________________
ક્રમ ની શુ'ખલામાંથી મુક્ત બને. અન્ય દૃષ્ટિએ જોતાં લાગે છે કે તેઓને પર અને અપર એમ એ બે નિઃશ્રેયસા અભિપ્રેત છે. અપર નિઃશ્રેયસ એટલે જીવનમુક્તિ, મનુષ્ય આગળ બંધનકર્તા બધાં કર્મો કરવા છેાડી દે છે તે; અને પર નિ:શ્રેયસ એટલે વિદેહમુક્તિ અર્થાત્ મનુષ્યનાં પ્રારબ્ધકમેર્યાં અને સંચિત ક્રમે[તા ભાગવટા કરીને આ દેહમાંથી શાશ્વત સમય માટે મુક્ત થાય તે. આ બંને ક્રમમાં જ આવનારાં સપાને છે. મીમાંસા એટલે જ યજ્ઞયાગને સોંપ્રદાય. આ યજ્ઞયાગાદિથી સ્વર્ગ ની પ્રાપ્તિ થાય પણ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ શી રીતે શકય છે ? આ પ્રકારના પૂર્વગ્રહ. સામાન્યતઃ હેાય છે. પણુ હકીકતમાં મીમાંસા ન મેક્ષમા પણ નિદર્શિત કરે છે. મેાક્ષની વ્યાખ્યા આપતાં તે જણાવે છે કે પ્રવચલ—વિજયા મેક્ષઃ (પ્રપ ંચના સંબધને નાશ તે જ મેાક્ષ) પ્રચનાં ત્રણ બધનાએ આત્માને જગકારાગારમાં બાંધી રાખ્યા છે. આત્મા શરીરાવચ્છિન્ન બનીને ઈ.ન્દ્રયાની મદદથી બાહ્ય વિષયેાના અનુભવ કરે છે. તે બધના એટલે ભાગાયતન રૂપ શરીર, ભાગસાધન રૂપ ઇન્દ્રિય અને ભાગવિષય રૂપ પદાર્થ. આ બંધનના ઉત્પાદક છે. ધર્માંધમાં, વેદવિહિત, વેદનિષિદ્ધ કર્માથી ઉત્પન્ન થતું અપૂર્વ જ આત્માને સુખદુઃખદાયક કર્યાં કરાવે છે. આ રીતે આ બંધનમાંથી સનાતન સમય માટે મુક્ત તે। આ ધર્માંધની ઉત્પત્તિ અટકાવવાથી જ મળે. આ રીતે વેદેોક્ત કામ્ય કે નિષિદ્ધ કર્મોં ન કરવાથી, નિત્ય નૈમિતિક કર્માંના આચરણથી અને આત્મજ્ઞાનથી મેક્ષ મળે છે. મેક્ષ માટે કર્મ પ્રધાન કારણ છે અને આત્મજ્ઞાન એ સહકારી કારણુ છે. મેક્ષની દશામાં આત્માને આન ંદને અનુભવ નથી થતા કારણ કે મીમાંસાને મતે ચૈતન્ય એ આત્માને સ્વાભાવિક ગુણુ નથી; પણુ આત્મા શરીરાદિના સંપર્કમાં આવવાથી સુખદુઃખના અનુભવ કરે છે. આ રીતે આત્મા આનંદમય સ્થિતિમાં ન હોવા છતાં એ સ્થિતિ વાંછનીય છે. કારણ કે તે સ્થિતમાં દુઃખને તેા સદંતર અભાવ હેાય છે; એમ પ્રભાકરનેા
ભારતીય કનામાં મેાક્ષવિચાર
મત છે. કુમારિક્ષ માને છે કે સર્વ પ્રાણી સુખ માટે જ પ્રયત્ન કરે છે. તેથી તેઓ કહે છે કે दुःखात्यन्तसमुच्छेदे सति प्रागात्मवर्तिनः । કુલસ્ય મનકા મુસ્લિમુ શિવા કુમારિણે ॥ ( દુઃખના અત્યંત નાશ થતાં પૂર્વે આત્મામાં જે સુખ હતું તેના મનથી અનુભવ તેને કુમાલિના અનુયાયી મુક્તિ કહે છે.)
વૈદાન્તનના મૂળ આધારરૂપ બ્રહ્મસૂત્ર છે. બ્રહ્મસૂત્રમાં મેક્ષ એટલે કે બ્રહ્મલેાકની પ્રાપ્તિ બાદ આત્માના રવરૂપ વિષે ત્રણુ કલ્પનાએ છે. મુક્તાભા બ્રહ્મસશ થાય છે અને તે પણ બ્રહ્મના આનંદના અનુભવ કરે છે; મુક્ત આત્મા કેવળ ચેતનમાત્ર હેાય છે, તેનામાં જ્ઞાનનું તત્ત્વ હોય છે પણુ સત્તા (અસ્તિત્વ) ના અંશ હોતા નથી; મુક્ત પુરુષને પરમાત્માથી પૃથક્ માનવામાં કાઈ બાધ કે વિરાધ નથી. એ પ્રકારના બ્રહ્મલેાકની કલ્પના કરવામાં આવી છે. એક કારણબ્રહ્મ અને ખીજું કાર્ય બ્રહ્મ, કારબ્રહ્મની પ્રાપ્તિ થતાં મુક્તાત્મા બ્રહ્મમાં ભળી જાય છે. જ્યારે કાર્યબ્રહ્મની પ્રાપ્તિ પશ્ચાત્ તેનુ' પ્રથગસ્તિત્વ રહે છે. તેને ભેગ ભેાગવવા માટે ઇન્દ્રિયે। કામ નથી કરતી પણ મને કામ કરે છે,
કર્યાંક કહ્યુ કે મુક્તાત્મા પેાતાની ઇચ્છા મુજબ ગમે તે લેાકમાં, તે લેાકને અનુકૂળ શરીર્ સર્જીને જઇ શકે છે. પણ કારણબ્રહ્મમાંથી પુનરાગમન થતું નથી. અનાવૃત્તિઃ શžાત્ અનાવૃત્તિ: રાÇä [ શ્રુતિમાં કહ્યુ' હાવાથી પછી આત્માને પાછું સંસારમાં આવવું પડતું નથી. ] આ બ્રહ્મની પ્રાપ્તિ કર્મથી થાય છે તેમ સૂત્ર ૩-૪–૨, ૩, ૪ વગેરેમાં “ ( શ્રેષ્ઠ પુરુષોના ) આચાર્ જોવાથી, આમ જ સિદ્ધ થાય છે. શ્રુતિ પણ આના પક્ષમાં છે એમ કહેલું' છે. જ્યારે તેની પ્રાપ્તિ જ્ઞાનથી થાય છે તેમ, સૂત્ર ૩-૪-૧ માં “પુરુષાર્થની સિદ્ધિ બ્રહ્મજ્ઞાનથી થાય છે કેમ કે શ્રુતિ એમ કહે છે,” સૂત્ર ૩-૪-૮માં શ્રુતિમાં ક્રમની પ્રશ'સા કરવામાં આવી છે પરંતુ તેની વિશેષ સંખ્યા જ્ઞાનના પક્ષમાં છે,” સૂત્ર
૨૧૧
