Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથના અધિકારી ફક્ત સાધુ-સાધ્વીઓ જ છે
થઇ
છે. નિ ચું
ઓ
શ્રી
૫ રા
::
આૌવિજયજી
ઉચાહકાર
Gઓ દi-istu
તક્ષા.નાનER
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
एँ नमः
अनन्तलब्धिनिधान गौतम गणधरेभ्यो नमः શ્રીઆત્મ-કમલ-દાન-પ્રેમ-જ ખૂસૂરિજી જૈન ગ્રંથમાળા ૪૪]
શ્રીઓઘનિયુક્તિ પરાગ
: લેખક
સા દેશતભ્રમણસાર્થાધિપતિ સિદ્ધાંતમહાદધિ ક્રમ'સાહિત્ય નિષ્ણાત વારસલવારિધિ પૂજ્યપાદ આચાય ભગવંત શ્રીમદ્વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના
પદ્મપ્રભાવક આગમપ્રજ્ઞ પૂજ્યપાદ આયાદૈવ શ્રીમદ્વિજયજ‘ભૂસુરીરજી મળ્યા શિષ્યરત
૩૦ મુ૦ શ્રી નિત્યાનંદ વિધ્યમાનવિય
: મોંગલ ચ વિદ્રય પ્રશાંતમ્ તિ
સ્થ
પૂર ૫૦ મહારાજશ્રી કનકવિજયજી ગાણવર
વીર સ. ૬૪૮૮
વિક્રમ સ. ૨૦૧૮
કિંમતઃ
૧૫૦
આત્તિ પહેલી
:::
પ્રઃ ૧૦૦૦
****
**
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક :
આર્યશ્રી જબૂસ્વામી જૈન મુક્તાબાઈ
આગમમંદિર શ્રીમાળીવાળા, ડભેઈ (વડોદરા),
– ગ્રંથ મળવાના સ્થળે – (૧) આર્યશ્રી જબૂસ્વામી જૈન મુક્તાબાઈ જ્ઞાનમંદિર
શ્રીમાળીવાળા, ડભાઈ (વડોદરા). (૨) સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર
રતનપોળ, હાથીખાના, અમદાવાદ, (૩) સેમચંદ ડી. શાહ
જીવનનિવાસ સામે, પાણીતાણુ (સૌરાષ્ટ્ર). (૪) શાહ ઇહ્યાભાઈ મેહનલાલ
કે ડોશીવાડાની પોળ, પટવાને ખા, અમદાવાદ.
મુદ્રણ સ્થાન ? પ્રતિમા પ્રિન્ટરી બોરસદ (જિ. ખેડા).
-
-
- :
:
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચપરમેષ્ઠિ સ્તુતિ અહંત ભગવંત ઈન્દ્રમહિતાઃ સિદ્ધાશ્ચ સિદ્ધિસ્થિતાઃ આચાર્યા જિનશાશનેન્નતિકરાર પૂજ્યા ઉપાધ્યાયકા શ્રીસિદ્ધાંતસુપાઠકા મુનિવર રત્નત્રયારાધકાર, પંચતે પરમેષ્ઠિનઃ પ્રતિદિન કુવંતુ વે મંગલમ
શ્રી ગુરુ સ્તુતિ નિગથેશ પ્રતાપી ! પરમસુખખની પ્રૌઢ હે પ્રેમમૂર્તિ, વાત્સલ્યાધિ ! વતીશ ! અસમરસનિધિ સંયમે ભવ્યસ્કૃર્તિ જ્ઞાતા સર્વાગમના જિનમતગગને સૂર્યશા ધમપૂરિ, સ્વીકાર વંદનાને મુનિજનગણની હે પ્રભે દાનસૂરિ. ૧ વ્યાપે છે સંઘમાંહે અનુપમ મહિમા ભવ્યચારિત્રમૂર્તિ, શાસ્ત્રાર્થોના રહસ્ય વિમલમતિમહા વદતા આશા ફળતી; તેજસ્વી સૂરિદેવ પ્રવરગુણનિધિ ત્યાગ વૈરાગ્યવંતા, પૂજ્ય શ્રી પ્રેમસૂરિ પ્રભુપથ વહતા મુક્તિ સામ્રાજ્ય દેતા. ૨
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ - પં શું
श्रो अहम्
અનંત ઉપકારને વરસાવનારા શ્રીતીર્થકર ભગવતની આજ્ઞાનું પરિપાલન કરવા અને કરાવવામાં ઉદ્યમશીલ, સંયમમા અવિરત પ્રયાણ કરી રહેલ, મુક્તિમાર્ગના કાબેલ સુકાની કૃપાવારિધિ પરમવાત્સલ્યનિધિ કર્મસાહિત્યનિષ્ણાંત નિસ્પૃહચૂડામણી
તત્ત્વજ્ઞ સિદ્ધાંતમહેદધિ પૂજ્યપાદ | પરમ ગુરુદેવ આચાર્ય ભગવંત શ્રી મદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના પરમપવિત્ર આશીર્વાદના | પ્રતાપે આ ગ્રંથરત્નનું સર્જન થવા પામ્યું છે, તે ઉપકારની સ્મૃતિરૂપે તેઓશ્રીના પરમપાવનકારી કરકમલમાં ભક્તિભર હૃદય આ “આઘનિર્વપિરાગ ગ્રંથ
સમર્પણ.
– શિશુ નિત્યાનંદ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
கைகைைைகைைாகைககைகைகைகைகைகைகள்
સિદ્ધાંતમહોદધિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ opgeggeggengganggoggegengeggegyeteggegge de egen
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વી છે. કાર બીનીયરાજપાલ,
બર્થ
આગમપ્રજ્ઞ પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્વિજય જબુસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
પરમ પૂજ્ય ઉપકારી ગુરુદેવ આચાય દેવ શ્રીમદ્વિજય જખૂસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના ઉપદેશ અને અનુગ્રહથી અમારી આ સસ્થા સ્થપાયા પછી થોડા વખતમાં શ્રી આત્મ-કમલદાન-પ્રેમ-જ સૂરિજી જૈન ગ્રંથમાળાના મણુકારૂપે સંસ્કૃત, પાકૃત, ગુજરાતી એવા ૪૩ ઉપયાગી પ્રકાશના સમાજને અર્પણ કરવા ભાગ્યશાળી મની છે.
આ સસ્થાને ૨૫ વર્ષ થતાં ભારે નવ છેડના દિવ્ય રતમહાત્સવ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રીની પાવન નિશ્રામાં જ આ સાલે કારતક મહિનામાં મુંબઈના શેઠ છગનલાલ લક્ષ્મીચંદ તરફથી અભૂતપૂર્વ ઉજવવામાં આવ્યેા હતા . અને આજે પૂજ્ય ગુરુમહારાજના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી નિત્યાનં વિજયજી મહારાજે ગુરુગમથી શ્રમપૂર્વક લખીને તૈયાર કરેલ શ્રી આઘનિયુક્તિ પરાગ” નામક આ ભવ્ય ગ્રંથ ગ્રંથમાળાના ૪૪મા ણકારૂપે પ્રગટ કરવામાં આવે છે, તેથી અમે વિશેષ આનંદ અનુભવીએ છીએ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
આ ગ્રંથ માને છતાં પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજાને ચારિત્રશુદ્ધિ માટે અને નિત્યની સામાચારી વિધિયુક્ત સુંદર રીતે પાલન કરવા માટે ખૂબ જ ઉપયેગી છે, એમાં શંકાને સ્થાન નથી. આ એક શરૂઆતને માર્ગદર્શક ગ્રંથ છે. આના અધ્યયનપૂર્વક મૂળ આકર ગ્રંથમાં પ્રવેશ થવે ઘણે સુગમ બનશે, એમ અમારું નમ્ર મંતવ્ય છે.
વિદ્વદ્વયં સુપ્રસિદ્ધવક્તા પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજશ્રી કનકવિજયજી ગણિવરે “મંગલવચન લખી આપેલ છે. આથી ગ્રંથની સુંદરતામાં અનેકઘણે વધારો થયો છે.
વાચક મહાશયે, આ ગ્રંથને સુંદર ન્યાય આપશે અને સ્વપર ઉપકાર અર્થે એને સારો લાભ ઉઠાવશે એવી અમો આશા રાખીએ છીએ. આ શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિરૂપે પ્રકાશન કાર્યમાં જે દાતાઓએ દ્રવ્ય સહાય કરી છે, તે પુણ્યશાળીએને સુકૃત અનુમોદનાપૂર્વક અમો આભાર માનીએ છીએ, તેઓના શુભ નામે આ ગ્રંથમાં પ્રગટ કર્યા છે.
પ્રતિમા પ્રિન્ટરીના માલિક છેટુભાઈએ
-
-
-
-
-
-
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
આ ગ્રંથને સુંદર રીતે મુદ્રિત કરી આપ્યા છે, તથા પ્રાસંગિક, પ્રકાશકનું નિવેદન, અનુક્રમણિકા આદિ સુલેખા પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ (નવાડીસા)ના માલિક શ્રી. મતલાલે મુદ્રિત કરી આપેલ છે. તે કેમ ભૂલી જવાય. આ ગ્રંથમાળા દ્વારા સાહિત્ય સેવા કરવાનું વિશેષ સામર્થ્ય શાસનદેવ બક્ષે. એવી પ્રાથના કરતાં અમે વિરમીએ છીએ. પ્રેસ દોષ કે ષ્ટિ દોષથી રહી ગએલી ભૂલે। સુધારી લેવા વિનંતિ છે.
સવત ૨૦૧૮
વૈશાખ સુદ ૩ (અખાત્રીજ)
રવિવાર
મત્રી,
શાહ જયંતિલાલ
ખાપુલાલ વડવાળા આય શ્રી જખૂસ્વામી જૈન
મુક્તાબાઈ આગમ મંદિર, શ્રીમાળીવાગા, ડભાઈ (વાદરા).
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસંગિક
આ અવસર્પિણી કાળમાં ભગવાનશ્રી ઋષભદેવથી માંડી ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીજી સુધી વિસ શ્રી તીર્થકર ભગવંતે થયા અને તેમના ૧૪૫ર ગણધર ભગવંતે થયા. શ્રી તીર્થ - કર ભગવંતના શ્રીમુખેથી ત્રિપદી (૩જો વા, વિજફ જા, પુર્વે વા) સાંભળી ૧૪૫ર ગણધર ભગવતેએ સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીની રચના કરી. તેઓના શાસનકાળમાં અસંખ્ય આત્માએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી મૂક્ષસ્થાનને પામેલા છે. જ્યારે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીજીના શાસનમાં સેંકડે આત્માઓ ક્ષે ગએલા છે. - અવસર્પિણ કાળના પ્રભાવે કાની પ્રજ્ઞાશક્તિ મંદ થતી આવતી હતી છેલા ચૌદ પૂર્વધર શ્રી સ્થૂલભદ્ર મુનિવર થયા, તે પછી ચૌદપૂર્વનું જ્ઞાન વિચ્છેદ પામ્યું અને દિવસે દિવસે શ્રુતજ્ઞાનમાં હાનિ થતી આવી. જ્યારે ધારણ શક્તિ અતિમંદ પડી ગઈ ત્યારે શ્રી દેવદ્ધિગણિ શ્રમાશ્રમાણે ભાવિ જીના ઉપકારાર્થે વાચનાઓ ભેગી કરી જેટલું જ્ઞાન કંઠસ્થ હતું તે બધું પુસ્તકારૂઢ કર્યું –
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬)
એટલે લખાવી લીધું અને જ્યાં જ્યાં શંકાશીલ લાગ્યું ત્યાં ત્યાં ‘તરાં જેવી જગ્યમ્' લખ્યું. તે લખાવેલ જ્ઞાનમાંથી બચેલે વારે આપણને વર્તમાનમાં મળે છે, કેમકે મુસ્લીમ કાળમાં ઘણાં ગ્રંથ ભંડારેનો નાશ થઈ ગયે હતે.
* શ્રી આચારાંગસૂત્ર, શ્રી સૂયગડાંગસૂત્ર, શ્રી ઠાણાંગસૂત્ર, શ્રી સમવાયાંગસૂત્ર, શ્રી વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતીજી)સૂત્ર, શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથાંગસૂત્ર, શ્રી ઉપાસક દશાંગસૂત્ર, શ્રી અંતકૃતાંગસૂત્ર, શ્રી અનુતરપપાતિકસૂત્ર, શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્ર, શ્રી વિપાકસૂત્ર અને શ્રી દષ્ટિવાદ. આ બાર અંગે કહેવાય છે. તેમાંનાં છેલ્લા દષ્ટિવાદ નામના બારમા અંગમાં આવતા ચૌદપૂર્વમાંનાં નવમાં પૂર્વની ત્રીજી આચાર નામની વસ્તુના વીસમા એ પ્રા. ભૂતમાં આ એઘિનિયુક્તિ ગ્રંથનું સ્થાન હતું.
આ ઘનિયુક્તિ ગ્રંથનું જ્ઞાન પહેલા વીસ. વર્ષને દીક્ષા પર્યાય થાય ત્યારે યોગ્યતા પ્રમાણે સાધુઓને પ્રાપ્ત થતું હતું. અવસર્પિણી કાળના પ્રભાવે દિવસે દિવસે જીવોનું આયુષ્ય, શરીર વગેરેની હાનિ થતી હતી, સાથે સાથે જ્ઞાનના ક્ષયે ૫મમાં પણ મંદતા થવા લાગી. આથી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
સાધુઓના અનુગ્રહાથે આ ગ્રંથનું જ્ઞાન જલદી મળે તે હેતુથી યુગપ્રધાન શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજીએ નવમાં પૂર્વમાંથી આને ઉદ્ધાર કરી શ્રીઓઘનિર્યુક્તિરૂપે રચના કરી છે.
"सुत्तं गणहररइयं, तहेव पत्तेयबुद्धाइयं च । सुयकेवलिणार इयं, अभिन्नदसपुग्विणारइयं ॥'
શ્રી ગણધર ભગવતેએ રચેલ, શ્રી પ્રત્યેક બુદ્ધ મુનિ ભગવંતેએ રચેલ, શ્રી ચૌદપૂર્વધર (શ્રુતકેવળી) ભગવંતેએ રચેલ અને સંપૂર્ણ દશ પૂર્વધર મુનિવરોએ રચેલ શ્રતને સૂત્ર કહેવાય છે. શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજી મહારાજ ચૌદપૂર્વધર હતા. તેથી આ એઘનિર્યુક્તિ ગ્રંથ પણ મહાસૂત્ર કહેવાય.
