद भाष्यम्-अपतनादपत्यमिति, न पतन्यनेन द्विधा समुपलभ्यमानत्वात् तदनुरूपं वृद-युवसंज्ञायं व्याच- | नरके पूर्वजास्तदपत्यमित्यर्थः, पितामहादयोऽप्यपत्येन क्षमाण आदी परमप्रकृतिनिबन्धनत्वेनाभ्यहितां वृद्धसंज्ञा- संबध्यन्ते, पौत्रादयोऽपि हि नरकादुदर्तार इति । एवं च
माह-पौत्रादि वृद्धमिति-पौत्र आदिर्यस्य तत् पौत्रादि, कृत्युक्तोऽर्थः सूपपन्नः । 40 तद् गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिः, पौत्रश्वापरयमतस्तदादि अपत्यमेव । उदाहरति-गार्य इति–गर्गस्यापत्यं पौत्रादीत्यर्थे 80
66
"Aho Shrutgyanam"