Book Title: Syadvad
Author(s): Shankarlal Dahyabhai Kapadia, Chandanmal Lasod
Publisher: Shankarlal Dahyabhai Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022554/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kAnti jaina tatva jJAna sirIja puSpa 4 thA syAdvAda (syAdvAda mata samIkSA kI tRtIya gujarAtI AvRtti kA hindI anuvAda ) anuvAdakaH vyA0 kA 0 tIrtha, paM0 candanamala jI lasor3a choTI sAdaDI (mevAr3a) lekhaka tathA prakAzaka : sva0 zaMkaralAla DAhyAbhAI kApaDIyA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kAnti jaina tatva jJAna sirIja puSpa 4 thA syAdvAda (syAdvAda mata samIkSA kI tRtIya gujarAtI vRtti kA - hindI anu lekhaka tathA prakAzaka : sva0 zaMkaralAla DAhyAbhAI kApaDIyA prathamAvRtti .. anuvAda vyA0 kA0 tIrtha, paM0 candanamala jI lasor3a choTI sAdaDI (mevAr3a ) vikrama saM0 2011 (pha) pratti 2000 vIra saM0 2450 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakaH manubhAI zaGkaralAla kApaDIyA, 165, bAz2Ara geTa sTrITa, bambaI 1 * prathama AvRttiH saM0 2006 dvitIya AvRttiH saM0 2006 gujarAtI tRtIya AvRttiH saM0 2007 prathama AvRtti - hindI saM0 2010 kImata bAraha Ane prApti sthAna : megharAja jaina pustaka bhaNDAra, gor3IjI cAla kIkA sTrITa, bambaI / sahAyaka: rA0 rA0 zrIyuta khImacanda bhAI cher3A jvelarI mArTa jhaverI bAz2Ara, dhanajI sTrITa / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svagastha, paMjAba kesarI AcAryadeva zrI vijayavallabha sUrIzvara jI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zokodgAra isa pustaka ke mUla lekhaka mere pUjya pitA jI zrI zaMkaralAla DAhyA bhAI ne 'pUjyapAda munirAja zrI vidyAvijaya jI kI preraNA se isakA hindI anuvAda karAnA aura chapavAne kA nirNaya kiyA, bambaI meM yaha kArya honA kaThina thA isaliye svargastha gurudeva AcArya zrI vijaya vallabha sUrIzvara jI mahArAja kI anumati se yaha kArya sampanna karane ke liye pUjyapAda munirAja zrI vidyAvijaya jI ko hI prArthanA kI aura unhoMne mere pitAjI kI prArthanA ko svIkAra kiyaa| kAma prArambha huA aura akasmAt mere pitA jI kA svargavAsa huaa| mere zira para cintA kA pahAr3a TUTa par3A abhI merA dila kucha halakA hI na ho pAyA thA ki ekAeka pUjya pAda gurudeva zrI vijaya vallabha sUrIzvara jI mahArAja bhI svargavAsI huye, ava mere duHkha kA varNana maiM kyA kara sakatA hU~ aba to gurudeva ke ziSyoM aura mere pitAjI ke mitroM evaM zrImAn seTha khImacanda bhAI cher3A Adi se merI yahI prArthanA hai ki ve isa pustaka sambandhI mere pitAjI kI bhAvanA ko pUrI karAne kA kaSTa kara aura merI cintA halakI kreN| manubhAI zaGkaralAla kApaDIyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnatimira taraNi, kalikAla kalpataru, bhArata divAkara, paMjAba kezarI yugavIra jainAcArya zrI 1008 zrImad vijayavallabhasUrIzvarajI mahArAja ke paTTadhara A. zrI vijaya samadrasUrijI tathA gaNivara zrI janaka vijayajI ke sadupadezale vIsA zrImAlI tapAgaccha zrI saMgha jAmanagara ( saurASTra ) kI tarphase sAdara bheTa saM 2013. paramAgamasya jIva niSiddha jAtyandha sindhura vidhAnaM / sakalanababila sitAnAM virodhamayanaM namAmyane kAntam / / bhAvArtha-janmAndha puruSoM ke hastividhAna ko dUra karane vAle samasta navoM ke dvArA prakAzita, virodhoM kA maMcana karane vAle utkRSTa jaina siddhAMta ke jIvana bhUta, eka pakSa rahita 'svAdvAda' ko maiM namaskAra karatA hU~ / puruSArtha sibhyupAya zrImad amRtacandra sUri, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlakalpataru [ lekhaka - zaGkaralAla DAhyAbhAI kApaDIyA bambaI ] "yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata ...11 jaba jaba dharma kI glAni hotI hai; manuSyoM ke Upara duHkha ke bAdala ghira Ate haiM, taba taba kisI mahApuruSa kA janma hotA hai / gItA kA yaha sUtra suprasiddha hai / T jaina samAja kA sakala zrAvaka-zrAvikA kSetra jaba tuma kI paramparA ke antargata huA, taba unake kRSalane ke ke liye duHkha meM hissA iMTAne ke liye hI apane paMjAba kesarI' kA janma huA thA yadi aisA kahA jAya to bhI koI atizayoki na hogI / unake dvArA paMjAba meM kiye gaye samUjohAra ke araNita kAryoM tathA bambaI meM kiye gaye kAryoM ko dekhane para ise kathana kI yathArthatA kI pratIti hotI hai / bambaI meM kiye gaye sAmAjika pragati ke kAryoM ko siMhAvalokana karane ke bAda yaha kahe binA nahIM rahA jA sakatA ki isa mahApuruSa kA janma samAja ke mahApuNya pratApa se hI huA hai / samAja kA sadbhAgya hai ki ve samAja ke liye bhagIratha prayatna kara rahe haiM / inhIM saba kAraNoM se samAja unako 'yugavIra' ke upanAma se sambodhita karatA hai / pUjya zrI ne yuvAvasthA meM to athaka parizrama dvArA samAja sevA tathA zAsana abhivRddhi ke aneka kArya kiye hI haiM; para isa vRddhAvasthA meM bhI jabaki unakI zArIrika sthiti kamajora ho gaI hai, ve dina rAta tallIna hokara prayAsa karate haiM, yaha dekha kara kisakI meM harSa ke AMsU na A jAte hoMge / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] kisI bhI dharma ko kisI prakAra kI bhI kSati pahu~cAye binA jaina tathA jainetaroM kI hajAroM mAnava medinI ke bIca jAhira vyAkhyAna dvArA jaina dharma ko vizvadharma ThaharA kara usake gaurava meM vRddhi karanA hI samAja tathA vizvaprema ke sAtha sAtha unake jJAnaniSThatva ko pramANita karatA hai / isI liye bambaI ke AjAda maidAna meM vahAM ke meyara (nagarapati) zrImAn gaNapatizaGkara ko yaha kahanA par3A ki "rAjakIya kSetra meM jisa prakAra 'ballabha' avatIrNa hue dharmakSetra meM usI taraha vijayavallabha sUrijI kA janma huA" pUjya zrI kI mahattA kA jJAna karAne ke liye ye zabda hI paryApta haiN| bhagavAna mahAvIra svAmI ne gautama gaNadhara ko kahA hai ki"he gautama ! tU kSaNamAtra bhI pramAda na karanA" pUjya zrI ke jIvana ke Aja taka ke kArya camatkAra ko dekhate hue yaha kahanA par3atA hai ki isa sunahare sUtra ko unhoMne apane jIvana meM pUrI taraha utAra liyA hai| ___ apane munirAja vyAkhyAnoM meM bahudhA dravya, kSetra, kAla, bhAva ko dekha kara calane kA upadeza dete haiM; parantu usa para amala karane vAle to pUjya zrI jaise virale hI haiM / ___pUjya zrI kA isa bAra kA bambaI kA cAturmAsa samAjoddhAra ke liye unakI bhISma pratijJA, aura usameM zrI khImajI bhAI cher3A kA sahayoga, yaha sava jaina itihAsa ke pRSThoM para suvarNAkSaroM se hamezA aGkita rhegaa| pUjya zrI ne samAjoddhAra tathA zAsana abhivRddhi ke kArya kiye haiM, itanA hI nahIM unhoMne zAsana ke eka sacce subhaTa kI taraha kArya kiyA hai| paMjAba meM svAmI dayAnanda sarasvatI jaise prakhara vidvAna aura mahApuruSa ne Arya samAja kI sthApanA kii| hajAroM hindU bhAiyoM ne usa dharma ko svIkAra kiyaa| usa samaya jaina dharma para bhISaNa prahAra hone lage; nindA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] tmaka sAhitya bhI prakAzita huA / aise samaya pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja tathA unake 'ballabha' ziSya aura apane paMjAba kesarI zrI vijayaballabha sUrijI -ina donoM gurU ziSyoM ne milakara unakA prabala virodha kiyA aura unake AkSepoM kA karArA javAba dene vAlA sAhitya bhI prakAzita kiyA / isa prakAra unakA parAbhava kara jaina zAsana ko vijayavantA rkkhaa| zAsana ke Upara unakA yaha upakAra koI sAdhAraNa nahIM hai / anta meM vahAM kI janatA ne isa gajagrAha ko miTAne aura ina donoM mahApuruSoM ko ekatra karane kA vicAra kiyA / pUjya zrI AtmArAma jI ko svAmI zrI dayAnanda sarasvatI se milane ke liye AmantraNa bhejA gayA / AmantraNa kA pUjya zrI ne sAdara satkAra kiyA aura isa prakAra usa gajagrAha kA anta huaa| aise aise pratApI muni ratna zAsana kI zobhA aura samAja ke AbhUSaNa rUpa haiM / jisa prakAra manuSya kI chAyA usake pIche 2 calatI hai, usI prakAra prabhAvazAlI puruSoM kI prabhAva chAyA bhI unake sAtha sAtha calatI hai / ve jahAM bhI jAte haiM, logoM para unakA prabhAva par3e binA nahIM raha sakatA / prabhAva kI yaha chAyA hI jaba mUrtasvarUpa dhAraNa kara letI hai, taba vaha camatkAra yA sUrimantra prabhAva ke nAma se pahicAnI jAtI hai / pUjya zrI kA prabhAva paMjAba kI hindU, sikkha Adi samasta janatA para bhI par3A hai, yahI unake vizAla hRdaya kA paricAyaka hai / jinakA hRdaya vizAla evaM niSpApa hotA hai, ve hI mahApuruSa ho sakate haiN| jinakI dRSTi saMkucita hotI hai, ve kUpamaNDUka kI taraha haiM / aise vyakti janatA para apane dharma kA prabhAva nahIM DAla sakate / jaina samAja meM kAphI saMkhyA meM munirAja haiM / unameM se bahuta se bhinna bhinna dizA meM zAsanonnati ke kArya kara rahe haiN| bahuta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] se sAhitya ke upAsaka bhI haiM; parantu merI 70 varSa kI isa z2indagI meM maiMne yadi koI samAjoddhAraka mahApuruSa dekhe haiM to ve kevala do haiM-eka haiM, sadgata yoganiSTha AcArya zrI buddhisAgara sUrIzvara jI aura dUsare haiM, apane paMjAba kesarI' AcArya deva zrI vijayaballabha sUrijI mahArAja / jaina samAja meM borDiGga, gurukula, vidyAlaya kanyAzAlA tathA lAibrarI Adi aneka saMsthAoM kI sthApanA kara zikSA kI nIMva DAlane vAle, zrAvaka samAja ke sahAyaka, sarvadharmoM ke prati sahiSNutA rakha kara jaina dharma ke gaurava meM vRddhi karane vAle, vizvabhAvanA ke preraka, sthAna sthAna para dharma kA pracAra karane vAle tathA sAhitya kI upAsanA karane vAle ye donoM mahApuruSa Adi yugapuruSa kI kArya dizA meM samAna hai| donoM mahApuruSoM kI kAryadizA bhinna hote hue bhI donoM kA dhyeya eka hI hai| pUjya zrI para gurudeva zrI AtmArAma jI mahArAja kA avarNanIya dharma prema thA / pUjya zrI kI bhI unake prati ananya bhakti thii| yahI kAraNa hai ki gurudeva ne unako apanA paTTadhara banAyA hai| unake niSkapaTa hRdaya vizuddha caritra, niSpApa dila tathA kArya karane kI utkaTa icchA Adi aneka sadguNoM ne hI unako ucca sthAna para pratiSThita kiyA hai| ____ pUjya zrI dIrghAyu hoM tathA unakI samAja sevA kI aura zAsana prabhAvanA kI abhilASA unake jIvana ke antima kSaNa taka rhe| sAtha hI jaina zAsana kI vijaya ho, aisI antaHkaraNa kI icchA ke sAtha virAma letA huuN| * pU. A. zrI vijayaballabha sUrIzvara jI mahArAja hIraka jayantI aGka meM likhe gaye lekha se uddhata (pRSTha 116) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va AbhAra pradarzana isa pustaka kI do AvRttiyAM pahale prakAzita ho jAne ke bAda isakI tIsarI AvRtti meM ucita saMzodhana tathA parivardhana kiyA gayA thaa| nayarekhA, saptabhaGgI tathA nikSepA ke viSaya naye bar3hAye gaye the| ___ jaisA ki pahalI AvRtti meM kahA gayA thA--isa viSaya para likhane ke liye mujhe rAyabahAdura seTha zrI jIvatalAla bhAI pratApazI ke anekAnta sambandhI nibandha yojanA se preraNA milI hai| isake liye maiM unakA AbhAra mAnatA huuN| . isa pustaka kI pahalI do AvRttiyoM meM ucita sudhAra dharmazAstra niSNAta zrI suracanda bhAI pu. badAmI tathA zrI phatahacanda bhAI ne kiyA thaa| isa tRtIya AvRtti meM bhI yaha kArya zrI phatahacanda bhAI ne hI kiyA hai| unhoMne isa pustaka kI merI hastalikhita pratilipi ko par3ha kara usakI truTiyoM ko dUra karane ke sAtha 2 mujhe protsAhana tathA yogya mArgadarzana bhI diyA hai; ina saba ke liye maiM unakA hArdika AbhAra mAnatA huuN| pAlanapura nivAsI zrI kAntilAla bhAI bI0 e0 kI amUlya sUcanAoM ke liye bhI maiM unakA AbhArI huuN| isake atirikta maiM apane una mitroM evaM snehiyoM kA AbhAra mAnanA bhI nahIM bhUla sakatA ki jinhoMne mujhe isa kArya ke liye prerita aura protsAhita kiyA hai| parama pUjya vidvadvarya muni mahArAja zrI jambu vijaya jI ne isa 'syAdvAda mata samIkSA' kI tRtIya gujarAtI AvRtti ko svayaM parizramapUrvaka par3ha kara sudhArA hai| usI para se isakA hindI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] anuvAda karAyA gayA hai / isI taraha parama pUjya vidvadvarya muni mahArAja zrI vidyAvijaya jI mahArAja ne isakA hindI anuvAda karAne tathA isako chapAne kI kRpA kI hai| isake liye maiM upayukta donoM pUjyoM kA AbhAra mAnatA huuN| ___ kalikalpataru, paMjAba kesarI, AcArya deveza zrImad vijayaballabha sUri ne apane prazasya ziSyaratna muni mahArAja zrI janaka vijaya jI ko svayaM apane pAsa biThA kara isako akSarazaH par3hAyA aura sunane ke bAda samaya paratva rA. rA. zrIyuta khImajI bhAI. cher3A jvelarI bhAI vAle ko unake dvArA pUjya zrI samudravijaya jI ko AcArya padavI pradAna karane ke samaya dI gaI rakama meM se isa pustaka kA hindI karA dene kA Adeza diyA aura isa gurubhakta ne bhI unakI AjJA ko zirasA vandana kara svIkAra kiyA aura isakA hindI anuvAda chapavA diyA usake liye maiM pUjya AcArya deveza zrImad vijayaballabha sUri jI kA tathA rA. rA. khImacandra bhAI cher3A kA AbhArI huuN| OMzAnti tA0 7-3-53 nivedaka:165, bAjAra geTa sTrITa zaGkaralAla DAhyAbhAI kApaDIyA koTa, bambaI naM0 1 . ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiprAya darzana . gujarAta ke suprasiddha vidvAna pro0 AnandazaGkara vApubhAI dhruva ne 'syAdvAda siddhAnta' para apanA abhiprAya dete hue likhA hai ki-'aneka siddhAntoM kA avalokana karane ke pazcAt una saba kA eka meM samanvaya karane kI dRSTi se hI 'syAdvAda' kA pratipAdana kiyA gayA hai| 'syAdvAda' hamAre sammukha ekIkaraNa kA dRSTi bindu lekara upasthita hotA hai / zaGkarAcArya ne 'syAdvAda' ke Upara jo AkSepa kiye haiM, unakA isake vAstavika rahasya se koI sambandha nahIM hai / yaha sunizcita hai ki vividha dRSTi binduoM se nirIkSaNa kiye binA kisI bhI vastu kA vAstavika svarUpa samajha meM nahIM zrA sakatA / isI meM hI 'syAdvAda siddhAnta' kI upayogitA aura sArthakatA hai / mahAvIra ke dvArA pratipAdita isa siddhAnta ko bahuta se 'saMzaya-vAda' kahate haiM, parantu maiM ise nahIM mAnatA / 'syAdvAda' 'saMzayavAda' nahIM, pratyuta yaha vastu darzana kI vyApaka kalA sikhAne vAlA eka siddhAnta hai| jaina mandira, pAlegAma (nAsika) 20-1-52 suzrAvaka zaGkaralAla DAhyAbhAI, dharma lAbha / patra aura pustikA milI / 'syAdvAda' jaise gUDha viSaya para sarala bhASA meM likhane meM virale hI saphala ho pAte haiM / para prathama dRSTi meM hI mujhe lagA ki Apa ne kAphI subodha aura sarala bhASA meM likhA hai aura isIliye Apa ke likhane kA DhaGga mujhe pasanda AyA / parantu sAtha hI mujhe lagatA hai ki yadi kucha sthaloM para saMzodhana karake naI AvRtti chapAI jAya to acchA ho / li muni jambuvijaya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] bambaI 4 tA0 10-12 - 51 dharmasnehI bhAI zrI zaGkara bhAI, (3) Apake tatva jJAna sirIz2a ke prathama puSpa 'sarala syAdvAda mata samIkSA' kI tRtIya AvRtti ko zratha se iti taka par3ha gayA / zrApane 'syAdvAda' jaise kaThina viSaya kA kAfI subodha aura sarala bhASA meM pratipAdana kiyA hai / yaha ApakI syAdvAda siddhAnta viSayaka ruci aura abhyAsa kA paricAyaka hai / naI pravRtti meM nayarekhA, saptabhaGgI tathA nikSepAdi ke viSaya bar3hAne ke sAtha sAtha saMkSipta TippaNI dekara pustaka kI upayogitA meM bizeSa . vRddhi kara dI gaI hai / mere namra abhiprAya ke anusAra, yadi Apa jaina dharma ke aise hIM mUlabhUta viSaya - jaise, naya tathA pramANa, karmavAda SaDdravya, tripadI, ratnatrayI Adi para aisI hI pustakeM prakAzita kareM to nizcita rUpa se sAdhAraNa janatA ko isa viSaya kA jJAna saralatA pUrvaka ho sakatA hai| aisI pustakoM meM bhASA jahA~ taka ho sake sarala rakkhI jAya aura jaina paribhASika zabdoM kA prayoga bhI yathAsambhava kama kiyA jAya to ina viSayoM para ruci rakhane vAle jainetara pAThakoM ko ye pustakeM kAfI upayogI aura sugrAhya hogI, aisA maiM mAnatA hUM / yaha kArya zrApa ke dvArA bahuta acchI taraha se ho sakatA haiM, aisA merA vizvAsa hai / yadi aisA ho jAya to hamArI zikSaNa saMsthAnoM meM ina viSayoM kI pAThya pustakoM kI jo kamI dRSTigocara ho rahI hai; vaha bhI dUra ho jAya / yadi zrApa isa kArya ko hAtha meM leM to Apake tadviSayaka prema, manoyoga aura parizramazIlatA ke kAraNa zrApa usameM avazya saphala hoMge / pakI isa pahalI pustaka ko apanI pratyeka zikSaNa saMsthA ko apanAnA cAhiye, aisI merI siphAriza hai / li. bhavadIya zubhecchuka pu. su. badAmI ke praNAma / compartmen Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] zivapurI (gvAliyara) dina 10-6-51 dharma saM0 26 devaguru bhaktikAraka jaina tatvajJa bhAI zaGkaralAla DAhyAbhAI, ... .. dharmalAbha / patra aura ApakI syAdvAda mata samIkSA - nAmaka pustaka milii| ... . . .. . : - isa choTI sI pustikA meM Apane syAdvAda jaise sAtvika aura gahana viSaya kA bahuta hI sundara DhaGga se vivecana kiyA hai / bhASA bhI sAdI aura sarala hai, jisase sAdhAraNa buddhi kA vyakti bhI syAdvAda ke tatva ko saralatA ke sAtha samajha sake / isake gahana abhyAsa ke sAtha lekhana kalA aura bhASA ke Upara kA ApakA adhikAra prakaTa hotA hai| .. .. aisI sarala bhASA meM tAtvika viSayoM kI aneka pustake Apake dvArA prakAzita hoM, aisA cAhatA huuN| vidyA vijaya, sthAna-pAlItANA motI kar3IzrA kI mer3I, zrAvaNa zuklA 6 subhAvaka zaGkaralAla DArAbhAI yoga, dharma lAbha / . abhiprAya ke liye bhejI gaI tumhArI syAdvAda mata samIkSA nAmaka bahumUlya pustaka milI, kArDa bhI mila gayA hai / sAdyanta par3ha gayA huuN| phira bhI samayAbhAva ke kAraNa ucita dhyAna dekara nahIM par3ha pAyA huuN| lekina par3hate samaya yaha racanA bahuta Avazyaka aura siddhAntAnukUla jAna pdd'ii| bhASA kI sauSThavatA ko kAyama rakhate hue pustaka meM syAdvAda ko sarva yogya -banAne kA pUrA prayatna kiyA gayA hai / isa choTe pustaka ratna meM Apane zrI jinezvara bhagavAna nidarzita syAdvAda siddhAnta ko AbAla vRddha sabhI ko rasAda rUpa se preraka bane, aise uttama aura Adarza tarIke se vyakta kiyA hai, yaha dekha kara Ananda hotA hai| isa prakAra siddhAnta kI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] dRSTi meM rakhakara aise aura isase bhI adhika sundara sAhitya prasiddha karane meM zAsana deva Apako sahAyatA de, yahI shubhecchaa| muni haMsa sAgara 364. sainDaharsTa roDa bambaI 4 priya zaMkaralAla bhaaii| ... 