શ્રી ઘનિયુક્તિ ગ્રંથ દીક્ષિત થનારને દીક્ષાના પ્રથમ દિવસથી મળવાની શરૂઆત થઈ, જેથી દીક્ષિતેને પિતાના આચારે પાળવાની સુગમતા રહે. આ ઉપરથી આ ગ્રંથ સાધુ-સાધ્વીજીઓ માટે કેટલો ઉપકારક તથા ઉપયોગી છે. તે સમજી શકાય એમ છે.
શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજી મહારાજે આ ગ્રંથ પાકૃત ભાષામાં ૮૧૨ ગાથા પ્રમાણ નિર્યુક્તિરૂપે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
-
બનાવેલ છે, તેના ઉપર પૂર્વાચાર્ય રચિત પાકૃત ભાષામાં ૩૨૨ ગાથાઓનું ભાષ્ય છે, તેના ઉપર નવાંગી ટકાના શુદ્ધિકારક નિવૃત્તિ કુલભૂષણ પ્રકાંડ વિદ્વદર્ય શ્રીમદ્ દ્રોણાચાર્ય મહારાજે સંસ્કૃત ભાષામાં ટીકા કરેલી છે. જે ટીકા સહિત આખો ગ્રંથ હાલમાં સાધુ-સાધ્વીજીઓના ભણવા-વાંચવાના ઉપયોગમાં આવે છે.
સામાન્ય સંસ્કૃતજ્ઞાન હોય અથવા સંસ્કૃત ભાષાનો બિલકુલ અભ્યાસ કર્યો ન હોય તેવા સાધ–સાધ્વીજીઓ પણ આ ગ્રંથની સુવાસથી વંચિત રહી ન જાય અને પિતાના આચારે કેવા હેવા જોઈએ તેનું જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થાય તે હેતુથી નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય અને ટીકાના આધારે “એલનિયુક્તિ પરાગ, નામને આ ગ્રંથમાં લખવા પ્રયત્ન કરેલ છે. જો કે ઘનિયુક્તિ ગ્રંથનું અક્ષરશઃ ભાષાંતર કે દરેક ગાથાઓને અર્થ લખ્યો નથી, છતાં જરૂરી બધા દ્વારનું વર્ણન આવી જાય અને દરેક દ્વારા સારી રીતે સમજી શકાય એ રીતે ગુજરાતી ભાષામાં સંકલના કરેલી છે.
આ ગુજરાતી ગ્રંથ પ્રથમ બરાબર સંપૂર્ણ વિચારી ગયા પછી મૂલ ગ્રંથ વાંચવામાં આવશે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
તા મને લાગે છે કે સંસ્કૃતના ઘેાડા અભ્યાસીએ પણ મૂળગ્રંથનું જ્ઞાન સારી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકશે.
ખીજું આ ગ્રંથ ગુરુગમથી વાંચવામાં આવશે તે તેના રહસ્યા સારી રીતે જાણી શકાશે. દરેક ગ્રંથનું જ્ઞાન ગુરુગમથી જ પ્રાપ્ત કરવું જોઇએ, જેથી કેાઈ અને અનર્થ થવા સંભવ રહે નહિ. શાસ્ત્રમાં જે વસ્તુનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હાય છે તેમાં ઉત્સર્ગ અપવાદ વગેરે વિષયનું જ્ઞાન ગીતા મહાપુરુષોને જ હેાય છે. આ કારણથી જ શાસ્ત્રમાં ગીતા મુનિવરોને અથવા ગીતા મુનિવરની નિશ્રાના, એમ એ પ્રકારના વિહાર જ અનુજ્ઞાત કરાએલા છે. શાસ્ત્રની આ આજ્ઞા પ્રમાણે વનારા મહાનુભાવેશ આરાધક બની શકે છે.
પૂજ્યપાદ ગચ્છાધિપતિ સિદ્ધાંતમહાધિ તત્ત્વસાહિત્યચિંતનશીલ આચાર્ય દેવ શ્રી મજિય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબે સાધુએને શ્રી. એઘનિયુક્તિની વાચના અનેકવાર આપી છે તથા અનેકવાર ગ્રંથના પદાર્થો સમજાવે છે. તેએશ્રીને ત્રીજા ગ્રંથા ઉપરાંત આ ગ્રંથ સાદ્યંત કસ્થ છે. અવારનવાર તેના પાઠ તેએાશ્રીને હજુ પણ ચાલુ છે. આ ઉપરથી મને લાગેલું કે ‘ પૂજ્યપાદ પરમ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
ગુરુદેવ આચાર્ય ભગવંત આ ગ્રંથ માટે આ ભાર મૂકે છે તેથી સાધુ-સાધ્વીજીઓ માટે આ ગ્રંથ ઘણે ઉપગી છે. જે આખા ગ્રંથનું દ્વારવાર પદાર્થો જે ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કર્યા હોય તે સંસ્કૃત-પાકૃતભાષા નહિ ભણેલા પણ આ ગ્રંથનું જ્ઞાન મેળવી શકે.” મારી આ ભાવ-. નાને વચમાં ઘણા વર્ષો પસાર થઈ ગયા. સંવત ૨૦૧૬ની સાલનું ચાતુર્માસ મારા પૂજ્ય ગુરુમહારાજ આચાર્યદેવ શ્રી મદ્વિજય જંબુસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબની આજ્ઞાથી પૂજ્ય ગુરુભ્રાતા
તિવિંદ પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી રેવતવિજયજી ગણિવરની સાથે ડભોઈ થયું હતું. ત્યાં મારા પૂજ્ય ગુરુદેવના ઉપદેશથી ત્રણ દેરાસરના જિર્ણો દ્વારપૂર્વક એક ભવ્ય શ્રી ઋષભાદિ જયતિલક નામે પ્રાસાદનું નવ નિર્માણ થવા સાથે આ શ્રી જબૂસ્વામી જૈન મુક્તાબાઈ આગમ મંદિર અને શ્રી આદિનાથ જૈન શ્રમણસમાધિ સ્તૂપના દિવ્ય નિર્માણ થયેલ છે. આગમ મંદિરમાં હજારોની સંખ્યામાં સંગ્રહિત કરાએલા પ્રાચીન– અર્વાચીન અનેક મહાન કલાકૃતિઓને અદભુત સાહિત્ય ખજાનાને વ્યવસ્થિત કરવાનો હતો. તે માટે પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ સવારથી કામે
-
-
-
-
-
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગી જતા, તે વખતે હું પણ સાથે મદદ કરાવતે સાથે સાથે પૂજ્યપાદ ગુરુદેવના આશીર્વાદ લઈ આ ઘનિર્યુક્તિ મૂલ ગ્રંથ ઉપરથી ઘેડુ શેડુ ગુજરાતીમાં લખવાનું શરૂ કરેલું અને પૂજ્ય ગુરુદેવની કૃપાથી તે કાર્ય ચોમાસામાં જ સંપૂર્ણ થએલ. તે વખતે પૂજ્યપાદ ગુરુદેવનું ચાતુર્માસ ખંભાત જૈનશાળામાં હતું. ચોમાસુ પૂર્ણ થયે ખંભાતથી વિહાર કરી ડભેઈ પધાર્યા હતા. ત્યારે આ “ઘનિયુક્તિ પરાગનું લખાણ સામાન્ય દષ્ટિથી તપાસી ગયા હતા અને તે વખતે આ ગ્રંથ મુદ્રિત કરવાનું નક્કી થયેલ.
સંવત ૨૦૧૭ની સાલનું મારું ચાતુર્માસ પૂજ્ય ગુરુદેવની આજ્ઞાથી બેરસદ-કાશીપુરામાં થયું. તે વખતે આખુ લખાણ ફરીથી તપાસી જઈ પ્રેસકોપી તૈયાર કરી હતી. તે પ્રેસ કોપી તપાસી આપવા પૂજ્યપાદ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રી મદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબને (જેઓશ્રી પિંડવાડામાં ચાતુર્માસ બિરાજમાન હતા) વિનંતી કરતા તેઓશ્રીએ મારા પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રી પાસે તપાસી લેવાની આજ્ઞા ફરમાવી. (પૂજ્ય મારા ગુરુદેવે પણ અનેકવાર ઘનિર્યુક્તિ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(x)
ગ્રંથની વાચના આપેલી છે.) જેના ફળ સ્વરૂપે આ આખુ લખાણ પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ આચાર્ય દેવ શ્રી મદ્વિજય જખૂસુરીશ્વરજી મહારાજને ચાતુર્મોસમાં ડલેાઇ જોવા માકલી આપ્યું હતું. તેઓશ્રીએ પ્રેસકેાપી સાદ્યંત તપાસી સુધારા-વધારા અને સુસંગત કરી મને બેારસદ માકલી આપી. તેને વ્યવસ્થિત કર્યા બાદ આયશ્રી જભૂસ્વામી જૈન મુક્તાબાઇ આગમ મંદિર (ડભાઇ) તરફથી છપાવવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું. જે પ્રગટ થઇ રહેલ છે.
આ ગ્રંથમાં પ્રત્યક્ષ કે પરાક્ષ રીતે જેઓએ સહાય કરી કિંમતી માર્ગદર્શન આપ્યું છે તે સૌને કૃતજ્ઞ ભાવે યાદ કરવાનું કેમ ભૂલાય ? વળી વિદ્વન્દ્વય શાંતમૂર્તિ પ્રસિદ્ધ પ્રવચનકુશળ પૂજ્ય પન્યાસજી મહારાજ શ્રી કનક વિજયજી ગણિવરે સુંદર ‘મંગળ વચન' લખી આપ્યું છે તેથી ઘણા આનદ સાથે આભાર વ્યક્ત કરૂ છું.
6
કરવા
આ આદ્યનિયુક્તિ પરાગ” સાધુ-સાધ્વીજીઆ મનનપૂર્વક વાંચી યથાશક્ય પાલન તત્પર બનશે એવી આશા રાખુ છુ. પ્રાંતે આ ગુજરાતી ગ્રંથ લખવામાં મતિમ દતાદિના કારણે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતની આજ્ઞાથી વિરૂદ્ધ મારાથી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે કાંઈ લખાયું હોય તે બદલ ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડં અપું છું. પ્રેદેષ કે દષ્ટિ દોષથી રહી ગયેલ ભૂલ સુધારીને વાંચવા વિનંતિ છે અને સુજ્ઞજને તેવી ભૂલ બતાવવા ઉદારતા દાખવશે. આ ગ્રંથરત્ન પૂજ્યપાદ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજને સમર્પણ કરી વિરમું છું,
સંવત ૨૦૧૮ના
ચૈત્ર સુદી ૧૩ (ભા મહાવીર જિન જન્મ કલ્યાણક દિન). શ્રીવિજયદાનસૂરીશ્વરજી
જ્ઞાનમંદિર કાળુપુરરેડ, અમદાવાદ )
પૂજ્યપાદ આચાર્યગુરૂદેવ શ્રીમદ્વિજયજંબુસૂરીશ્વરજી પાદપદ્મપરાગપપાસું – -- નિત્યાનંદ,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ ગલ વચન
દેવાધિદેવ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવનાં શાસનમાં વિશ્વના સમગ્ર ત્રણેય લોકના સર્વ જીવો પર પરમ ઉપકારક – આલંબન શ્રી કૃતજ્ઞાન છે. તીર્થ, પ્રવચન કે, શાસનને આધારસ્થંભ શ્રુતજ્ઞાન છે. શ્રુતજ્ઞાનનો ઉપકાર નિરવધિ છે. પાંચ જ્ઞાનેમાં શ્રુતજ્ઞાન ખરેખર સ્વ તથા પર અને ઉપકારક છે. શ્રી તીર્થકર દે તીર્થની સ્થાપના કરીને સ્વયં કૃતકૃત્ય બની લોકના અગ્રભાગે જ્યારે બિરાજમાન બને છે. તથા તેઓશ્રી જ્યારે આ રીતે વિશ્વના ત્રણેય ભુવનના આત્માએની આસપાસથી દૂર-સુદૂર હોવા છતાંય તેઓશ્રીએ પ્રરૂપેલ શ્રુતજ્ઞાન વિશ્વપર ત્રણેય કાલ માટે અનંત ઉપકારની અમીવૃષ્ટિ કરી રહેલ છે. .
આં શ્રુતજ્ઞાન ચાર વિભાગમાં વિભક્ત છે. દ્રવ્યાનુગ, ગણિતાનુગ, ચરણકરણનુયોગ તથા ધર્મકથાનુયોગ : આ રીતે જૈન શાસનનું સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાન ચાર પ્રકારે રહેલું છે. જીવાસ્તિકાય અજીવાસ્તિકાય-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
આદિ દ્રવ્યની તાત્વિક સ્મતર વિચારણા મુખ્યત્વે દ્રવ્યાનુયેગમાં હોય છે. તેમ જ ત્રણેય લોકના પદાર્થોના ગણિતની વિચારણા ગણિતાનુ યોગમાં વિસ્તારપૂર્વક કરી હેય છે, તદુપરાંત, આચારશુદ્ધિ– ચારિત્ર્યશુદ્ધિ વિષે તલસ્પર્શમીમાંસા અને માર્ગદર્શન ચરણકરણાનુયોગમાં પ્રરૂપિત થયેલ હોય છે. આ રીતે જ્યારે દ્રવ્યાનુયેગને જ્ઞાતા, ગણિતાનુયોગને અભ્યાસક બનીને ચરણ-કરણાનુગની કથનીય આચરણાને–ચારિ વ્યશુદ્ધિને આરાધીને જે રીતે સગતિગામી બનીને પરંપરાયે પરમપદને પામે છે, તેમ જ જે આત્માઓ ચરણકરણાનુગમાં ફરમાવેલ ચારિ.
ધર્મની આરાધનાથી વિમુક્ત બને છે, તેઓ કઈ રીતે સંસાર પરિભ્રમણ કરે છે. તે દર્શાવનાર સાહિત્ય કૃતજ્ઞાન ધમકથાનુયોગ છે.
ગણિતાનુગનું સમ્યગજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનારને દ્રવ્યાનુગ પ્રત્યે શ્રદ્ધા પ્રગટે છે, એટલે તે આત્મા ચરણકરણાનુયોગ દ્વારા ઉપદેશેલ ચારિત્રધર્મની સાધના કરવા ઉજમાલ બને છે, પરિણામે તે આરાધક આત્મા ધર્મકથાનુગના સાહિત્યમાં અનુકરણીય પ્રશંસનીય તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામે છે, ને વિરાધક આત્મા હેય કટિમાં મુકાય છે.
