________________
જે ગામમાં એક પણ મંદિર છે ત્યાં જેનોની વસ્તી તેના પ્રમાણમાં હોવી જોઈએ પણ અત્યારે તે કેટલાંય ગામે જૈનોની વસ્તી વિનાનાં સૂનાં પડ્યાં છે અને તેથી જ ત્યાંના મંદિરોની સ્થિતિ દયનીય બનેલી જોવાય છે. થોડાક સમારકામથી આખું મંદિર ઊભું રહી શકે-ટકી શકે એવાં સ્થળો પણ આજે સાર-સંભાળ વિના કાળના મુખ તરફ ઘસડાઈ રહ્યાં છે. જેનેની વસ્તીની ભૌગોલિક સ્થિતિમાં આજસુધી મોટું પરિવર્તન થવા પામ્યું છે એની ઝીણી વિગતો રસપ્રદ હોવા છતાં વિસ્તારભયે આલેખતો નથી. ટૂંકમાં, ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમયે મગધ અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાં જેનોની વસ્તી વિપુલ હતી. તે ધીમે ધીમે રાજક્રાંતિઓ અને પરિવર્તનની સાથેસાથ ખસતી ખસતી માળવા, મેવાડ, મારવાડ તરફ આવી. ભિન્નમાળનો પ્રદેશ એક વખત ગુજરાત કહેવાતા તે ધીમે ધીમે આબુ સુધી સીમિત થયે. ચાવડા, ચૌલુક્ય અને વાઘેલા રાજવંશના સમયમાં જેને ગુજરાતમાં રક્ષણ અને પ્રોત્સાહન મળતાં, તેમાંની કેટલીક જૈન વસ્તી અત્યાર સુધી ગુજરાતમાં આવીને સ્થિર થઈ ગઈ. એટલે તે સ્થળોનાં જે સ્થાવર મંદિરે કે મકાને રહી ગયાં તે કાળને ઘસારે પામી પોતાની ભૂતકાલીન સમૃદ્ધિનો
ખ્યાલ આપતાં, પથ્થરના ઢગલામાં, પાયાથી ૧૦–૧૫ ફૂટની દીવાલો કે તેના અમુક ભાગના વિશેષરૂપે, જાણે કાળની પકડમાંથી પોતાને બચાવવાને નિરર્થક પ્રયત્ન કરી રહ્યાં હોય તેમ, જોવાય છે.
આ બધી હકીકતને ઝીણવટથી આલેખવા માટે ઉપયુક્ત સામગ્રી, ફટાઓ વગેરે લેવાનું સાધન, જુદી જુદી હકીકતો માટે તેના નિષ્ણાત માણસોનું જૂથ હોય તો જ એ બધાં પુરાતાત્વિક સ્થળોની માહિતી શાસ્ત્રીય ઊહાપોહ સાથે આપી શકાય. છતાં અગાઉ જણાવ્યું છે તેમ, અમે બે જ સાધુઓએ આવા વિકટ પ્રદેશને ખૂંદતાં, સાધુજીવનની મર્યાદાને સાચવતાં જે કાંઈ હાથ. લાગ્યું, જેયું–જાણ્યું તેને અક્ષરબદ્ધ કરી લીધું છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