'syAdvAda mata samIkSA' bhejane ke liye zrAbhAra / maiM isako par3ha gayA hU~ / saMkSepa meM bhI Apane viSaya ko ucita nyAya diyA hai| jaina aura itara darzana ke mahatvapUrNa siddhAntoM ko prakaTa karane vAlI aisI choTI pustikAoM kI AvazyakatA hai| ___ isakI naI zrAvRtti saMbhava ho to eka do bAteM sUcita karU~ / isakI bhASA jitanI sarala hogI utanI hI sAmAnya pAThakoM tathA jainetara logoM ke dvArA yaha vizeSarUpa se paDhI jAyagI / isaliye sarala syAdvAda' ke rUpa meM avazya prakAzita karo, yaha icchAnIya hai / prastAvanA zrAdi meM jinezvara bhagavAna ke prati jo Adara vacana hai, ve hamAre liye svAbhAvika haiM parantu jainetaroM ko isameM svamata pracAra kI gandha AnA sambhava hai| isaliye puTThoM tathA arpaNa patrikA meM vyakta kiye gaye Apake hetu ke liye ye kucha bAdhaka ho, aisA sambhava hai / naI AvRtti meM isako aura puche para kI (rUr3ha jaina sAmpradAyika DhaGga kI) vigata ko ucita lage to kama karanA / ___ anukUlatA ho to aba syAdvAda ke Upara 200, 300, 40 pRSTha kA eka pustaka bana sake utanI sAdI bhASA meM usa viSaya ko jAnane vAloM ke liye likho| tA0 13-11-50 sne0 vipina jIvanacanda jhaverI gu0 pro0 alaphinsaTana kAleja, bambaI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] L (prathama tathA dvatIya AvRtti se uddhRta) syAdvAda mata samIkSA par3hakara Ananda huA / syAdvAda siddhAMta ko sabhI pakSa ke loga apanAveM tabhI deza kA saMgaThana zakya ho sakatA hai, lekhaka ke isa vicAra ke sAtha maiM sahamata hU~ / kucha loga syAdvAda ko saMzayavAda kahate haiM, parantu vAstava meM yaha samanvayavAda hai, isa prakAra kA AcArya zrAnanda zaMkara kA abhiprAya mujhe mAnya hai / yogya samIkSA karane vAle ko pratyeka prazna kA nirNaya dete samaya DhAlakI donoM bAjU dikhalAI detI haiM / aura adhika sUkSma dRSTi se avalokana karane vAle ko to isakI aneka bAjU dikhAI detI haiN| isa prakAra kA sagyAgdarzana karane vAle, aikAntika nirNaya nahIM de sakate, yaha sarvathA svAbhAvika hai / inako dahI-dUdhiyA kahane vAle bhUla karate haiM aura avalokana karane vAle kI nyAya dRSTi para anyAya kara baiThate haiM / aneka matamatAntaroM ke vamaDa meM se rahasya khoja kara sarvadharma samabhAva aura paramata sahiSNutA sikhAne meM syAdvAda atyanta mahatva kI sevA bajA sakatA hai / isa pustaka meM zurU kiye siddhAnta kI vizada aura sadRSTAnta samIkSA lekhaka ke dvArA vistRta rUpa se aneka prakAzanoM dvArA ho, aisI abhilASA rahatI hai / dhIrajalAla pArIkha, gu0 pro0 rAmanArAyaNa ruiyA kaoNleja / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kyA hai ? jaina darzana ke mUlabhUta siddhAMtoM meM syAdvAda kA sthAna mahatva kA hai| yaha syAdvAda kyA hai ? isameM do zabda haiM / syAt aura vAda / syAt kA artha hotA hai, kathaJcita, sApekSa aura vAda kA pratha hotA hai kathana krnaa| apekSA pUrvaka kisI bhI cIja kA kathana krnaa| arthAta bhinna bhinna dRSTikoNa se avalokana karanA, vaha hai syAd-vAda / ___ hareka vastu ko dekhane ke lie eka se adhika dRSTikoNa hote haiN| sAtha hI una dRSTikoNoM se vastu satya ho, baisA jo vAda hai use kahate haiM syaadvaad| hareka vastu ananta-dharmAtmaka hotI hai, ataH kisI bhI eka dRSTikoNa se nizcita kiyA huA vidhAna ekAMta (Absolute) satya kaise mAnA jA sakatA hai ? ataH pratyeka padArtha meM alaga alaga apekSA se, bhinna bhinna dharmo kA svIkAra karanA - eka hI vastu meM dekhe jAne vAle viruddha dharmo kA sApekSarityA svIkAra karanA, usakA nAma hai, syAdvAda / udAharaNa svarUpa eka vyakti pitA kI apekSA se putra hai aura putra kI apekSA se pitA / cAcA kI apekSA se bhatIjA aura bhatIjA kI apekSA se caacaa| yaha sampUrNa satya hai / pitA-putra, cAcA-bhatIjA yaha virodhI dharma hote huyebhI bhinnabhinna apekSA se satya haiM / yaha virodhI dekhI jAne vAlI bAtoM ko bhI apekSA pUrvaka svIkAra karanA, yaha bAta hamako syAdvAda sikhalAtA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] syAd-vAda eka dRSTi kA nAma hai, jisako anekAnta dRSTi bhI kahate haiN| yaha dRSTi matamatAntaroM ke virodhoM ko premapUrvaka dUra karatI hai| ApasI vaimanasya ko dUra karatI hai aura badale meM saGgaThana bala sthApita karatI hai| "virodhI dekhe jAne vAle vicAroM kA vAstavika avirodha kA mUla dikhAne vAlA aura vaisA karake vicAroM kA samanvaya karAne vAlA zAstra bhI, syAd-vAda kahalAtA hai|" vItarAga ke AjJAnusAra samasta vacana apekSAkRta hote haiN| saMsAra meM chaH dravya mAne jAte haiN| sabhI dravya utpAda (utpatti), vyaya (nAza) aura dhrauvya (sthiti) yukta haiN| arthAta ve sabhI dravya apane mUla svabhAva se nitya (dhruva) haiM tathA bhinna bhinna avasthAoM kI apekSA se ve anitya bhI haiN| arthAt utpatti aura vinAza hotA hai| udAharaNa dekhiye| eka suvarNa kI mAlA ko galA kara usakI cUr3I banAI, usameM mAlA kA nAza huA, cUr3I kI utpatti huI aura donoM avasthA meM muvarNa kAyama rahA / AtmA kisI gati se manuSya bhava se yA parantu jisa gati se AyA usa gati kA nAza huaa| manuSya bhava kI utpatti huI aura Atmadravya jo donoM meM thA, kAyama rhaa| . isa prakAra eka hI vastu meM paraspara viruddha dekhe jAne vAle, nitya anitya dharma, sApekSarItyA satya haiN| isI prakAra dUsare dravya bhI sApekSatA pUrvaka utpatti , sthiti aura vinAza svabhAva vAle samajhane caahiye| 1-noTa:-paM0 sukhalAla jI ke tatvArtha sUtra kA prathama adhyAya, pRSTha 64 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] koI bhI dravya ekAnta dRSTi se nirapekSa utpanna nahIM hotA / nAza bhI nahIM hotA tathA dhruva bhI nahIM rahatA / isa prakAra kisI bhI vastu kA astitva apane apane dravya kSetra aura kAla bhAva se haiM / parantu paradravya, parakSetra, parakAla, aura parabhAva kI apekSA se nahIM hai / isa prakAra nityatva aura anityatva, satya aura asatya Adi aneka dharmo kA eka hI vastu meM sApekSarItyA svIkAra karanA, usako syAdvAda kahate haiM / vastu kA sat-asat bAda bhI syAdvAda hai / parantu satya kyoM kahA jAtA hai ? yaha abhI vicAraNIya hai / rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi apane guNoM se -apane dharmoM se hareka vastu satya ho sakatI hai| dUsare ke guNoM se, dUsare ke dharmoM se koI bhI vastu satya nahIM ho sakatI / usakI apekSA vaha asatya hai / dhanavAna manuSya apane dhana se hI dhanavAna kahA jAtA hai, dUsare ke dhana se nahIM / pitA apane hI putra kI apekSA se pitA hai, anya ke putra kI apekSA se nahIM / isI prakAra sat aura asatya bhI samajhA jA sakatA hai / lekhana kiMvA vaktRtvazakti nahIM rakhane vAlA, aisA kahatA hai ki "maiM lekhaka nahIM athavA maiM vaktA nahIM / " isa zabda prayoga meM "maiM" bhI kahA jAtA hai, vaha ucita hai / kyoM ki "maiM" svayaM satya aura mujhameM lekhana yA vaktRtva zakti nahIM hone se usa zakti rUpa meM ' maiM" nahIM hU~ / isaprakAra ke udAharaNoM se samajhA jA sakatA hai ki "satya" bhI apane jo satya "satya" nahIM hai, usakI apekSA se "satya" kahA jAtA hai / isaprakAra apekSA dRSTi se eka hI vastu meM "satya" aura ""satya" ghaTAyA jA sakatA hai / vahI 'syAdvAda' hai / isa siddhAnta ke prarUpaka zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra svAmI svayaM haiM / "uttara- hindustAna meM jaina-dharma", isa pustaka ke Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] lekhaka zrI cimanalAla jayacandazAha ema0 e0 ne pustaka ke 53 pRSTha meM isa prakAra likhA hai :___ "saMjaya belaTThi putra kahatA hai ki 'jo hai vaha maiM kaha nahIM sakatA - aura vaha nahIM hai, aisA bhI maiM nahIM kaha sktaa|' kintu mahAvIra kahate haiM ki maiM kaha sakatA hU~ ki eka dRSTi se vastu hai aura yaha bhI kaha sakatA hU~ ki amuka dRSTi se vaha nahIM saMkSipta meM kahA jAya to syAdvAda yaha jaina tatvajJAna kA advitIya lakSaNa hai / jaina buddhimattA kA isase vizeSa sundara zuddha aura vistIrNa dRSTAnta dUsarA kyA diyA jA sakatA hai| isa siddhAnta kI khoja kA mAna jaina-darzana ko prApta hotA hai| ___ jaina dRSTi se koI bhI vastu ekAnta nahIM hai| kyoM ki vastu mAtra aneka dharmAtmaka hai| tathA bhinna-bhinna apekSA se usameM bhinna bhinna dharma rahe haiN| udAharaNa ke taura para miTTI kI apekSA se ghaTa nitya hai, paryAya (parivartita) kI apekSA se anitya hai| raGga kI apekSA se lAla hai. AkAra kI apekSA se gola hai| isa prakAra apekSA dRSTi se hareka vastu meM guNa dharma rahe huye haiM / syAdvAdI kauna ho sakatA hai ? _ jo saccA syAdvAdI hotA hai vaha sahiSNu hotA hai| vaha apane khuda ke Antarika AtmavikAroM para vijaya prApta karatA hai| itanA hI nahIM kintu dUsaroM ke siddhAntoM para bhI sApekSa-cintaka hone se, sammAna kI dRSTi se dekhatA hai / tathA madhyastha bhAva se sampUrNa virodhoM kA samanvaya karatA hai| zrI siddhasena divAkara ne veda, sAMkhya, nyAya, vaizeSika aura bauddha pAdi darzanoM para dvAtriMzikA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] kI racanA kI hai aura 1444 granthoM ke racayitA mahA prakhara jJAnI zrI haribhadra sUri jI mahArAja ne 'SaT-darzana samuccaya' meM darzanoM kI niSpakSa samAlocanA karake apanI udAra vRtti kA paricaya karAyA hai| isake atirikta zrI mallavAdi, zrI haribhadra sUri, paNDita zrI AzAdhara rAjazekhara tathA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya jI Adi aneka jaina gItArthoM ne vaidika evaM bauddha dhama granthoM para TikkA-TippaNI Adi likhakara apanI guNa-grAhitA samanvaya vRtti aura hRdaya kI vizAlatA kA spaSTa-rityA paricaya karAyA hai| isase spaSTa hotA hai ki syAdvAdI meM hRdaya kI vizAlatA hotI hai, guNa-grAhitA hotI hai aura maitrI kI abhilaassaa| darzanoM kI samAlocanA karane se prakaTa hotA hai ki amuka darzana, amaka naya ko sparza karatA hai, aura amuka darzana amuka naya ko| jisase sampUrNa darzana nayasamuhAtmaka syAdvAda meM gabhitarItyA rahe huye haiM / syAdvAdI hamezA satyAvalambI hotA hai| vaha ekAnta mArgI kI taraha saMkucita manovRttivAlA kiMvA utzRGkhala manovRtti vAlA nahIM hotA hai| vaha sabake sAtha premapUrvaka samanvaya ko sAdhatA hai / syAdvAdI kA bolanA hamezA sApekSa (hetu yukta) hotA hai| hetu to jagata meM aneka hI vidyamAna haiM, kintu usakA vAstavika bolanA sApekSa hotA hai| nirapekSa vacana meM kevala saMsAra-baMdhana ke sivA aura kucha nahIM hai / jainoM ke parama yogI gItAtha zrImat Anandaghana jI ne eka prabhu-stuti meM kahA vacana nirapekSa, vyavahAra jhUTho kahayo, bacana sApekSa, vyavahAra sAcoM / vacana nirapekSa, vyavahAra saMsAra phala, sAMbhalI, AdarI, kAMI rAco / " Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] isase spaSTa hotA hai ki sApekSa vacana bolanA, yahI hitakAraka hai / hama sAmAnya bhASA meM bhI kahate hai ki "Ask your conscience and then do it." arthAta pahile apanI AtmA se pUcho aura taba karo / X X X zrI bhIkhanalAla jI Atreya ema0 e0, DI0 liT0 kAzI darzanAdhyApaka kAzI hindU vizvavidyAlaya ne apane eka lekha meM likhA hai: "satya aura ucca bhAva tathA vicAra kisI eka jAti yA dharma vAloM ke liye nahIM; balki manuSyamAtra kA ina para adhikAra hai / manuSya mAtra ko anekAntavAdI, syAdvAdI aura ahiMsAvAdI hone kI AvazyakatA hai| kevala dArzanika kSetra meM hI nahIM dhArmika aura sAmAjika kSetra meM bhI / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prakaraNa syAdvAda dUsare ke dRSTibindu ko (Point of view) dikhAtA hai syAdvAda kA artha pahale hI dikhalAyA jA cukA hai| "apekSA pUrvaka kathana karanA yahI syAdvAda hai|" yaha syAdvAda dUsare ke dRSTi bindu ko dekhane ko sikhalAtA hai| kisI bhI vastu ke spaSTIkaraNa meM dUsarA kyA kahatA hai ? kyoM kahatA hai ? kisa dRSTi se kahatA hai ? yaha jAnanA atyAvazyaka hai| jaise DhAla kI do bAjueM hotI haiM. vaise hI hareka cIja meM bhinna bhinna dRSTiyoM se hama vicAra kareMge, tabhI usakI saMpUrNa satyatA ko prApta kara skeNge| dUsarA manuSya kisa dRSTi se kaha rahA hai, usakA saMpUrNa satya samajhane ke sivAya hama kabhI bhI samanvaya karane ke liye zaktizAlI nahIM ho skte| mahAtmA gAMdhI jI ne syAdvAda ke sambandha meM kahA hai:-"jaba maiMne jainoM ke syAdvAda siddhAnta ko sIkhA, tabhI musalamAnoM ko musalamAna kI dRSTi se aura pArasiyoM ko unakI dRSTi se dekhanA sIkhA hai|" isase satya-priya vyakti kA yaha kartavya ho jAtA hai ki hama kisI vastu vizeSa ke viSaya meM bolate hai aura dUsarA manuSya usI vastu ke viSaya meM kisI apekSA se viruddha bolatA hai, to usa noTa-eka pAzcAtya vidvAn kahatA hai-"Key to know man is his thoughts". Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ = ] samaya krodha nahIM karate huye zAMta citta se usake dRSTikoNa ko dekhane kA yatna karanA caahiye| jisase satya vastu svataH mAlUma ho jAvegI / itanA hI nahIM, sAmane vAle ke sAtha samanvaya bhI siddha hogA / syAdvAdI kabhI bhI apanI dhIratA ko nahIM khotA hai / kintu buddhigamya rIti se sAmane vAle kA dRSTibindu socatA hai tathA isake pazcAt hI vaha, usa vastu kA nirNaya karatA hai / syAdvAda aura nyAyAdhIza donoM eka samAna mAne jA sakate haiN| jaise nyAyAdhIza vAdI tathA prativAdI ke bayAna sunakara donoM ke dRSTikoNa ko samajhane ke bAda kesa (mAmale) kA phaisalA detA hai| usI prakAra syAdvAdI bhI virodhiyoM ke dRSTikoNa ko dekhakara usameM se tatva nikAla kara vastu sthiti kA nirNaya karatA hai / sAtha hI samanvaya bhI karatA hai / jisase nyAyadhIza se bhI syAdvAdI eka kadama Age bar3hatA hai / ataH isI hetu chaH andha aura eka hAthI kA udAharaNa anupama hai jo isake sAtha diyA gayA hai / bAta yaha hai ki kisI samaya chaH aMdhe eka hAthI ke pAsa gye| unameM jisake hAtha meM hAthI kA paira AyA usane kahA, hAthI khambhA ke samAna hotA hai| jisake hAtha meM kAna AyA usane kahA, hAthI sUpa ke jaisA hotA hai| jisake hAtha meM sUDha AyA, usane use mUsala kA rUpa diyA / jisane peTa para hAtha pherA usane kahA, hAthI mazaka kA sA hotA hai| jisake hAtha meM dAMta AyA, usane kahA, hAthI dhanuSAkAra hotA hai aura jisake hAtha meM pUcha AI usane hAthI ko rassI ke AkAra jaisA kahA / pariNAmataH sabhI loga Apasa meM jhagar3A karane lage / usa samaya unake pAsa eka dekhanevAlA AyA / usane sabhI ko vAdavivAda karate hue dekha kahA ki, Apa loga jhagar3A na kareM / Apa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] sabhI apanI apanI dRSTi se sacce haiM / kyoM ki Apa logoM meM se jisane hAthI ke jisa jisa bhAga ko sparza kiyA hai, usI bhAga ko Apa hAthI samajha rahe haiN| kintu hAtho ke bahuta se aMza haiN| jaba taka una sabhI aMzoM kA sparza na kareM, taba taka saMpUrNa hAthI kI AkRti nahIM samajha skte| bAta una logoM kI samajha meM zrA gaI tathA unake matabheda dUra hue| sArAMza yaha hai ki, bolane vAlA kisa dRSTi se bolatA hai, usake dRSTikoNa ko dekhanA cAhiye / isase buddhi kA bhI vikAsa hotA hai aura vastu kI vAstavikatA ko bhI hama prApta kara sakate haiN| kisI bhI vastu ko tatvataH jAnane ke lie, usake saMbhAvita sabhI aMzoM ko dekhanA cAhiye / syAdvAda dRSTi, jisako anekAnta dRSTi bhI kahA jAtA hai, vaha vastu ke samasta dharmoM kA avalokana karatI hai aura bhinna apekSA se samasta vastu ko dekhatI hai| tatpazcAt vastu sthiti kA spaSTIkaraNa karatI hai| syAdvAdI hamezA dUsare kI apekSAvRtti ko dekhatA hai| bAda meM abAdhita rIti se usakA samanvaya karane kA prayatna karatA hai| anya vibhinna dRSTiyoM ke dvArA satya samanvaya karake, viruddha dekhe jAne vAle matoM kA samucita rIti se saMgati karAtA hai| syAdvAda kA yahI parama rahasya hai| yaha bAta nimnalikhita kAryakAraNa bhAva se vizeSa spaSTa ho jaayegii| kArya-kAraNa ke viSaya meM bhinna bhinna dRSTikoNa vidyamAna tathA pracalita haiN| bauddha tathA vaizeSika darzana bhedavAdI haiN| usase ve kArya-kAraNa ko bhinna-bhinna mAnate haiN| isase ve "asata" yaha viSaya sammati prakaraNa (paM0 sukhalAla jI vAlA ke tRtIya kANDa, gAthA 50 / 52 pR087 se uddhata hai|) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt utpatti ke pahale, kAraNa meM nahIM, aise kArya kI utpatti svIkAra karate haiN| sAMkhya abhedavAdI haiN| isase ve kArya aura kAraNa ko abhinna mAnate haiN| tathA isase ve "sat" arthAt utpatti ke pahale bhI kAraNa meM vidyamAna, aise kArya kI utpatti batalAte haiN| bauddha bhI asata meM se hI kArya kI utpatti mAnate haiN| isase bauddha aura vaizeSika apane siddhAnta ko siddha karane ke liye, sAMkhyoM kA doSaM nikAlakara use kahate haiM--"yadi kAraNa meM utpatti ke pahale bhI kArya "sat" - vidyamAna ho to utpatti ke lie prayatna karanA vyartha hai| vaise hI utpatti ke pahale bhI sat hone se kAraNa meM kArya dikhanA cAhiye / aura kArya sApekSa, sabhI kriyAyeM aura sabhI vyavahAra kArya kA utpatti ke pahale bhI honA caahiye|" ___ isI prakAra sAMkhya bhI apane pakSa kI sthApanA karane ke liye vaizeSika aura bauddhoM ke Upara doSa rakhate huye kahatA hai ki agara asat kArya kI utpatti hotI ho to, manuSya ko sIMga kyoM nahIM Ate " __ ye donoM dRSTiyAM, eka dUsare ko jo doSa detI haiM, ve sabhI sacce haiN| kyoM ki unakA dRSTikoNa ekAGgI hone se dUsarI tarapha nahIM dekhate haiM / isa nyUnatA ke kAraNa, svAbhAvika rItyA usameM doSa AtA hai, kintu ye dRSTikoNa, samanvaya pUrvaka yadi jamAe joyeM to ekadUsare meM jo nyUnatA hai vaha dUra ho jaaygii| sAtha hI vaha pUrNa bhI bana jaaygii| ____ syAdvAda dRSTi usake samAdhAna meM yaha kahatI hai ki jaise kArya aura kAraNa bhinna haiM, vaise hI abhinnabhI haiN| bhinna hone se utpatti hone ke pahale kArya asat hai tathA abhinna hone se sat bhI hai| vaha satya, satya kI apekSA se hai, arthAt utpatti ke liye prayatna kI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA rahatI hai| isI se utpatti ke liye avyakta dazA meM vyakta kArya sApekSa vyavahAra saMbhavita nhiiN| isI prakAra "asat" hai, vaha utpatti kI apekSA se / zakti kI apekSA se to kArya sat hI hai| ataH pratyeka kAraNa meM se,kArya kI utpatti ko yadi manuSyazRGga' jaisI atyanta asat vastu kI utpatti kA avakAza hI nhiiN| jisa kAraNa meM jo kArya prakaTAne kI zakti hotI hai,usI meM se prayatna hone para vaha kArya prakaTa hotA hai, dUsarA nahIM / sAtha hI zakti bhI nahIM, aisA bhI nhiiN| isa prakAra "sat" aura "asat" vAda kA samanvaya hone para hI, dRSTi pUrNa aura zuddha hotI hai| usameM se doSa nikala jAte haiN| anekAnta dRSTi se ghaTa rUpa kArya isa pRthvI rUpa kAraNa se abhinna aura bhinna phalita hotA hai| abhinna isaliye ki miTTI meM ghar3A paidA karane kI zakti hai, ghar3A banane para bhI vaha binA miTTI kA nahIM hotaa| bhinna isaliye hai ki utpatti ke pahale miTTI hI thii| ghar3e kI prAkRti adRzya thii| isI se ghar3e se hone vAlA saMbhavita kArya bhI saMbhava nahIM thA, yAnI nahIM hotA thaa| ataH "syAdvAda" dRSTi kI vyApakatA, mahattA tathA upayogitA hai / isI dRSTi se mata-saMgharSaNa aura paraspara kA vaimanasya zAMta kiyA jA sakatA hai| azAMti ke sthAna para zAMti sthApita ho sakatI hai| jagata ke bahuta se matabheda sambhavita haiM, parantu usameM bhI yadi sAmane vAle kA dRSTibindu dekhakara vartAva kiyA jAya, to usase bahuta se kleza kama ho sakate haiM aura sabake sAtha samanvaya kI sAdhanA ho sakatI hai| pratyeka ghara, kuTumba, samAja, saMpradAya agara isa siddhAMta ko apanAyeM to bahata utkarSa ho sakatA hai| saMsAra meM paraspara vaimanasya kA mUla hI matabheda hai| jahAM matabheda hai, vahAM virodha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] hai| jahAM virodha hai, vahAM azAMti hai / samanvaya pUrvaka jo kArya kiyA jAtA hai usameM zAMti hI hai / aura " syAdvAda" dRSTi kA mukhyatayA yahI kArya hai ki virodhI tatvoM se avirodhI mUla khoja kara samanvaya karAnA / rAjanItijJa puruSa bhI zAsana calAne meM, prajA ke mAnasa ko pahacAna kara virodha karane vAloM ke dRSTikoNa ko dekhakara aura pUrNa vicAra kara yadi rAja zAsana kare to usase rAjya aura prajA donoM meM zAMti raha sakatI hai / "syAdvAdI" ahaMbhAvI abhimAnI aura dammI nahIM ho sakatA / usako to nyAya