-
-
-
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
ન
ક
અ
-
-
-
-
-
- - -
-
-
-
-
-
દ્રવ્યાનુગ એ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ યથાર્થરૂપે દર્શાવે છે. ગણિતાનુગ તે તે દ્રવ્યનું વાસ્તવિક ગણિત દર્શાવે છે. ચરણકરણાનુગ આત્માને હેયઉપાદેય હકીકતને પ્રદર્શિત કરે છે. ને ધર્મકથાનુવેગ આદર્શને પામેલાઓનું ઉદાહરણ રજૂ કરે છે. આ રીતે જૈન સાહિત્યમાં ચારે પ્રકારના અનુગો એકમેકના પૂરક તથા પરસ્પરના સમન્વયના સુંદર દ્રષ્ટાંતરૂપ છે.
આ ચારે અનુગોને જનશાસ્ત્રમાં રત્નની ખાણ, સુવર્ણની ખાણ, રજત-ચાંદીની ખાણ તથા લેખંડની ખાણની ઉપમા આપી છે. રત્ન, સુવર્ણ કે ચાંદીની ખાણને દવા માટે લોખંડની તે જરૂરિયાત રહેવાની. તે દષ્ટિએ ચરણ કરણાનુવેગને લોખંડની ખાણની ઉપમા આપવામાં આવી છે. તેના યોગે જ–ચરણકરણાનુગના યેગે જ બાકીના ત્રણે અનુગો સાર્થક તથા ઉપકારક બને છે. • વિશ્વમાં સારરૂપે શ્રી જૈન શાસન છે. તેના સારરૂપે શ્રી શ્રુતજ્ઞાન છે, ને શ્રુતજ્ઞાનના સારરૂપે દ્વાદશાંગી છે, ને તેને સાર આચાર છે. એટલે ચરણકરણાનુયોગ આ દૃષ્ટિએ સારને સાર.
-
-
- -
-
ર ા
છે.
જ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
-
શ્રયનું શ્રેય અને મંગલનું પરમમંગલ છે. આ ચરણકરણાનુગના સાહિત્યમાં દશવૈકાલિક સૂત્ર પરમ શ્રેષરૂપે સ્વીકાર્ય છે. પરમ પ્રભાવક સમર્થ શ્રતધર સ્થવિર ભગવંત શ્રી શય્યભવસૂરિજી મહારાજે પોતાના પુત્ર તથા શિષ્ય મહા ભાગ્યશાળી શ્રી મનક મુનિના શ્રેય કાજે સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાનના સારરૂપે શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના કરી છે. આમે ચરણકરણાનુગ અ૫ શબ્દ અને અર્થગંભીર છે. તેમાં શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર ખરેખર અર્થગંભીર મહાન સૂત્રવર છે. આ સૂત્ર પર સમર્થ મૃતધર ભગવાન શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજી મહારાજે ચરણકરણાનુગથી સાર ગ્રહણ કરીને, અ૫ શબ્દ યુક્ત, અર્થગંભીર ઘનિયું. ક્તિની રચના કરી છે.
નવમાં પૂર્વમાં રહેલ ત્રીજી આચાર વસ્તુના વીસમા ઓઘ પ્રાભૂતમાં રહેલી ત્રણ સામાચારી
ઘ સામાચારી, પદ વિભાગ સામાચારી ને ચકવાલ સામાચારી. આમાંથી એઘ સામાચારીની વસ્તુને નિરૂપણ કરનારી આ નિર્યુક્તિને પૂ. શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજી મહારાજે શ્રી જૈન શાસનના ચારિત્ર ધનની આરાધનાના ખપી સાધુ-સાધ્વી વર્ગના અનુગ્રહ માટે રચી છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
ઘનિયુક્તિના સાત વિભાગ છે. ૧. પ્રતિલેખના, ૨. પિંડ, ૩. ઉપધિપ્રમાણ, ૪. અનાયતન, ૫. પ્રતિસેવના, ૬. આલોચના, ૭. વિશુદ્ધિ : આ સાત વિભાગમાં ઘનિર્યુક્તિ સમગ્ર સમાવેશ થઈ જાય છે. આ સાતે વિભાગે રત્નત્રયી તેમાંય સમ્યક ચારિત્રની આરાધનાને માટે અત્યુપકારક તથા ઉપયોગી છે.
૧. પ્રતિલેખના એ સંયમી જીવને પ્રાણ યતના માટે આવશ્યક છે. જૈન શાસનનું સૂત્ર છે કે ઉપયોગ-યતના એ ધર્મ છે. એ યતનાની તથા ઉપગની રક્ષા માટે જીવદયારૂપ ધર્મના હાર્દને જાળવવા માટે પ્રતિલેખના ઉપકારક અનુષ્ઠાન છે. તે માટે પ્રથમ વિભાગમાં તેની વિધિ તથા તેને અંગેનું વિસ્તાર પૂર્વકનું વિવેચન છે. ૨. સંયમી સાધકને સંયમની સાધના માટે આહારનું ભાડું દેહને આપવું આવશ્યક બને છે. ત્યારે આહારની શુદ્ધિ જાણવી જરૂરી બને છે. તે માટે પિંડ દ્વારમાં આહાર ગ્રહણાદિ શુદ્ધિનું નિરૂપણ છે. ૩. સાધુ જીવનમાં ધર્મની આરાધના માટે શરીરને સાચવવામાં વસ્ત્ર તથા પાત્રની આવશ્યકતા રહે છે. તેને અંગેની વિધિનું નિરૂપણને ઉપધિનું પ્રમાણ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
ઇત્યાદિ ત્રીજા વિભાગમાં દર્શાવ્યું છે. ૪. સાધુને વસતિમાં રહેવું, સંયમી જીવનની સાધના માટે જ્યારે અનિવાર્ય બને છે, ત્યારે વસતિ સંબંધી ત્યાજ્ય, ગ્રાહ્ય હકીકતા જાણવી જરૂરી બને છે. આ ચેાથા વિભાગમાં વસતિને અંગે નિષેધ્ય વસતિનું નિરૂપણ કરીને વિસ્તાર દર્શાવ્યે છે. ૫. સંયમી જીવનમાં પ્રમાદાદિ કારણે દોષો, સ્ખલનાએ સંભવિત છે. તે દાષાનું નિરૂપણ પ્રતિલેખના વિભાગમાં કરવામાં આવેલ છે. ૬. થયેલા દેાષાના પ્રાયશ્ચિત્તની આવશ્યકતાનુ નિરૂપણ કરતા છઠ્ઠો વિભાગ છે. ને છ. તે દ્વારા શુદ્ધિનું નિરૂપણ સાતમા-છેલ્લા વિભાગમાં છે.
એકંદરે આ સાત વિભાગો સંયમી જીવનમાં રહી રત્નત્રયીની આરાધના કરનાર સાધુ-સાધ્વી વંગને ખૂબ જ ઉપકારક છે.
(૨)
ઉપરાક્ત સાતે વિભાગોનું સૂક્ષ્મ-સૂક્ષ્મતર નિરૂપણ કરનારા આ ગ્રંથ સંયમી આત્માઓને અનેક રીતે માદક છે. આવા ગ્રંથરત્નનું જેએ અધ્યયન અધ્યાપન કરે કરાવે છે, તેઓ પેાતાના ને પરના સંયમી જીવનની શુદ્ધિ રક્ષા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
કરી – કરાવીને લેાકેાત્તર શ્રી જૈન શાસનના રત્નત્રયી માર્ગની સુંદર આરાધના કરી કલ્યાણનું, શ્રેયનું તથા મોંગલનું ભવ્ય પાથેય આંધી શકે છે, તે દૃષ્ટિયે આવા ચરણુકરણાનુયાગના મૌલિક મહાન ગ્રંથરત્નનું અધ્યયન-અધ્યાપન વર્તમાનકાલે અતિ આવશ્યક છે. શક્તિશાલી આત્માએ માટે એધનિયુક્તિ તથા તેના પર પૂર્વ શ્રી દ્રોણાચાય સૂરિ મહારાજ રચિત વૃત્તિગ્રંથનું અધ્યયન-અધ્યાપન, મનન, પરિશીલન તથા ચિંતન ખૂબ જ ઉપકારક છે અને તે દરેક રીતે ચારિત્રમાર્ગની આરાધના માટે માર્ગદર્શક છે.
વર્તમાનકાલમાં ચારિત્રશુદ્ધિની પરમ આવશ્યકતા છે. ડગલે ને પગલે આરાધના માને ખપ રાખવા જરૂરી છે. આયુષ્ય ક્ષણભંગુર છે, સસારમાં ઈષ્ટ સંયેાગો ચંચલ છે, જીવનમાં ડગલે ને પગલે જ્ઞાનીએ ભાખેલ સ'સારની અસારતા નજરે પડી રહી છે. પૂર્વના મહાન પુણ્યદયે વર્તમાનકાલે માનવદેહ, આ દેશ, આન્તતિ, આ કુલ, તેમ જ પાંચે ઇંદ્રિયની અનુકૂલતાવાળું શરીર ને ઉત્તમાત્તમ ધર્મ સામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ છે, આ બધું હૃદયમાં લઈ અલ્પકાલમાં
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (ર)
ભગવાન શ્રી જિનેશ્વર દેવના રત્નત્રયીરૂપ મંગલમાર્ગની આરાધના માટે આજે વીજળી ઝબૂકતાં મોતી પરોવવા જેવી જાગૃતિ રાખવી જરૂરી છે.
તે રત્નત્રયીમાં સમ્યક ચારિત્રની શુદ્ધિ મહ. ત્વની છે. તેના દ્વારા સમ્યગદર્શન તથા સમ્યગજ્ઞાન સફલ બને છે. ને એ રીતે રત્નત્રયીની આરાધના દ્વારા આત્મા અને તે જન્મ-મરણની પરંપરાને તેડી શાશ્વત સુખધામ-મુક્તિ સુખના મંદિરે પહોંચે છે.
આ માટે રત્નત્રયીની આરાધનાના પ્રાણરૂપ ચારિત્રશુદ્ધિનું નિરૂપણ કરનાર આ મહાન ગ્રંથ આજે બાલભોગ્ય શૈલીમાં સરળતાપૂર્વક ગૂર્જર ભાષાનુવાદને પામે છે. જો કે આવા ગંભીર ગ્રંથરત્નની ગૂર્જર ભાષામાં અનુવાદ કરવો એ ગાગરમાં સાગર સમાવવા જેવું સાહસ ગણી શકાય, છતાં સંયમી જીવનના ખપી આત્માર્થી આત્માઓને – સાધુ-સાધ્વી વર્ગને તેવા પ્રકારના ક્ષપશમની મંદતાના કારણે અથવા ધારણા શક્તિની અલ્પતાના કારણે સંપૂર્ણ નિર્યુક્તિગ્રંથને સ્વાધ્યાય, પઠન-પાઠન નહિં કરનારને માટે પ્રસ્તુત પ્રકાશન અનેક રીતે ઉપગી તથા ઉપકારક છે.
--
--
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સંયોજન-સંપાદન, તેના અભ્યાસી અને તે વિષયમાં અધિકૃત વિદ્વાન મુનિવર શ્રી નિત્યાનંદ વિજયજીએ કાળજીપૂર્વક કરીને જૈન શાસનના ચરણકરણાનુયોગના સાહિત્યમાં પિતાને મહત્ત્વને મહામૂલ્ય ફાળો આવે છે. સરલશેલી, ભાવસ્પર્શી વિવેચન તથા સુબોધ પદ્ધત્તિપૂર્વક આ ગ્રંથનું સંયેજન–સંપાદન કરીને સંયેજક મુનિવરશ્રીએ ખરેખર પિતાની શક્તિ તથા સામગ્રી દ્વારા જન સાહિત્યની સુંદર સેવા કરી છે. બહુ શ્રુત વિદ્વાનોની દષ્ટિથી શંશેધિત-સંમાર્જિત થયેલી આ કૃતિ તે વિષયને પૂર્ણ ન્યાય આપનારી બની છે. તેમ નિઃશંક કહી શકાય.
ઘનિયુક્તિ સટીકગ્રંથ ગુરુગમથી વાંચતાં વિચારતાં તેના સારરૂપે જે કાંઈ દેહન સંજક મુનિરાજશ્રીએ કરીને નેધમાં ટપકાવેલ તે આજે આ રીતે ઘનિયુક્તિ પરાગરૂપે ખપી તથા અધિકારી આતમાઓ માટેની અનુગ્રહ બુદ્ધિથી પ્રકાશનને પામે છે, જે ખૂબ આનંદને વિષય છે.
પૂજ્યપાદ પરમકૃપાળુ પરમ ગુરુદેવની શુભનિશ્રામાં રહી, પોતાના પૂજ્ય પરમોપકારી ગુરુ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
- -- - -- ----
દેવની કૃપાદૃષ્ટિથી રત્નત્રયીની આરાધનામાં આત્મશ્રેયના ઉદ્દેશથી પ્રગતિ કરી રહેલા પ્રસ્તુત પ્રકાશનના લેખક-સંજક મુનિપ્રવર શ્રી નિત્યાનંદ વિજયજી, તપસ્વી, ત્યાગી, અને આત્મનિષ્ઠ સાહિત્યપ્રિય વિદ્વાન લેખક છે. તેઓ સરલશૈલીયે મધુર ભાષામાં સારું લખી શકે છે. તદુપરાંત તેઓ ઉપદેશક વક્તા પણ છે. વર્ષોની સંયમ સાધના દ્વારા ગ્રામાનુરામ ગુરુ આજ્ઞાપૂર્વક વિચરીને તેઓએ અનેક ભવ્ય જીવોને ધર્મમાર્ગમાં પ્રેરણા આપી છે.
* તેઓ અધ્યયન-અધ્યાપનનિષ્ઠ કૃતાભ્યાસી છે. પરિશ્રમપૂર્વક આ ગ્રંથરત્નનું તેમણે સંપાદનસંજન કર્યું છે. આ પ્રકાશનને હાથમાં લેતાં તેમણે આ પ્રકાશન પાછળ લીધેલા પરિશ્રમને સર્વ કઈ તે વિષયના અભ્યાસીને અવશ્ય ખ્યાલ આવી જશે. પુષ્પને સાર જેમ તેને પરાગ છે, તેમ આ ગ્રંથ સમગ્ર ઘનિયુક્તિના સાર રૂપે છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથને અત્યંતર દૃષ્ટિએ સર્વાંગસુંદર બનાવવા સંપાદક મુનિશ્રીએ પ્રાસંગિક અનેક વિધ વિષયોનું સંકલન કરવા સમુચિત પરિશ્રમ લીધે છે.
