________________
પર્વાધિરાજ પર્યુષણમાં આરાધનીય બે મહત્ત્વપૂર્ણ
ધાર્મિક અનુષ્ઠાન
લે (હિંદીમાં) અગરચંદ નાહટા જેમ જૈન શાસનમાં અનેકાંતવાદ આદિ અને તેની આગળ અને પાછળ બીજા પાંચ દાર્શનિક મૌલિષતા અને વિશેષતા છે, તેમ આવશયકે જોડી દીધેલાં છે, તે પણ પ્રતિક્રમણનું ધાર્મિક અનુષ્ઠાનાત્મક પ્રવૃત્તિઓમાં પણ મુખ્ય સ્થાન હોવાના કારણે એ છ આવશ્યકેટલાંક મહત્વપૂર્ણ અનુષ્ઠાને પોતાની કેના સંયુકતરૂપને પણ પ્રતિક્રમણનું નામ મૌલિકતા અને વિશેષતા વડે આધ્યાત્મિક આપવામાં આવે છે. આ છ આવશ્યકેસાધનામાં ગૌરવપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે. જે (૧) સામાયિક (૨) ચતુર્વિશતિ તવ, તત્પરતા અને સૂક્ષ્મતાથી અહિંસાના આચ. (૩) ગુરુવંદન (૪) પ્રતિક્રમણ (૫) કાત્સર્ગ રણનું પાલન જેને સમાજમાં થાય છે, તે અને પ્રત્યાખ્યાન. આમાં સામાયિક સમભાવની કોઈ પણ ધર્મના માટે ગૌરવની વસ્તુ છે. વૃદ્ધિ કરવાવાળું અને ચતુર્વિશતિ સ્તવ આમાં બે જૈન ધાર્મિક અનુષ્ઠાને, જે આ તીર્થકરોના ગુણની સ્તુતિદ્વારા તેમની રૂ૫માં બીજા ધર્મમાં જોવામાં આવતા નથી ભક્તિ કરવાવાળું છે. ગુરૂવંદન એટલે પંચતે મેક્ષની સાધના માટે પરમ આવશ્યક છે. મહાવ્રતધારી ગુરૂઓને નમસ્કાર આદિ કરવા, એ અનુષ્ઠાનની પર્યુષણ પર્વમાં વિશેષ રૂપથી પ્રતિક્રમણ એટલે કરેલાં પાપથી પાછળ આરાધના કરવામાં આવે છે. તેની ઉપર હઠવું, કાત્સર્ગ એટલે દેહાત્મબુદ્ધિને થોડોક પ્રકાશ નાખવાને આ લેખને મુખ્ય ત્યાગ અને આંતરદષ્ટિ તરફ ઝુકાવ તથા ઉદ્દેશ છે.
પ્રત્યાખ્યાન એટલે અમુક સમય સુધી આહાર આ બે અનુષ્કાને તે પ્રતિક્રમણ અને વગેરેને ત્યાગ. આ છ આવશ્યકીય કર્તવ્યના ખમતખામણા. જેન સાધુઓ માટે આ બંને રૂપમાં પ્રસિદ્ધ છે. એના વડે સાધક પિતાના અનિવાર્ય દૈનિક કર્તવ્ય છે. તેમણે સવારે અને ગુણેને વિકાસ બહુ સુગમતાપૂર્વક કરી શકે સંધ્યાકાળે એમ બંને સમયે પ્રતિક્રમણ કરવું છે. આમાંથી પ્રતિક્રમણ ઉપર થોડેક પ્રકાશ આવશ્યક છે. ખમતખામણા પ્રતિકમણને નાખ આવશ્યક છે. અંતર્ગત ભાગ છે છતાં તેમણે ફરીથી રાત્રિએ છમસ્થ જીવ દરેક સમયે પ્રમાદ વગેરેના સૂતી વખતે તે કરવાના હોય છે. શ્રાવક- લીધે શુભાશુભ કર્મોનું બંધન કરતા રહે છે. શ્રાવિકાઓ માટે પણ તેની ઉપયોગિતા તેમાંથી અશુભ કાર્યોની આલેચના કરી ઓછી નથી. એમાં પણ સાધુઓની જેમ તેના માટે પશ્ચાતાપ કર એ સાધક માટે કેટલાક બંને સમય પ્રતિક્રમણ કરે છે તથા પરમ આવશ્યક છે. અધ્યામના સાધનમાં બીજા શ્રાવક-શ્રાવિકાએ શકય હોય તે રીતે, આત્મનિરીક્ષણ બહુ ઉપયોગી છે. પ્રત્યેક દરરોજ ન બની શકે છે, પર્વ તિથિઓમાં મનુષ્ય સવારથી સાંજ સુધીમાં અને સાંજથી પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક, સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ સવાર સુધીમાં કયાં કયાં કાર્યો કર્યા તેની કરે છે. જો કે પ્રતિક્રમણ ચોથું આવશ્યક છે કાચી પાકી નેંધ કરી લેવી જોઈએ. આમ
પર્યુષણ પર્વ
૧૫
