Agam Satik Part 35 Pindniryukti Aadi Sutra Gujarati Anuwad

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 20

મૂલ-૩
૨૨
પ્રકાર કહેવાથી ચાર પ્રકાર તો તેમાં સમાવિષ્ટ જ છે. માટે છ ભેદે નિક્ષેપ કહે છે –
• મૂલ-૪ -
જેમ કુલકમાં ચોથો ભાગ અવશ્ય સંભવે, તેમ છ ભેદે નિક્ષેપ થકી ચાર ભેદે નિક્ષેપ અવશ્ય સંભવે છે, તેથી જ ભેદે નિક્ષેપ કહું છું.
• વિવેચન-૪ :
ચાર સૈતિકાના એક કલકમાં તેના ચોથા ભાગરૂપ સેતિકા અવશ્ય વિધમાન હોય, તેમ છ ભેદના નિક્ષેપમાં ચાર ભેદે નિક્ષેપ અવશ્ય સંભવે, તેથી તે છ નિક્ષેપની પ્રરૂપણા કરું છું. પ્રતિજ્ઞાને નિવેહતા કહે છે –
• મૂલ-૫ - નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ફોઝ, કાળ, ભાવ એ છ ભેદ પિંડ છે. • વિવેચન-૫ :
નામપિંડ, સ્થાપનાપિંડ, દ્રવ્ય વિષયક પિંડ તે દ્રવ્યપિંડ, ક્ષેત્રનો પિંડ અને ભાવ પિંડ, એમ છ ભેદે પિંડનો નિક્ષેપ થાય છે. તેમાં નામપિંડની વ્યાખ્યા કરવા અને સ્થાપના પિંડનો સંબંધ કરવાને કહે છે –
• મૂલ-૬ :
પિંકું એવું નામ તે ગૌણ કે સિદ્ધાંતોકત કે બંને વડે કરેલું હોય કે ન હોય તેને નામ પિંડ કહે છે. હવે હું સ્થાપના પિંડને કહીશ.
- વિવેચન-૬ -
પિંડ' એવા અક્ષરની શ્રેણિરૂપ તે ‘નામપિંડ'. નામ એવો તે પિંડ. ‘નામ’ ચાર પ્રકારે – ગૌણ, સમય, ઉભયજ, અનુભયજ.
(૧) ગૌણ-ગુણથી આવેલ. તેમાં ગુણ-શબ્દની વ્યુત્પત્તિ રૂપ પદાર્થ-જેમકે વન ધાતુ દીપ્તિ અર્પે છે, તેથી જૈનન એટલે દીપન. - x • પદાર્થને વિશે પ્રવર્તતા જે જે શબ્દો, તેની વ્યુત્પત્તિના કારણરૂપ જે દ્રવ્ય, ગુણ કે કિયા તે ગુણ કહેવાય છે. તેમાં શૃંગી, દંતી આદિ શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિના કારણરૂપ દ્રવ્ય છે. જાતરૂપ, સુવણી આદિમાં વ્યુત્પત્તિ નિમિત્ત ગુણ છે. તપન, શ્રમણ, દીપ આદિમાં વ્યુત્પત્તિ નિમિત ક્રિયા છે. જાતિ નામની વ્યુત્પતિનું નિમિત્ત ન થાય પણ પ્રવૃતિનું નિમિત્ત થાય છે. જેમકે જો શબ્દનું પ્રવૃત્તિ નિમિત ‘ગોજાતિ' છે. -x-x• પરંતુ જે જાતિવાચી શબ્દો વ્યુત્પત્તિ રહિત છે અને યથાકથંચિત જાતિવાળાને વિશે રૂઢિ પામેલા હોય તે શબ્દોમાં વ્યુત્પત્તિનું નિમિત જ નથી. તો પછી તેવા શબ્દોમાં જાતિ સંબંધિ વ્યુત્પત્તિ નિમિતનો પ્રસંગ જ ક્યાંથી હોય? ન હોય, તેતી તે જાતિ ગુણના ગ્રહણ વડે ગ્રહણ કરી શકાતી નથી. ઈત્યાદિ* * * *
સમયજ - અર્થ રહિત હોય અને સિદ્ધાંતમાં જ પ્રસિદ્ધ હોય તે સમય કહેવાય. જેમ ઓદનનું પ્રાકૃતિકા નામ સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ છે.