-
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭)
આધનિયુક્તિના વિષયેાનું પરેશીલન, મનન, ચિંતન કરવા માટે આ ગ્રંથ દરેક રીતે ઉપકારક તથા માર્દેશક અની શકશે તે નિઃશંક છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથનાં સંપાદક–સ’ચેાજક વિદ્વાન મુનિશ્રીને પ્રયત્ન, પરિશ્રમ તથા પુરૂષાર્થ અવશ્ય
અભિનદનને પાત્ર છે. આવા ગ્રંથરત્નના સ્વાધ્યાય અધિકારી સાધુ-સાધ્વી સમૂહમાં વિસ્તરે તે માટેની તેમની ભાવના જરૂર તુત્ય છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નનું સંચેાજન–સંપાદન એક દરે દરેક દિષ્ટએ સક્ષ બન્યું છે. તે માટે ખરેખર આની પાછળ જેઓએ પ્રેરણા, પ્રેત્સાહન તથા આત્મભાગ આપેલ છે તે દરેક આપણા અભિનંદનના અધિકારી બને છે. તેમ જ વિશેષ રીતે આવા અત્યુત્તમ ગ્રંથરત્નનું આવું સુંદર સયેાજનસંપાદન કરવામાં સલ મનનાર મુનિવર શ્રી નિત્યાનંદ વિજયજીની લાગણીપૂર્વકની ચીવટ આપણા અભિનંદનની અધિકારી છે.
જૈન શાસનના પરમપાવની મહામ ગલમયી શ્રી રત્નત્રયીની આરાધનાના ખપી ~~ અધિકારી આત્માર્થી આત્માએ, આ ગ્રંથના મનન, પરિશીલન, ચિંતન દ્વારા સંયમી જીવનની સુવિશુદ્ધ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
સાધનાને અપૂર્વ આત્મઉલ્લાસપૂર્વક નિરતિચારપણે સાધી, જન્મ-મરણની અનંત પરંપરાને ટાળી ક્રમશઃ શાશ્વત સુખધામને પામે ! ને તે રીતે સર્વ કેઈ પ્રસ્તુત પ્રકાશનના સંજક વિદ્વાન મુનિવરશ્રીના પ્રયત્ન, પરિશ્રમ તથા શ્રતભક્તિના પુરૂષાર્થને સફલ બનાવે.
એ અભિલાષા સહ હું વિરમું છું.
)
શ્રાવણ સુદી ૧૦,
શનિવાર વીર સંવત ૨૪૮૮ વિક્રમ સંવત ૨૦૧૮ તા. ૧૧-૮-૧૯૬૨
કે પંકનક વિજય ગણિવર
-
-
-
-
જૈન તપગચ્છ ઉપાશ્રય, ભુજ (કચ્છ).
-
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
એ હું
c
ક્રમાંક વિષય ૧. પંચપરમેષ્ટિ સ્તુતિ ઃ ગુરુ સ્તુતિ ૨. સમર્પણ ૩. પ્રકાશકનું નિવેદન ૪. પ્રાસંગિક ૫. મંગલ વચન
x
ળ
૯
-
6 ઇ
છે
જ
ભૂમિકા ચરણસિત્તરી કરણસિત્તરી ચાર અનુયોગ : એઘિનિયુક્તિના સાત દ્વારે
પહેલું પ્રતિલેખના દ્વાર કારણે એકાકીનાં કારણે ૧. અશિવ
ઉપદ્રવ કરનાર દેવતાના ચાર પ્રકાર ઉપદવવાળાની સારવાર કેવી રીતે કરવી ? સેવા કરનાર સાધુ મૃત્યુ પછી
8 ક K
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાંક વિષય ૨. દુકાળ ૩. રાજભય ૪. શ્રુભિત ૫. અનશન ૬. રિફટિત ૭. ગ્લાન ૮ અતિશય . ૯. દેવતા ૧૦. આચાર્ય
વિહાર વિધિ ( પ્રમાર્જન કરવા, નહિ કરવાને કે રસ્તે કેવી રીતે પૂછવે ?
રસ્તામાં ઉકાયની જયણું ૧. પૃથ્વીકાયની યષ્ણ ૨. અપ્લાયની , ૩. તેઉકાયની , ૪. વાયુકાયની , ૫. વનસ્પતિકાયની ,, ૬. ત્રસકાયની ,, એક બાજુ આત્મવિરાધના અને બીજી બાજુ
સંયમવિરાધના હોય તે શું કરવું ? ગામમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ (સાતધારે) ૧. ગ્લાન વિષય દ્વાર
ઈહલૌકિક ગુણ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ક્રમાંક વિષય
પારલૌકિક ગુણો અવિધિ પૃચ્છા વિધિ ,
પ્લાન પરિચર્યાદિ ૨. ગ્લાન વિષયક બીજું કાર
રાજ અને મુખીનું દૃષ્ટાંત 3. શ્રાવક દાર ૪. સાધુ કાર બાહ્ય દ્રવ્યથી પરીક્ષા
૫૦
પર
५७
૫૭
, ભાવથી
પ?
અત્યંતર દ્રવ્યથી પરીક્ષા
,, ભાવથી ,, ૫. વસતિ દ્વાર ૬. સ્થાનસ્થિત ઠાર (કારણે)
, ,, (કારણે) વિહાર કરનાર સાધુના પ્રકાર મા કહ્યું કે માસુ પૂર્ણ થયે આચાર્ય
આદિ બીજા ક્ષેત્રમાં કેવી રીતે જાય ? સાધુ ક્ષેત્ર જેવા કેવી રીતે જાય ? વસતિ ક્યા સ્થાને કરવી અને કયા સ્થાને ન કરવી શિયાતર સાથે વાર્તાલાપ ક્ષેત્રની તપાસ કર્યા પછી આચાર્ય પાસે
આવીને શું કરવું જોઈએ ? સંકેત વગેરે છ દ્વારે ૧. સંકેત
૬પ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમાંક
વિષય
૨. વસતિ ગ્રહણુ
૩. સસી
૪. સાધર્મિક
૫. વસતિ
પ્રમાણયુક્ત આદિ વસતિમાં કેવી રીતે ઉતરવુ ?
૬. સ્થાનસ્થિત
સ્થાપનાદિ કળા સ્થાપવાનું શું કારણ ? દશ પ્રકારના સાધુ આચાયની સેવા માટે અયેાગ્ય છે
સાંધાટ્ટક ગોચરી કેવી રીતે ગ્રહણ કરે ? પડિલેહણા
કેવળીની ક્ય પડિલેહણા
ભાવ
د.
છદ્મસ્યની વ્ય
(૩૨)
دو
૧. સ્થાન
.
ભાવ
શું શું પડિલેહણ કરવું જોઇએ ?
૨. ઉપકરણ
પડિલેહણા કેવી રીતે કરવી ? સવારે પડિલેહણા ક્યારે કરવી ? પડિલેહણમાં પુરુષ વિપર્યાસ
ઉપધિ
સર્વ આરાધક કાણું કહેવાય પારિસીનું યંત્ર
در
પૃષ્ઠ
૭૬
૮૦
૮૧
૨
૮૩
૮૫
૭
re
૮૩
૨૪
ピン
૯૪
૯૫
૫
"
૫
૯૫
૯૫
e
29
૯૮
.
૯૯
૧૦૧
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
().
૦
૦
૧૦૪
૧૦૪
ક્રમાંક વિષય ૩. Uડિલ
આપાતના પ્રકાર પરપક્ષના આપાતમાં થતાં દેજો તિર્યંચના સંલકમાં થતાં દોષ કાલ સંજ્ઞા અકાલ ,
Úડિલ ભૂમિના દશ દોષો ૪ અવષ્ટભ ૫. માર્ગ
૧૦૪
૧૦૫
૧૦૫ ૧૦૭
૧૦૭
૧૦૮
૧૦૯ ૧૦૦ ૧૧૦
૧૧૦
બીજુ પિંડ દ્વાર પિંડના પ્રકાર ૧. પૃથ્વીકાય પિંડ
અચિત્ત પૃથ્વીકાયને ઉપયોગ ૨. અકાય પિંડ
અચિત્ત અપકાયનો ઉપયોગ કપડાનો કાપ કેવી રીતે કાઢવો ૩. અગ્નિકાય પિંડ
અચિત અગ્નિકાયને ઉપયોગ ૪. વાયુકાય પિંડ અચિત વાયુકાયના પાંચ પ્રકાર ,, ,, નો ઉપયોગ , ,, જ્યાં સુધી રહે
૧૧૧.
૧૧૧
૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૩ ૧૧૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪)
ક્રમાંક વિષય ૫. વનસ્પતિકાય પિંડ
અચિત્ત વનસ્પતિકાયને ઉપયોગ ૬ -૭-૮. બેઈન્દ્રિયાદિ પિંડ, તેને ઉપયોગ ૯. પંચેન્દ્રિય પિંડ
નારકીનો ઉપયોગ તિર્યંચન , મનુષ્યને ,,
૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૬ ૧૧૭ ૧૧૭ ૧૧૮ ૧૧૮
દેવનો
,,
૧૧e
૧૦. લેપ પિંડ
,,ને ઉપયોગ પાત્રા સાંધવાના પ્રકાર પિંડના એક અર્થવાળાં નામે ભાવ પિંડના પ્રકાર
એષણું ૧, ગષણ એષણાના દ્વારે
૧. પ્રમાણ ૨. કાલ ૩. આવશ્યક ૪. સંધાક ૫. ઉપકરણ ૬. માત્રક ૭. કાઉસ્સગ્ન ૮. ગ
અપવાદ
૧૧૯
૧૧૯
૧૨૦
૧૧. ૧- ૧
૧
૧
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રૂ)
પૃષ્ઠ
ક્રમાંક વિષય
ભિક્ષા ગ્રહણ કરતાં પાંચ મહાવ્રતની યતના ૧૨૨ ભિક્ષાવેળા થઈ છે કે નહિ તે
કેને કેવી રીતે પૂછવી ? દ્રવ્ય ગષણાનું દષ્ટાંત
૧૨૪ ભાવ
૧૨ ૫ ૨, ગ્રહણ એષણા દવ્ય ગ્રહણ એષણાનું દૃષ્ટાંત
૧૨૬ ભાવ પ્રહણ એષણના દ્વારો
૧૨૮ ૧. સ્થાન
૧૨૮ શ. આમ ઉપાતિક સ્થાને
૧૨૮ 2. પ્રવચન
૧૨૮ 7. સંયમ ,, ,
૧
૬
૧૮
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
૧૯
૧૨૯
૧૩૦
૪. ગ્રહણ ૫. આગમન ૬. પ્રાપ્ત ૭. પરાવૃત્ત ૮. પતિત ૯. ગુરુક ૧૦. ત્રિવિધ ૧૧. ભાવ લોકિક પ્રાપ્ત અપ્રશસ્ત ભાવનું દષ્ટાંત
૨ પ્રશરત અપ્રશસ્ત
૧૩૦ ૧૩ ૦
૧૩૦ ૧ ૩૨
૧૩૨
છ
છ
'
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬)
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
૧૪૨
ક્રમાંક વિષય
પૃષ્ઠ ગોચરીની આલોચના કેવી રીતે કરવી ? ૧૩૩ ૩. ગ્રાસ એષણા
૧૩૬ દ્રવ્ય ગ્રાસ એષણ માછલાનું દૃષ્ટાંત
૧૩૬ ભાવ ગ્રાસ એષણા
૧૩૮ દિવ્ય પ્રકાશ
૧૩૯ ભાવ પ્રકાશ સાત પ્રકારે
૧૩૯ માંડલી કરવાના કારણે
૧૪૦ ભિક્ષાએ ગયેલા સાધુ ઉપાશ્રયમાં આવે ત્યારે ૧૪૨
વસતિપાલક સાધુએ શું કરવું જોઈએ ? ૧૪૨ સાધુઓને ગોચરી કોણ વહેચી આપે ? આહાર કેવી રીતે વાપરે ? આહાર વાપરવાના છ કારણો
૧૪૫ આહાર નહિ વાપરવાના છ કારણો
૧૪૫ આહાર વચ્ચે હોય તે શું કરવું ? પાત્રામાંથી કે આહાર બીજાને આપી શકાય ૧૪૬ અવધિ ભજન
૧૪૭ વિધિ ભજન
१४७ વધેલો આહાર કેવી રીતે પરવો ?
૧૪૭ આચાર્યને પ્રાયોગ્ય ગ્રહણ કરવાથી થતાં લાભ ૧૪૯ પરઠવતાં ઢગલી કરવાનું કારણ
૧૫૦ પડિલેહણાની વિધિ
૧૫૦ કાલગ્રહણ વાઘાત
૧૫ર અભાવાત
૧૫૨
૧૪૩
૧૪૫
૧૫ર
-
-
-
--
-
-
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમાંક
વિષય
કાસગ્રહી કેવા હોવા જોઇએ
કાલ ચાર પ્રકારના
અપવાદ
આવ ઉપષિ
ઉપગ્રહ ઉપધિ
જિનપિની આધ ઉપધિ
સ્થવિર કપિની
ત્રીજી ઉપશ્ચિમમાણુ દ્વાર
લાાત્તર ભાવુ મ
બલાતુ અનાયતન
ભાવ
જિનકલ્પિમાં જધન્યાદિ ઉપષિ સ્થવિર કપિમાં,, માત્ર ઉપધિતું પ્રમાણુ પાત્રના ગુણ દોષ ઉપગ્રહ ઉપધિનું પ્રમાણુ.
ષ્ટિના લક્ષણ
"
(૩૭)
સ્થાને
મ આયતન સ્થાન
,,
– અનાયતન સ્થાન
ડોટિક ભાવ અનાયતન સ્થાન
ચેાથુ અનાયતન વર્જન દ્વાર
.
,,
સાધુ માટે
સાધ્વી માટે
29
..
