________________
ટૂંકામાં માણસ શબ્દને ઉચ્ચાર કરીએ ત્યારે સર્વને અર્થ જે પ્રમાણે કરીએ છીએ તે શબ્દ જાતિવાચક બને છે. જાતિ સામાન્ય તે પ્રમાણે સર્વ બ્રા છે તેમાં પણ સમજવું. ગુણવાચક છે તેથી જ તેનું ખરું સ્વરૂપ બને વાક્યમાં સામાન્યની સત્તા કેટલી બધી સમજવા માટે, જે વ્યક્તિઓ વડે તે બનેલી વ્યાપક છે તે બતાવેલું છે. બ્રહ્મ સર્વથી મટી હોય તેના પર આધાર તેને રાખ પડે છે અને વિસ્તૃત જાતિ અથવા સામાન્ય છે ટૂંકામાં સામાન્ય અને જાતિ એ વ્યક્તિ સાપેક્ષ એટલે જ એને અર્થ થાય છે. ટૂંકમાં બ્રહાને છે. “મનુષ્ય' એ સામાન્ય છે એટલે તેનું અર્થ સામાન્ય વાચક હોઈ જગતની તમામ વાસ્તવિક અસ્તિત્વ નથી. દુનિયામાં મનુષ્ય વસ્તુઓના સમૂહરૂપ કે સંગ્રહરૂપ બની જાય છે, અનુભવમૂલક કલ્પનાથી મનુષ્ય શબ્દ જ છે. ખરેખર જેને દર્શન વેદાંતની ટીકા કરીને આપણે ઉપજાવ્યું છે. એક સ્પષ્ટ ઉદાહરણ સ્પષ્ટ બતાવી આપે છે કે વેદાંતિનાં સંaફાર લઈએ. શંકરાચાર્ય માણસ છે, કેરલ દેશના (જુઓ અધ્યાત્મસાર જિનતુત્યધિકાર કલેક છે, સમર્થ વિદ્વાન છે, આમાં ફક્ત શંકરાચાર્ય ૬) એ ન્યાયે આખું વેદાંત દર્શન ફક્ત શબ્દ જ વ્યક્તિ વાચક છે, વિધેયવાચક શબ્દ સંગ્રહનયના દષ્ટાંતરૂપ જ બની જાય છે. કેઈ બધા સામાન્ય વાચક છે. વ્યક્તિની બહાર પણ નય સંપૂર્ણ જીવનદષ્ટિ નથી તે પછી સામાન્યની વાસ્તવિક સત્તા જ નથી. વળી જીવનના પૂર્ણ તત્ત્વજ્ઞાન માટે સંગ્રહનયઉદેશ્ય અને વિધેયમાં પૂર્ણ અભેદ હોય તે તુલ્ય વેદાંતની રેગ્યતા કેટલી? કઈ વસ્તુને નિર્દેશ જ ન થઈ શકે. રામ દશરથને પુત્ર છે આ વાકયમાં પણ પૂર્ણ જેમ કઈ પક્ષી પિતાનું માથું જમીનમાં અભેદ નથી. જીવ બ્રહ્મ છે એમ જીવ અને રેતીની અંદર બેસી દે અને માને કે બહારની બ્રહ્મમાં બનેમાં પૂર્ણ અભેદ હોય તો બેલી દુનિયા જ નથી, કારણ કે તેને પિતાનું પણ જ ન શકાય જે બોલી શકાય તે સ્પષ્ટ વધારાનું શરીર દેખાતું નથી તો પછી બીજું થાય છે કે જીવ બ્રહ્મ છે એમ અમુક અર્થમાં તે કયાંથી જોઈ શકે? બ્રહ્મ સત્ય છે, જગત સમજાવાની સાથે જ અમુક અર્થમાં જીવ મિથ્યા છે અને જીવ બ્રહ્મ જ છે એમ માન બ્રહ્મ નથી જ એમ પણ સૂચિંત થાય છે. નાર શાંકર વેદાંતની આવી દશા છે. જે બ્રહ્મ છેલ્લે ઘ ા એમ વેદાંતી શ્રુતિના આધારે જ હકીકતમાં એક માત્ર સત્પદાર્થ હોય અને બોલે છે ત્યાં “એકને શું અર્થ સાચો હવે બધા જીવો અને બાકીનું જગત મિથ્યા હોય જોઈએ? વધારે ઊંડા ઉતરીને આપણે જોઈશું અને જીવાત્માઓ ધ્રાથી ભિન્ન ભિન્ન માનતો જણાશે કે એક વિચાર પણ સામાન્ય વાની ભ્રાંતિ કરતા હોય તે પછી સ્વાભાવિક જનિત છે; સામાન્ય સાપેક્ષ છે. અનેક રીતે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે બ્રહ્મમાં આવે અનુભવ થાય ત્યારે એક, એક એમ છૂટું ભ્રમ કયાંથી આવ્યો? જેમ સ્વપ્ન હોય તે પાડી શકાય. એક, એક, એક એમ કરતાં હવનેને અનુભવનાર કઈક હોય જ. તેમ અનેક થાય ટૂંકામાં એક અને અનેક પરસ્પર ભ્રાંતિને અનુભવનાર જઈએ. પણ ખરી વાત સાપેક્ષ છે. અને છેવટે “સર્વ બ્રહ્યા છે એ તે એમ છે કે માયા, સ્વપ્ન, ભ્રાંતિ વગેરે વાક્યને અર્થ પણ સામાન્ય વાચક છે. જેમ ઉદાહરણેથી બ્રહ્મને મહિમા વધતો નથી. સર્વ મનુષ્ય મરણશીલ છે એ વાક્યમાં ઊલટું આ બધા તે અપૂર્ણતાના સૂચક છે.
૧૯૦
આત્માનંદ પ્રકાશ
