________________
જીવન અને તત્વજ્ઞાન
લેખકઃ પ્રા, જયંતિલાલ ભાઈશંકર દવે. એમ. એ. સામાન્ય રીતે પ્રાકૃત મનુષ્યમાં એક ધ્યેય વગર કોઈ પણ સમજુ માણસનું જીવન એવી અણસમજભરી માન્યતા પ્રચલિત સંભવી શકતું નથી. બધાં યે હંમેશાં જવામાં આવે છે કે તત્વજ્ઞાન તે બહુ જ આધ્યાત્મિક કે નૈતિક ન પણ હોય. કેવળ અઘરૂં, તરવજ્ઞાન ઝટ સમજાય નહિ. વળી તે વ્યાવહારિક જીવન પૂરતાં પણ હેય. સ્વાથી વ્યાકરણ જેવો નીરસ વિષય કહેવાય. તરવજ્ઞાન માન “હું અને મારું ઘરના જેવા વ્યવહારમાં આચરી શકાય નહિ. એ તે સંકુચિત આદર્શોમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે. કવિઓ જેમ ગગનવિહાર કરે છે તેમ નવા અધ્યાત્મ-સંસ્કારોના રંગે રંગાયેલા કઈ ફિલસૂફે જગત વિશે કલ્પનાઓના ઘડા ઘડે છે. વિરલ પુરુષેના આદર્શો ઊંચા હોય છે, ત્યારે ખરેખર આ તે બહુ મોટો અને ગંભીર
થી જંગલી લોકેના નિકૃષ્ટ હોય છે. દાખલા તરીકે આક્ષેપ છે પરંતુ આ માન્યતા ખેટી છે તે
જંગલી માણસની જગત વિષે કલ્પના પૂરવાર કરવા આપણે માનવજીવન તરફ્ફ નજર
તપાસીએ. તેને પણ જગતના વૈવિધ્ય તરફ કરીએ. જીવન એટલે શું? જીવન એટલે
નજર કરતાં એમ લાગતું હશે કે વડમાં અનુભવેની પરંપરા. અને તત્વજ્ઞાન તે
કઈ દેવ છે, પીપળામાં કોઈ દેવ છે. પત્થરોમાં, જીવનના અનુભવો ઉપર જ નિર્ભર છે. એટલું :
નદીનાળામાં દેવ કે ભૂત કે પ્રેત હશે જ અને જ નહિ પણ, એથી આગળ વધીને કહીએ ?
તેની આરાધના જે તે ન કરે તે તેના ઉપર તે તત્વજ્ઞાન જીવનના પતિએ છે કે તેના કુટુંબ ઉપર સંકટ આવી પડશે, જીવનની સમીક્ષા પણ છે એક રીતે કહીએ
આમ જગતનાં અનેક સ તેના જીવન તે દરેક માણસ જાયેઅજાણ્ય ફિલસૂફ
ઉપર સત્તા ચલાવી રહ્યાં છે. પિતાને કાંઈ હોય છે એટલે કે તેને જીવન જોવાની અમુક
અનિષ્ટ થાય ત્યારે તે માની લે છે કે અમુક દેષ્ટિ તો છે જ. મખને મખદષ્ટિ નાની દેવ કોપાયમાન થયે છે. વળી પાછો તે
દેવની ખુશામત કરે છે અને બેબાકળ બની
ભૂતપ્રેતાદિને પશુબલિ ચડાવે છે. ખરેખર, ઉદાહરણ તરીકે કઈ જંગલમાં રહેનાર ગીતા કહે છે તેમ, માણસ શ્રદ્ધાને બનેલો આદિવાસીનું જીવન તમે તપાસો. તે જંગલી છે, શ્રદ્ધામય છે. જેની જેવી શ્રદ્ધા, તે તે માણસને પણ અમુક જાતની જીવનદષ્ટિ છે. માણસ હોય છે. પછી ભલેને તે જીવનદષ્ટિમાં માત્ર વહેમ જ ભર્યા હોય. છતાં એ તેનું તત્વજ્ઞાન છે. તવજ્ઞાન એટલે શું ? અનુભવમૂલક આપણું તત્વજ્ઞાન જુદી અપેક્ષાઓને કારણે, વ્યાપક અને સમ્યક્ દષ્ટિ. અનુભવો બે પ્રકારના તેનાથી જુદું હોઈ શકે છે. ખરી રીતે દરેક હેઈ શકે. (૧) સમ્યફ અથવા યથાર્થ અને માણસને એક જાતનું તત્ત્વજ્ઞાન હોય છે જ. વ્યાપક તથા (૨) અસખ્ય અથવામિથ્યાત્વના તેને આચારમાં, તેના વિચારમાં, તેની દરેક અંશવાળા એટલે કે અયથાર્થ અને સંકુચિત પ્રવૃત્તિમાં અમુક આદર્શો રહેલા હોય છે જ. અનુભવ.
જ્ઞાનદષ્ટિ.
જીવન અને તત્વજ્ઞાન