aura nAti kA hI avalambana rahatA hai / paMca, paMcAyata, mahAjana, sahakArI maMDala ye sabhI rAjya ke saMgaThana bala ke preraka haiM aura haiM zAMti ke svarUpa bhI / yadi ve vidhAnapUrvaka vyavasthita rIti se caleM to prajA kA utkarSa bahUta hI ho sakatA hai / jhagar3oM ke prasaMga kama hoNge| sAtha hI prajA kA apAra dravya koToM ke dvArA jo naSTa hotA hai, vaha baca sakatA hai / paraspara ke vaimanasya kama ho sakatA hai aura sabhI prema bhAva se raha sakate haiM / sarakAra kI ora se J. P. (Justice of Peace) banAye jAte haiM, unakA bhI yahI dhyeya hai / sva-dRSTi- bindu - Upara jo likhA gayA hai vaha sAmane kA dRSTibindu dekhane ke sambandha meM haiM / kintu usake sAtha hI sAtha hameM apanA bhI dRSTibindu dekhanA cAhie / hama jagata meM kyA dekha rahe haiM ! dRSTi vaisI sRSTi / jaisA bhI hamArA dRSTikoNa hogA, vaise hI padArtha hameM prati- bhAsita hote haiM / zuddha netra vAlA manuSya sapheda ko sapheda Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 ] dekhatA hai| kintu pIliyA ho jAne para use sapheda vastu bhI pIlI dIkhatI hai| ataH jIvana patha ko vikasita karane meM dRSTi kI pradhAnatA hai| manuSya kI dRSTi nirmala. niSpApI. nirlobhI, nirAgI, nirAbhimAnI, niHsaMga aura ni:svArtha hotI hai, taba vaha pratibhAzAlI ho sakatA hai| aura sAmane vAle manuSya para usakA prabhAva par3atA hai| jisakA dRSTikoNa pApI, vikArI, avicArI, krodhAnveSI Adi duguNoM se bharA rahatA hai, vaha svapara-hAni kAraka hai / ataH jIvana patha ko ujjvala banAne kA sabase acchA mArga yahI hai ki apane dRSTikoNa ko zuddha rakkhe aura sundara banAye / isake lie guNAnurAga kulaka" prantha kA abhyAsa karanA vazyaka hai / isake atirikta ATha dRSTi kI "sajjAya" yaha bhI upayukta grantha hai / duja kA cAMda jaise prakAza meM bar3hatA-bar3hatA anta meM pUrNimA taka pahu~ca kara pUrNa prakAzamAna hotA hai, usI prakAra prathama dRSTise Atma prakAza prAraMbha hokara bar3hate bar3hate AThavAM dRSTi meM sampUrNa Atma prakAza hotA hai| isalie jinako adhyAtma dRSTi kA vikAsa karanA ho unheM ina ATha dRSTiyoM kA pUrNa abhyAsa, manana aura nididhyAsana eka citta se karanA caahie| una ATha dRSTiyoM ke nAma ye haiM 1. mitrA, 2. tArA, 3. balA, 4. viprA, 5. sthirA 6. kAmatA, 7. prabhA, tathA 8. praa| -dRSTi bindu para AdhyAtma bhAvanA he Atman ! tU jagata ke manuSyoM ke dRSTibindu ko dekhane ke pahale, apane khuda ke dRSTi-vindu ko dekha ki maiM kahAM khar3A hU~ ? kyA kara rahA hU~, kahAM se AyA hU~ tathA kahAM jAne vAlA hU~ tathA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] merA kyA hone vAlA hai ? ityAdi bAtoM kA vicAra kara *"madhu bindu' kA udAharaNa dRSTi-patha meM rakha ! tU apanI AtmA kA kalyANa kr| - _____ jIvana rUpI eka vRkSa hai / usa vRkSa kI AyuSarUpI zAkhA ko do hAthoM se pakar3a kara eka sAMsArika manuSya laTaka rahA hai| isa zAkhA ko Age se, dina rUpI eka sapheda cUho aura pIche se rAtri rUpI kAlA cUhA kATa rahA hai| isa zAkhA ke Upara saMsAra kI vAsanA rUpI eka "madhu kA chattA" lagA huA hai| usameM se madhu jharatA hai, usI ko cATatA hai| aura usa madhu-bindu ke svAda meM, arthAt viSayoM kI vAsanA meM vaha Asakta rahatA hai| nIce naraka rUpI eka gaharA kutrA hai| usameM krodha, mAna, mAyA tathA lobha ke rUpa meM sA~pa ajagara muha phAr3akara baiThe haiN| lekina viSaya vAsanA meM lipta manuSya unako nahIM dekhatA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA prakaraNa "syAdvAda" vyakti viziSTatA prakaTa karatA hai| arpitAnarpita siddhH|| (tatvArthAdhigamasUtra ) / __pratyeka vastu aneka dharmAtmaka hai| kyoMki arpita arthAt apekSA se tathA anarpita arthAt dUsarI apekSA se viruddha-svarUpa siddha hotA hai| AtmA "sat" hai| aisI pratIti meM jo sat kA bhAna hotA hai, vaha sabhI taraha se ghaTita nahIM hotA hai| aura yadi aisA ho to AtmA svarUpa kI taraha ghaTAdi rUpa se bhI sat siddha ho jAya / arthAt usameM cetanA kI taraha ghaTatva bhI bhAsamAna ho jAya / isase usakA jo viziSTa svarUpa hai, vaha siddha nahIM ho sktaa| viziSTa svarUpa kA artha hI yaha hai ki vaha svarUpa se "sat" aura para rUpa se "asata" / pratyeka padArtha ko "asti" aura "nAsti' se avalokana kiyA jAya to hareka padArtha kA vyaktiviziSTapana mAlUma ho sakatA hai| isake sivAya kabhI bhI vyaktiviziSTa-pana jJAta nahIM ho sktaa| "asti" kA artha yaha hai ki vastu mAtra apane svarUpa se sat hai aura nAsti" kA artha hai ki vastu mAtra para svarUpa se "asat" hai| isase samajhane Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 16 ] kA yaha hai ki vastu mAtra apane rUpa se hI "sat" hai| tathA umameM usake atirikta duniyAM ke sabhI cIjoM kA "nAsti-panA" arthAt "asata-panA" hai| udAharaNa ke taura para devadatta bar3A hai| aba yadi "asti" nAsti se yAnI "sat" aura "asat" se usako dekhA na jAya to usake jaise dUsare bahuta se manuSya jo bar3e haiM, unakA usameM samAveza hotA hai| aura isase devadatta kA vyaktiviziSTapana siddha nahIM hotA hai| parantu jaba vastu ko apane svarUpa meM ' sat" aura para rUpa meM "asat" mAnA jAya tabhI usakA vyaktiviziSTapana siddha hotA hai / pahale prAtmA ke udAharaNa se bhI yaha bAta samajhAI gaI hai| .. aba, jaba manuSya ko aisA jJAta ho ki maiM vyakti viziSTa hU~ to usako mAlUma hotA hai ki maiM bhI kucha huuN| maiM bujadila, nAmarda yA nikammA nahIM huuN| balki maiM bhI bar3A honeke lie sRjita huA huuN|" isa bhAvanA se usake dila meM Age bar3hane kI icchA, himmata aura sAhasa hotA hai| mAnavatA bhI jAgRta hotI hai tathA vaha sadA udyamI aura jAgRta rahatA hai| anya vastuoM meM bhI vaisA hI hai| ghar3I ke eka choTe aura eka bar3e donoM cakroM ko liijie| choTI ghar3I ke liye, choTA cakra upayogI hotA hai tathA bar3I ghar3I ke lie bar3A cakra / choTI ghar3I ke lie bar3A cakra nikammA hotA hai tathA bar3I ghar3I ke lie choTA cakra / arthAt saba apane apane sthAna meM viziSTa haiM / rAjA grAma kA mAlika hai aura bhikhArI apanI jhopar3I kaa| isI prakAra manaSya apanI kisI bhI mahatvAkAMkSA ko samajhatA hai, tabhI vaha parAkramo, udyamazIla aura pragatizIla hotA hai| aura usase usake Adarza bhI dina pratidina urdhva dizA meM gamama karate haiN| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 17 ] eka samaya bar3audA ke svargIya zrI mahArAja sayAjIrAva ne vidyArthiyoM ke samakSa bhASaNa dete huye kahA thA: "tuma logoM ne tumhAre Adarza hamezA ucca rakhane cAhiye / tuma AkAza kI ora dekhakara tIra lagAoge to vaha eka jhAr3a taka hI U~cA jAyegA / jhAr3a ke sAmane nizAnA lagA kara tIra calAoge to usase bhI kama jAyegA / " isa para yaha samajhane kA hai ki jinako Age bar3hane kI ummIda-tamannA hai, unheM to sadA Age bar3hane kI hImahatvAkAMkSA rakhanI caahie| mahatvAkAMkSiyoM kA janma hI vijaya ke lie hotA hai aura unhIM ko vijaya kI mAlA varatI hai / syAdvada kA siddhAMta bhI manuSya mAtra ko vyakti-viziSTa banA detA hai| isase manuSya kartavyazIla hotA hai tathA usakI Antarika zaktiyoM kA prAdurbhAva hotA hai| vahI use hareka kArya meM utsAhita banAtA hai / eka strI kahatI hai ki maiM dAsI hU~ / isa bhAvanA se vaha kabhI rAnI nahIM ho sakatI kintu maiM bhI rAnI kyoM na banU ? aisI viziSTa bhAvanA rakhane vAlI strI kabhI rAnI bana sakatI hai / kadAcit rAnI na bhI bane to bhI dAsI se to ucca sthAna avazya hI prApta karegI / tAtparya yaha hai ki hareka manuSya apane mana meM aisA dhAre ki maiM bhI kucha hU~ aura yahI usake Age bar3hane kA zreyaskara mArga hai / yahI mArga "sya dvAda" siddhAMta sikhalAtA hai| bujadila, hRt vIyyaM, puruSArthahIna manuSyoM ke lie to jagata meM koI sthAna hI nahIM, yAni ( might is right) jisakI lAThI usakI bhaiMsa / * (2) vastu eka hone para aneka rUpa haiM: || arpitAnarpita siddha eH // (dUsarI taraha se ) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA [ 16 ] * "je egaM jAgar3a se savvaM jAgar3e / je savvaM jAgar3e se egaM jAgar3e || " "eko bhAvaH sarvathA yena sarve bhAvaH sarvathA tena dRSTaH / dRSTaH // dRSTAH / sarve bhAvAH eko bhAvaH sarvathA yena savarthA taina bhAvodghATana pratyeka vastu svarUpa se vaha bhAva aura prabhAva rUpa bhI haiN| dRSTaH / / " ("syAdvAda" maMjarI pRSTha 14 se) sat aura pararUpa se asata hone se pratyeka vastu svarUpa se vidyamAna hai aura para rUpa se zravidyamAna hai| itanA hone para bhI vastu ko yadi sarvathA bhAvarUpa mAnA jAya to eka vastu ke sadbhAva meM saMpUrNa vastuoM kA sadbhAva mAnanA par3egA, tathA koI bhI vastu apane svabhAva vAlI nahIM mAlUma hogii| aura vastu kA yadi sarvathA abhAva mAnA jAyegA to vastuoM ko sarvathA svabhAva rahita mAnanA par3egA / isase yaha siddha hotA hai ki "ghaTa meM usako chor3a kara sabhI vastuoM kA abhAva mAnane se ghaTa aneka rUpa siddha hogA / " isase siddha hotA hai ki eka padArtha kA jJAna karane ke sAtha dUsare padArtha kA jJAna ho jAtA hai| kyoMki vaha usase bhinna, dUsare sabhI padArthoM kI vyAvRtti (abhAva) nahIM kara sakatA hai / AgamoM meM bhI vahA hai ki, "jo eka ko jAnatA hai vaha jAnatA hai aura sabhI ko jAnatA hai vaha eka kA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 } jAnatA hai|' vaise hI jisane eka padArtha ko saMpUrNa rIti me jAna liyA hai, usane saba padArthoM ko, sabhI prakAra se jAnA hai| sAtha hI jisane saba padArthoM ko sabhI rIti se jAnA hai, vaha eka padArtha kI samI rIzise jAnatA hai| ajaina darzana meM eka jagaha kahA hai ki zvetaketu ko usake pitA pAruNI ne kahA thA ki miTTI ke eka pIr3a ko janane se, mihadI kI banA huI sabhI vastuoM kA jJAna hotA hai / yaha bAta sI isa siddhAMta ko puSTa karatI haiN| vyakti viziSTa para adhyAtma bhAvanA he prAtman ! tU ananta jJAna, darzana, ananta caritra aura ananta vIryavAna hai| jisase terI zakti sAmarthya tujhe dasa dRSTAMtoM se durlabha aise isa manuSya bhAva ko sArthaka karane ke liye lagA! aura mile hue ratnacintAmaNi jaise dharma ko kAMca kA Tukar3A samajha kara pheMka na de| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4. syAdvAda vastu kA aneka dharmAtmakapanA batAtA hai| pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai, aisA syAdvAda batAtA hai| isase vijJAna ko vizeSa puSTi milatI hai| yadyapi, bhagavAna mahAvIra ke siddhAMtoM kA mukhya Adarza jo isa asAra saMsAra kA tyAga karake mukti mArga kI tarapha prayAsa karAne kA hai, phira bhI yadi usakA sadupayoga kiyA jAya, to vaha vyavahArika rIti se bhI jagata kA kalyANa kAraka ho sakatA hai| yaha niHzaMka tathA nirvivAda hai / vastu mAtra aneka dharmAtmaka hai / udAharaNArtha, eka hI manuSya apane bhAje kI apekSA se mAmA hai, apane dAmAda kI apekSA se zvasura bhI hai| eka hAthI jaise prANI ko bhI aneka dRSTiyoM se dekhA jA sakatA hai / usake gaMDa sthala se mada bharatA huA jaba manuSya dekhatA hai, taba use mataMgaja kahate haiN| hAthI ko mukha tathA suDa se pAnI pIte dekha usako dvIpa kahate haiM / usake Age ke vizAla dAMtoM ko dekha dantI kahate haiM / suNDa se sabhI kAma karatA hai, usa suNDa ko hAtha samajha kara loga hastI kahate haiN| isa prakAra bhinna-bhinna apekSA se dekhA jAya to pratyeka vastu meM aneka dharma rahe huye haiM, yaha bAta spaSTa samajha meM A jaaygii| eka hI gehU~ kI roTI bhI banatI hai, pAuM bhI banatA hai, ghevara, purI yAnI kaI cIjeM banAI jA sakatI haiN| gehU~ meM isa prakAra kI ananta dharmAtmaka zakti nahIM hotI to aimA na bntaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 vartamAna samaya ke vijJAnI (vaijJAnika) jo Age bar3he haiM yaha unakI rasAyana aura saMzodhana kA pariNAma hai| abhI bhI ve jaise jase Age bar3hate jAyeMge, vaise vaise unako kucha na kucha navInatA 'prApta hogii| kyoM ki vastu mAtra hI aneka dharmAtmaka hai| sasAra meM koI bhI cIz2a azakya nahIM hai / 'Man can do whatever he likes," nepoliyana ke zabdoM meM kahA jAya to Impossible word is not found in the Dictionary of the word " jagadIza candra basu ne jaba banaspati meM jIva kA honA siddha kiyA, taba usa viSaya ke ajJAta dezavAsiyoM ko bahuta Azcarya huaa| jaina darzana meM to choTe baccoM ko mUla se hI yaha sikhalAyA jAtA hai ki pRthvo, pAnI, vanaspati, vAyu aura agni ye ekendrIya jIva haiN| unako sthAvara jIva kahate haiN| tathA do indriya, tIna indrIya, caturthendrIya aura paMca indroya ko trasa ( jo calane phirane kI kriyA kareM) kahate haiN| isa viSaya kA sUkSma se sUkSma varNana 'jaina jIvana zAstra" meM diyA hai| isameM koI zaka nahIM ki DA0 jagadIzacandra bosa eka prakhara vaijJAnika the / unhoMne (! ractical) racanAtmaka rUpa se siddha kara dikhAyA, vaha unake adbhuta vaijJAnika jJAna kA pramANa hai| __ svarNa, cAMdI Adi vaise dekhA jAya to AbhUSaNa banAne ke kArya meM Ate haiM,kintu vaidya loga jaba usa para rAsAyanika prayoga karake, usakA bhasma karate haiM taba usase hajAroM darda dUra hote haiM tathA manuSya ko zakti prApta hotI hai| pAnI svabhAva se phIkA hai, kintu usameM jaba zakkara DAlI jAya to mIThA hotA hai| nIbU milAyA jAya to khaTTA lagatA hai, aphIma DAlA jAya to kaTu ho jAtA hai| pAnI ko pIlI botana meM DAlA jAya to piilaa| lAla botala meM DAlA jAya to lAla dikhegaa| isa prakAra pratyeka vastu Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] meM apekSA dRSTi se aneka dharma rahe huye haiN| jisa apekSA se hama vastu ko dekheMge vaha vaisI hI dikhegii| abhI abhI vaijJAnikoM ne 'eTama bama' kI khoja kI hai, kintu vaha hiMsAtmaka pApavRtti ko dene vAlI hai| usake sthAna meM usase rakSaNa kaise ho, aisA soca kara deza ko AbohavA kaise sudhare prajA kI tanadurustI kaise bar3he. mAnava samAja meM cetanatA kaise, Ave ? aise bANa yadi vaijJAnika bana veM to banAne vAle kA aura prajA kA bhI kalyANa ho / hiMsAtmaka prayogoM se kisI kA bhI jaya nahIM huA hai tathA hone vAlA bhI nahIM! kadAcita vijaya dikhe bhI to vaha cAra dina cA~dano ke jaisA hai| anta meM dharma se jaya aura pApa se kSaya hone kA hai| isaliye Aja sasAra meM mRtyu dene vAle prayogoM ko nahIM karate huye, bacAne ke rakSaNAtmaka prayogoM kA karanA hI zreyaSkara hai| vijJAnI jaisA aharniza vijJAna meM masta rahate haiM, vaise aravinda ghopa aura unake jaise anya AdhyAtmika AtmArthI, RSi, maharSi, manirAja, santa hamezA AtmA kI khoja meM masta rahate Aye haiM / jaise anya vastue~ aneka dharmAkamaka haiM, vaise AtmA bhI ananta guNAtmaka hai| aura isI se AtmA se otaprota rahane vAle dAna, dayA, tapa, bhAva, suzruSA, samatA, AdratA, satyatA, mRdulatA, saralatA, nyAya-nipuNatA Adi guNa prakaTa karane ke lie mumukSu loga hamezA tatpara rahate haiN| "Atma-bala" ke Age pazu-bala aura Atma-lakSmI ke Age bhautika-lakSmI tuccha mAtra hai| svAmI rAmatIrtha eka samaya himAlaya para gaye the| usa samaya barpha itanA girA ki ve gale taka barphase DhaMkagaye / tathA dekha nitAMta mRtyu kI noka para Aye / usa samaya AkAza ke sAmane kara ve bole,Stop.( banda ho jaatro)| usI samaya baphe bikhara gayA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 23 / aura sUrya kI kiraNeM nivAnta tathA bAdala tirohita ho gye| aba vicAra kiyA jAya ki isake sAmane jarmanI kI "hovI jITa" topa kyA cIz2a hai ? yaha Atma-bala nahIM to aura kyA cIja hai ? ___ muTThI bhara haDo vAle dezavatsala mahAtmA gAMdhI ne briTiza sa mrAjya, ki jisake rAjya meM sUryAsta nahIM hotA, kahA jAtA thA, umako bhI kisa prakAra mahAta kiyA / yaha Atma-bala ke sivA dUsaga kyA ho sakatA hai ? ataH bhavATavI meM bhUle nahIM par3ate hue, apanA kalyANa mArga kauna sA hai,usakI khoja karanA hI saccA puruSArtha kahA jAtA hai| vastu aneka dharmAtmaka hai, usa para adhyAtma bhAvanA . __he vijJAnadhana Atmana ! sAMsArika vaijJAnika, jaise "marakyurI" (pArA) tUtiyA Adi meM se bijalI paidA karate haiN| vaise sabhI samyaga-jJAna, samyaka-darzana aura samyaka caritra dvArA apane Atma-pradIpa ko prakaTa karate haiN| myAdvAda ke mata se svadravya, kSetra kAla aura bhAva kI apekSA se astitva hai aura para dravya, kAla, bhAva kI apekSA se nAstitva haiM / jisa apekSA se vAtu meM astitva hai, usI apekSA se vastu meM nAstitva nahIM haiM / isase sapta bhaGgI naya meM virodha, vaiyadhikaraNya anavasthA. saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti aura abhAva, nAma ke doSa pA nahIM skte| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 syAdvAda vANI sarva dRSTi kA samAsa sthAna hai syAdvAda zabda meM syAt aura vAda ye donoM zabda rahe hue haiM, jinakA artha hai kathaMcita kathana krnaa| isase syAdvAda kisI bhI vastu ke liye "vastu sarvathA aisI hI hai," aisA nahIM khtaa| vaha isa prakAra kathana karatA hai ki jisase unameM se dUsare kI baiThaka ur3a nahIM jAtI, usameM dUsare kI baiThaka ko bhI sthAna mila jAtA hai / jaise ki kisI ne kahA ki "ghaTa nitya haiN"| taba syAdvAdI kahatA hai "syAdasti" | yAnI kathaMcit nitya hai| isase ghar3A jo anitya bhI hai, usako bhI usameM sthAna mila jAtA hai| usakI baiThaka usase uTha nahIM jaatii| isI prakAra koI kahe ki ghar3A anitya hai, taba syAdvAdI kahegA ki ' syaat-naasti'| kathaMcit anitya hai / isase usameM se nitya kI bhI baiThaka ur3a nahIM jaatii| kintu usako bhI usameM sthAna milatA hai| tathA ghaTa jo nityAnitya hai vaha usase pramANita hotA hai| saMsAra ke sabhI padArtha mUla rUpa se nitya haiM tathA paryAya rUpa se anitya haiM / jIva bhI AtmA rUpa se nitya haiM aura deha rUpa se anitya haiN| ghaTa miTTI rUpa se nitya aura AkAra rUpa se anitya hai| isI prakAra sabhI padArthoM ke lie samajhanA caahiye| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 ] syAdvAda hamezA ekAnta kathana nahIM karatA, kintu anekAnta vacana uccAratA hai / ekAnta kathana karane meM vastu meM rahe hue anekoM dUsare dharmoM ko jAnane meM eka pardA gira jAtA hai / evaM usase buddhi kA bhI nAza hotA hai / jaise kisI ne kahA: "ghar3A 'lAla hai" taba syAdvAdI kahatA hai, 'syAdrita" kathaMcit lAla hai / aba yadi ekAnta dRSTi kI taraha usameM saMpUrNa lAlapana kA Aropa kiyA jAya, to usase nyUnAdhika lAla raGga vAlI bahuta sI cIjeM hotI hai, usa samaya kyA kaheMge? isI se vastu sthiti kA saMpUrNa jJAna hotA hai aura ke ananta guNadharma jAnane ke lie jJAna ke dvAra khule hote haiM / koI kahe ' retI bhArI hai" tatra syAdvAdI kahatA haiM "syAdarita" yAnI kathaMcit bhArI hai / yadi aisA na kahe to lohe kI rattI usase bhI adhika bhArI hotI hai, usake liye kahane kA jaba maukA Ave to phira kyA kahanA ? vizeSa spaSTIkaraNa ke liye eka svarNa kA glAsa liijie| vaha eka athe meM dravya hai, sarva artha meM dravya nahIM hai / kyoMki AkAza aura kAla dravya pRthaka hai / vaise svarNa dravya bhI pRthaka hai / aura vaha dravya kevala paramANuoM kA samUha hai| isa prakAra eka samaya meM svarNa dravya hai, dUsarA dravya nahIM / aba vaha svarNa glAsa pRthvI ke paramANuoM kA banA huA hai, usakA artha yaha huA ki suvarNa pRthvI ke dhAtu kA vikAra hai / vaha