ઉભયજ ગુણ વડે પણ પ્રસિદ્ધ અને સમયમાં પણ પ્રસિદ્ધ હોય તે ઉભયજ
પિંડનિયુક્તિ-મૂલસૂત્ર સટીક અનુવાદ કહેવાય. જેમ ધર્મધ્વજનું ‘ોરણ’ નામ છે. આ નામ સિદ્ધાંત પ્રસિદ્ધ પણ છે અને અર્થયત પણ છે. તે આ રીતે – જેના વડે બાહ્ય અને અત્યંતર જ હરાય, તે જોહરણ. બાહરને દૂર કરે તે પ્રસિદ્ધ છે, આત્યંતર અને દૂર કરનાર સંયમયોગો છે તેઓનું મરણ ધર્મલિંગ જોહરણ છે. કારણને વિશે કાર્યના ઉપચારથી તે જોહરણ કહેવાય.
અનુભયજ - જેમકે શૂરતા, ક્રૂરતા આદિ ગુણરૂપ કાર્ય અસંભવ છે. તેથી સિંહરૂપ કારણમાં તે કાર્યના ઉપચારનો અભાવ છે. એવા કોઈ પુરુષનું સિંહ એવું નામ પાડ્યું. એ રીતે દેવદત્ત.
એ રીતે “પિંડ’ એ અક્ષરોના સમૂહરૂપ નામ પણ ગૌણાદિ ભેદે ચાર પ્રકારે છે. સજાતીય કે વિજાતીય ઘણાં કઠિન દ્રવ્યોનો સમૂહ કરવાથી ‘પિંડ' એવું નામ પ્રવર્તે, તે ગૌણ કહેવાય.
વળી સિદ્ધાંતની ભાષાથી પાણીને વિશે પિંડ નામનો પ્રયોગ કરવાથી તે સમવન કહેવાય. - x • જેમકે - આચારાંગ સૂત્રમાં કહેલ છે કે - તે સાધુ કે સાબી પિંડ લેવા ગૃહસ્થને ઘેર પ્રવેશી પાણીને જુએ તે આ પ્રમાણે તલનું પાણી, તુષનું પાણી આદિ, અહીં પાણી પણ પિંડ કહ્યું.
જયન - જેમકે સાધુ-સાધ્વી ગૃહસ્થને ત્યાંથી ગોળનો પિંડ કે સાથવાનો પિંડ પ્રાપ્ત કરે, તે “પિંડ' શબ્દ ઉભયજ કહેવાય. કેમકે તે સમયમાં પ્રસિદ્ધ છે અને અન્વર્યયુક્ત પણ છે. મનુનયન - કોઈ માણસનું પિંડ એવું નામ કરે, પણ શરીરના અવયવ સમૂહને ન વિવક્ષે છે.
ગાથાનો અક્ષરાર્થ કહે છે - જે પિંડ એવું નામ છે “ગૌણ" છે. સમય કૃત • તે સમયમાં પ્રસિદ્ધ, તરુપયત - ગુણ અને સમય બંનેથી યુક્ત. મનુનયન - અવર્થ સહિત અને સમયમાં અપ્રસિદ્ધ. આ ચારે ભેદોને તીર્થંકરાદિ નામપિંડ કહે છે, હવે હું સ્થાપના પિંડ કહીશ.
• મૂલ-૭ :- [ભાષ્ય.
ગુણ વડે બનેલ હોય તે જ ગૌણ નામ છે, એમ અર્થવિદો યથાર્થ કહે છે, તે ગૌણનામ-રાપણ, જવલન તપન, પ્રદીપ આદિ છે.
• વિવેચન-8 :
ગુણ વડે એટલે પરાધીન વ્યુત્પત્તિના નિમિત્તરૂપ દ્રવ્યાદિ વડે જે બનેલું હોય તે ગૌણ નામ કહેવાય. જેના ગુણ વડે બનેલું હોય, તેના ગુણથી કે વસ્તુને વિશે આવેલું નામ તે ગૌણ કહેવાય છે, ગૌણ નામને અર્થવિદો યથાર્થ કહે છે. તે ગૌણ નામ ત્રણ પ્રકારે છે – દ્રવ્ય નિમિત્ત, ગુણ નિમિત્ત અને ક્રિયા નિમિત્ત. ગણેની વ્યાખ્યા પૂર્વે કરેલી છે. તેમાં પિંડ એવું જે નામ તે ક્રિયાનિમિત છે, જેમકે • x - કમને ખપાવે તે પણ, આ ગૌણ નામ ક્રિયાનિમિત છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના દૃષ્ટાંતો જાણવા. જેમકે બળે તે જવલન - અગ્નિ, તપે તે તપન - સૂર્ય.