પૃષ્ઠ
૧૧૩
૧૫૩
૧૫૪
૧૫૫
૧૫૫
૧૫૫
૧૫
૧૫૬
૧૫૦
૧૫૮
Be
૧૫૯૩
૧૬૨
૧૬૪
૧૬૮
૧૬૮
૧૬
૧૭૦
૧૭૦
૧૦૦
૧૦૧
૦૧
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
ક્રમાંક વિષય
પાંચમું પ્રતિસેવના દ્વાર મૂલ ગુણમાં છ પ્રકારે ઉત્તર ,, ત્રણ , પ્રતિસેવનાથી બચવાના માર્ગે
કુલ પ્રતિબંધ
૧૭૩ 19૩ ૧૭૩ ૧૭૫ ૧૭૫ १७५
-
૧૭
-
* * * * * *
૧૭
૧.૮ ૦
-
-
૧૮૩
કાલ પ્રતિબંધ ભાવ પ્રતિબંધને નિવારવા માટે વિચારણા અસંયમ પાપ છે અને તે અનેક પ્રકારે
છ૬ આલોચના દ્વાર આલોચનાના પ્રકારે શલ્યના પ્રકાર શલ્યદ્વારને ઉપાય શલ્ય એટલે શું ? -- મદના આઠ સ્થાને કેવળી થયાના ભાવે
સાતમું વિશુદ્ધિ દ્વાર દ્રવ્ય શદ્ધિ ભાવ શુદ્ધિ દોષે કેવી રીતે લાગે ? આલોચના કેવી રીતે કરવી ? આત્મશુદ્ધિ નહિ કરવાથી થતું નુકસાન આરાધના કરવાથી થશે લાભ શુદ્ધિ પત્રક પરિશિષ્ટ કેઠા
૧૮૩ ૧૮૫
૧૦૧
૧૯૨
૧૯૩ ૧૯૪ ૧૯૫
૧૭
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતભક્તિમાં લાભ લેનારની શુભ નામાવલી નામ
ગામ રૂા. ૨૦૧ શ્રીકપુર-અમૃતસૂરિ જન જ્ઞાનમંદિર
હા. શા. રાયચંદભાઈ અંબાલાલ, બોરસદ, રૂ. ૨૦૦ પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી જયંત
વિજયજી ગણિવરના ઉપદેશથી,
શ્રી શાંતિભુવન જન ઉપાશ્રય, જામનગર, રૂા. ૧૫૧ શા. વીરચંદભાઈ છોટાલાલ
| (વાડાસિનોરવાળા), અમદાવાદ, રૂા. ૧૦૧ કઠારી તળશીભાઈ મુળચંદભાઈ,
ભાઈ મણીલાલની દીક્ષા નિમિત્ત, અલાઉ. રૂા. ૧૦૦ પરીખ છેટાલાલ હરિલાલના સ્મરણાર્થે
હામેતીબેન તરફથી, અમદાવાદ, ૫૧ જુદા જુદા ભાઈઓ તરફથી,
હા. દંતારા માસ્તર બોરસદ. ૫૧ શા. મુળજીભાઈ રામદાસ, બોરસદ,
૪૧ ઝવેરી રતિલાલ મણીલાલ કોઠારી, અમદાવાદ, રૂા. ૨૫ શાહ ચંદુલાલ વીરચંદ, નાસિક સીટી.
ર૫ શાહ ખાતે, ૨૫ ચોકસી મેહનલાલ લલુભાઈના સ્મરણાર્થે,
હા. ચેકસી રસીકલાલ મેહનલાલ, બોરસદ, ૨૫ શાહ ચીમનલાલ ફુલચંદ, અમદાવાદ, ૨૫ શાહ મંગળદાસ હરગોવનદાસ
પોતે કરેલ જ્ઞાનપંચમીના તપ નિમિત્તે, ખેડા, ર૫ આણંદ જન સંઘ,
આણંદ ૨૫ શાહ નાનચંદ પીતામ્બરદાસ, એરસદ
જે
જે જે જે જે જ.
જે જે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વાચાર્યક્રત હિતશિક્ષા
સમ્યફ પ્રકારે શાસ્ત્રકારોના હિતકારી વચનને ગુરુમુખે સાંભળ્યા, સાચા તરીકે સહ્યા, વૈરાગ્યભાવથી સંસારના બંધને દૂર કરી દીક્ષા લીધી, શાસ્ત્રોનું અવગાહન કરીને, વિવિધ પ્રકારના તપ કરીને શરીરને સૂકવી નાંખ્યું અને હવે ધર્મધ્યાન કરવા માટે અવસર આવ્યો, તૈયારી કરી ત્યાં મેહરાજાની ધાડ પડી, મેહની ઘેલછાએ મને ભ્રમિત કર્યો, અરેરે ! મારા દુર્ભાગ્યની શી વાત કરું ? ક્યાં જઈને પિકાર કરૂં ? ૧
કેડે ચેલપટ્ટો અને ઉપર સફેદ કપડે ઓઢી, માથાના વાળનો લેચ કરી, ખભે કાંબળ નાંખી, ઓ બગલમાં લઈ, મુહપતિ મેઢે રાખી, “ધર્મલાભના આશીર્વાદ દેતા કેવળ વેષના ખાડંબરની વિડંબનાને ભજતા મારા આ આત્માની શી દશા થશે ? ૨
શાસ્ત્રકારના વચન મુજબ એક પણ મહાવ્રતની દેશથી કે સર્વથી વિરાધના કરવાથી દુર્ગતિમાં જનારા મુનિને શ્રી તીર્થંકર ભગવાન પણ બચાવી શકતા નથી, તે પછી પાંચ મહાવ્રતની વિરાધના કરી નિર્ધ્વસ પરિણામવાળા થઈને અમાં જે નિઃશંક ફરીએ છીએ. તે ખરેખર અમારે કેટલા સજા ભોગવવી પડશે ? તે તે કેવળી જાણે. ૩
હે આત્મન્ ! ગોચરી, પુસ્તકે, વસ્ત્ર, પાત્ર, મકાન, કાંબલ આદિ મેળવવા માટે મુગ્ધજનેને ઠગવામાં જેટલા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨)
ઉદ્યમ કરીએ છીએ, તે પ્રયત્ન આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે પ્રમાદને છેડીને એક ક્ષણવાર થઈ જાય તે સર્વ અર્થની સિદ્ધિ –મક્ષ થતાં વાર ન લાગે. ૪
અરેરે ! મેં આ જગતના જીવોને રાજી કરવા માટે હજારે પાંખડે રચ્યા, ઘણું ગ્રંથે ભ, લોભ અને અજ્ઞાનદશામાં મૂઢ બની વિવિધ પ્રકારની તપસ્યા કરી, ક્યાંક ક્યાંક ઉજજડ ગામમાં એરંડાની પ્રધાનતા મુજબ ગુરુમહારાજ તરીકે બની મિથ્યા અભિમાન કર્યું, તેથી કમને વિપાકના બંધનથી મુક્ત થઈ યથાસ્થિત સુખ પામી શક્યો નહિ, ૫
ખરેખર મારા આચરણે તે અંદર ઈષ્ય, દેષની કાતીલ છરી રાખી, બહારના દેખાવે શાંત મુદ્રા ધારણ કરનાર તથા ધર્મના અંચળા નીચે પ્રચ્છન્ન પા૫ કર્મો કરનાર, નદીમાં સ્નાન કરી શુદ્ધ થયેલ દારૂડીઓ, વણિઃવૃતિવાળો, પાખંડી, બકવૃતિવાળા ઢોંગી ધુતારાઓના સરદાર જેવા છે. આરાધનાના માર્ગે આવવા છતાં ભયંકર પાપ સેવી જાતે જ વિનાશ નોતરનાર એવી મારી શી દશા થશે? ૬
ઉપર કથા મુજબ સંયમમાં મારી વિપરિત પ્રવૃત્તિ છે છતાં, એવા પણ મહામુનિઓ છે કે જેમના દર્શન, વંદન, નમસ્કાર, ચરણ સ્પર્શ તથા પ્રશંસાદિ કરવાથી શુકલ પક્ષમાં થતી રાત્રિની નિર્મળતાની જેમ પ્રાણી માત્ર પાપોથી મુક્ત થાય છે. તેવા ઉત્તમ મુનિઓને હું પાપને પશ્ચાત્તાપ કરતો નમસ્કાર કરૂ છું. ૭
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષમાપના આ અસાર સંસારમાં પતતાના શુભાશુભ કર્મના વિપાકવશ ભટકતા બધા અને હું ખમાવું છું, ખમાવ્યા છે અને તેઓ પણ મને માફ કરે, મારે કેઈની સાથે વિરભાવ નથી, સહુ જી સાથે મિત્રીભાવ રાખુ છું અને જે કંઈ સંસારી જી પ્રત્યે અશુભ સંકલ્પ, વચન, ચેષ્ટાદિ કર્યા હોય તે બધાનું સાચા ભાવથી મિથ્યા દુષ્કત દઉં છું.
અપર્વ ભાવના તે દિવસ મારો કયારે આવશે ? કે જ્યારે હું નિર્મળ ચારિત્રને પાળીશ અને પૂર્વના મહાપુરુષોએ આચરેલ માર્ગે ચાલવા ઉદ્યત થઈશ, તથા જન્મ–જરા-મરણના દુઃખસમુહથી મુક્ત બની. ઉત્તમ સંવેગ, નિર્વેદ, જિનેશ્વર ભગવાનના વચન ઉપર અવિક શ્રદ્ધા, દયાળુતા અને પ્રશમભાવને ધારણ કરનાર કયારે બનીશ ?
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે.
'
શ્રી ઓઘનિર્યુકિત -પરાગ
(આ ગ્રંથના અધિકારી ફક્ત સાધુ-સાધ્વીજીએ જ છે.)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
आँ नमः
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ આચાર્ય શ્રી દાન-પ્રેમ જબુસૂરીશ્વર ગુરુભ્યો નમઃ
શ્રીઓઘનિર્યુકિત-પરાગ.
श्री शङ्कुश जिनं नत्वा, जम्बूसरिगुरुंस्तथा । परागमोपनियुक्ते-र्वक्ष्ये शास्त्रानुसारतः ॥
ભૂમિકા શ્રી એઘનિયુક્તિના કર્તા ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજી છે. તેઓશ્રીએ સાધુ-સાધ્વીઓના અનુગ્રહ માટે નવમા પૂર્વમાં રહેલી, ત્રીજી આચાર વસ્તુના વીસમા ઓઘ પ્રાભૂતમાં રહેલી ૧ એ સામાચારી, અને ૨ પ વિભાગ સામાચારીને ઉધૃત કરી છે. ત્રીજી દશવિધ સામાચારી છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
૧ દશવિધ સમાચાર:-ઈચ્છા-મિચ્છાદિસ્વરૂપ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં જણાવી છે, ૨ ઓઘ સામાચારી :– સાધ્વાચારાદિસ્વરૂપ એઘ
નિર્યુકિતમાં જણાવી છે. ૩ પદવિભાગ સામાચારી—પ્રાયશ્ચિતાદિસ્વરૂપ બૃહત્ક૯૫
વ્યવહાર આદિમાં જણવી છે. પહેલાં વીસ વર્ષને દીક્ષા-પર્યાય થાય ત્યારે દષ્ટિવાદ ભણાવવામાં આવતું, જ્યારે હાલમાં આ સામાચારી (ઓઘ સામાચારી) દીક્ષાના પ્રથમ દિવસે પણ આપી શકાય છે.
ઘ, પિંડ, સમાસ, સંક્ષેપ.” આ એક અર્થ જણાવનારા શબ્દ છે-એકર્થિક નામે છે. | શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજીએ આ ઘનિર્યુક્તિની રચના કરતાં કહ્યું છે, કે “હું સઘળા અરિહંત ભગવંતને, સઘળા ચૌદ પૂર્વધારેને સઘળા દેશ પૂર્વધને સઘળા અગ્યાર અંગોને ધારણ કરનારાઓને, તથા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર કરીને, ચરણ – કરણગમાંથી અલ્પ અક્ષરવાળી અને મહાન અર્થવાળી એવી ઘનિયુક્તિ સાધુઓના અનુગ્રહને માટે કહું છું.” આથી આ એઘિનિયુક્તિમાં શબ્દો ઘણું ચેડા હોવા છતાં, અર્થથી મહાન છે અને સાધુ-સાધ્વી માટે ખૂબ ઉપકારક છે. - સાધુ-સાધ્વી માટે ચરણ સિત્તરી અને કરણ સિત્તરીની આરાધના મુખ્ય છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[3]
ચરણ સિત્તરીના સિત્તેર ભેા નીચે પ્રમાણે છે. વય સમયમ સંગમ વૈયાવચં ૨ નમનુત્તીત્રો 1 तव -कोहनिग्गहाई
नाणाइतियं
સમય ॥
–વ્રત ૨-શ્રમણ ધમ ૩–સયમ
૪-વૈયાવચ્ચ ૫-બ્રહ્મચ ૬–જ્ઞાનાદિત્રિક
૧ વ્રત પાંચ છે.—સવ થી ૧, પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત. ૨. મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત. ૩. અદત્તાદાન વિરમણુ વ્રત. ૪. મૈથુન વિરમણ વ્રત. પરિગ્રહ વિરમણ વ્રત.
૫.
――――――――
૭-તપ
૨ શ્રમણ્ધ દેશ છે.- ૧. ક્ષમા, ૨. મા વતા, ૩. સરળતા, ૪. મુકિત (બાહ્ય અભ્યંતર આશ`સા- ઇચ્છાના
૮ ક્રાધાદિ નિગ્રહ ત્યાગ–સંતા) ૫. તપ, ૬. સયમ, ૭. સત્ય ૮. પવિત્રતા
ભાવનાવાળું
હૃદય ) ૯. નિપરિગ્રહિતા
( મૈત્રી આદિ ૧૦. બ્રહ્મચય .