pRthvI ke evaM anya kisI kA vikAra rUpa nahIM / dhAtu ke paramANu noM kA banA hai, isakA artha yaha hai ki vaha suvarNa ke paramANuoM kA banA hai na ki lohe ke paramA oM kA banA hai aura suvarNa ke paramANuoM kA banA hai to vaha sutrarNa zuddha hai yA khadAna se nikalA hai, zuddha binA kiye kA hai yA "a" kA banAyA huA hai yA "ba" kA ? isakA artha yaha hai ki vaha paramANuoM kA banA hai| gilAsa ke rUpa meM banA hai, ghaTa ke rUpa meM nahIM banA hai / isa prakAra jaina darzana kahatA hai ki vastu Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 26 / nizcita tathA vizeSa sImA taka 'sat' kahI jaatiihai| parantu vaha sarvathA 'satya' nahIM kahI jaatii| ___ koI bhI vastu ke viSaya meM ekAnta bolane se usake guNa dekhane kI tarapha dRSTi nahIM rahatI hai| isase usake ananta dharma dekhane kA jJAna-dvAra banda ho jAtA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki koI bhI vastu aisI hI hai, aisA kahanA yogya nahIM hai| aisA bhI hai, yaha kahanA ucita hai| "hI" anya dharmoM kA niSedha karatA hai / "bhI" dUsare dharmoM ko bhI avakAza detA hai / suvarNa gilAsa ke udAharaNa se yaha jJAta huA ki vaha, kitane dRSTiyoM se avalokA jA sakatA hai| koI kahegA ki agni dAhaka hai, "syAdvAdI" kahegA adAhaka bhI hai / lakar3I Adi ko jalAtI hai kintu AkAza, AtmA Adi amUrta padArthoM ko nahIM jalAtA hai, ata: vaha adAhaka bhI hai| koI kahegA ki 'jIva' aura 'ghaTa' donoM bhAvAtmaka hai, parantu syAdvAdI kahegA, abhAvAtmaka bhI haiN| jaise, jIva caitanya rUpa hai aura rUpa Adi guNa svarUpa meM nahIM haiN| vaise 'ghaTa' rUpa Adi paudganika (bhautika) dharma svarUpa haiM kintu caitanya rUpa meM nahIM haiN| isa prakAra pratyeka vastu ananta dharma vAlI hai| ata: vaha sarvathA aisI hI hai, aisA kahanA ucita nahIM hai| jahAM vastu ke ananta dharmoM meM se do dharma bhI yugapat ( eka sAtha ) bola nahIM sakate haiM vahAM ekAnta bacana ' aisA hI hai" aisA kahanA mithyA hai / isIliye to vastu ke pratyeka dharma kA vidhAna tathA niSedha se sambandhita sAta prakAra-zabda prayogoM kI arthAt saptabhaGgI kI racanA zAsanakAroM ne kI hai| jisakA saMkSipta svarUpa "sapta bhaGgI' ke prakaraNa meM diyA gayA hai| ekAnta bacana ko sarvathA satya nahIM mAnA jA sakatA hai| jaise jIva ko ekAnta nitya mAnA jAya to bAla, yuvA aura Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 29 ] dhyAna meM lekara yadi anitya kahA jAya, to vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoM ki usakI sabhI avasthAoM meM AtmA to rahA huA hai, jo nitya hai / isI prakAra vastu ko ekAnta nitya kiMvA ekAnta anitya na kahate hue, usako nityAnitya kahanA yahI ucita hai 1 koI bhI vastu sarvathA aisI hI hai, isaprakAra syAdvAdI nahIM kahatA / ekAntI hamezA saMkucita vicAra vAlA hotA hai aura anekAntI sadA vizAla pana kA hotA hai / ekAntI sadA hI apUrNa hai, jabaki anekAntI sampUrNa hai / ataH anekAnta dRSTi-yukta bananA hI hitakAraka hai / kisA bhI dRSTi meM " syAt " lagAne se anekAnta dRSTi banajAtI hai / aura jaba dRSTi anekAnta banatI hai, taba vaha vizAla aura gambhora sAgara jaisI bana jAtI hai| samudra ke nIce jaise ratna haiM aura sarovara para jaise pazu-pakSI Akara ke kila-kilAhaTa karate haiM aura jala kA pAna karate haiM, vaise syAdvAda dRSTi bhI guNa ratnoM ko dhAraNa karatI hai aura guNI jana usake Azraya meM Akara ke usake guNAmRta kA pAna karatA hai / yahI prabhAva " syAdvAda" dRSTi kA hai / ataH guNakA manuSya ko hamezA syAdvAda dRSTi grahaNa karanI cAhiye / yahI kahane kA Azaya hai / x X X " syAdvAda" meM sarva dRSTiyoM kA samAsa sthAna hai usa para adhyAtma bhAvanA x he Atman ! saMsAra sarvathA asAra hai, aisA nahIM mAnate hue hue dharmArtha- kAma aura mokSa ina puruSArthoM se saMsAra ko sArabhUta banAle | kyoMki vastumAtra ananta guNAtmaka hai / aura he Atman ! tU, para dukha:bhaMjana bana, jisase tere Azraya meM bahuta se duHkhI ata Akara zAnti prApta kreN| tU jJAna, darzana, caritra isa tIna I 1 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 } ratna ko prApta kareM; jisase tere pAsa Ane vAle ko tU jJAna darzana Adi javAharAta de sake / X x X zabda - jJAna aura apekSA jJAna zabda jJAna meM yadyapi vicArane kI AvazyakatA hotI haiM, kintu ati sahavAsa se usameM kaThinatA mAlUma nahIM hotI / jJAna kiMvA apekSA jJAna to vicArane ke lie mukhya aura vizeSa rakhatA hai / ataH usameM vikaTatA mAlUma ho, yaha svAbhAvika hai / parantu zabda-jJAna jaise abhyAsa-paricaya ke lie sarala hotA hai, vaise apekSA athavA nayoM kA abhyAsa bhI yadi nirantara rakhA jAya, to vaha AsAnI se thor3e samaya meM jJAna gocara ho sakatA hai | X Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 syAdvAda meM sabhI darzanoM kA samAdhAna hai. saMsAra meM sabhI padArtha (jar3a tathA cetana) sat , asat rUpa, nitya anitya aura sAmAnya vizeSa rUpa haiN| una padArtho ko yathAsthita rUpa se samajhane se jIva vastu kA pUrNa aura satya jJAna hotA hai / jaina darzana kisI bhI bAta ko ekAnta satya yA ekAnta asaMtya, ekAnta nitya aura ekAnta anitya evaM ekAnta sAmAnya yA ekAnta vizeSa nahIM khtaa| parantu vastu mAtra sat-asat, nitya-anitya aura sAmAnya vizeSa isa prakAra ubhaya rUpa hai aisA kahatA hai / tathA binA satya kA asatya, binA nitya kA anitya aura binA sAmAnya kA vizeSa bhI nahIM hai, aisA mAnatA hai| arthAt ubhaya rUpa mAnatA hai| jo satya hai usakI mI vyAkhyA ThIka ThIka samajhane kI AvazyakatA hai / isake liye tatvArtha sUtra meM kahA hai: "utpAdavyayadhauvyayuktam sat" / yAni jo utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM se yukta arthAta tadAtmaka hai vaha "sat" kahA jAtA hai| matalaba yaha hai ki vastu utpanna hotI hai, usakA vyaya hotA hai aura usakA satva (mUla-padArtha) kAyama rahatA hai| isa "trIpadI' ko siddhAMta kahate haiN| usakI racanA sUtrajJAna ke paraMparA ke anusAra bhagavAna mahAvIra ke pazcAt zrI gaNadharoM ne (unake mukhya ziSyoM ne) kI hai| ve parama suta gItArthI hone se isa siddhAMta kI satyatA aura sarvottamatA meM zaGkA kI koI jagaha nahIM hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 30 / saMsAra ke sabhI padArtha sat-asat rUpa, nitya-anitya aura sAmAnya vizeSa rUpa haiM una sabakA samAveza mahAjJAnI puruSoM ne do nayoM meM kiyA hai| (1) dravyArthi naya (2) paryAyAthika ny| sAta nayoM kA varNana hama bhAge kreNge| unameM ye do naya vyArthika aura pariyArthika mukhya haiN| vastu sthiti kA yathaM the aura sapUrNa jJAna samajhane ke liye jana maharSiyoM ne sAta nayoM kI vicAra zreNI utpanna kI hai| kisI bhI vastu kA ina sAta nayoM dvArA avalokana karane se usakA saMpUrNa aura yathAsthiti jJAna prApta hotA hai| vAstava meM agara dekhA jAya to yaha buddhi bala kA khaMz2AnA eka hai / naya eka 'vizeSa zreNI hai / balki yoM kahanA cAhie ki kisI bhI vastu kA yathArtha aura saMpUrNa jJAna batAne vAlA yaha eka AinA hai| jaina darzana meM yaha siddhAMta bahuta bar3A mahatva rakhatA hai| sAtoM naya eka dUsare kI apekSA se saMbandhita haiN| nirapekSa ho to vaha mithyA hai| pramANa jJAna ko sAtoM naya prAya karate haiN| jaina dharma kA mAnanA hai: sAtoM naya se jina-vANo siddha hai| aura jo vacana nayoM se siddha hotA hai vahI pramANa bhUta kahA jAtA hai| aba hama dravyAthika aura parthika naya ke viSaya meM vicAra kreNge| mityayaravayaNasaMgaha, visesa patthAramUla vAgaraNoM / davvaThiTho ya pajjavaNo ya sesA viyappAsi / / (sanmati prakaraNa) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] arthAt tIrthakaroM ke vacanoM kA sAmAnya aura vizeSa rUpa rAziyoM kA mUla pratipAdaka, dravyArthika aura paryAyArthika naya hai| bAkI ke saba naya ina donoM ke hI bheda haiM 4 dravyArthika naya tInoM kAla meM sthAyI aise eka dhruva tathya ko dekhatA hai| usakI dRSTi meM traikAlika bheda jaisI koI vastu nahIM hai| paryAyArthikra naya, indriyagocara pratyakSarUpa ko hI svIkAra karatA hai / isaliye usakI dRSTi se sImoM kAla meM sthAyI aisA koI bhI tatva nahIM hai| yaha naya sirpha vartamAna kAla meM dekhA jAne vAlA svarUpa ko hI mAnatA hai / ataH usakI dRSTi meM "atIta aura anAgata" saMbandha se rahita sirpha vartamAna vastu hI satya hai| usake mata se pratyeka kSaNa meM vastu bhinna bhinna hai / "dravyArthika" aura "paryAyArthika "donoM nayoM kI sApekSa dRSTi vastu kA saMpUrNa svarUpa samajhAtI hai| ataH pUrNa aura yathArtha hai / tathA dravyArthika aura paryAyArthika donoM nirapekSa naya kI udghoSaNA apUrNa tathA mithyA hai| ina donoM nayoM kI sApekSa dRSTi meM se jo vicAra phalita hote haiM ve yathArtha haiN| jaise ki AtmA ke nityatva ke viSaya meM vaha apekSA vizeSa meM nitya bhI haiM aura anitya bhI / mata ke viSaya meM vaha kathaMcit ta aura kathaMcit amUrta bhI hai| zuddhatva ke viSaya meM vaha kathaMcit zuddha aura kathaMcit azuddha bhI hai| parimANa ke viSaya meM kathaMcit vyApaka aura kathaMcit pravyApaka bhI hai| saMkhyA ke viSaya meM vaha eka tathA kathaMcit aneka bhI haiN| dravyArthika naya kI dRSTi abhedagAnI hai / tathA paryAyArthika naya kI dRSTi bhedagAmI hai| nitya, sat aura sAmAnya kA samAveza gaaya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 ) dravyAthika naya meM ho sakatA hai| tathA anitya, asat evaM vizeSa kA samAveza paryAyArthika naya meM ho sakatA hai| ye donoM naya, dravyArthika tathA paryAyArthika eka dUsare kI apekSA karake rahate jase laMgar3e paira se cala nahIM sakate vaisA hI ekAMta mArga haiN| kyoMki usase vastu kA saMpUrNa svarUpa jJAta nahIM hotA hai / mattI alaga alaga hote haiN| usa samaya usakI koI kImata nahIM hotii| kintu unako ekatrita karake jaba hAra banAyA jAnA hai, taba usakI saccI kImata hotI haiM tathA tabhI vaha AbhUSaNAdi meM bhI ginA jAtA hai| isameM ekAMta mArga vahAM pRthaka pathaka monI sA hai| aura anekAMta mArga muktAvalI ke hAra jaisA hai| ___ vastu mAtra sat-asat rUpa hai / arthAt sat asata. ubhayarUpa hai| ina donoM kA eka dUsare ke sAtha aisA nikaTa kA sambandha hai ki vaha eka dUsare ke binA kabhI raha nahIM sktaa| jaise manuSya ne bAla-pana meM jo kharAba AcaraNa kiyA hotA hai, usakI javAnI meM vaha pazcAtApa karatA hai / bhaviSya meM vaimA AcaraNa na ho, isake lie prayatna karatA hai| isase dekhA jA sakatA hai ki dravya' aura paryAya' tInoM kAla meM sambandha rahatA hai| kyoMki pratyeka avasthA meM AtmA nitya-rUpa meM rahA huA hI hai| aura avasthAyeM anityatA meM rahI huI haiM / vastu ko sat aura asata mAnane se kucha loga aisA AkSepa karate hai ki jaisI eka vasta meM "asata" aura "sat' donoM mAnate haiM / arthAt ThaNDe meM garma aura gama meM ThaNDA jaise mAnate haiM / kintu yaha AkSepa binA samajha kA hai| kyoMki jaina siddhAnta vastu ko sat mAnatA hai, vaha sva-svarUpa se aura asat mAnatA hai vaha para svarUpa se / udAharaNaH - udAharaNArtha, miTThI kA ghar3A dravyarUpa se miTTI kA hai| vaha jala rUpa nahIM hai / kSetra se vaha kAzI kA banA huA hai, jana Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 ] kA banA huA nhiiN| kAla se vaha vasanta Rtu kA banA huA hai / 'zarada Rtu kA nhiiN| bhAva se vaha lAla raGga kA hai, hare raGga kA nahIM / eka padArtha meM sat aura asat hai aura nahIM hai, donoM dharmoM kA siddha hotA hai| isI prakAra vastu mAtra sva rUpa se satya hai aura para rUpa se asatya hai / arthAt sva-dravya, svakSetra, svakAla aura sva-bhAva se sat hai aura para-dravya, para-kSetra, para-kAla aura para-bhAva se asat hai| isameM ThaNDA aura uSNatA kI koI bAta nahIM / yaha eka dUsare ke guNadharma kI bAta nahIM hai| kintu yaha to vastu kA sata arthAt astitva aura asat arthAt 'nAstitva kI bAta hai| - vastu jo sat aura asat rUpa hai usameM sat kA svarUpa jAnane kI ati AvazyakatA hai| usake viSaya meM bhinna-bhinna matoM kI mAnyatAyeM bhI bhinna-bhinna haiN| isa sambandha meM paM0 sukhalAla jI ne tatvArtha sUtra ke pRSTha 225 meM jo ullekha kiyA hai usakA avataraNa yahAM dete haiN| _ 'koI darzana sampUrNa padArtha ko (brahma) ko kevala dhruva hI (nitya) mAnatA hai| koI darzana sat padArtha ko niranvaya, kSaNika (mAtra utpAda-vinAza-zIla) mAnatA hai / koI darzana cetana tatvarUpa sat ko kevala dhra va (kuTastha-nitya) aura prakRti tatvarUpa sat ko pariNAmI (nityA-nitya) mAnatA hai / koI darzana aneka sat padArthoM meM se paramANu-kAla, AtmA Adi kucha sat tatvoM ko kuTastha-nitya aura ghaTa, vastra Adi kucha padArthoM ko mAtra utpAda aura vyaya zIla (anitya ) mAnatA hai / parantu jaina darzana kA mantavya sat ke viSaya meM upayukta sat matoM se bhinna hai|" / dUsare darzana mAnate haiM ki jo sat vastu hai, vaha kevala pUrNa rUpa meM kuTastha nitya athavA kevala niranvaya, vinAzI athavA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] usakA amuka hissA kuTasthanitya aura amuka bhAga pariNAmika athavA usakA koI hissA kevala nitya aura koI hissA kevala anitya mAnate haiM / parantu unakI ye mAnyatAyeM yogya nahIM hai / " jaina- darzana mAnatA hai ki cetana athavA jar3a, mUrta athavA mUta, sUkSma yA sthUla sabhI sat kahI jAne vAlI vastuyeM utpAda, vyaya aura dravya rUpa se nirUpa haiM / pratyeka vastu meM do aMza haiN| eka aMza aisA hai jo tIna kAla meM zAzvata hai aura dUsarA aMza sadA azAzvata hai / zAzvata aMza ke kAraNa se pratyeka vastu dhruvAtmaka (sthira) aura azAzvata aMza ke kAraNa se utpAda vyaya Atmaka (asthira) kahI jAtI hai| ina do aMza meM se kisI eka eka tarapha dRSTi jAne se aura dUsarI tarapha nahIM jAne se vastu kevala sthira rUpa athavA kevala asthira rUpa mAlUma hotI hai / kintu donoM aMzoM kI tarapha dRSTi DAlane se vastu kA pUrNa aura yathArtha svarUpa mAlUma hotA hai / " isa prakAra yadi sat kA vAstavika svarUpa samajhA jAya to phira kisI prakAra kI carcA, TIkA yA upekSA ko sthAna hI nahIM rahatA / itanA hI nahIM, kintu usase sabake sAtha samanvaya bhI ho jAtA hai aura choTI-choTI eka-eka kar3iyoM ke milane se eka jaMjIra ke samAna ho jAtA hai / kisI samaya saba darzana vAle prema granthI meM hamezA ke lie ba~dha jAyeMge yaha nizcita hai / syAdvAda siddhAnta isa prakAra eka sajjana - mitra kI haisiyata ko pUrNa karatA hai / aura yaha jo jagata dekhA jAtA hai, vaha kisI ne banAyA nahIM hai / vaise yaha zUnya se bhI utpanna nahIM huA / vaha anAdi kAla se calA AyA hai, calatA hai, tathA calatA rahegA / vaha anAdi, ananta hai / usake andara rahe huye sabhI padArtha, jar3a aura cetana, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [35] utpAda - vyaya aura dhruvayukta haiM / jagata meM kucha bhI nayA utpanna nahIM hotA tathA na usakA samUla nAza hotA hai / padArthoM kA jo rUpAntara hotA hai usI kA arthAt paryAya kA nAza hotA hai / vastu kA mUlatatvA to hamezA kAyama rahatA hai / mahAtmA gAMdhI jI syAdvAda ke siddhAnta ke viSaya meM abhiprAya dete huye kahate haiM, "yaha jagata parivartanazIla hai / phira mujhe bhale hI koI syAdvAdI kahe " svAmI rAmatIrtha to jagata-Izvara ne banAyA," aisA kahane vAle kA upahAsa karate huye kahate haiM ki aisA kahane vAle ghor3e ke Age gAr3I rakhate haiM / " phira kahate haiM "paramezvara ne jagata banAyA taba kisI sthAna para khar3e rahakara hI banAyA hogA, pAnI hogA / pAMca bhUta bhI hoNge| taba Izvara ne banAyA kyA ?" saMkSipta meM kahA jAya to yaha jagata kisI ne banAyA nahIM hai, vaha anAdi kAla se calA AtA hai| *, jaina-tatva - sAra-sArAMza isa nAma kI maiMne pustaka likhI / usameM syAdvAda ke liye tatvajJa puruSoM ne jo abhiprAya diye haiM, ve dikhalAye haiM / usI meM se yaha likhA gayA hai / ] jagata meM kevala brahma hI sat hai aura zeSa asatya hai, yaha mAnyatA bhI buddhi gamya nahIM hotI hai / usake liye prasiddha pro0 zrI rAdhAkRSNan apane " upaniSadoM kA tatvajJAna" pustaka meM likhate haiM ki padArthoM kI anekatA, sthAna aura kAla kA bheda kArya kAraNa sambandha, dRzya aura adRzya kA virodha yaha upaniSada matAnusAra parama satya nahIM hai aisA hama svIkAra karate haiM / kintu aisA kahane kA yaha artha nahIM hotA ki yaha tatva vidyamAna hai / yAni usakI hastI hI nahIM hai / " punaH ve Age kahate haiM, hama jagata ke saba jIvoM ko tathA bastuoM ko kisI padArtha kI chAyA rUpa mAne to bhI jaba taka vaha padArtha sacamuca y Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 ] apanI hastI rakhatA hai taba taka usa chAyA kI hastI bhI sApekSa dRSTi se saccI hai / jagata kI vastuyeM yaha satya padArtha kI apUrNa. tasvIreM haiN| yaha ThIka hai, parantu yaha mRga marIcikA jaisI AbhAsa mAtra nahIM hai / " isase jaina dazana sat padArtha kA lakSaNa "utpAta vyaya aura dhruva mAnatA hai, vaha akSarazaH satya hai, aisA anubhava meM AvegA / isase bhI satyArtha meM dekhA jA sakatA hai ki koI bhI vastu ekAnta mAnane se usakA sampUrNa svarUpa dekhA nahIM jA sakatA / kintu jaba usako anekAnta dRSTi se avalokana kareMge, tabhI vaha satya rUpa meM dekhA jA sakegA / sAmAnya vizeSa 1 aba sAmAnya vizeSa ke viSaya meM kucha dekheM / jaina - darzana sAmAnya vizeSa ko padArtho kA dharma mAnatA hai / usako svatantra padArtha nahIM maantaa| dharmI se dharma kabhI judA nahIM ho sakatA / ataH sAmAnya aura vizeSa ko, jo padArthoM se alaga mAnate haiM unakI mAnyatA yogya nahIM hai / kyoMki sAmAnya vizeSa padArthoM abhinna rUpa se haiM / jaina darzana ke anusAra sAmAnya vizeSa, yaha padArthoM kA svabhAva hai| kyoMki dharma dharmI kA ekAnta bheda nahIMhai 1 sAmAnya vizeSa ko padArthoM se sarvathA bhinna mAnane se eka vastu meM sAmAnya vizeSa sambandha bana nahIM sakatA aura yadi sAmAnya vizeSa ko padArthoM se sarvathA abhinna mAnA jAya to padArtha aura sAmAnya vizeSa ekarUpa ho jaayeNge| isase donoM meM eka kA abhAva mAnanA pdd'egaa| isase to sAmAnya vizeSa kA vyavahAra bhI nahIM bana sakegA / kyoM ki sAmAnya vizeSa vastu kI pratIti pramANa se bhI siddha hotI hai| isase sAmAnya aura Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (- 37 ). vizeSa ko jo loga padArthoM ko bhinna mAnate haiM aura nirapekSa. mAnate haiM, vaha ucita nahIM hai / sAmAnya, yaha vizeSa meM ota-prota hai| tathA vizeSa, yaha abhinna sAmAnya kI bhUmikA ke Upara hI rahA hai| ataH vastu mAtra avibhAjya, aise sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa siddha hotA hai| udAharaNa dekhiye| yadi hama binA vizeSa kA. kevala sAmAnya mAne to vizeSa chor3anA hI par3egA / pariNAma yaha AyegA, ki suvarNa ke kuNDala, cUr3I, aMgUThI Adi zrAkAroM ko vicAra tathA vANI meM se dUra kara kevala svarNa hI hai, itanA hI vyavahAra karanA pdd'egaa| arthAt kisI bhI cIja kI prAkRtiyoM kA hameM vicAra . chor3a denA pdd'egaa| isI prakAra vinA sAmAnya kevala vizeSa ko mAneMge, to svarga ke vicAra ko dUra kara kevala, kuNDale, cuDiyAM, aMgUThI Adi kA hI vicAra hameM lAnA pdd'egaa| kintu anubhava se yaha bAta siddha nahIM hotii| kyoMki koI bhI vicAra yA vANI sAmAnya yA kevala vizeSa