________________
પશ્ચિમના રસેલ જેવા જડવાદીઓ કહે વાદને સરસ પરિહાર કર્યો છે. બાફરની છે કે શુદ્ધતર્કથી આત્માનું મરણોત્તર અસ્તિત્વ દલીલ સામાન્ય દલીલ કરતાં જરા જુદી સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. આપણે માત્ર લાગણી જાતની છે. તે કહે છે કે “તમારે આત્માના વશ બની જઈને તે માની લઈએ છીએ. અસ્તિત્વમાં અને અમરત્વમાં માનવું ન હોય ૧૯મી સદીમાં જર્મન વૈજ્ઞાનિક તત્ત્વજ્ઞ તે ભલે ન માને. પરંતુ એટલું જરૂર ધ્યાનમાં અનેસ્ટ હેઈકલને આ મુંઝવણ બહુ હેરાન રાખો કે એમ કરવાથી તમે તમારી જ્ઞાનકરતી હોય તેમ લાગે છે. તેના એક પુસ્ત. વિષયક, સૌદર્ય વિષયક અને નીતિવિષયક, કમાં તે કહે છે –
કંઈ કંઈ ઉચતમ ભાવનાઓનું મૂલ્ય ઘટાડી
નાખે છે.” બાફરને કહેવાને આશય એમ In the important moment when છે કે કલા અને સૌંદર્યની શ્રેષ્ઠ અને ઉદાત્ત the child first pronounces the word
કહ૫નાઓનું કાંઈ પણ મૂલ્ય હેય, નૈતિક 'I' when the feeling of self becomes
જીવનની મહત્તા ટકાવી રાખવી હોય તે આ clear, we have the beginning of self
બધાના પાયામાં આત્માનું અસ્તિત્વ એક consciousness, and of the anti-thesis
મૂળભૂત તત્વ તરીકે છે એમ સ્વીકાર્યા વગર of non-ago."
છૂટકે જ નથી. જે જડવાદ અંતિમ સત્ય અર્થાત બાલકના જીવનમાં એક એવી હોય તે જગત એક ભયંકર અને ક્રુર મશ્કરી અગત્યની ક્ષણ આવે છે કે જ્યારે તેને પોતાના છે. હાલના યૂરોપિયન માનસશાસ્ત્ર અને “હ”નું ભાન થાય છે, તે સમયે આત્મભાનની જીવવિદ્યાશાસ્ત્રના વૈજ્ઞાનિકમાં હજુ પણ જડશરૂઆત થઈને પોતે બીજાથી જ છે એમ વાદના વિખેરાતા ઓળાઓ દેખાય છે પણ પણ ભાન થાય છે. ટૂંકમાં જડવાદમલક પશ્ચિમનું વિજ્ઞાન ધીમેધીમે સ્વીકાર કરતું માનસશાસ્ત્ર માં અને મન શા કારણે થયું છે કે જડવાદ અંતિમ સત્ય ન હોઈ શકે. થાય છે તેને ખુલાસે આપી શકતું જ નથી. વળી જડવાદમૂલક માનસશાસ્ત્ર અને જડવાદી
જીવવિદ્યા આ શબ્દ જ વદતાવ્યાઘાત છે. વળી જીવનના કેઈ પણ પ્રશ્નનું સંતેષ- તદુપરાંત સમસ્ત માનવજાતને અને ખાસ કારક સમાધાન જડવાદ આપી શકતું નથી. કરીને જગતના સાધુસંતો અને મહાત્માઓઆપણુમાં નૈતિક આદર્શોની ભાવના જાગૃત ભલેને પછી તેઓ ગમે તે ધર્મના કે પંથના થાય છે તેનું શું ? સૌંદર્યની ભાવના ઉત્પન્ન કે સંપ્રદાયના હોય–આ બધાનો અનુભવ : થાય છે તેનું શું ? ત્યાગ અને વૈરાગ્ય ઉપજે જડવાદની વિરુદ્ધ જ જાય છે. છે તેનું શું? અમારી સમજણ પ્રમાણે જડવાદને સચોટ રદિયે ઈંગ્લાંડના માજી વડા- જગતના દર્શનશાસ્ત્રો બે પ્રકારનાં જ પ્રધાન આર્થર જેમ્સ બાલ્ફરે તેના એક હેઈ શકે-એકતત્વવાદી (Monistis) અને પુસ્તકમાં આવે છે. બાફર રાજનીતિજ્ઞ બહુતત્ત્વવાદી (Pluralistic). પૃથ્વી પરનાં પુરુષ હતે. પણ સાથે સાથે એક ઉચ્ચ કોટિને દર્શનશાસ્ત્રોનાં નામરૂપ દેશકાળની ભિન્નતાને ફિલસૂફ પણ હતો. તેણે આપેલા એ ગીફ કારણે ગમે તેટલાં વિવિધ હોય પણ તત્વની ( Gifford Lectures) વ્યાખ્યાનમાં જડ. દષ્ટિએ વિચાર કરતાં તેઓ કાં તો એકત.
જીવન અને તત્વજ્ઞાન
૧૮૭