૩ સયમ સત્તર પ્રકારનુ છે. ૧. પૃથ્વી, ૨. અપૂ, ૩. તેજ, ૪. વાયુ, પ. વનસ્પતિ, ૬. બેઇન્દ્રિય, ૭. તૈઇન્દ્રિય, ૮. ચરિન્દ્રિય, ૯. પાંચેન્દ્રિય, આ નવે પ્રકારના જીવેાની વિરાધના, પરિતાપના, કિલામણા ન થાય તેમ વર્તવું. ૧૦. અજીવ, (સુંદર વસ્તુએ જોઇ તેમાં ન લેાભાવું. અથવા ઠાકર આદિ વાળતાં તે નિર્જીવ વસ્તુ ઉપર રાષ નહિ કરવારૂપ સયમ રાખવા તથા લીલકુલ થઈ ગયેલી વસ્તુ ગ્રહણ ન કરવી) ૧૧. પ્રેક્ષા સંયમ (પ્રત્યેક કાર્ય કરતાં ચક્ષુ આદિથી પડિલેહવાના ઉપયાગ રાખવા.) ૧૨ ઉપેક્ષા સયમ શક્તિ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪] હેવા છતાં સંયમમાં વીર્ય (સમજાવવા છતાં) ન ફેરવતા હોય તેવા આત્માઓ તથા સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવર્તતા ગૃહ તરફ ઉપેક્ષાભાવ કેળવો. પતે નિરવદ્ય વ્યાપારમાં ઉદ્યમવંત રહેવું. ) ૧૩. પ્રમાર્જના વસ્તુ લેતાં કે મૂકતાં પૂજવાને ઉપગ રાખ ૧૪. પરિષ્ઠાપના ઠલ્લે માત્રુ વગેરે વિધિપૂર્વક પાઠવવાને ઉપયોગ રાખ. ૧૫. મન, ૧૬. વચન, ૧૭. કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિઓ રેકી શુભ પ્રવૃત્તિમાં ઉપયુક્ત રહેવું.
૪ વયાવચ્ચ દશ પ્રકારની છે. ૧. આચાર્ય, ૨. ઉપાધ્યાય, ૩. તપસ્વી, ૪. શક્ષક (નવ દીક્ષીત) ૫. ગ્લાન (બિમાર) ૬. કુલ (એક આચાર્યની પરંપરા), ૭. ગણ (એક વાચનાવાળો યતિ સમુદાય) ૮. સંઘ, ૯. સાધુ, ૧૦. સમગ્ર (સરખી સામાચારીવાળા શુદ્ધ ચારિત્રી) આ દસેની ભક્તિ વૈયાવચ્ચ કરવી.
૫ બ્રહ્મચર્ય નવ પ્રકારે –૧. સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસક રહેતો હોય તે વસતિમાં ન રહેવું. ૨. સ્ત્રીની સાથે રાગથી વાતચિત ન કરવી અથવા સ્ત્રી-પશુ કે નપુંસક સંબંધી કામ કથા ન કરવી. ૩. સ્ત્રી બેઠી હોય તે જગ્યાએ પુરુષે બે ઘડી અને પુરુષ બેઠેલ હોય તે જગ્યાએ સીએ ત્રણ પ્રહર સુધી બેસવું નહિ. (સાધુએ સ્ત્રી અથવા સાધ્વીની જગ્યાએ
૧ સાધુ સંયમમાં બરાબર વર્તતો ન હોય તેને સંયમમાં પ્રવર્તાવવા પ્રેરણા કરવી. ગૃહસ્થને પાપકારી પાપારમાં પ્રેરણા ન કરવી. આ પણ ઉપેક્ષા સંયમ.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[4]
એ ઘડી અને સાધ્વીએ પુરુષ અથવા સાધુની જગ્યાએ ત્રણ પ્રહર સુધી ખેંસવુ" નહિ.) ૪. સ્ત્રીના અંગેાપાંગ—મુખ, સ્તન, ચક્ષુ, પગ, હાથ, વગેરે રાગદૃષ્ટિથી જોવા નહિ. ષ્ટિ પડી જાય તે તુરત ખસેડી લેવી. પ. સ્ત્રી સંબંધી વિષય-કામકથા ભીંત કે બીજા સ્થાનના આંતરેથી સાંભળવી નહિ. અથવા શ્રી પુરુષ સુતા હાય તથા કામક્રીડા કરતા હોય ત્યાં ભીંત આદિના આંતરે રહેવું નહિ, તેમજ જોવું નહિ. ૬. ગૃહસ્થપણામાં સ્ત્રી સાથે કરેલ કામક્રીડાનુ સ્મરણ કરવું નહિ. ૭. પૌષ્ટિક, ઉત્તેજક કામવાસના વધારે તેવા સ્નિગ્ધ આહાર વાપરવા નહિ. ૮. વિગઈ વિનાના, (લુખા એવા) પણ આહાર ક્ષુધા શાંત થાય તેથી વધારે વાપરવા નહિ. ૯. સાસ દેખાવાના વ્યામાહમાં પડી શરીર, કપડાં આદિની સાફસૂફ઼ી કે ટાપટીપ કરવી નહિ
} જ્ઞાનાદિ ત્રણ :~ ૧. જ્ઞાન, ૨. દર્શન. ૩. ચારિત્ર આ ત્રણેની સુંદર પ્રકારે આરાધના કરવી.
૭ તપબાર પ્રકારે: છ ખાદ્ય અને છ એટલે બીજાના જાણવામાં આવી શકે. મહાત્માએ છઠ્ઠુ કર્યાં છે, અઠ્ઠમ કર્યાં છે, ઈત્યાદિ એટલે બીજાના જાણવામાં આવી ન શકે.
અભ્ય તર માથ
એટલે કે આ અભ્યંતર
ત્યાગરૂપ
છ બાહ્ય તા:-૧ અનશન—આહારના ૨-ઊનારિકા-ભૂખ કરતાં બે ચાર કાળીયા ઊના રાખી આહાર કરવા. ૩–વૃત્તિસક્ષેપ-દ્રવ્યના સક્ષેપ કરવા, એટલે કે આજે મારે આટલા દ્રવ્યથી વધુ દ્રવ્ય વાપરવાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ. ૪ રસત્યાગ–છ ભણ્ય વિગઈમાંથી બે ત્રણ કે છે એ વિગઈઓને ત્યાગ કરે. ૫ કાયલેશ-ઠંડી, ગરમી, લોચ આદિ સહન કરવા. ૬ સલીનતા-બીન જરૂરી– કામ સિવાય હરવું ફરવું કે આંટા મારવા નહિ..
છ અત્યંતર તપ:-પ્રાયશ્ચિત્ત-નાની કે મોટી જે કઈ ભૂલે જાણતાં કે અજાણતાં થઈ ગઈ હય, તે આચાર્ય ભગવંત પાસે પ્રગટ કરી, પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ આત્માની શુદ્ધિ કરવી. ૨ વિનય–આચાર્ય આદિ વડિલોને વિનય સાચવ, એટલે આવે ત્યારે ઉભા થવું, હાથ જોડવા, આસન આપવું વગેરે ૩ વૈયાવચ્ચ–બાલ, વૃદ્ધ, તપસ્વી, આચાર્ય આદિની સેવા કરવી. આહાર, પાણી, ઔષધ આદિ લાવી આપવા, અંગ દબાવવા, વગેરે સેવા કરવી, ૪ સ્વાધ્યાય-જે કાંઈ કંઠસ્થ કરેલું હોય તેને યાદ કરવું, ન અભ્યાસ કર, વાંચવું, વંચાવવું, શંકા પૂછવી, ધર્મ કથા કરવી, ચિંતવન કરવું, વગેરે ૫ ધ્યાન- એકાગ્ર મનથી શુભ ધ્યાન કરવુંતત્વઆદિની વિચારણા કરવી. પિંડસ્થ પદસ્થ આદિ ધ્યાન કરવું. ૬ કાઉસ્સગ્ન-કર્મોના ક્ષય નિમિત્તે સ્થિરતા પૂર્વક એક સ્થાને રહી શક્તિ પ્રમાણે શરીર સિરાવી મૌનપણે ધ્યાન કરવા રૂપ કાઉસ્સગ કર.
૮ કેધાદિ નિગ્રહ-૧ કેધને નિગ્રહ ક્ષમાથી કર, ૨ માનને નિગ્રહ નમ્રતાથી કરે, ૩ માયાને નિગ્રહ સરળતાથી કર, ૪ લેભને નિગ્રહ સંતેષથી કરે.
૫+૧૦+ ૧૭+૧૦ +૯+૩+ ૧૨ + ૪ = ૭૦ આ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭ ] પ્રમાણે સિત્તેર ભેદે ચરણ સિત્તરીના છે. આ ચરણ સિત્તરી તે સાધુ સાધ્વીના મૂલ ગુણ રૂપ છે.
કરણ સિત્તરીના સિત્તેર ભેદ નીચે પ્રમાણે છે. पिंड विसोहि समिई, भावणा पडिमा य इंदियनिरोहो । पडिलेहणगुत्तीओ, अभिग्गहा चेव करणं तु ॥ ૧–પિંડ વિશુદ્ધિ | ૧ પિડવિશુદ્ધિચાર પ્રકારે – ૨–સમિતિ
૧ વસ્ત્ર, ૨ પાત્ર, ૩ વસતિ, ૪ આહાર ૩–ભાવના
નિર્દોષ મેળવવા–કરવાની ગવેષણ ૪–પ્રતિમા
વગેરે કરવી. ૫–ઇન્દ્રિયનિરોધ ૬-–પ્રતિલેખના
૨ સમિતિ પાંચ પ્રકારે:– ૧ ૭–ગુપ્તિ
ઈર્ષા સમિતિ–સાડા ત્રણ હાથ પ્રમાણ ૮–અભિગ્રહ ભૂમિ ઉપર દષ્ટિ રાખી ચાલવું.
- ૨ ભાષાસમિતિ–મુખ આગળ મુહપત્તિ રાખી, પાપરહિત, હિતકારી, જરૂર પૂરતી એવી સત્ય ભાષા બેલવી. ૩ એષણ સમિતિ-ફક્ત સંયમ યાત્રાના નિર્વાહ માટે બેંતાલીસ દોષથી રહિત જયણ પૂર્વક ગોચરીની ગવેષણ વગેરે કરવી. ૪ આદાનભંડમત્તનિક્ષેપણ સમિતિ–વસ્ત્ર પાત્ર વગેરે કોઈ પણ વસ્તુ લેતાં કે મૂકતાં દૃષ્ટિથી જોઈ પૂજી પ્રમાજી લેવું કે મૂકવું. દા. ત. દાંડે લેવો હોય છે જ્યાંથી પકડો હોય તે સ્થાન દષ્ટિથી જોઈ પ્રમાજીને પછી લે, મૂક હોય ત્યાં તેની ઉપરની અને નીચેની એટલે નીચેની જમીન અને મેગ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ].
રહે તે ભીંત આદિને ખૂણે દષ્ટિથી જોઈ રજોહરણ એઘાથી પૂજી પછી મૂકો. આ રીતે દરેક વસ્તુમાં સમજી લેવું. ૫ પારિષ્ઠપનિકા સમિતિ-સંયમને અનુપયેગી થયેલી વસ્તુઓ તુટેલ-કુટેલ પાતરાં કપડાં આદિ તથા કર્ફ, મલ, માત્ર, ઠ આદિ નિજીવ જગ્યાએ વિધિપૂર્વક પાઠવવાં તેમજ પ્રવચનને ઉડ્ડાહ ન થાય તેમ પરઠવવા ઉપગ રાખો.
૩ ભાવના બાર પ્રકારે –૧ અનિત્યભાવના–જગતના પદાર્થો અનિત્ય નાશવંત છે. ૨ અશરણભાવના-પાપના ઉદયમાં કેઈ બચાવતું નથી. ૩ સંસારભાવના–ચેરાસી લાખનિમય–ચારગતિરૂપ સંસાર ભયંકર છે, તેમાં શત્રુ, મિત્ર થાય છે, મિત્ર, શત્રુ થાય છે. ૪ એકત્ત્વભાવના-જીવ એકલો જમે છે, પિતાના કર્મ અનુસાર એક જ કર્મનાં ફળ ભેગવે છે, મરીને એકલે જ પરલોકમાં જાય છે, સાથે કેઈ આવતું નથી. ૫ અન્યત્વભાવના–બીજાએ કુટુંબ ધન, યાવત્ શરીર પણ પિતાનું નથી. મારૂં કેઈ નથી. સૌ પિતપોતાના સ્વાર્થમાં ડૂબેલા છે. ૬ અશુચિસ્વભાવનાશરીરની ઉત્પત્તિ, સ્વરૂપ અને પરિણામ અપવિત્ર છે, સ્ત્રી પુરૂષના શરીરમાંથી નિરંતર અશુચિ ઝર્યા કરે છે. શરીર પણ માંસ, રૂધીર, મળ-મૂત્ર વગેરેથી ભરેલે દાભડે છે. ૭ આશ્રવભાવના-ઈન્દ્રિયાદિ આશ્ર આત્માને કર્મથી મલીન કરનાર છે. ૮ સંવર ભાવના-સમિતિ, ગુપ્તિ આદિના પાલનથી કર્મને બંધ અટકે છે. ૯ નિજ ભાવના-કમને છૂટાં પાડવાં તે. અકામ. નિર્જરા-અનિચ્છાએ અનેક પ્રકારનાં
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯ ] દુખ સહન કરવાથી થાય છે. સકામ નિજે કેવળ કને નાશ કરવાની ઈચ્છાથી બાહ્ય-અત્યંતર તપ કરવાથી થાય છે. ૧૦ સ્વરૂપ ભાવના–જીવ, પુંગલ વગેરેથી વ્યાપ્ત ચોદ રાજકમાં એકે પ્રદેશ જ છોડે નથી વગેરે સ્વરૂપને વિચાર. ૧૧ બાધિદુર્લભ ભાવના-દેવતાઈ સુખે મળવા સુલભ છે, પણ સમ્યકત્વ–શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના વચન ઉપર શ્રદ્ધા થવી મુશ્કેલ છે. ૧૨ ધર્મસ્વરૂપ ભાવના-અહે! શ્રી જિનેશ્વર દેએ કે સુંદર શ્રાવકધર્મ અને સાધુ ધર્મ ઉપદે છે.'
૪ પ્રતિમા બાર પ્રકારે –પહેલી પ્રતિમા એક માસ સુધી અલેપ ભજન કરે અને આહાર અને પાણીની એક એક દત્તી લે.
બીજી પ્રતિમા બે માસની, તેમાં બે દત્તી આહારની અને બે દત્તી પાણીની લેવી.
ત્રીજી પ્રતિમા ત્રણ માસની, તેમાં ત્રણે દત્તી આહારની અને ત્રણ દત્તી પાણીની લેવી... . - ચોથી પ્રતિમા ચાર માસની, તેમાં ચાર દત્તી આહીરની અને ચાર દત્તી પાણીની લેવી.
પાંચમી પ્રતિમા પાંચ માસની, તેમાં પાંચ દત્તી આહારની અને પાંચ દત્તી પાણીની લેવી. આ છઠ્ઠી પ્રતિમા છ માસની, તેમાં છ દત્તી આહારની અને છ દત્તી પાણીની લેવી.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ]
સાતમી પ્રતિમાં સાત માસની, તેમાં સાત દત્તી આહારની અને સાત દત્તી પાણીની લેવી.