kA avalambana lekara utpanna nahIM hotaa| isa para yaha siddha hotA hai ki ye donoM bhinna haiN| phira bhI paraspara abhinna bhI haiN| sAmAnya vizeSa kI taraha vAcaka aura vAcya kA sambandha bhI bhinnAbhinna hai / jaise ghaTAdi padArtha sAmAnya vizeSa rUpa haiM, vaise "vAcaka aura vAcya' zabda bhI sAmAnya vizeSa rUpa haiN| kyoM ki zabda : (vAcaka ) aura artha ( vAcya) kA kathaJcit tAdAtmya sambandha mAnA hai / mahAna vidvAna zruta jJAnI zrImad bhadrabAhu svAmI jI ne bhI kahA hai ki "vAcaka-trAcya se bhinna bhI haiM, aura abhinna bhI haiM / " jaise churI zabda ke kahane ke samaya bolane vAle kA . mukha aura sunane vAle ke kAna kaTate nahIM haiN| agni zabda ke Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [38] bolane se koI jalatA nahIM hai / laDDU kahane se kisI kA muha nahIM bharatA / ataH isase spaSTa hai ki vAcaka se vAcya bhinna hai / aba churI zabda bolane se churI kA jJAna hotA hai, agni kA nahIM / agni se agni kA bodha hotA hai anya kisI kA nahIM aura laDDa uu kahane se laDDu kA hI bodha hotA hai anya kisI kA nhiiN| isa dRSTi se bhI "vAcaka aura vAcya" bhinna haiM / vikalpa se zabda utpanna hotA hai tathA zabda se vikalpa | isase hama dekha sakate haiM ki zabda aura vikalpa kA kAryakAraNa sambandha hai / phira bhI zabda apane artha se bhinna haiM / aba hama nityAnitya sambandha para vicAra kareMge / dIpaka se lekara AkAza paryanta sabhI padArtha nityAnitya svabhAva vAle haiN| koI bhI padArtha syAdvAda kI maryAdA ko ullaghana nahIM karatA / jaina darzana samasta padArthoM ko utpAda, vyaya aura dhauvya yukta mAnatA hai / udAharaNa - dIpaka paryAya meM pariNita teja ke paramANuoM ke samApta hone se yA havA lagane se dIpaka gula ho jAtA hai to bhI vaha sarvathA anitya nahIM hai / kyoMki teja se parimANa andhakAra rUpa paryAya meM pudagala dravya rUpa se vidyamAna hai / isameM pahale kI AkRti kA nAza aura nayI AkRti kI utpatti huI hai / isameM dIpaka kI anityatA kaisI rahI ? isI prakAra miTTI kA ghar3A banAne ke samaya koSa zivaka Adi bhinna bhinna AkRtiyAM banatI haiN| parantu usameM miTTI kA abhAva jJAta nahIM hotA / miTTI pratyakSa dekhI jAtI hai / isa prakAra dIpaka meM hama nityatva aura anityatva donoM dharma dekhate haiM / jaise usakA anityatva sAdhAraNa hai vaise nityatva bhI sAdhAraNa siddha hotA hai / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 ] kucha darzana vAle andhakAra ko prakAza kA abhAva rupa mAnate haiN| isase yaha siddha hotA hai ki andhakAra koI svatantra padArtha nahIM kintu prakAza kA abhAva mAtra hai| isase ve dIpaka ko nitya nahIM maante| kintu yaha ThIka nahIM / kyoMki andhakAra bhI prakAza kI taraha svatantra dravya hai| vaha pudgala kA paryAya hai| dIpaka aura candramA kA prakAza jaise cAkSuSa (cakSU se dekhA jAya vaisA) hai vaise tama (andhakAra ) bho cAkSaSa hai / tathA andhakAra rUpavAna hone se sparzavAna bhI hai kyoMki usakA sparza zIta hai| pudgaloM ke lakSaNa batAte hue'nava-tatva' nAmaka grantha kI gyArahavIM gAthA meM kahA hai ki sadyadhayAra ujjozra, pabhAchAyAtavehi a| vannagandha rasA phAsA puggalANaM tulakkhaNa // _yAni, zabda, andhakAra, prakAza, prabhA, chAyA Atama tathA varNa, gandha, rasa aura spaza ye pudgala ke lakSaNa haiN| isase siddha hotA hai ki andhakAra bhA svatantra dravya hai aura vaha bhI pudgala kA paryAya haiN| kucha darzanakAra zabda ko bhI, AkAza kA guNa mAnate haiM / vaha AkAza kusuma-vat hai aura vandhyA ke putra jaisA hai| jarA socane kI bAta hai ki AkAza arUpI hai aura . arUpI kA guNa rUpI kaise ho sakatA hai / aba to reDiyo, grAmophona, TelIphona, vagairaha vaijJAnika sAdhanoM ne yaha siddha kara dikhalAyA hai ki zabda pudgala hai / yadi zabda-rUpI pudgala nahIM hotA to pakar3A kaise jAtA ? paramANu do prakAra ke hote haiM-sthUla aura sUkSma / sUkSma paramANu carmacakSa se dekha nahIM sakate / hAM divyajJAna se vaha dekhA jA sakatA hai| isI prakAra yaha bhI pudgala hai| kintu vaha teja kA abhAva nahIM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40 ] syAdvAta saMzayavAda nahIM hai| "syAdvAda yaha saMzayavAda hai parantu niHzcayagAda nahIM hai," aisA kahane vAle syAdvAda ke siddhAnta ko nahIM smjhe| maiM kaI bAra batalA cukA hU~ ki syAdvAda pratyeka padArtha ko bhinna bhinna apekSA se aura vibhinna dRSTi se dekhane ko kahatA hai / , koI bhI vastu yadi nizcita rUpa meM samajha meM na Aye, to vaha saMzaya hai / jaise koI manuSya andhakAra meM rassI ko dekhakara sAMpa kI kalpanA kare yA andhakAra meM kisI ThUThe vRkSa ko dekhakara manuSya kI kalpanA kare to vaha saMzaya kahA jA sakatA hai| kintu syAdvAda to eka aura eka do, dIpaka kI jyoti kI taraha spaSTa hai / kyoMki koI bhI vastu apekSA "asti" hai, yaha nizcita hai aura kisI apekSA se "nAsti' hai, yaha bhI nizcita hai tathA eka samaya eka rUpa meM nitya' yaha bhI nizcita hai| isa prakAra eka padArtha meM bhinna bhinna dharmoM kA sambandha baiThAnA ho, syAdvAda hai| kintu vaha saMzayavAda nahIM hai / pitA kI apekSA se eka AdamI putra hai, yaha koI inkAra nahIM kara sakatA / vaise hI putra kI apekSA se pitA hai ise bhI koI inkAra nahIM kara sakatA / vyakti eka hote hue apekSA se pitA bhI hai aura putra bhI hai| yahAM pitA hogA yA putra aisA saMzaya koI nahIM kregaa| syAdvAda meM sarvadRSTi kA samAdhAna hai he Atman ! syAdbAda siddhAMta jo ki dharma kI buniyAda para khar3A hai, usakI AdhyAtma bhAvanA kyA likhU? kisI bhI dRSTi ko jaba 'syAt ' zabda lagAyA jAtA hai, taba vaha samyaka dRSTi banatI haiN| aura usakA mithyAtva ajJAna dUra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 41 ] hotA hai / jo samyaka dRSTi jIva hai usakA hRdaya isa taraha udAra banatA hai ki vaha sabho vizva ko samAna samajhatA hai / usako na to kisI para rAga hai, na kisI para dveSa / usake liye mAna aura apamAna, nindA aura stuti sabhI samAna haiM / patthara aura svarNa bhI samAna haiM / aise samyaka dRSTi jIva hI isa saMsAra sAgara se pAra utara jAte haiM / ve hamezA dharma meM tallIna rahate haiM / isaliye hI syAdvAda dRSTi grahaNa karane kI prabhu ne AjJA dI hai / 1 isakA vizeSa nizcaya karane ke liye ahiMsA aura syAdvAda ke siddhAMta kA kitane nikaTa kA sambandha hai ise jarA dekhiye / zrI cimanalAla jayacanda zAha ema0 e0 ne 'uttara hindustAna meM jaina dharma' nAmaka pustaka ke pRSTha 54 meM jo ullekha kiyA hai, usako dekhane kA maiM anurodha karatA hU~ / isa prakAra yadi ahiMsA, yaha jaina dharma kA mukhya naitika guNavizeSa mAnA jAya to 'syAdvAda' jaina adhyAtmavAda kA advitIya lakSaNa ginA jA sakatA hai / tathA zAzvata jagata kA karttA aise sampUrNa Izvara ko spaSTa niSedha karake jaina dharma kahatA hai ki he manuSya ! tUM apanA ho mitra hai / isI sadeza ko dhyAna meM rakhakara hI jaina vidhi vidhAnoM kI racanA huI hai / 1 noTa - " dravyArthika- naya" kI apekSA se vaha vastu nitya, sAmAnya, avAcya aura sat hai / tathA ' paryAyArthika naya' kI apekSA se 'anitya, vizeSa vAcya aura asatya hai / isase nityAnitya vAda, sAmAnya vizeSavAda, abhilApya anabhilApya tathA sUt asat bAda ina cAroM vAdoM kA syAdvAda meM samAveza ho jAtA hai / [ 7 ] " syAdvAda" yaha kArya sAdhaka hai / jaisA ki hama pahale dikhalA cuke hai, pratyeka vastu sat-asat Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 42 ] rUpa arthAt svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva se sat aura paradravya, para-kSetra, parakAla aura parabhAva se asat hai| isa prakAra syAdvAda sabhI vastuoM ko dravya, kSetra, kAla, bhAva se nApatA hai| zAstroM meM bhI yahI AjJA hai ki dravya-kSetra kAla-bhAva ke anusAra calanA caahie| isase pariNAma yaha hotA hai ki koI bhI vyakti isa prakAra jo vicAra karake calatA hai, vaha avazya usake kArya meM saphalatA prApta karatA hai| dravya-kSetra kAla aura bhAva se calanA vAstavika rIti se manuSya ne AryakSetra, Arya-kula, Arya-dharma prApta karake sadbhAvanA pUrvaka kI huI sukRti-kamAI kA sadupayoga karake AdhyAtmika jIvana sAdhane kA hai| yadi aisA ho to vaha kabhI bhI lAbhaprada hue binA nahIM raha sktaa| jaise eka manuSya ko eka mila banAne kA vicAra huaa| aba vaha vicAre ki mila karane aura banAne ke lie tathA usake vyaya ko pUga karane ke liye mere pAsa Avazyaka dravya hai yA nhiiN| kSetra se vaha yaha vicAre ki mila karane ke lie yaha kSetra anukUla hai yA nhiiN| kAla se vaha yaha vicAre ki yaha samaya mila karane ke lie upayukta hai yA nhiiN| bhAva se vaha yaha vicAre ki maiM isameM dRr3ha raha sakUgA yA nhiiN| isa prakAra sabhI taraha ke vicAroM ko paripakva banAkara aura sarvaprakAra kI anukUlatAoM ko dekhakara yadi mila kare to vaha avazya usa kAya meM saphalatA prApta kara sakatA hai| dravya-kSetra, kAlabhAva se vicAra kara kAma karane vAlA, andha kadama nahIM rakha sktaa| vaha paryApta vicAra kara hI kAma karatA hai| jisase use kabhI bhI pazcAttApa karane kA samaya nahIM AtA / aura na kabhI vaha nA himmata aura nirutsAhI bhI hogaa| tIsare prakaraNa meM vyakti-viziSTa kA viSaya likhA gayA hai| usake vikAsa meM bhI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 ] vaha eka ajor3a cAbI rUpa hai| isase pariNAma yaha hotA hai ki manuSya ko dina pratidina usake kArya meM saphalatA prApta hone se vaha hamezA udyamazIla, puruSArthI aura pragatizIla rahatA hai| pragatizIla vyakti ko to apane hamezA ke kAryoM meM bhI usakA upayoga karake calanA caahiye| kyoMki manuSya jIvana meM vaha sukha sampatti kA bar3A sAdhana hai| dravya-kSetra kAla-bhAva ke Upara adhyAtma bhAvanA he Atman ! tU Arya kSetra meM janma lekara, sAnukUla samaya pAkara, samyak bhASanA hRdaya meM dhAraNa kara apanI sukamAI kA sadupayoga kara aura tere bhAvI jIvana kA samyaka rItyA vicAra kara tU apanI saMsAra yAtrA saphala banAle / syAdvAda siddhAMta kA bhI yahI marma hai| anta meM "syAdvoda" kiMvA "anekAnta-vAda" kA mukhya dhyeya saMpUrNa darzanoM ko samAna bhAva se dekha kara adhyAtma bhAvanA prApta karane kA hai| tathA vahI 'dharmavAda' hai| vahI zAstroM kA vAstavika dharma hai| jisa prakAra pitA, putrapara samabhAva rakhatA hai usI prakAra anekAMtavAda saMpUrNa nayoM ko samAna bhAva se dekhatA hai| jisa prakAra sabhI nadiyAM samudra meM milatI haiM usI prakAra sabhI darzanoM kA anekAnta vAda meM samAveza hotA hai| tathA jaina darzana saba darzanoM kA samanvaya karatA hai| jisa prakAra vyAkaraNiyoM ne zabda samUha kA nAma sarvanAma, vizeSaNa kriyApada, avyaya Adi meM Avazyaka bheda banA kara abhyAsiyoM ke mArga meM jaisI saralatA prApta kara dI hai vaise hI zrI mad harI-bhadra sUri jI ke kathanAnusAra "naya-mArga" kiMvA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 44 ) apekSAoM kI saMkhyA gaNanAtIta hone para bhI kuzAgra buddhi AcAryoM ne khUba manana tathA parizIlana ke bAda kevala sAta nayoM meM ho usa samasta samUha ko vibhAjita kara diyA hai| syAddhAda kA samasta vizva ke sAtha sambandha hai| mAnasa zAstra kA vidvAna pro0 viliyama jemsa ne(W. James) bhI likhA hai ki sAdhAraNa manuSya ina saba duniyA kA eka dUsare se asaMbaddha tathA anapekSita rUpa se jJAna karatA hai| pUrNa tatvavettA vahI hai jo sampUrNa vizva ko eka dUsare se sambandha aura apekSita rUpa meM jAnatA hai| (syAdvAda maMjarI pRSTha 31 ke mAdhAra para pro0 viliyama jemsa ke abhiprAya kA hama pRthakkaraNa kareM to hameM yaha spaSTa mAlUma hogA ki jisakI sApekSa dRSTi hai, vahI samasta vizva ke sAtha apanA sambandha bAMdha sakatA hai| duniyAM kI abhinava ghaTanAoM ko jAna sakatA hai| sabhoM ke sAtha ruciyukta sambandha sAdha sakatA hai tathA apane mArga ko vizAla banA sakatA hai tathA nirapekSa dRSTi vAlA arthAt sAdhAraNa dRSTi vAlA isa vizAla-vizva meM kisI ke sAtha sambandha nahIM bAMdha sakatA evaM apane kAryoM meM vaha Age bhI nahIM bar3ha sktaa| phalitArtha yaha hai ki sApekSa dRSTi hI jIvana kI mArga darzikA hai| isase spaSTa hotA hai ki ekAnta dRSTi kI apekSA anekAnta dRSTi kitanI lAbha-dAyaka hai| pro. viliyama jemsa ke kathana kA yahI sAra hai| anekAnta prakAra kI vicAra paddhiti, yaha saba dizAoM se noTa-*The Principles of Psychology Vol. I. (a0 20, pR0 261) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 ] " I khulI mAnasa cakSu hai / yaha jJAna, vicAra yA - AcaraNa ke kisI bhI viSaya meM sakIrNa dRSTi kA niSedha karatI hai| jahAM taka zakya hotA hai. adhika se adhika bAjuoM se, dRSTikoNoM se aura adhika se adhika mArmika rIti se sabhI vicAra aura AcaraNa karane meM pakSapAta karatI hai / tathA usakA sabhI pakSapAta satyaAzrita hotA hai / anekAnta aura ahiMsA ye donoM tatva mahAn se mahAn haiM / jaina dharma ke ve AdhAra stambha haiM ve donoM pratimA sampanna aura prabhAva vAle siddha haiM / ahiMsA kA nAda to mahAtmA gA~dhI ne samasta vizva meM guJjAyA / aba usake pratIka svarUpa syAdvAda siddhAnta ko apanAne kI atyanta AvazyakatA hai / deza kI saMgaThana zakti ko bar3hAne ke liye tathA saccA jJAna prApti ke liye atyuttama mArga hai / pratyeka kSetra meM ahiMsA tathA anekAnta dRSTi ko prema-pUrvaka lAgU karane se samasta vizva ke sAtha usakA sambandha sAdhA jA sakatA hai / "syAdvAda" kA utkRSTa uddezya darzanazAstroM ke jhagar3oM ko miTAkara aura samanvaya kI sAdhanA kara janatA ko satya jJAna kI prApti karAkara mukti-gAmI banAne kA hai| phira bhI vyAvahArika dRSTi se vyAvahArika kAryoM meM bhI usakI upayogitA koI kama nahIM hai / vyavahAra meM syAdvAda hameM kisa prakAra sahAyatA karatA hai, isakA saMkSipta khyAla nimnalikhita vRttAnta se A sakatA hai / karmopAsanA karmopAsanA ke lie jJAniyoM ne nizcaya aura vyavahAra do mArga dikhalAe haiN| unameM jo nizcita mArga hai, vaha mArga Atma lakSI haiN| dizA sUcana karane vAlA mArga hai / usako lakSa meM lekara vyavahAra kI samasta pravRttiyAM karanI cAhiye / yahI isa loka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 // tathA paraloka ko sArthaka banAne kA uttama mArga hai| isake lie mahopAdhyAya zrI yazovijaya jI mahArAja ne kahA hai ki nizcaya dRSTi citta dharI jI, pAle jo vyavahAra / puNyavanta te pAmaze jI, bhava-samudra no pAra / " / arthAta nizcaya dRSTi ko mana meM dhAraNa karake jo vyavahAra kA pAlana karegA vaha bhAgyazAlI vizAla samudra se pAra utregaa| aMgrejI meM kahA hai ki, "Ask your conscience, and then do it." yAnI tU apanI AtmA ko pahale pUcha tathA bAda meM hareka kArya kara / AtmA hI manuSya kA saccA mitra hai| vahI saccI salAha detA hai| isIliye kahA jAtA hai ki antarAsmA kI AvAja sunakara hI koI kArya kro| ___ syAdvAda dRSTi, yaha nizcaya dRSTi hai / tathA jaisA ki Upara kahA gayA hai ki sabhI vyavahArika kArya nizcaya dRSTi ko sAmane rakha kara karanA caahie| isa prakAra syAdvAda dRSTi jagata ke jIvoM kA kalyANa karane ke liye utkRSTa mArga hai| vyApAra vyApAra meM bhI dekhA jAya to usameM bhI ekAnta dRSTi kA tyAga kara hameM anekAnta dRSTi kA prAzraya lenA pdd'egaa| hama logoM meM abhI bhI kucha aise prAcIna rUr3hIvAda ke pujArI haiM jo ki mAnate haiM ki hamAre bApa-dAde jo vyApAra karate Aye hai vahI hama bhI kareMge tathA usI ko karanA cAhiye / mAna lIjiye ki hamAre usa purAne vyApAra meM mihanata aura pUjI ke pramANa meM yadi ucita lAbha nahIM hotA hai aura usa dhandhe meM khAsa koI phAyadA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 ] nahIM dikhatA hai to usa pitA ke kue meM DUba marane se kyA phAyadA he ? duniyAM kitanI Age bar3hatI jA rahI hai, vaha hameM dekhanA cAhie / aura hamArI zakti evaM pUjI ke pramANa meM jisa vyApAra meM hameM phAyadA dikhatA ho, usako karanA caahiye| kahane kA sArAMza yaha hai ki ekAnta buddhi aura durAgraha meM na par3ate hue anekAnta dRSTi kA avalambana karanA cAhiye tathA yahI hitakAraka aura uttama mArga hai| jJAti ke hAnikAraka rivAja hama logoM meM aise bahuta kurivAja ghusa gaye haiM jo isa samaya ke lie atyanta hAniprada siddha hue haiN| udAharaNArtha, jJAti jIvana / ___ jJAti, yaha samasta jJAti janoM kA avayavI dravya hai| tathA jJAti ke loga samasta jJAtirUpI avayavI dravya kA avayava hai| avayavI, avayavoM se kathaMcita abhinna haiN| eka dUsare ke sAtha sApekSa haiN| jisase jJAti janoM meM samasta jJAti rUpI avayavI dravya kA dravyatva hamezA bahA karatA hai| koI bhI rivAz2a pharjiyAt hone se sabhI ko karanA hI par3atA hai| jJAti bhojana kA rivAja bhI aisA ho hai| isakA pariNAma kyA AtA hai, ise dekhiye| jJAti meM jo loga lakSmI saMpanna haiM, unako kisI prakAra kA bhI vyaya karane meM na unheM koI nukasAna hotA hai aura na jJAti ko kisI prakAra kA asara hotA hai| kintu jaba garIboM ko yA sAdhAraNa sthiti ke logoM ko usa rivAz2a kA pAlana karane kA samaya AtA hai taba unako apanA sarvasva nAza karake bhI usa rivAja kA pAlana karanA par3atA hai| pariNAma yaha AtA hai ki samagra jJAti-rUpI Atma-dravya kA eka aMga durbala par3a jAtA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 48 ] aura aise garIboM kI adhika saMkhyA hone se sArA jJAti-dravya durbala par3a jAtA hai| zarIra ke eka aMga ko pakSAghAta hone se sArA zarIra naSTa-prAyaH hotA hai| usI prakAra jJAti dravya ke aMga durvala par3ane se pariNAmataH usa sArI jJAti kA hI hrAsa hotA hai| ataH aise hAnikAraka rivAjoM ke dUra karane kA kArya bhI "bhyAdvAda" ke siddhAnta se sIkhA jA sakatA hai| rAjakIya dRSTi hamArA samasta bhAratavarSa bhAratavAsiyoM kA avayavI dravya hai| bhAratavAsI usa avayavI dravya kA paryAya haiN| jisase samasta bhAratavAsiyoM meM samasta bhAratavarSa kI bhAvanA akhaMDita hokara bahanI cAhiye / AtmA kI bAla, yuvA aura vRddhA avasthA hotI hai| usameM Atmadravya sabhI meM samAna rIti se rahatA hai| ye dono sApekSa haiN| ye avasthAyeM svatantra hokara eka dUsare kA varcasva sthApana karane jAya to usameM apanA svayaM kA nAza hogaa| itanA hI nahIM, vaha apanI AtmA ko bhI bhulA degii| usI prakAra bhAratavarSa ke saMpradAya-samAja-vAda svArtha kiMvA sattA lobha kI lAlasA meM par3a yadi saba koI apanA 2 varcasva sthApita karane ko jAyeM aura samagra bhAratavarSa kA hita bhUla jAyaM to unakI bhI avasthA aisI hogI jaisI Upara batAI gaI hai| ye khuda nAza hoMge aura samasta bhArata kA hita bhI naSTa hogaa| ataH samasta bhAratavAsiyoM ne "bhArata hamArA deza hai, hama sabhI isake putra haiM aura bhArata ke hita hI meM hamArA hita sammilita hai|" isa prakAra kI bhAvanA mana meM dRr3ha karanI caahiye| isa bhAvanA se bhArata kA utkarSa hogA anyathA Ajakala jo dazA koriyA kI ho rahI hai, vahI dazA bhArata kI bhI hogii| isa taraha Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 / (yuniTI) "aikya" kA pATha bhI tyAdvAda ke siddhAnta se sIkha sakate haiN| jJAti saMbaMdhI jJAti kA prazna bhI hama sapta bhaMgI se hala kara sakate haiN| kisI bhI dravya kA kisI bhI vastu kA, usake eka dharma ko lekara bhAva, kiMvA abhAva rUpa meM vAstavika