આઠમી પ્રતિમા સાત આહારાત્રીની તેમાં ચૈાવિહારા ઉપવાસ કરી ગામ બહાર કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાને રહે.
નવમી પ્રતિમા સાત દિવસની, સાત ચેાવિહારા ઉપવાસ કરી, ઉત્તાનાદિ આસને ગામ બહાર કાઉસ્સગ્ગમાં રહે,જે કેાઇ ઉપસર્ગ આવે તે સહન કરે.
દશમી પ્રતિમા સાત દિવસની, સાત ચાવિહારા ઉપવાસ કરી ગામ બહાર ગેાદાહિકા આસને રહે.
અગિયારમી પ્રતિમા એક અહેારાત્રીની, તેમાં ચેાવિહારા છઠ્ઠ કરી, ગામ બહાર કાઉસ્સગ્ગ કરે. ઉપસર્ગો આવે તે સહન કરે.
ખારમી પ્રતિમા એક અહેારાત્રીની, તેમાં ચેાવિહારી અઠ્ઠમ કરી ઈષત્ પ્રાગભાર આસને (શરીર અને દષ્ટિ કંઈક નમાવીને) ઉભા રહી એકાદ પુદ્ગલ ઉપર એકાગ્ર દૃષ્ટિથી કાઉસ્સગ્ગ કરે. ઉપસર્ગ આવે તે સહન કરે.૧
૫ ઇન્દ્રિય નિરાધ પાંચ પ્રકારે-૧ સ્પર્શનેન્દ્રિય, ૨ રસનેન્દ્રિય, ૩ ઘ્રાણેન્દ્રિય, ૪ ચક્ષુરિન્દ્રિય, ૫ શ્રોત્રેન્દ્રિય, આ પાંચે ઇન્દ્રિચાના વિષયભૂત સ્પ, રસ, ગંધ, રૂપ અને શબ્દ ઉપર રાગ કે દ્વેષના ત્યાગ કરી, સમભાવ કેળવવામાં ઉદ્યમશીલ રહેવુ..
૧ વઋષભનારાય સ ́યણુવાળા, ધીરજવાળા, સત્ત્વશાળી નવમા પૂર્વની ત્રણ વસ્તુ સુધીનું જ્ઞાન હોય, તેવે! સાધુ ગુરુ મહારાજની આજ્ઞા મળે આ પ્રતિમાએ વહન કરી શકે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[2]
- પડિલેહણા પચ્ચીસ પ્રકારે-પચ્ચીસ આલા બાલવા પૂર્વક વિધિપૂર્વક સાળર્દાષાથી રહિત પડિલેહણા કરવી. ૨
૭ ગુપ્તિ ત્રણ પ્રકારે :—૧. મન, ૨. વચન અને ૩. કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિએ રાકવી.
અભિગ્રહ ચાર પ્રકારે:—૧. દ્રવ્ય, ૨. ક્ષેત્ર, ૩. કાલ અને ૪. ભાવથી અભિગ્રહા ધારણ કરવા.
૪+૫+૧૨+૧૨+૫+૨૫+૩+૪=૭૦ અથવા
વલન વસ્ત્ર
રાખવા,
૧. નન વસ્ત્રને કે શરીરને ` નચાવવું. ૨. કે શરીર સીધું ન રાખવું, ૩. અનુમă અખેાડપખેાડા વધારે કરવા ૪. મેાસલી કપડા જેમ તેમ, ગમે તેમ ધબાધબ કરતાં લેવાં મૂકવાં. ૫. આરભટ ઝટપટ ઉતાવળથી પડિલેહણુ કરવી. ૬. સમ વસ્ત્રને પુરૂં ખાલ્યા સિવાય પડિલેહણ કરવી. ૭. પ્રસ્ફાટન વજ્રને ઝાપટવા. ૮. વિક્ષેપ વસ્ત્ર એકબાજુ ફૈ'કતા જવું અથવા કપડાના છેડા અધર કરવા. ૯. વેદિકા ત્ર એ ઢીંચણુ ઉપર બે હાથ મૈં એ ઢીંચણુ નીચે બે હાથ રાખવા, ૧ મે હાથ વચ્ચે એ ઢીંચણુ રાખવા ૪ બે હાથ વચ્ચે એક ઢીંચણુ રાખવે. આ રીતે પડિલેહણુ કરવાથી વેદિકા દાષ લાગે છે. એ ઢીંચણુ વચ્ચે બે હાથ રાખીને પડિલેહણુ કરવુ જોઈએ. ૧૦. પ્રશિથિલ કપટ્ટુ ઢીલુ` પકડવું ૧૧. પ્રલંબ કડુ લટકતું રાખવુ. ૧૨. લાલ કડુ જમીનને લગાડવું. ૧૩. એકામ એક્બાજુથી પકડી હલાવીને નીચે મૂકી દેવુ. ૧૪. અનેકરૂપ ધૂનન અનેક કપડા ભેગા કરી ખખેરવા ૧૫. શતિગણના અખાડા પખાડા ભૂલી જવા. ૧૬. વિતથકરણ પડિલેહણ કરતાં પરસ્પર વાનેા કરવી, વિકથા કરવી, વાચના આપવી, પચ્ચકખાણુ આપવું . વગેરે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨]
૪૨+૫+૧૨+૧+૫+૧+૩+૧=૭૦ આ પ્રમાણે સિત્તેર ભેદે કરણ સિત્તરીના છે. કરણસિત્તરી તે સાધુસાધ્વીના ઉત્તર ગુણ રૂપ છે. ' - હંમેશાં જે કરવાનું–પાળવાનું હોય-મહાવતો વગેરે તે ચરણ કહેવાય છે. પ્રજન પડે એટલે જરૂર પડે ગોચરી વગેરે કરવાનું-કરણ કહેવાય છે. વ્રતે કાયમજિંદગી પર્વતના હોય છે, ગોચરી વગેરે જરૂર પડે હોય છે, આ રીતે ૭૦-૭૦=૧૪૦માં વિતથ આચરવાથી અતિચાર લાગે છે, માટે ૧૪૦માંથી કોઈપણ દોષ ન લાગે તે માટે સાવધ રહેવું. - અહીંયાં શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજીએ કહ્યું કે “ચરણકરણાનુચોગમાંથી હું ઘનિર્યુક્તિ કહીશ.” આથી ચરણકરણનુગ સિવાય બીજા અનુગે પણ હોવા જોઈએ. તે બીજા અનુગો ત્રણ આ પ્રમાણે છે અને તે ચારિત્રની રક્ષા માટે છે. ૧ ચરણેરણાનુયોગ સાધુના આચારરૂપ આચારાંગ વગેરે
૨ ધર્મકથાનું યોગ-કથાનક સ્વરૂપ જ્ઞાતાજી–ઉત્તરાધ્યયન વગેરે વગેરે ' ' . ' * ૩ ગણિતાનુયોગ સૂર્યચંદ્રની ગતિ વગેરે ગણિતસ્વરૂપ. સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે. '
૪ દ્રવ્યાનુયોગ-જીવ-અછવાદિ પદાર્થ વિચારણું સ્વરૂપ. દષ્ટિવાદ, સમ્મતિતક વગેરે. - આ ચારે અનુયે એક એકથી ચઢીયાતા છે.
: --દુષ્ટાંત - - એક રાજાના પ્રદેશમાં ચાર ખાણે હતી. એક રત્નની, બીજી સેનાની, ત્રીજી ચાંદીની, ચેાથી લેઢાની. આ ચારે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩ ]
ખાણે! ચારે પુત્રને એક એક વહેંચી આપી. આથી જેના ભાગમાં લેાઢાની ખાણુ આવી તેને ચિંતા થઈ કે મારા ભાઇએને કિંમતી ખાણેા મળી, જ્યારે મને તે। કિંમત વિનાની નકામી ખાણ મળી.” આ વિચારથી તે બહુ દુઃખી થવા લાગ્યા. કુમારને દુ:ખી થતા જોઈને સુબુદ્ધિ નામના પ્રધાને તેને સમજાવ્યા કે ‘તું દુ:ખી શા માટે થાય છે ? ચારે ખાણામાં કિંમતીમાં કિંમતી ખાણુ તને મળી છે. કેમકે બીજી ત્રણે ખાણા લેાઢા ઉપર આધાર રાખે છે, લેવા સિવાય તે રત્ના, સેાનું કે રૂપું કાઢી શકાતું નથી. માટે હાલ તું રાહ જો. જ્યારે તે બધા તારી પાસે લેઢુ માગવા આવે ત્યારે તું રત્ના વગેરેના બદલામાં લેલું આપજે જેથી સૌથી ધનવાન બની શકીશ.'
આ રીતે જો ચરણકરણાનુચાગ હાય, તે જ ખીજા ત્રણે અનુયાગેા છે, ચરણકરણાનુયાગમાં અલ્પ અક્ષર હોવા છતાં અથથી મહાન્ વિસ્તૃત છે. તે પહેલા ભગમાં છે, તેનું દૃષ્ટાંત આઘનિયુક્તિ છે. ગ
ધર્મકથાનુયાગમાં ઘણા અક્ષરે અને અથ થાડો. તે બીજા ભંગમાં છે. જેમ જ્ઞાતાધર્માદિ.
દ્રવ્યાનુયોગમાં ઘણા અક્ષરે અને ઘણા અથ છે; તે ત્રીજા ભ'ગમાં છે. જેમ ષ્ટિવાદ.
ગણિતાનુયોગમાં થાડા અક્ષરો અને થોડો અથ છે; તે ચેાથા ભાગ છે જેમ લૌકિક વગેરે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] સાધુસાધ્વીઓના અનુગ્રહ માટે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજીએ આ ઘનિયુક્તિની રચના કરેલી છે. તેના મુખ્ય સાત દ્વારો પાડવામાં આવ્યાં છે.
पडिलेहणं च पिंडं, उवहिपमाणं अणाययणवजं । पडिसेवणमालोअण, जह य विसोही सुविहियाणं ॥ ૧ પ્રતિલેખના દ્વાર—પડિલેહણા કેમ કરવી તેનું નિરૂપણ.
૨ પિંડદ્વાર–ભિક્ષા-ગોચરીની શુદ્ધિ કેમ કરવી તેનું નિરૂપણ. - ૩ ઉપધિપ્રમાણ દ્વાર–સંખ્યા અને માપથી કેટલી અને કેટલા પ્રમાણવાળી વસ્તુ રાખવી તેનું નિરૂપણ.
૪ અનાયતનવજન દ્વાર—કેવી વસતિમાં ન રહેવું તેનું નિરૂપણ
પ પ્રતિસેવના દ્વાર–સંયમની સાધનામાં પ્રમાદાદિ દોષ થાય તેનું નિરૂપણ.
૬ આલોચના દ્વાર–યેલા દેશોનું પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું તેનું નિરૂપણ.
૭ વિશુદ્ધિ દ્વાર–પ્રાયશ્ચિત્ત કરી દેશેની શુદ્ધિ કરવી તેનું નિરૂપણ.
આ સાતેને ક્રમ નીચેના હેતુપૂર્વક છે.
સર્વકિયા પ્રતિ લેખનાપૂર્વક કરવી જોઈએ માટે સૂત્રમાં બતાવેલ વિધિપૂર્વક ક્ષેત્રાદિને જેવું, તે માટે સૌથી પ્રથમ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] પ્રતિલેખન દ્વાર, પ્રતિલેખના કરતાં શરીરને ભાડુ આપવું પડે એટલે બીજું પિંડ દ્વાર, પિંડ-આહાર ગ્રહણ કરવા માટે પાત્ર આદિ જોઈએ માટે ત્રીજુ ઉપાધિદ્વાર, આહાર લાવ્યા પછી વાપરવા માટે સ્થાનની જરૂર પડે એટલે કેાઈ પણ પ્રકારના વ્યાઘાત વિનાની–પશુ-પડકાદિથી રહિત વસતિ જોઈએ માટે ચોથું અનાયતનવજનદ્વાર, આ બધું ગ્રહણ કરતાં અવિધિ વગેરે થઈ હોય તે તપાસવારૂપ પાંચમું પ્રતિસેવનાદ્વાર, તેમાં જે જે દોષ લાગ્યા હોય તેની આલોચના કરવી, એટલે ગુરુ પાસે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું, તે છડું આલેચના દ્વાર, અને આલોચના આપી હોય તે પ્રમાણે તપશ્ચર્યાદિ કરી પાપનીદોની શુધિ કરવી તે સાતમું વિશુદ્ધિદ્વારા
*
*
*
s,
*
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
હું પહેલું પ્રતિલેખનાદ્વાર
પ્રતિલેખનના એકાર્થિક નામે ૧. આગ, ૨. માગણા, ૩. ગષણ, ૪. ઈહા, ૫ અપહ, ૬. પ્રતિલેખના, ૭. પ્રેક્ષણા, ૮. નિરક્ષણ, ૯. આલોકના, ૧૦. પ્રલેકના..
પ્રતિલેખના શબ્દથી ૧. પ્રતિલેખકે = પડિલેહણ કરનાર સાધુ ૨. પ્રતિલેખના ( આગળ કહેવામાં આવશે તે) બે પ્રકારની અને ૩. પ્રતિલેખિતવ્ય = પડિલેહણ કરવાની વસ્તુઓ. આ ત્રણ વસ્તુ સમજવાની છે. જેમ ઘડે કહેવાથી તેને કર્તા કુંભાર અને તેનું સાધન માટી વગેરે તથા તે બનાવવાની ક્રિયાને સંબંધ પણ આવી જાય છે.
કર્તા, કર્મ અને ક્રિયા. આ ત્રણમાંથી કઈ એકને નિર્દેશ ક્યાં કરવામાં આવે ત્યાં બાકીના બે ફલિતાર્થથી સમજાય છે.
પ્રતિલેખક-(પડિલેહણ કરનાર સાધુ) એક હોય અથવા અનેક હેય, તે કારણિક હોય અથવા નિષ્કારણિક હોય, વળી તે સાધર્મિક હોય કે વૈધર્મિક હેય.
૧. કંઈક કંઈક અર્થભેદ હોવા છતાં અર્થમાં સરખાપણું ઘણું હોવાથી એકાર્થિક કહેવાય છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭]
અશિવાદિ કારણે એકલા થાય તે કારણિક
ધર્મચક સ્તુપ, યાત્રાદિ જવાના કારણે એકલા થાય તે નિષ્કારકિ.