kathana karanA, vaha bhaMga kahalAtA hai| usake mukhya "sat aura asat" do bhaMgoM ke viSaya meM hI hameM vicAra karane kA hai| jaba usakA eka bhAga sadbhAva paryAya meM niyata hotA hai, arthAt usake asthi dharma kI vicAraNA hotI hai taba, samasta jJAti janoM ko jJAti ke utkarSa kA savAla hAtha meM lekara ekatra honA cAhiye, kyoM ki "sat" hamezaH bhinna nitya, avibhakta aura vyApaka hotA hai| aura jaba usakA eka bhAga 'asat" ke paryAya meM niyata hotA hai, arthAta jAgRta dharma kI vicAraNa hotI hai, taba usameM jJAti janoM ko vyaktigata savAla hAtha dhara kara bhinna honA caahiye| kyoM ki asat hamezA anitya, bhinna, dvaSavyApI aura vibhakta hai| isa prakAra sapta bhaMgI bhI jJAti ke vyaktigata savAla ke utkarSa ke samaya meM, sAtha milane kA aura apakarSa ke samaya meM bhinna hone ko sikhAtI hai| __ "syAdvAda" se kramazaH samanvaya avirodha sAdhana, tathA phala bhI sUcita hotA hai| kyoMki jahAM samanvaya dRSTi hai vahAM virodha zAnta ho jAtA hai / tathA jahAM virodha zAnta hotA hai vahAM sAdhana milate hI phala kI prApti hotI hai| isa prakAra anekAnta-dRSTi grahaNa karate huye bahuta phAyade hote haiM / anekAnta vAda ke prabhAva se hI vizva meM matAbhimAna Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 50 ] ke- kadAgraha ke mUla sApha ho jaayeNge| isa liye 'syAdvAda mArga kA grahaNa karanA pratyeka tatva bhilASiyoM ke liye parama kalyANa kAraka hai / kyoMki samasta jagata ke kalyANa kA yaho sarvotkRSTa mAge hai| "syAdvAda ko maulikatA aura siddhi" syAdvAda yahI pratipAdana karatA hai ki hamArA jJAna pUrNa satya nahIM kahA jA sktaa| vaha padArthoM kI amuka apekSA ko lekara hI hotA hai| isaliye hamArA jJAna apekSita satya hai| ___ vAstava meM satya eka hai, kevala satya ko prApti kA mArga judA-judA hai| alpa zakti vAle apUrNa jJAnI isa satya kA pUrNa rUpa se jJAna karane meM asamartha haiN| ataH unakA saMpUrNa jJAna apekSita satya hI kahA jAtA hai| yahI jaina-darzana kI anekAnta dRSTi kA gUr3ha-rahasya hai| ____ jagata meM pUrNata: kiMvA siddhiH kisako pasanda nahIM hai| sabhI usako prApta karane liye pratIkSA meM nahIM haiM kyA ? dhanika honA kisako pasanda nahIM hai ? tatvavettA kiMvA vijJAnI honA kauna pasanda nahIM karatA ? yogI-yogIzvara honA kise pasanda nahIM ? mAna-pratiSThA kisako priya nahIM ? kIrti kauna nahIM cAhatA ? saMkSepa meM kahA jAya to jagata ke sabhI manuSya pUrNataH aura siddhi prApta karanA cAhate haiN| prazna kevala eka hI rahatA hai ki vaha lAnA kahAM se / usake liye, aisA sarala aura sIdhA kaunasA mArga hai ? jo manuSya se sAdhya ho sakatA hai| tathA unnati kI parAkASThA para pahuMcA jA sakatA hai| (syAdvAda-maMjarI pRSTha 24) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 ] isake liye bhagavAna mahAvIra ne jagata ke prANiyoM ko aisA uttamottama mArga dikhalAyA hai ki jisake pAlana se aneka mahApuruSoM ne pUrNatA prApta kI haiM aura vaha mArga hai "syAdvAda" kiMvA apekSita "satya" / unnati giri ke zikhara para pahu~cane kA jagata ke liye yahI sarvocca tathA sarvotkRSTa mArga hai| adhikAnta dRSTi satya kI vAstavika sopAna hai| anya sabhI darzanoM kI apekSA bhagavAna mahAvIra kI sapta nirUpaNa karane kI zailI bhinna hai| usI zailI kA nAma hai, 'anekaantvaad| usake mUla meM do tatva haiM, eka pUrNatA aura dUsarA yathArthatA jo pUrNa hokara ke yathArtha rUpa se pratIta hotA hai, vahI satya kahA jAtA hai| isa anekAnta dRSTi ko bhagavAna mahAvIra ne apane jIvana meM utaaraa| tatpazcAt unhoMne jagata ko upadeza diyaa| ___ Upara hama dekha gaye ki apekSita satya se padArtha kI pUrNatA yA to pUrNa satya se hama prApta kara sakate haiM usase hameM svAbhAvika vicAra utpanna hotA hai ki yaha ApekSika-satya kyA hogA ki jisase pUrNa-satya kiMvA siddhi prApta ho sakatI hai, isa viSaya kA hama pRthakkaraNa kreNge| vijJAna bhI ananta samaya taka vividha-rUpa se prakRti kA abhyAsa kara rahA hai| kintu prakRti ke eka aMzamAtra ko bhI pUrNatayA jAna nahIM skaa| ___ isa pUrNa satya ke prApta karane ke kAraNoM meM jaina-darzana kahatA hai ki "amuka apekSAoM ko lekara hI padArtha kA sampUrNa satya prApta kiyA jA sakatA hai|" jo darzana padArtha mAtra ko Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 52 ] asat - sat rUpa apekSA se mAnatA hai vahI pUrNa satya prApta kara sakatA / isake alAvA jo loga padArtha ko kevala sat yA kevala sat mAnane vAle haiM unase prApta nahIM ho sakatA / tathA padArtha kA lakSaNa jo arthakriyAkAritva hai vaha bhI use prApta nahIM ho sakatA / padArtha mAtra sat asat rUpa hai / arthAt vaha svasvabhAva se satya hai parantu para-svabhAva se asat hai / pAzcAtya tatvajJAniyoM meM " sara viliyama hemilaTana" Adi paMDita isa apekSAbAda kA Adara karate haiM tathA kahate haiM ki " padArtha - mAtra paraspara sApekSa haiM / apekSA ke binA padArthatva hI nahIM banatA / "azva" kahA vahAM anazva kI apekSA ho hI jAtI hai / divasa kahA, vahAM rAta kI apekSA hoto jAtI hai| abhAva kahA, vahAM bhAva kI apekSA ho jAtI hai / yaha "syAdvAda" siddhAnta ko puSTAvalaMbana hai / syAdvAda bhI yahI kahatA hai ki 'sat' ke pIche 'asat ' hameza : khar3A hI hai / ve donoM paraspara sApekSa haiM / aura svAbhAvika haiM / vaha sat ko jaise ApekSika satya mAnatA hai vaise hI asat mAnatA hai / isase syAdvAdI jo bolatA ho, usake sAmane, usase viruddha dUsarI dRSTi se koI bolatA ho to usase vaha usa para gussA nahIM karegA / vaha to virodha kA kAraNa khojane kA prayatna karegA / tathA kAraNa ko zodha karake usakA samanvaya karegA / isase virodha kA kAraNa zAMta ho jAtA hai / vaha jAnatA hai ki ' vastu mAtra ananta dharmAtmaka hai / " yahI syAdvAda kiMvA anekAMta vAda kA gUr3ha rahasya hai / ", yahAM eka bAta yAda rakhane kI hai, vaha yaha kisI bhI padArtha kA abhiprAya dRSTi kiMvA mata uccArane kA ho, vaha padArtha pramANa * ( naya - phara NikA pRSTha pAMcavIM kA) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] se siddha honA cAhiye / pramANa se prasiddha padArtha ko "syAdvAda" nahIM mAnatA hai| sArAMza yaha hai ki mumukSu loga tatva ko samyaka jJAna pUrvaka, asaMkhya-dRSTi se vicAra kara saMsAra kI asAratA ko chor3akara mukti prApta karate haiN| vaise gRhastha loga bhI amuka vastu ko asaMkhya dRSTi se dekhakara lAbha uThAte haiM yAnI syAdvAda, yaha vyavahAra evaM nizcaya donoM mArga kA pradAtA hai / "syAdvAda kI siddhi" pratyeka dravya, pratikSaNa uttara pariyAya hone se pUrva pariyAya kA nAza hone para bhI sthira rahatA hai| jaise do bAlaka kI mAtA eka hotI hai, vaise utpanna aura nAza kA adhikaraNa eka hI dravya hotA hai| isa prakAra utpatti aura vyaya hone para bhI dravya to sthira hI rahatA hai / eka vastu utpAda, vyaya aura dravya rUpa hai| phira bhI dravya kI apekSA se koI bhI vastu utpanna nahIM hotI aura sAtha hI nAza bhI nahIM hotii| kyoMki dravya meM bhinna pariyAya utpanna aura nAza hone para bhI dravya to eka rUpa meM hI dikhatA hai| dravya kI apekSA se prapyeka vastu sthira hai| kevala pariyAya dRSTi se hI usa kI utpatti tathA nAza hotA hai| utpAda Adi paraspara bhinna hone para bhI eka dUsare se nirapekSa nahIM hai| tathA yadi ve eka dUsare nirapekSa mAne jAye to AkAza kusuma kI taraha usakA abhAva ho jAyagA / udAharaNArtha, eka rAjA ko eka putra tathA eka putrI thii| putrI ke pAsa eka suvarNa kA ghaTa thaa| rAjA ke putra ne use tor3avA kara usakA mukuTa bnvaayaa| isase rAjaputrI ko zoka huaa| kyoMki ghar3A usakA thaa| putra ko khuzI huI, kyoM ki usako mastaka para dhAraNa karane ke liye eka sundara mukuTa milaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 54 ] rAjA madhyastha rahA / usako na zoka huA na harSa / kAraNa ki usake ghara meM suvarNa dravya jitanA thA, utanA hI kAyama rhaa| isa prakAra pratyeka vastu meM utpAda, vyaya aura dhrauvya tInoM avasthAyeM (vartamAna) sthita haiN| utpAda, vyaya aura dhrauvya yahI vastu kA lakSaNa hai| vedAnta ke anusAra vastutatva sarvatho nitya hai / aura bauddha mata ke anusAra sarva vastu kSaNika hai / parantu jaina matAnusAra pratyeka vastu meM utpatti aura nAza hone se paryAya kI apekSA se vastu anitya hai tathA utpatti aura nAza hone para bhI vastu sthira hai| kyoMki dravya kI apekSA se vastu nitya hai| isa prakAra jaina darzana pratyeka vastu ko kathaMcit anitya mAnatA hai| utpAda vyaya aura dhrauvya paraspara kathaMcita bhinna haiN| tathApi ve sApekSa haiN| nAza aura sthiti ke binA kevala utpAda kA sambhava nahIM hai| tathA utpAda tathA sthiti ke binA nAza kA bhI sambhava nhiiN| isa prakAra utpAda aura nAza ke binA sthiti kA bhI sambhava nahIM hai| pratyeka padArtha meM ananta dharma vidyamAna haiN| padArthoM meM ananta dharmo ke ke mAne binA vastu kI siddhi nahIM ho paatii| jo ananta dharmAtmaka nahIM haiM vaha AkAza kusuma kI taraha asat hai| kyoMki AkAza meM na phUla hai na phUla meM ananta dharma hai| isase vaha sat nhiiN| jahAM sAdhya nahIM hai, vahAM sAdhana bhI nhiiN| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 ] nayAbhAsa jo naya kiMvA apekSA dUsare naya athavA apekSA kA niSedha kare; tathA amuka apekSA saccI aura zeSa sabhI khoTI hai, aisA kahatA hai, use paNDita loga nayAbhAsa kahate haiM--"durnaya" kahate haiN| 'sthAdvAda' ke prati galata-phahamI kA khulAsA bahuta se prasiddha vidvAna bhI "syAdvAda" siddhAnta ke sat aura asat ko pleTo Adi sad-asad ke siddhAnta ke sAtha tulanA karake "syAt" kA ardha sad-asad ko "sad-asad' kA mizraNa ginate haiM / ve kahate haiM ki "syAdvAda" arddha satya kI ora hameM le jAtA hai| parantu yaha abhiprAya satya se dUraho jAtA hai| isameM "lailA aura majanU" kA udAharaNa dekara prema dRSTi se naisargika prema aura vRddhoM kI dRSTi se unmAda kA prema, usameM samAveza karate haiN| yaha saba syAdvAda ke siddhAnta ke ajJAnatA kA sUcaka hai| usake liye nimnalikhita uddezya vizeSa upayogI hogaa| "ataH 'syAdvAda' hameM kevala jaise addha satya ko hI pUrNa satya mAnane ke liye bAdhya nahIM karatA, kintu vaha satya kA darzana karane ke liye aneka mArgoM kI khoja karatA hai|" / ___ * "syAdvAda kA itanA hI kahanA hai ki manuSya kI zakti sImita hai| ata: usa apekSita satya ko prApta karanA caahiye| apekSita satya ke jAnane ke bAda hama pUrNa-satya kevala jJAna ke sAkSAtakAra karane kA adhikArI hote haiN|" isa para se yaha samajhA jA sakatA hai ki 'syAdvAda' kA sat-asat yaha sat-asat kA (syAdvAda maJjarI pR0.26 se) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] mizraNa nahIM hai / aura na vaha addha satya ko sUcita karatA hai / pro0 Ananda zaGkara bApU bhAI dhruva ne bhI kahA hai ki vaha "vAda kA aJjana" hai / dUsare dRSTAnta se kaha sakate haiM ki vaha tAlA nahIM kintu kuJjI hai| mukadamA nahIM kintu nyAya taulane kA kAMTA hai / "syAdvAda" ke sat-asat rUpa ko jo satya aura asatya mAnate haiM, usameM "syAdvAda" kA jo " syAt" arthAt apekSita satya, bhI usako kaise lage 1 I 'dahI aura dUdha' kA AkSepa karane vAle ke liye bhI isa pustaka meM lohiyA kAleja ke pro0 zrI dhIrU bhAI ne " syAdvAda mata samikSA" kA abhiprAya dete huye kahA hai ki "syAdvAda ko dahI-dUdha kahane vAle bhrAnti meM haiM / " ve loga vedAnta jagata ko anirvacanIya kahate haiM / buddhi ko niHsvabhAva kahate haiN| aisA jo kathana karate haiM ve, una darzanakAroM kI mAnyatA ke anusAra yogya haiM / parantu sAtha hI sAtha " jaina darzana bhI jagat ko vaktavya hI kahatA hai / " aisA jo kahate haiM, vaha yogya nahIM / jaina darzana to jagata ke padArthoM ko "sat aura asat ubhaya mAnatA hai / isase jagat ko vacanIya tathA aniva canIya ubhaya kahatA hai / jo vaktavya kahate haiM, ve to vacana bolane ke sAta prakAra jise sapta-bhaMgI kahate haiM, usIkA tIsarA prakAra hai / usa saptabhaMgI kA svarUpa isI pustaka meM Age diyA jA rahA hai / usakA tAtparya yaha hai ki padArthoM meM ananta dharma haiM / unameM se eka sAtha kramazaH bolA jAya to nitya-anitya yaha do hI dharma bole jA sakate haiM / kintu 'yuga-pat' arthAta eka sAtha ve do dharma bhI binA krama se bolane se bole nahIM jA sakate / isaliye tIsarA bhaMgA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 57 ] (bheda) avaktavya kA kahA hai| kintu jagat ke sAtha usakA koI sambandha nahIM | jo loga jagata ke karttA Izvara ko mAnate haiM, ve hI sarvazaktimAna hai, anya usase nIce haiM, aisI mAnyatA vAle jagata ko bIca kA, mAdhyamika, satya-asatya kA mizraNa mAnate haiM / kintu jo loga, "AtmA so paramAtmA" yAnI AtmA vahI paramAtmA hai, Izvara hai, prabhu hai, sarvazaktimAna hai / aisA mAnate haiM, ve vaisI mAnyatA nahIM rakhate haiN| tathA "syAdvAda" kA siddhAnta vaisA sUcita bhI nahIM karatA / vaha to samagra satya kI ora le jAtA hai / "syAdvAda" mAnI satya aura nizcita mAnI hai / usameM asatya kiMvA anizcita kA sthAna nahIM hai / kyoMki vaha ApekSika satya haiM / hetu - pUrvaka vacana hai / jo hetu pUrvaka vacana hotA hai vaha satya hI hotA hai / anyathA vaha pramANa- zAstra ke AdhAra se hetvAbhAsa ho jAtA hai / isase samajhA jA sakatA hai ki "syAdvAda' kI vANI meM asatya tathA anizcatA ko sthAna nahIM hai / usameM saMzaya-vAda ko bhI sthAna nahIM hai / pro0 Ananda zaGkara bApUbhAI dhRva ne "syAdvAda" ke viSaya meM mata dete hue kahA hai, "syAdvAda" saMzayavAda nahIM, valki vastu-darzana kI vyApakatA kA jJAna sikhAtA hai / " vastu ananta dharmAtmaka hai / jisase usake ApekSika viruddha dharmoM kA bhI yaha samAveza kara sakatA hai udAharaNa ke taura para, eka hI manuSya pitA kI apekSA se putra tathA putra kI apekSA se pitA hai / isa prakAra unake ApekSika viruddha dharmo kA samAveza kara sakatA hai, vaha satya hai / kintu usase aisA nahIM samajhanA cAhiye ki vaha vastu usase viruddha svabhAva vAlIM dusarI vastu ko Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 58 ] apane meM samA detI hai| isase syAdvAda' ko 'ThaNDe ko usa aura uSNa ko ThaNDA" kaha ke jo AkSepa kiyA jAtA hai vaha satya se dUra hai| vastu mAtra, gva-svabhAva se satya hai aura para mvabhAva meM asatya hai / vaha para svabhAva vAlI vastu ko apane stya meM kisa prakAra milA sakatI hai, yaha buddhi-gamya bAta nahIM hai| (siddha prophesara harbarTa speMsara bhI kahatA hai ki AkRti phiratI hai, vastu nhiiN| yaha bAta "tripadI" ke siddhAMta kI puSTi karatA hai|) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 56 } syAdvAda yA apekSAvAda se hI yathArthatA aura pUrNatA kI prApti sambhava hai yadi sara viliyama hemilTana ke zabdoM meM kahA jAya to * padArtha mAtra paraspara sApekSa haiM; binA apekSA ke padArtha meM padArtha hI sambhava nahIM / azva kahane para anazva kI aura bhAva kahane para bhAva kI apekSA hotI hai" usakI yaha mAnyatA anekAnta siddhAnta se sarvathA milatI julatI hai| isase syAdvAda siddhAnta ke amUlya sUtra "arpitAnarpita siddha" kI bhI puSTi hotI hai / 'tatvArtha sUtra' meM isa sUtra ke do artha diye gaye hai / pahale hama usake prathama artha para vicAra karate haiM: -- pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai, kyoMki arpita yAne arpaNA arthAta apekSA se aura arpita yAne arpaNA anya apekSA se vastu ke viruddha svarUpa kI siddhi hotI hai| isaliye padArtha mAtra svarUpa se 'sat' aura para rUpa se 'asat' arthAta 'sadasata' rUpa hai, yaha pramANita hotA hai / 'sat' tathA 'asat' kI ekatra sthiti hue binA padArtha kabhI bhI ananta dharmAtmaka nahIM ho sakatA / isI se hI padArtha eka aura aneka rUpa hotA hai / padArtha kA padArthatra aura vyakti viziSTatva bhI isake binA nahIM bana sakatA / isIliye mAnanA par3atA hai ki vastu ke yathArtha evaM pUrNa svarUpa kI prApti yadi kisI se hotI hai to vaha kevala apekSAvAda arthAt syAdvAda hI se hotI hai / sara viliyama hemilTana kA bhI yahI kahanA hai / kevala 'sat' yA kevala 'asat ' niHsandeha ekatA meM vividhatA aura vividhatA meM ekatA kA dazana karake hI jainAcAryoM ne isa syAdvAda siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai| isa siddhAnta ne vizva kI mahAna sevA kI hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 60 ] mAna kara padArtha kI pUrNatA kI AzA karanA bAlU se tela nikAla ke samAna hai | syAdvAda meM 'syAt' zabda kA mUlyAGkana hai / isI taraha yaha zabda zabda-zAstra meM zabda mAtra para vijaya pAne kI bhI kuMjI hai / 'zyAt' kA artha hai - 'kathaMcit' / jo isakA 'kadAcit"" karate hai ve mUrkhatA aura syAdvAda siddhAnta se apanI ajJA sUcita karate haiN| kisI bhI zabda ke sAtha 'syAt' lagAne se vaha ananta dharmAtmaka ho jAtA hai / yaha anekAnta mArga kA dyotaka hai / isa siddhAnta ko apanAne se vaijJAnikoM kA kSetra viziSTa hotA hai / syAdvAda padArtha mAtra ko asaMkhya dRSTi binduoM se dekhanA sikhAtA hai / isI meM hI usakI gauravatA, vizAlatA aura viziSTatA hai / kasauTI para kase jAne ke bAda hI sau raMca kA sonA prApta hotA hai aura biloye jAne ke bAda chAcha meM se makkhana nikalatA hai / isa prakAra Dhola ke donoM bAjuoM kI taraha kisI bhI vastu ko jaba vividha dRSTi binduoM se dekhA jAtA hai tabhI usameM se sAra bhUta vastu prApta ho sakatI hai / vibhinna anveSaNa aura khojeM bhI isI siddhAnta ke AdhAra para hotI haiN| isa taraha yadi dekhA jAya tA vijJAna bhI 'syAdvAda' siddhAnta kA hI AbhArI hai / jagata meM jar3a aura cetana -- ye do pradhAna padArtha haiN| jar3a meM jar3atva aura cetana meM cetanatva lAne vAlA yadi koI hai to vaha kevala apekSAvAda yA syAdvAda hai / apekSA ke binA padArtha meM padArthatva hI nahIM bana sakatA, yaha Upara batAyA jA cukA hai| duniyAM meM aneka manuSya haiM, parantu unameM jaba manuSyatva AtA hai, tabhI unakI kImata hotI hai / anyathA 'manuSya rUpeA mRgAzcaranti' ke anusAra ve pazu kI koTi meM gine jAte haiM / "AtmatvaM" " Ane para hI AtmA mahAn banatA hai| puruSa bhI marda Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 61 ] tabhI kahalAtA hai jaba usameM puruSatva AtA hai isI taraha padArtha mAtra meM padArthatva lAne kA zreya ekamAtra apekSAvAda yA syAdvAda ko hI hai / itanA hI nahIM syAdvAda tulanAtmaka vacana vinyAsa kA bhI 'preraka hai / udAharaNa ke liye - yaha bar3A hai, yaha choTA hai yA yaha dhanI hai, yaha nirdhana hai / ityAdi jo tulanAtmaka prayoga hote haiM, ve saba isI siddhAnta ko lakSya kara hote haiM / aba hama ' arpitAnarpita siddha:' isa sUtra ke dUsare artha para vicAra kareM. - pratyeka vastu aneka prakAra se vyavahArya hai; 'aura arpaNA arthAt vivakSA ke kAraNa pradhAna vyavahAra hotA hai / kyoMki arpaNA pradhAna rUpa se padArtha mAtra 'sadasat' hai, yaha Upara kahA jA cukA hai / isa -sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki jaba 'sat' kI pradhAnatA hotI hai -taba 'asat' gauNa ho jAtA hai aura jaba 'asat' kI pradhAnatA 'hotI hai taba 'sata' ko gauNatA / isa prakAra padArtha meM ananta astitva aura nAstitva hotA hai| udAharaNataH - kiye karma - manuSya ko bhoganA hI par3ate haiM - isameM katRtvakAla pradhAna hai aura bhoktRtva kAla gauNa / kAlAntara meM bhoktRtva kAla pradhAna ho jAtA hai aura kartRtva kAla apradhAna parantu AtmA donoM kAloM meM eka sA hI rahatA hai / vandhyA strI sarvakAla vandhyA nahIM jaina zAstrakAroM ne madhyastha bhAva ke Upara bahuta jora diyA hai, ve zAstroM kA gUr3ha rahasya tathA dharmabAda bhI use hI mAnate haiM / itanA hI nahIM ve to yahAM taka kahate haiM ki usake dvArA prApta - zAstra ke eka padamAtra kA jJAna bhI saphala hai aura usake binA aneka zAstroM kA jJAna bhI nirarthaka hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI; kyoMki kisI na kisI kAla meM to vaha putravatI hotii| hI hai| azva kahane para anazva kI apekSA hotI hai, yaha bAta Upara sara viliyama hemilTana ke zabdoM meM kahI jA cukI hai| padArtha utpanna hotA hai, vyaya hotA hai aura dhra va rUpa meM padArthatva hamezA kAyama rahatA hai, isa prakAra kI tripadI ke siddhAnta ko yaha sUtra siddha karatA hai / suvarNa kA loTA tur3avA kara jaba hAra banavAyA jAtA hai, taba loTA pradhAna aura hAra apradhAna hotI hai| hAra ke taiyAra ho jAne para hAra pradhAna aura loTA apradhAna mAnA jAtA hai; parantu sonA-dravya dhruva rUpa meM sadA bartamAna rahatA hai| gAya khala khAtI hai, usase dUdha hotA hai-isameM khara pradhAna hai aura dUdha gauNa / dUdha se dahI banatA hai-yahAM dUdha pradhAna aura dahI gauNa / dahI se makkhana nikalatA hai, isameM dahI pradhAna tathA makkhana apradhAna / makkhana se ghI banatA hai-isameM makkhana pradhAna aura ghI gauNa rUpa meM hai / isa prakAra vastu mAtra aneka rUpa se vyavahArya hai| astitA nAstitA bhI ameM ananta bAra hotI rahatI hai aura padArthatva hamezA kAyama rahatA hai, yaha bAta Upara ke dRSTAnta se spaSTa ho jAtI hai| binA 'asat' ke na 'sata' sambhava hai aura na binA 'sata' ke asat hii| isI liye padArtha mAtra 'sadasata' rUpa hai, yaha siddha hotA hai| anekAnta mArga kI apekSA ekAnta mArga bahuta hI anarthakArI hai, yaha nIce ke dRSTAnta se samajhA jA skegaa| kisI samaya tIna zAstrI dezATana ke liye nikale / rAste meM kisI vRkSa ke nIce alaga alaga sthAna para vizrAma karane lge| vRkSa para eka bandara baiThA thA, parantu bhinna bhinna jagahoM para sthita hone ke kAraNa koI usako samUce rUpa meM na dekha skaa| pahalA usakA kevala muha hI dekha sakA, dUsare ko usakA kevala peTa hI dikhAI diyA aura tIsarA kevala usakI pUcha hI dekha paayaa| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisane muDa dekhA thA vaha peTa aura pUcha dekhane vAloM ko mithyA batalAtA thA / jisane peTa dekhA thA vaha zeSa do ko jhUThA kahatA thA aura jisane pUcha dekhI thI vaha muha aura peTa dekhane vAloM ko asatyavAdI batalAtA thaa| isa prakAra tInoM paraspara jhUThA, luccA Adi kaha kara jhagar3ane lge| itane meM hI bandara vRkSa para se kUda pdd'aa| usako isa samagra rUpa meM kUdA dekha kara ve saba stabdha raha gaye aura Azcarya karane lge| aba unheM apanI apanI bhUla samajha meM AI / isa taraha ekAnta mArga bahuta anarthakArI hai, jabaki anekAnta mArga hamezA hitAvaha hai| ___ "zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra jisa samaya kauzAmbI nagarI meM padhAre taba vahA~ ke rAjA kI bahina jayantI ne, jo zayyAtarI ke rUpa meM prasiddha hai, bhagavAna se prazna kiyA ki- he bhagavana ! jAgate huye acche yA sote huye ?" bhagavAn ne uttara diyA."bahuta soM kA jAgRti rahanA acchA hai aura bahuta soM ko sote rahanA hI acchA hai / jAgRta rahakara jo dharma kArya karate haiM,unakA jAganA acchA hai aura jo jAgakara adharma meM pravRtta hote haiM, unakA sote rahanA hI acchA hai|" isa prakAra kula teraha prazna jayantI zrAvikA ne bhagavAna se kiye the, jinakA bhagavatI sUtra meM ullekha huA hai / * zyanekAntavAda---jaina tatvajJAna kI khAsa vizeSatA hai| kucha vidvAn vaidika darzana meM athavA bauddha darzana meM anekAntavAda ko udgama honA batalAte haiM, parantu yadi aitihAsika dRSTi se dekhA jAya to jJAta hotA hai ki---kisI bhI jainettara darzana se ane___ yaha uddharaNa vidvadratna pUjya jambu vijayajI mahArAja sAheba kI ora se prApta huA thaa| pramaGgavaza isako yahA~ uddhRta kiyA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 64 ] kAntavAda kI utpatti nahIM / vastutaH yaha jaina darzana kA apanA eka svatantra aura viziSTa siddhAnta hai / itanA hI nahIM jagat kI tatva vicAradhArA meM anekAntavAda eka maulika aura amUlya hissA hai| anekAntavAda pR0 138 x X X 'sat ' vastu kadApi nirapekSa, straya kendrita yA amUrta nahIM ho sakatI | vastutaH anya sat padArthoM ke sAtha anekavidha sambandha se jur3I huI hone se vaha anantadharmAtmaka hai / 'sat ' hI eka tathA aneka banatA hai / sAtha hI vaha bhI hai aura anitya bhI sAmAnya rUpa bhI hai aura vizeSa rUpa bhI. kUTastha bhI hai aura pariNAmI bhI. vaha dravya rUpa bhI hai aura paryAya rUpa bhI / isa prakAra Upara se dekhane para vaha paraspara virodhI dharmoM kA dhAma dikhAI detA hai / kAraNa yaha ki ina sabhI dharmoM kA 'sat ' meM samanvaya ho jAtA hai / yahI syAdvAda kA sAra hai / aura yahI syAdvAda jaina darzana kA AtmA hai / anekAntavAda 136 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna- -naya kA artha kyA hai ? uttara- AMzika (aMzataH) satya kA nAma naya hai / aneka dharma vAlI vastu meM kisI eka dharma vizeSa ko sparza karane vAle abhiprAya ko jaina zAstroM meM naya kI sajJA dI gaI hai / prazna - nizcaya naya yAne kyA ? uttara - jo dRSTi vastu kI tAttvika sthiti ko arthAt usake mUla strarUpa ko sparza karatI hai, usako nizcaya naya kahA gayA hai / - [ 65 ] naya rekhA darzana praznottarAvalI prazna- vyavahAra naya kA kyA matalaba hai 1 uttara - jo dRSTi vastu ke bAhyAvasthA kI ora lakSya karatI hai, usako vyavahAra naya kahate haiM / prazna- naya kI vizeSa vyAkhyA kIjiye / uttara - abhiprAya prakaTa karane vAlA zabda, vAkya, zAstra yA siddhAnta--- ye sabhI naya kahe jA sakate haiM / prazna - naya sampUrNa satya rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai yA nahIM ? uttara--nahIM / -- prazna- kAraNa ? uttara - abhiprAya yA vacana prayoga jaba gaNanA ke bAhara haiM to * prastuta lekha saMvat 1688 meM prakAzita 'jainatattvasAra' nAmaka merI pustikA se liyA gayA hai| yaha 'AtmAnanda prakAza ' ke pustaka 8 aMka 2 ke dUsare pRSTha meM bhI prakAzita huA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66 / naya unase bhinna nahIM, ataH unakI gaNanA nahIM ho sktiiN| prazna-dravya kise kahate haiM ? uttara-mUla padArtha ko dravya kahate haiN| prazna-aura paryAya ? uttara-dravya ke pariNAma ko paryAya kahate haiN| .. prazna- kyA kisI vastu kA sarvathA nAza yA utpatti saMbhava hai ? uttr-nhiiN| prazna-nayA bhAsa se kyA tAtparya hai ? uttara-vastu ke kisI dharma vizeSa ko svIkAra karake usake anya dhoM ko svIkAra na karane vAlI dRSTi--nayA bhAsa hai| prazna-naya ke kitane bheda haiM ? uttara-sAta / prazna-unake nAma kyA hai ? uttara-1 naigama, 2 saMgraha, 3 vyavahAra, 4 RjusUtra, 5 zabda, 6. ____samabhirUr3ha aura 7 evaMbhUta / prazna-ina meM dravyArthika kauna se haiM aura paryAyAthika kauna se ? uttara-pahale cAra dravyArthika haiM aura zeSa tIna paryAyAthika / prazna-naigama naya kA kyA svarUpa hai ? uttara-yaha naya vastu ko sAmAnya, vizeSAdi jJAna ke jariye nahIM kintu usako sAmAnya vizeSAdi aneka rUpa se mAnatA hai| jaise-maiM loka meM rahatA huuN| prazna - aura spaSTa kiijiye| uttara-jaba koI pUchatA hai ki - tuma kahA~ rahate ho to kahA jAtA hai ki-loka meN| phira jaba pUchatA hai ki kisa loka meM ? to uttara dete haiM-bharatakhaNDa meM / phira kisa deza meM ? to uttara dete haiM-gujarAta meN| isa prakAra naigama naya Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu ko sAmAnya vizeSAdi jJAna dvArA nahIM mAnakara upara likhe anusAra sAmAmya vizeSAdi aneka rUpa se mAnatA hai| sAmAnya hI vizeSa ho jAtA hai aura vizeSa sAmAnya / yaha naya arA grAhI hai; ata: deza (khaNDa ) ko bhI sampUrNa satya rUpa meM mAna letA hai| sAtha hI yaha kalpanA kA bhI azraya letA hai aura usI mutAbika vyavahAra karatA hai / phira bhI usako eka rUpa se nahIM; jaisA ki pahale kahA gayA hai-aneka rUpa se mAnatA hai| prazna -isa naya ke bheda kitane aura kyA haiM ? uttara-isa ke tIna bheda hai, jo isa prakAra haiM-1 bhUta, 2 bhaviSya 3 vrtmaan| prazna -bhUta naya se kyA abhiprAya hai ? uttara-jo naya bhUtakAla meM ho jAne vAlI vastu kA vartamAna kI taraha vyavahAra karatA hai, vaha bhUta naigama hai| udAharaNa ke taura para-divAlI ke dina yaha kahanA ki Aja bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huaa| prazna-bhaviSya naigama kA kyA artha hai ? uttara-bhaviSya meM hone vAlI vastu ko ho gaI kahanA-bhaviSya naigama hai| jaise cAvala pUre na pake hoM phira bhI kahanA ki cAvala paka gye| prazna-vartamAna naigama kise kahate haiN| uttara --kriyA prArambha na hone para bhI taiyArI dekhakara ho gaI - kahanA-vartamAna naigama hai|| prazna saMgraha naya kA kyA matalaba hai ? uttara-'sam' kA artha hai-samyaka prakAra se, graha yAnI grahaNa karanA / jo samyaka prakAra se grahaNa karatA hai, vaha saMgraha naya hai / isa meM sAmAnya kI mAnyatA hai vizeSa kI nhiiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 68 ] prazna-pUrI vyAkhyA kiijiye| uttara-yaha sAmAnya jJAna ke dvArA saba vastuoM ko apane meM samAviSTa kara letA hai| arthAt sAmAnya jJAna kA viSaya kahatA hai| prazna -vyavahAra naya yAne kyA hai ? uttara -isa naya meM vizeSa dharma kI pradhAnanA hai / yaha Ama ke liye vanaspati lo, aisA na kaha kara pAma lo, aisA spaSTa nirdeza karatA hai| prazna - RjumUtra naya kA kyA prAzaya hai hai ? uttara - yaha naya vartamAna samayagrAhI hai aura vastu ke nava-nava rUpAntaroM kI ora lakSya detA hai| yaha suvarNa ke kaTa, kuNDala Adi paryAyoM ko to dekhatA hai, parantu inake atirikta sthAyI dravya-suvarNa kI tarapha isakI dRSTi nahIM jaatii| isaliye isa naya kI dRSTi se sadA sthAyI dravya nahIM hai| prazna-zabda naya kise kahate haiM ? uttara-zabda ke aneka paryAyoM ke artha ko mAnane vAlA zabda naya hai| jaise indra ko zaka, purandara adi nAmoM se bhI khnaa| kapar3A, vastra, lugar3A bhAdi zabdoM kA eka hI atha hai, aisA isa naya kA mAnanA hai| prazna - samabhirur3ha naya se kyA tAtparya hai ? / uttara -yaha naya kahatA hai ki-eka vastu kA sakramaNa jaba anya vastu meM ho jAtA hai, taba vaha avastu haiN| jaise- 'indra' zabda rUpa vastu kA saMkramaNa jaba zaka meM ho jAtA hai| taba usakA bhinna artha ho jAtA hai| 'indra' za da kA artha hai - aizvaryazAlI, zakra kA zaktizAlI aura purandara kA artha hai zatraoM ke nagara ko nAza karane vAlA ho jAtA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66 / hai yadyapi ye sabhI zabda indra ke paryAya vAcaka haiM, parantu kyoMki unakA artha bhinna hai, isaliye ve paraspara bhinna haiM, aisA yaha naya mAnatA hai| prazna-evaMbhUta naya kA kyA matalaba hai ? uttara-jisa vastu kA jo kArya-prayojana hai, usako pUrA karatI huI sAkSAt dekhI jAya tabhI usako usa nAma se kahanA cAhiye anyathA nahIM; aisA isakA naya kA mAnanA hai / jaise-'ghaTa' zabda meM 'ghaTa' yaha prayojaka dhAtu haiM aura usakA artha hai, ceSTA krnaa| isaliye kisI strI ke mastaka para ArUr3ha ho kara pAnI lAne kA kArya pUrA karane vAlA ghaTa hI isa naya ke anusAra ghaTa zabda vAcya hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] pramANa ! prazna - naya aura pramANa meM kyA antara haiM ? 1 uttara - naya aura pramANa donoM hI jJAna hai, parantu una donoM meM bheda yaha hai ki naya vastu ke eka aza kA bodha karatA haiM, jaba ki pramANa usake sarvAzoM kA / vastu meM aneka dharma hote haiM, unameM se jaba kisI eka dharma ke dvArA vastu kA nizcaya kara liyA jAtA hai, taba vaha 'naya' kahalAtA hai jaise nityatra dharma dvArA AtmA athavA pradIpa nitya hai, aisA nizcaya kara lenA / jaba aneka dharmoM dvArA vastu kA aneka rUpa se nizcaya kiyA jAtA hai to vaha pramAsa kahA jAtA hai / yathA - nityatva, anityatva Adi dharmoM dvArA AtmA athavA pradIpa nityAnitya Adi aneka rUpa haiM, aisA nizcaya karanA / dUsare zabdoM meM kaheM to 'naya' pramANa kA eka a Mza mAtra hai aura pramANa aneka nayoM kA samUha rUpa hai / kyoMki naya vastu ko eka dRSTi se grahaNa karatA hai aura pramANa usako aneka dRSTi se grahaNa karatA hai / prazna - pratyakSa aura parokSa jJAna kise kahate haiM ? uttara -- jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA kI yAgyatA ke bala para utpanna hotA hai, vaha pratyakSa hai / isake viparIta jo jJAna indriya aura manakI sahAyatA se paidA hotA hai, vaha parokSa hai / prazna -- kaunasA jJAna parokSa hai ? uttara---mati aura zruti ye donoM jJAna parokSa haiM / prazna- -kaunasA jJAna pratyakSa hai ? uttara- -avadhi, manaH paryAya aura kevala jJAna ye pratyakSa haiM / 641 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1 } prazna--- zrImad devacandra jI kRta ) 'naya cakrasAra ke anusAra pramANa kA kyA svarUpa hai ? uttara-sarvanaya ke svarUpa ko grahaNa karane vAlA tathA jisameM sarva dharmoM kI jAnakArI hai, aisA jJAna pramANa zabda vAcya hai| pramANa kA artha hotA hai.-nApa / tInoM lokoM ke sarva prameya ko nApane vAlA jJAna pramANa hai| aura usa pramANa kA kartA AtmA pramAtA hai / vaha pratyakSAdi pramANoM se siddha hai / pramANa ke mUla do bheda haiM--pratyakSa aura parokSa / AtmA ke upayoga se indriya pravRtti binA jo jJAna utpanna hotA hai, vaha pratyakSa haiM / do bheda haiM-- 1 deza pratyakSa aura 2 sarva pratyakSa / avadhijJAna aura mana: paryAya jJAna kI gaNanA deza pratyakSa meM hotI hai, avadhi jJAna pudgala ke kucha paryAyoM ko jAnatA hai aura manaH paryAya jJAna mana ke samasta paryAyoM ko pratyakSa rUpa se jAnatA hai, parantu anya dravya ko nahIM jAnatA isIliye ina donoM jJAnoM ko deza pratyakSa kahA gyaa| kyoMki vaha amuka dezApekSayA vasta ko jAnatA hai, sarva dezApekSayA nhiiN| __ kevala jJAna, jIva tathA ajIva, rUpI tathA arUpI sampUrNa loka ke trikAlavI bhAva ko pratyakSa rUpa se jAnatA hai, ataH vaha sarga pratyakSa haiN| mati jJAna tathA zruta jJAna ye donoM aspaSTa jJAna hai, isaliye parokSa jJAna kahalAte haiN| parokSa pramANa ke cAra bheda haiM-(1) anumAna (2) upamAna (3) Agama (4) arthaaptti| jisa cinha se padArtha pahicAnA jAtA hai, usako liMga kahate haiM, usase jo jJAna hotA hai, vaha anumAna pramANa hai / arthAt liMga dekhakara vastu kA nirNaya karane Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SR ] vAlA pramANa anumAna pramANa hai / jaise-girigahara (guphA) meM dhUmra ( dhuA~ kI rekhA dekhakara anumAna karanA ki - yaha parvata agni vAlA hai / isa prakAra pakSa tathA sAdhya kahanA isa udAharaNa meM parvata pakSa aura agni sAdhya haiM / rasoIye ne rasoIghara meM dhaoM aura agni ko eka sAtha dekha kara yaha vyApti nirdhArita kI ki jahAM jahA~ dhuAM hotA hai, vahAM-vahAM agni hotI hai / isa prakAra vyApti kA nirdhAraNa karanA - zuddha anumAna pramANa haiM / sadRzatA ke dvArA ajJAta vastu kA jo jJAna hotA hai, vaha upamAna pramANa hai / jisa taraha gAya zabda se usake sadRza baila yA gavaya kA jo jJAna huA vaha upa-mAna pramANa hai / kisI phalarUpa liMga ke dvArA ajJAta padArtha kA nizcaya karane vAlA jJAna arthApatti kahalAtA hai / yathAdevadatta zarIra se puSTa hai, parantu vaha dinako bhojana nahIM karatA / to arthApatti pramANa ke dvArA jAnA jAtA hai ki dina ko nahIM to rAta ko jImatA hogA anyathA usakA zarIra puSTa nahIM ho sakatA / zna - naiyAyikoM kI dRSTi se pramANa kA svarUpa batAiye / uttara - pramIyate'neneti pramANam" jisake dvArA vastu kA barabara nizcaya hotA hai, vaha pramANa kahalAtA hai / usake do bheda haiM- ( 1 ) pratyakSa aura (2) parokSa / mana sahita cakSu Adi indriyoM se jo jJAna hotA hai vaha pratyakSa aura usase viparIta jJAna parokSa jJAna hai / parokSa viSayoM kA jJAna : parokSa pramANa se hotA hai / pratyakSa ko iMgaliza meM Direct aura parokSa ko Indirect kahate haiM / parokSa ke pAMca bheda haiM1smaraNa 2pratyabhijJAna 3take 4anumAna aura 5 Agama | Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 73 ] smaraNa - pUrva meM anubhava kI huI vastu kI smRti honAsmaraNa hai / pratyabhijJAna --- khoI huI vastu jaba vApisa hAtha meM AtI ha', tatra 'yahI vaha hai' isa prakAra kA jo jJAna udita hotA hai, yaha pratyabhijJAna hai 1 smaraNa hone meM pahale ke anubhava hI kAraNabhUta haiM. jaba ki pratyabhijJAna donoM kI sahAyatA se hotA hai / isameM donoM kA samAveza ho jAtA hai / pahile kisI vyakti ko dekhA ho aura bAda meM vahI sAmane mile taba hama kahate haiM ki isI vyakti ko maiMne pahale bhI dekhA thA / isa prakAra isameM anubhava aura smaraNa donoM samAviSTa haiM / tarka - jo vastu jisake abhAva meM nahIM rahatI, usa vastu kA isake sAtha jo sahabhAva sambandha hai, usakA nizcaya karane vAlA tarka hai / udAharaNa ke taura para - binA agni ke dhuAM nahIM hotA arthAt agni ke abhAva meM dhuAM nahIM raha sakatA / inake isa sahabhAva sambandha ko zAstroM meM 'vyApti' kahA jAtA hai| jaba taka ki agni ke sAtha dhuA~ kA sambandha pahile kabhI dekhA na ho taba taka dhuA~ dekhakara agni kA anumAna nahIM kiyaa| 1 jA sakatA / I anumAna -- arthAt jisa vastu kA anumAna karanA ho usa vastu ko chor3a kara anyatra na rahane vAlA hetu / jaise bhagave raGga kA jhaNDA dekha kara yaha jJAna honA ki yahAM mahAdeva kA mandira hai / arthAt hetu ko lekara vastu kA nizcaya karane vAlA anumAna pramANa hai / Agama-- sadbuddhi vAle, yathArtha upadeSTA, jinako Apta kahA jAtA hai, aise puruSoM ke kathana ko Agama pramANa kahA jAtA hai / (jaina darzana ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 74 ] nikSepa nikSepa kA nAma nirdeza nAmasthApanA dravyabhAvatastannayAsaH / / (nAma + sthApanA + dravya + bhAvataH + tat + nyAsa: sUtrArtha-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva se inakA samyagdarzana tathA jovAdi kA nyAsa arthAt vibhAga hotA hai| vizeSArtha vyAkhyA prazna-nikSepanyAsa yAnI kyA ? uttara-eka hI zabda prayojana athavA prasaga ke amusAra aneka arthoM meM prayukta hotA hai| pratyeka zabda ke kama se kama cAra artha dekhe jAte haiM aura yaho cAra artha isa zabda ke sAmAnya artha cAra vibhAga he| ina vibhAgoM ko hI 'nikSepa' yA 'nyAsa' saMjJA dI gaI hai| prazna-inako jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-isase tAtparya samajhane meM saralatA hotI hai| isase yaha pRthakkaraNa ho jAyagA ki samyaga darzana Adi artha aura tatva rUpa se jIvAjIvAdi artha amuka prakAra kA lenA cAhiye dUsare prakAra ke nhiiN| prazna-nAma nikSepa kA kyA artha hai ? uttara- jo artha vyutpatti siddha na hokara kevala mAtA pitA athavA dUsare logoM ke saMketa se jAnA jA sakatA hai, usako nAma nikSepa kahate haiN| yathA-koI eka aisA vyakti hai, jisameM sevaka ke koI guNa nahIM, parantu kisI ne usakA nAma sevaka rakkhA isaliye usako sevaka nAma se pahicAnA jAtA hai / yaha nAma sevaka hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 75 ] prazna-sthApanA nikSepa kise kahate haiM ? uttara-jo vastu mUla vastu kI pratikRti, mUrti athavA citra ho yA aisI koI bhI cIja jisameM mUla vastu kA Aropa kiyA gayA ho to vaha sthApanA nikSepa hai| jaise kisI mahApuruSa kA citra mUrti, Adi sthApanA haiN| prazna-dravya nikSepa kise kaheMge ? uttara-jo artha bhAva nikSepa kA pUrva rUpa athavA uttara rUpa ho, vaha dravya nikSepa hai| jaise koI aisA vyakti hai, jo vartamAna meM sevA kArya nahIM karatA, parantu yA to usane bhUtakAla meM sevA kArya kiyA thA yA bhaviSya meM karane vAlA hai to vaha dravya sevaka hai| prazna-bhAva nikSepa se kyA tAtpaya hai ? uttara-jisa atha meM zabda kA vyutpatti nimitta aura pravRtti nimitta samAna rUpa se ghaTita hotA ho vaha bhAva nikSepa hai| aisA vyakti jo sevA kA kArya karatA hai, bhAva sevaka khlaaygaa| prazna-samyak dazana Adi mokSa mArga ke aura jIva ajIva Adi tatvoM ke cAra vibhAga- nikSepa saMbhavita haiM, to yahAM kauna se samajhe ? uttara-prastuta prakaraNa meM bhAva rUpa samajhanA / prazna-saMkSepa meM nAma sanbandhI vivecana kiijiye| uttara-nAma do taraha ke hote haiM-yaugika aura ruuddh'| rasoIyA, kalaIgara Adi yaugika nAma haiM / gAya, ghor3A Adi rUr3ha zabda haiM / yaugika zabda vyutpatti nimitta haiN| aura rUr3ha zabda pravRtti nimitta kyoMki unakA artha rUr3hi ke anusAra hotA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 76 ] sapta bhaMgI svarUpa (yoganiSTha AcArya zrImad buddhisAgara sUrarikRta 'AtmaprakAza se uddhRta ) prathama bhaMga 'syAdastyeva ghaTa.' (syAt+asti+evaM+ghaTa:) amuka dRSTi se ghaTa hai| __ jisameM svataH ke dravyAdika cAra dharmoM kI vyApakatA hai, usako asti svabhAva kahate haiN| unameM se dravya-guNa paryAya samUha kA AdhAra hai / kSetra-pradeza rUpa hai / arthAt sarvaguNa paryAyAvasthA kA avasthiti rUpa-jo jisako rakhatA hai, vaha usakA kSetra hai| utpAda vyaya dhruva rUpa se vartanA kA nAma kAla hai| bhAva- yaha sarva guNa paryAya kA kArya dharma hai / tatra-jIva dravya kA sva, dravya pradeza guNa kA samudAya dravya hai| jIva ke asaMkhyAta pradeza hI kSetra haiM tathA jIva ke paryAyoM meM kArya kAraNAdi kA jo utpAda vyaya hai, vahI svakAla hai / AtmA ke guNa paryAya kA kArya dharma hI usakA svabhAva hai| isa prakAra svadravyAdika catuSTaya rUpa se jo pariNata hotA hai, usako hI dravya kA astiva smjhnaa| dravya kA asti svabhAva anya dharma ke rUpa meM pariNata nahIM hotaa| sarva dravya sva dravyAdika catuSTaya kI apekSA se asti svabhAva vAlA hai; ataH ajIva rUpa meM pariNata nahIM hotaa| koI jIva anya jIva ke rUpa meM pariNata nahIM hotA isI taraha dharma dravya adharma ke rUpa meM, adharma dharma ke rUpa meM tathA jIva kA eka guNa anya guNa ke rUpa meM pariNata nahIM hotaa| jJAna guNa meM jJAna kA astiva aura darzanAdika anya guNoM kA nAstiva haiN| cakSudarzana meM acakSudarzana kA nAstiva aura cakSudarzana kI astiva hai| eka guNa ke ananta paryAya haiM tathA saba paryAya dharma samAna haiM; kintu eka Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 77 ] paryAya ke dharmoM kA dUsare meM koI astitva nahIM haiN| isI prakAra anya paryAya ke dharma prathama paryAya meM nahIM haiM / isaliye sarva dravya apane dharma kI apekSA se asti rUpa haiM / iti svabhAba svarUpa rUpa prathama bhaGga dvitIya bhaMga 'syAnnAstyeva ghaTaH' (syAt+na+asti - eva + ghaTa: ) arthAt kisI apekSA se ghaTa nahIM haiM / eka dravyAdika ke jo dravya, kSetra kAla bhAva haiM, ve sadA usI meM avaSTambha rUpa se rahate haiM / vivakSita dravyAdika se bhinna dravyAdi ke dharmo kA vyAvRtti para-dharma hai, vaha vivakSita ghaTa meM nahIM arthAt isameM unakI nAstiva hai; isaliye vaha nAsti svabhAva vAlA huA / lekina yaha nAstiva ajIva dravya meM asti rUpa se vartamAna haiN| ghaTa meM ghaTa ke dharmo kA sadbhAva aura paTAdi dharmoM kA abhAva hai isIliye ghaTa meM ghaTatva kA astitva aura pattra kA nAstitva hai tathA jIba meM jJAnAdi guNoM kA astitva aura pudgalAdi kA nAstitva hai / 'bhagavatI sUtra' meM bhI kahA hai- "he gautama! adhyantaM atti pariNamai, na vittaM na thitte paraNamai" isI taraha 'ThANAMga sUtra' meM bhI - 11 siya athi 2 siya nathi 3 siya - ayi nathi 4 siya avaktavyaM" isa prakAra kI caturbhagI kA ullekha hai / zrI vizeSAvazyaka sUtra meM kahA haiM ki- jo bastu ke astitva nAstitva dharma ko jAnatA hai, vaha samyaka jJAnI hai aura jo inake svarUpa ko nahIM janatA vaha midhyAtvI haiN| isI taraha jo pathArtha rUpa meM jAnatA haiM vaha bhI usI koTi meM hai / kahA bhI haiM : -- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 78 ] dravya, guNa aura paryAya meM se pratyeka kI saptabhaMgI banatI hai| isa saptabhaMgI ke pariNAma ko hI syAdvAdapana kahA gayA hai| svadharma meM pariNata honA asti dharma hai aura anya dharma meM pariNata honA nAsti dharma hai / yaha saptabhaMgI vastu dharma meM hai / vastu apane paryAya meM vartamAna hai, usameM anya paryAya kA, jisameM dUsarI vastu pariNata hai, asadbhAva hai / vaha nAsti dharma hai| eka hI vastu meM asti aura nAsti dharma samakAla meM rahate haiM / vastu ke ananta asti aura ananta nAsti dharma kevala jJAnI ko samakAla meM hI bhAsita hote haiM tathA bhagAntara bacana se unako kaha bho sakate haiN| chadmastha unake samakAlika astitva ko zraddhApUrvaka mAnatA hai| zrI zruta kevalI ko vastu ke ananta dharma kramazaH bhAsita hote haiM kyoMki bhASA ke dvArA unakA kathana kramazaH hI ho sakatA hai| saba dharmoM kA kathana eka sAtha honA sambhava nahIM, yahI kAraNa hai ki unake pUrva meM 'syAt' pada kA prayoga kiyA jAtA hai anyathA kathana meM asatyatA AtI hai| isIliye 'syAt' zabda pUrvaka saptabhaMgI kA prayoga kiyA jAtA hai| dravya, guNa, paryAya svabhAva hai vaha saba dravyoM meM samAna hai, isako hI dRSTAnta dvArA samajhAte haiN| muha, oSTa, galA, kapAla kukSitalA Adi saba paryAya kI apekSA se ghaTa sat hai| ghaTa meM usake payoyAdi kA jaba sadbhAva mAnA jAyagA tabhI kumbha usake dharma kI apekSA se sat kahA jA sakatA hai| anya dharmoM kA usameM abhAva hai yaha sUcita karane ke liye 'syAt' pUrvaka asti bhaMga kahanA caahiye| isa prakAra 'syAt asti ghaTa:' yaha prathama bhaMga huaa| isI taraha jIva jJAnAdi dharmoM kI apekSA se asti rUpa hai, isaliye 'syAt asti jIvaH' yaha prathama bhaMga huA / paTa meM vartamAna zarIra ko DhakanA, lambA phaila jAnA ityAdi dharmoM kA ghaTa meM nAstiva hai, kyoMki ye dharma paTa ke haiM ghaTa ke nahIM, isaliye paTa ke dharmoM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 76 ] kI apekSA se ghaTa asat hai yahI bAta jIva ke viSaya meM bhI kahI jA sakatI hai| jIva meM acetana, dravya, mUrta, paryAyAdi dhama kI nAstitA hai ataH inakI apekSA se jIva asat hai / isa prakAra "syAnnAstvei ghaTa" athavA 'syAnnastvei jIvaH' yaha dUsarA bhaMga huA ajIva meM acetanAdi dharmoM kI astitA hai, yaha batAne ke liye hI syAt pada kA prayoga huA hai 1 tRtIya bhaMga 'syAdavaktavya eva ghaTaH kathaMcit ghaTa vaktavya hai / sarva ghaTAdi vastu apane dravya paryAdi kI apekSA se 'sat' aura anya dravya paryAdi kI apekSA se 'asat' hai| isI taraha jIva bhI jJAnAdi dharmoM kI apekSA se 'sat' aura acetanAdi dharmoM kI apekSA se 'asat' hai / isa prakAra eka hI vastu meM satva tathA asatva donoM dharma samakAla meM vartamAna haiM / parantu vANI se donoM dharmoM kA kathana yugapata sambhava nahIM, kyoMki bhASA meM aisA koI sAMketika zabda hI nahIM, jisake dvArA donoM dharmoM kA samakAla meM jJAna ho sake / ataH 'syAt avaktavya eva ghaTa:' yaha tIsarA bhaGga hai / vastu dharma sarvathA vacana agocara hai, isa ekAnta dRSTi kI zaMkA ke samAdhAna ke liye 'syAt' pada kA prayoga kiyA gayA. hai 1 syAt + avaktavya + eva + ghaTaH ) Upara ke tInoM bhaGga vikalAdezI aura zeSa cAra bhaGga kalAdezI haiN| cauthA bhaMga | 'syAdastyeva, syAnnAstyeva ghaTaH (syAtH + asti + eva syAt + na + asti evaM ghaTaH ) kisI apekSA se ghaTa hai aura kisI apekSA ghaTa nahIM hai F Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka deza meM svaparyAya ke astitva se aura anyatra para paryAya ke nAstitva se vastu meM satva tathA asatva isa prakAra donoM dharma vidyamAna haiN| jisa taraha ghaTa svaparyAya kI dRSTi se sat aura paryAdi para paryAya kI dRSTi se asat hai arthAt ghaTa svaparyAya se ghaTa aura para paryAya se aghaTa haiM. isI taraha jIva meM bhI svaparyAyoM kI AstitA aura para paryAyoM kI nAstitA eka hI kAla meM hai, parantu kahane meM asaMkhyAtA samaya lagAte haiN| isIliye syAt asti nAsti isa caturtha bhaMga kA pratipAdana kiyA gyaa| pAMcavA bhaMga / _ 'syAdastyeva myAdavakta yeeva ghaTa:' (syAta+asti+eva, syAta+avaktavya+eva + ghaTa:) arthAt kathaMcit ghaTa hai aura kathaMcit avaktavya hai| eka deza meM svaparyAya kI apekSA se asti aura anyatra eka sAtha svapara ubhaya paryAyoM kI dRSTi se satva aura asatva donoM dharmoM kA samakAlika kathana kisI sAMketika zabda ke prabhAva meM asambhava hone se 'syAt asti rayAda vaktavya' rUpa pAMcavA bhaMga khaa| chaTTA bhaMga / 'syAnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTa:' (syAt + na asti, syAta + avaktavya+aiva + ghaTa:) arthAta amuka dRSTi se ghaTa nahIM hai aura amuka apekSA se vaha pravaktavya hai| eka deza meM para paryAya kI apekSA se nAstitva dharma kI mukhya rUpa se vivakSA karane ke bAda svaparyAya se astitva aura para paryAya se nAstitva- isa prakAra sva para ubhaya paryAya kI dRSTi se Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1] satvAsatva kA yugapata kathana nahIM ho sakatA, kyoMki para paryAya se kumbha akumbha hai isIliye avaktavya hai aura binA kathameM kiye zrotA ko usakA jJAna nahIM ho sakatA isaliye anya bhaMgoM ke anusAra 'syAta' pada lagAkara, syAnnAsti' abaktavya rUpa chaTThA bhaMga kahA gyaa| sAtavAM bhaMga / - 'syAdarameva syAnnAstmeva ghaTaH syAta+asti + eva + syAta+ na+asti + eva+syAta+avaktavya+eva+ghaTaH) ___ arthAta kisI dRSTi se ghaTa hai, kisI dRSTi se ghaTa nahIM hai aura kisI dRSTi se ghaTa avaktavya hai| eka deza meM svaparyAya kI apekSA se astitva aura anyatra para paryAya kI apekSA se nAstitva tathA anya deza meM svapara rUpa ubhaya paryAyoM kI apekSA se satvAsatva rUpa ubhaya paryAyoM kA samakAlika kathana avaktavya hone ke kAraNa ubhaya dharmoM kI vivakSA ke liye syAt asti nAsti yugapata vaktavya rUpa'sAtavAM bhaMga hubhaa| isa prakAra eka dharma ko lekara yaha saptabhaMgI kahI gaI hai / 'naya cakra' meM tIsarA bhaGga 'syAdavaktavya' ko likhA hai 'sammati tarka' ke dvitIya kAMDa meM saptabhaGgI ke svarUpa kA pratipAdana huA hai, usameM bhI 'syAdavaktavya' ko hI tIsarA bhaMga batalAyA gayA hai| TIkAkAra ne bhI isI bhaGga ko tIsarA bhaGga mAnA hai / isa prakAra do granthoM meM isI ko tIsare bhAga ke rUpa meM svIkAra karate huye 'syAdvaktavya' kI gaNanA sakalAdeza meM kI hai| kintu syAvAda maMjarIratnAkarAvatArikA', 'mAgamasAra' tathA zrI prAtmArAma jI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [FR] mahArAja kRta 'tatva nirNaya prAsAda' Adi aneka granthoM meM 'syAta avaktavya ko ' 'cauthA bhaGga kahA gayA hai | 'ThANAMga sUtra' meM bhI 'siya bhavaktavyam - 'syAta avaktavyam' kI gaNanA cauthe. bhaGga ke rUpa meM huI hai| isake atirikta 'rAjavArtika, zloka - vArtika, aSTasahasrI Adi digambara granthoM meM bhI 'syAta' pravaktavyam' ko hI cauthA bhaGga kahA gayA hai aura usakI gaNanA vikalA dezI ke rUpa meM huI hai| satyatatva kevalI bhagavAna yA bahuzruta hI bhagavAna yA bahuzruta hI jAne / 'AgamasAra' ke anusAra saptabhaMgI kA svarUpa aura krama isa prakAra hai: 1 -- 1 syAt asti 2 syAt nAsti 3 syAt masti nAsti 4 syAt avaktavya 5 syAt asti avaktavya 6 syAt nAsti zravaktavya 7 syAt asti nAsti yugapat avaktavya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 ] saptamaMgI anekAnta svarUpa kA samarthana marpitAnarpita siddh|3| (arpita+anarpita+siddha) . zabdArtha* arpita-arpaNA-apekSA se anarpita-anarpaNA-anya apekSA se sUtrArtha-pratyeka vastu aneka dharmAtmaka hai. kyoMki bharpita yAne arpaNA arthAt apekSA se aura anarpita yAne anarpaNA arthAt anya apekSA se viruddha svarUpa siddha hotA hai| vizeSArtha-vyAkhyA prazna-isa sUtra kA kyA uddezya hai ? - uttara-paraspara viruddha kintu pramANa siddha dharmoM kA samanvaya eka vastu meM kisa prakAra ho sakatA hai, yaha btaanaa| sAtha hI vidyamAna aneka dharmoM meM se kabhI eka kA aura kabhI dUsare kA pratipAdana kaise hotA hai, yaha batAnA isa sUtra kA uddezya hai| prazna-vastu kA viziSTa svarUpa kaba siddha hotA hai, yaha udAharaNa de kara smjhaaiye| ___ uttara-viziSTa svarUpa tabhI siddha hotA hai jaba usako svarUpa se sat aura para rUpa se asat mAnA jAtA hai| udAharaNa ke taura para-prAtmA sat hai, aisI pratItiyAM ukti meM jo satva kA jJAna hotA hai, vaha saba prakAra se ghaTita nahIM hotaa| yadi aisA ho to AtmA cetanAdi svarUpa kI taraha acetanAdi para rUpa se bhI siddha mAnA jAyagA / arthAt AtmA meM cetanAdi ke samAna ghadatva bhI bhAsamAna hogaa| isase usakA viziSTa svarUpa siddha Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] hI nahIM hotaa| viziSTa svarUpa kA artha hI yaha hai ki vaha svarUpa se sata aura para rUpa se satU nahIM arthAta asat / isa prakAra amuka apekSA se satva aura anya apekSAse asatva ye donoM dharma AtmA meM siddha hote haiM / jo bAta satvAsatva ke viSaya meM hai vahI bAta nityatva-anityatva ke viSaya meM bhI hai| nityatvAnityatva bhI AtmA meM siddha hotA hai / dravya (sAmAnya) dRSTi se nityatva aura paryAya (vizeSa) dRSTi se anityatva / isa taraha paraspara viruddha dikhAI dene vAle, parantu apekSA bheda se siddha aise dUsare bhI ekatva anekatva Adi dharmoM kA samanvaya AtmA Adi sabhI vastuoM meM abAdhita hai| yahI kAraNa hai ki sabhI padArtha aneka dharmAtmaka mAne jAte haiN| aba ukta sUtra kI hI dUsarI vyAkhyA karate haiM:'arpitAnarpita siddha:' (saptabhaMgI kA svarUpa) . sUtrArtha - pratyeka vastu aneka prakAra se vyavahArya hai, kyoMki arpaNA aura anarpaNA arthAt vivakSA ke kAraNa pradhAna apradhAna bhAva se vyavahAra kI siddhi-upapanti hotI hai| vizeSArtha-vyAkhyA ____ prazna-pratyeka vastu aneka prakAra se vyavahArya hai; kyoMki arpaNA tathA anarpaNA se arthAt apekSA ke kAraNa pradhAna apradhAna bhAva se vyavahAra kI siddhi-upapatti hotI hai-yaha udAharaNa ke sAtha smjhaaiye| ... uttara-apekSA bheda se siddha hone vAle aneka dhamoM meM se bhI kabhI kisI eka dharma dvArA aura kabhI isake viruddha anya dharma dvArA vastu kA vyavahAra hotA hai. yaha aprANika athavA bAdhita nahIM hai| kamoMki vastu vidyamAna sabhI dharma eka sAtha meM vivakSita Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [A ] nahIM hote; prayojanAnusAra kabhI eka kI to kabhI dUsare dharma kI vivakSA hotI hai / jaba jisa dharma kI vivakSA hotI hai, jaba vaha pradhAna aura dUsare apradhAna mAne jAte haiN| jo karma kA kartA hai, vahI usake phala kA,bhoktA ho sakatA hai| karma kA aura tajanyaphala kA samAnAdhikaraNa batAne ke liye prAtmA meM dravya dRSTi se siddha nityatva kI apekSA kI jAtI hai / isa samaya isakA paryAya dRSTi se siddha anityatva vivakSita nahIM hai; ataH vaha gauNa hai| parantu kartavya kAla kI apekSA se bhoktatva kAla meM prAtmA kI avasthA parivartita ho jAtI hai| karma aura phala ke samaya kA avasthA bheda batAne ke liye jaba paryAya dRSTi se siddha anityatva kA pratipAdana kiyA jAtA hai. taba dravya dRSTi se nistatva kI pradhAnatA nahIM hotii| isa prakAra vivakSA aura avivakSA ke kAraNa AtmA kabhI nitya aura kabhI anitya kahI jAtI hai| jaba ubhaya dharmoM kI vivakSA sama kAla meM hotI hai, taba donoM-dharmo kA yugapata pratipAdana kara sakane vAle kisI vAcaka zabda ke abhAva meM prAtmA ko pravaktavya kahA jAtA hai| vivakSA, avivakSA aura saha vikkSA kI bajaha se apara kI tIna vAkya racanAoM ke pArasparika vividha mizraNa se anya cAra racanAe~ aura bhI banatI haiN| yathA-nityAnitya, nitya pravaktavya, anitya pravaktavya aura nityAnitya pravaktavyo isa prakAra kI sAta racanAoM ko saptabhaMgI kahA jAtA hai| inameM se pahile tIna vAkya aura usa meM bhI do vAkya mUla haiN| isI prakAra bhinna bhinna dRSTi se siddha nityatva aura anitya kA vivakSA ko lekara kisI eka vastu meM saptabhaGgI prayukta kI jA sakatI hai| isI saraha anya bhI bhinnabhinna dRSTi se siddha kintu paraspara viruddha dikhAI dene vAle satva asatva, ekatyA anekatva vAcyatva-pravAcyatva : bhAdi dharma yugmoM ko lekara saptabhaGgI yojita kI jAnI caahiye| isase eka vahI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] vastu aneka dharmAtmaka aura aneka prakAra ke vyavahAra kA viSaya mAnA jAtA hai| vastu eka hote huye bhI aneka rUpa haiM / arpita zranarpita siddha e: je egaM jAI se savvaM jAI / je savvaM jAI se egaM jAI || tathA --- : ekobhAvaH sarvathA yena dRSTaH sabhAvAH sarvathA tena dRSTAH // sarvebhAvAH sarvathA yena dRSTAH / eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // ( syAdvAdamabjarI pR0 14 ) bhAvodghATana - pratyeka vastu svarUpa se sat aura para rUpa se asata hone ke kAraNa bhAva abhAva rUpa hai / pratyeka vastu svarUpa se vidyamAna hai ora para rUpa se avidyamAna hai | itanA hote huye bhI vastu ko jo sarvathA bhAvarUpa se mAnA jAyagA to eka vastu ke sadbhAva meM sampUrNa vastuoM kA sadbhAva mAnanA par3egA aura koI bhI vastu apane svabhAva vAlI mAlUma na hogI / yadi vastu kA sarvathA abhAva mAnA jAyagA to vastuoM ko sarvathA svabhAva rahita mAnanA par3egA / 1 isase yaha siddha hotA hai ki - 'ghaTa meM ghaTa ko chor3a kara sarva vastuoM kA abhAva mAnane se ghaTa aneka rUpa se siddha hogA / ' ataH jJAta hotA hai ki eka padArtha kA jJAna karane ke sAtha sAtha anyapadArthoM kA jJAna hotA hai| kAraNa yaha hai ki vaha usase bhinna * "sarala syAdvAda samIkSA" (tRtIya prAvRtti pR018 se uta Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 87] saba padArthoM kI vyAvRtti (abhAva) kA kathana nahIM kara sakatA / Agama meM bhI kahA hai ki - "jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai" isI prakAra jisane eka padArtha ko sampUrNa rItyA jAna liyA hai, usane samasta padArthoM ko saba prakAra se jAna liyA hai aura jisane saba padArthoM' ko saba prakAra se jAna liyA hai, vaha eka padArtha ko bhI bhalI bhA~ti jAna letA hai / anya darzana meM zvetaketu ke pitA aruNI ne kahA ki "miTTI ke eka piNDa ko jAnane se miTTI se banI vastu mAtra kA jJAna ho jAtA hai" yaha bAta bhI isa siddhAnta ko puSTa karatI hai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrakaHrAmasevaka khar3aga, svAdhIna presa, jhaaNsii|