એકલા હોય તે એક એકથી વધારે હોય તે અનેક સમાન આચાર-વ્યવહારવાળા તે સાધર્મિક
જુદા આચાર-વ્યવહારવાળા તે વૈધમિક. નીચેના કારણેએ એકલા થાય તે કોરણિક કહેવાય. ૧. અશિવ.
૧ એશિવ- દેવતા આદિના ૨. દુકાળ.
ઉપદ્રવ થવાથી. બાર વર્ષ અગાઉ ૩. રાજાને ભય,
ખબર પડે કે આ પ્રદેશમાં દુષ્કાળ ૪. ક્ષોભ-ત્રાસ.
આદિ થવાને છે, તે સાધુએ તે ૫. અનશન.
વખતે ત્યાંથી વિહાર કરી, સૂત્રપરિસી ૬. માગભૂલ ૭. બિમારી.
અર્થપેરિસી કરતા કરતા બીજા ૮. અતિશય, સુકાળ પ્રદેશમાં જાય. ૯. દેવતા.
દુકાળ વગેરે પડવાનું નીચેના ૧૦. આચાર્ય. | કારણે ખબર પડે. ૧. અવધિજ્ઞાનના પ્રભાવે. ૨. તપસ્વીના પ્રભાવે, કઈ દેવતા આવીને કહી જાય. ૩. આચાર્ય નિમિત્ત જાણતા હોય તો તે કહે, અર્થાત્ શિષ્યને વાચના આપતા હોય તે વખતે જણાવે, અથવા કોઈ નિમિત્તકના કહેવાથી ખબર પડે.
બાર વર્ષ અગાઉ ખબર પડે તો બાર વર્ષ અગાઉ વિહાર કરી જાય, તે ક્ષેત્ર છોડી દે-ક્કચ બાર વર્ષ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮]
પહેલાં ખબર ન પડી પણ અગિયાર વર્ષ પહેલાં ખબર પડે તે ત્યારે, યાવતું દશ-નવ-આઠ-સાત-છ–પાંચ-ચાર ત્રણ–બે એક વર્ષ અગાઉ ખબર પડે તો તે વખતે પણ તે ક્ષેત્રમાંથી વિહાર કરી જાય. છેવટે આશિવાદિ થયા પછી ખબર પડે તો તે વખતે વિહાર કરી, બીજા સારા ક્ષેત્રમાં જાય. રસ્તામાં જતાં સૂત્રપેરિસી અર્થપોરિસી કરવાનું ચૂકે નહિ. ઉપદ્રવ કરનાર દેવતાદિ ચાર પ્રકારના હોય છે.
૧. સાધુઓને ઉપદ્રવ ન કરે, પણ ગૃહસ્થને ઉપદ્રવ કરે.
૨. ગૃહસ્થાને ઉપદ્રવ ન કરે, પણ સાધુઓને ઉપવ કરે.
૩. સાધુઓને ઉપદ્રવ ન કરે તેમ ગૃહસ્થને પણ ઉપદ્રવ ન કરે.
૪. ગૃહસ્થને ઉપદ્રવ કરે તેમ સાધુઓને પણ ઉપદ્રવ કરે.
ત્રીજા ભાંગામાં રહેવું. જ્યારે બાકીના ત્રણ ભાંગામાં અવશ્ય નીકળી જવું. જો કે પહેલા ભાંગામાં સાધુઓને ઉપદ્રવ કરનાર નથી, પરંતુ ગૃહસ્થને ઉપદ્રવ કરતાં દેવતા કદાચ સાધુઓને પણ ઉપદ્રવ કરનાર થઈ જાય, માટે પહેલા ભાંગામાં પણ નીકળી જાય.
ગામમાં ઉપદ્રવ થઈ ગયા પછી નીકળવાનું થાય તો તે ઉપદ્રવ કરનાર દેવતા આખા ગચ્છને ઉપદ્રવ કરે તેમ હોય તે અર્ધા અર્ધા સાધુ થઈ જાય અર્થાત્ અર્ધા અર્ધા થઈને વિહાર કરે, અર્ધા અર્ધા થવા છતાં ઉપદ્રવ કરે તે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯ ]
તા તેથી આછા આછા થઇને વિહાર કરે, યાવત્ છેવટે એક એક થઇને વિહાર કરે.
:
વિહાર કરતાં જેવા પ્રકારના ઉપદ્રવ કરનાર દેવતા હાય, તે પ્રમાણે સંકેત કરીને બધા વિહાર કરે અને જયાં ભેગા થાય ત્યાં જે ગીતા હાય ( નાના હાય કે મેટે હાય) તેમની પાસે આલેચના કરી લે
હવે જે સૌમ્યમુખીર દેવતા હોય તેા તે તેજ ક્ષેત્રમાં ઉપદ્રવ કરે, માટે બીજા ક્ષેત્રમાં જવું. કાલસુખી દેવતા હેાય તે તે ચારે દિશાના ખીજા ક્ષેત્રમાં પણ ઉપદ્રવ કરે, માટે ત્રીજા ક્ષેત્રમાં જવું, રક્તાક્ષી વતા હાય તા ચારે દિશાના ત્રીજા ક્ષેત્રમાં પણ ઉપદ્રવ કરે માટે ત્રણ ક્ષેત્રને મૂકીને ચેાથા ક્ષેત્રમાં જવું.
૪
૧ ઉપદ્રવ વિનાના અમુક ક્ષેત્રમાં બધાએ ભેગા થવું” આ પ્રમાણે સમ્રુત કરી જુદા જુદા નીકળ્યા હૈ!ય, રસ્તામાં સયમમાં જે કાંઇ દોષ લાગ્યા હાય, તે દાષાની આલેચના ખીજા સાધુ ભેગા થાય તે વખતે પ્રથમ આલેાચના કરે, પછી આહાર પાણી કરવાની વિધિ છે. હાલમાં તા પેપેતાના આચાર્યાદિ પાસે કેટલાક પખવાડીએ, ચાર માસે કે બાર માસે ભેગી આલેાચના લે છે.
૨ એક જ ક્ષેત્રમાં ઉપદ્રવ કરનાર દેવઆદિને સૌમ્યમુખી
સત્તા શાસ્ત્રમાં આપવામાં આવી છે.
::
૩ સાધુ રહ્યા હોય તે ક્ષેત્રમાં અને ચારે બાજુ આવતા પહેલા પહેલા ક્ષેત્રમાં પશુ ઉપદ્રવ કરનાર દેવતાને કાલસુખી સત્તા આપવામાં આવી છે.
૬ ૪રહયા હેાય તે ક્ષેત્રમાં તથા ચારે બાજુ આવેલા ત્રણ ત્રણુ ક્ષેત્રમાં પશુ ઉપદ્રવ કરનાર દેવતાને રકતાક્ષી' સ`ના અપ્રવામાં આવી છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] જે નીકળતા પહેલાં કેઈ સાધુને મિથ્યાદષ્ટિ દેવતાએ ઉપદ્રવ કરેલ હોય, તો તે સાધુને પૂછીને, શક્ય હોય તો બીજા કેઈ કારણસર શેકાયેલા સાધુને ભલામણ કરીને બીજા સાધુએ ઉપદ્રવથી ન ઘેરાય તેટલા માટે વિહાર કરી જાય.(વિશેષ જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ મૂલ ગ્રંથમાં જેવું.)
ઉપકવવાળાની સારવાર કેવી રીતે કરવી?
હવે કઈ કારણસર (કેઈ ગ્લાન હોય, ચાલી શકવાની શક્તિ ન હોય તેથી) તેની સારવારના કારણે નીકળી શકાય એમ ન હોય એટલે સારવાર માટે રોકાવું પડે છે, સારવાર માટે રોકાયેલા સાધુએ
૧ વિગઈએ ન વાપરવી. ૨ મીઠું ન વાપરવું ૩ દશીવાળું વસ્ત્ર ન વાપરવું૪ લોઢાને સ્પર્શ ન કરે.
૫ જે ઘરોમાં દેવતાને ઉપદ્રવ હોય તે ઘરોમાં ગેચરીએ ન જવું
૬ બધા જ ઘરમાં દેવતાને ઉપદ્રવ હેય તે, આહાર ગ્રહણ કરતાં ગૃહસ્થ સામી એક નજર ન કરવી એટલે આહાર આપનારની સામી દષ્ટિ મેળવવી નહિ, કેમકે એક દષ્ટિ થવાથી તેને ઉપદ્રવ સાધુમાં સંકમવાનો સંભવ છે.
જે સાધુને દેવતાઆદિને ઉપદ્રવ હોય, તે સાધુને બીજા ઓરડામાં રાખો. બીજે ઓરડે ન હોય તો વચમાં પડદે કરે. અંદર જવા આવવાને રસ્તે જુદો
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧]
રાખવે, એટલે જે ખાજુથી જાય તેનાથી બીજી ખાજુથી અહાર આવે.
આહારાદિ ત્રણ પરપરાએ આપે. એટલે એક આપે બીજો ગ્રહણ કરે અને ત્રીજો ઉપદ્રવવાળા સાધુને અનાદરથી વાપરવા આપે. આહાર આપ્યા પછી તેના દેખતાં માટીથી હાથ ધેાઈ નાખે. કેમકે અનાદર કરવાથી ઉપદ્રવ કરનાર દેવતાદિ જલ્દી ચાલ્યા જાય. સાધુને ઉંચા નીચા કરવા પડે, ફેરવવા પડે તે વચમાં કપડું' રાખીને સારવાર કરે.
સેવા કરનાર સાધુ:— ૧. બીકણુ હાવા ન જોઈએ. તેમજ (મીઠું, વિગઇ, દશીવાળું વસ્ત્ર વાપરે નહિ તથા લેાઢાને અડે નહિ.)
૨. તપશ્ચર્યામાં વધારા કરે. એટલે નવકારશી કરતા હાય તે પેરિસી કરે, પેારિસી કરતા હેાય તે સાઢપેારિસી કરે, સાઢપેરિસી કરતા હોય તે એકાસણું કરે. એમ જે તપ કરતા હાય તેમાં વૃદ્ધિ કરે. એટલે અધિક તપ કરે. મૃત્યુ પછી:– ઉપદ્રવવાળા સાધુ કદાચ કાળ કરી જાય તા, તેની ઉપધિ પાતરાં વગેરે પરઠવી દેવાં. તેની કાઈ પણ વસ્તુ ખીજા કેાઈએ વાપરવી નહિ. કેમકે જો તે સાધુની ઉપધિ પાતરાં આદિ કાઈ પણ વસ્તુ બીજા સાધુ વાપરે, તે કદાચ તે દેવતાદિ તેને પણ ઉપદ્રવ કરે. સેવા કરતાં તે ક્ષેત્ર મૂકી દેવાને અવસર આવે (સારા થાય એમ ન હેાય અથવા ખીજા કોઈ કારણસર) તે, તે ઉપદ્રવવાળા સાધુને ગામમાં સેવા માટે રાકાયેલા બીજા સાધુને સાંપે. તેની પાસે મૂકે. સાધુ ન હેાય તા
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
પાસસ્થાદિ પાસે મૂકે, તે ન હોય તે ચિત્યવાસી પાસે મૂકે, તે ન હોય તો શય્યાતરને સેપે, તે પણ ન હોય તો છેવટે કઈ યેગ્ય ઉપાય પૂર્વક પોતે નીકળી જાય.
૨ દુકાળ:- બાર વરસ પહેલાં ખબર પડે, તે ત્યારે નીકળી જાય, યાવત્ દુકાળ પડે ત્યારે નીકળી જાય. જતાં આખા ગચ્છનું પુરું થાય એમ હોય તે બધા સાથે નીકળે, બધાનું પુરૂં થાય એમ ન હોય તે અર્ધા અર્ધા થાય અર્ધાનું પણ પુરૂં થાય. એમ ન હોય તે ત્રણ વિભાગમાં થઈને જાય, યાવત્ બલ્બનું પણ પુરૂં થાય એમ ન હોય, તે છેવટે એક એક થઈને વિહાર કરે અને સંયમને નિર્વાહ કરે.
ગાયોને ચારે એક ઠેકાણે પુરે થાય એમ ન હોય તે ગોવાળીઓ ગાને છેડી ડી કરી જુદે જુદે ઠેકાણે ચરાવે છે, તેમ આચાર્ય પણ સાધુઓને નિર્વાહ થાય એમ ન હોય, તો યાવત્. એક એક સાધુને વિહાર કરાવે. આમાં પ્લાન સાધુને એકલે મૂકી ન દે, પણ સાથે લઈ લે.
૩ રાજભય રાજા તરફથી ભય ચારે પ્રકારે થાય. ૧. વસતિ ન આપે. (રાજ્યમાંથી કાઢી મૂકે.) ૨. આહાર પાણી ન આપે. ૩. વસ્ત્ર–પાત્રાદિ છીનવી લે.
૪. મારી નાખે. વસ્ત્ર–પાત્રાદિ લઈ લે, ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ કરે કે મારી નાખવાને સંભવ લાગે તો તે રાજ્યમાંથી નીકળી જાય. બીજા નિરૂપદ્રવ-સારા ક્ષેત્રમાં જાય.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩ ]
પ્રશ્ન—શા કારણથી રાજાને ભય આવે ? કેમકે સાધુએ તે —
“ ચર્ચ હસ્તૌ ધપાવી ૬, નિદ્ઘાત્રે ૨ મુનિતમ્ । इन्द्रियाणि च गुप्तानि, तस्य राजा करोति किम् ॥” સાધુઓના તે હાથ, પગ અને જીભ કાબુમાં હાય છે, તેમજ ઇન્દ્રિયા પણ સ્વાધીન હોય છે, તેા પછી તેમને રાજા શુ કરે ?
ઉત્તર—આચાર્ય મહારાજ જવાબ આપે છે કે૧. તમારી વાત સાચી છે. પણ કોઇ વખતે કોઇએ સાધુને વેષ લઈને રાજકુલમાં પેસી કોઈનુ... ખૂન કર્યુ હોય, તેથી કાપાયમાન થયેલા રાજા બધા સાધુઓને બેાલાવીને મારી નાખે અથવા બીજાની પાસે મારી નખાવે.
૨. અથવા કોઈ રાજા, સાધુઓનું દન અપમાંગલ માનતા હાય.
૩. અથવા કોઇએ રાજાને ચઢાવ્યે હાય કે આ સાધુ તમારૂં ખરાબ કરવાની પેરવી કરી રહ્યા છે.’
૪. રાજાને નિષેધ હાવા છતાં કાઈ ને દીક્ષા આપી હાય, આથી રાજા કેાપાયમાન થાય અને તેથી સાધુને હેરાન કરે.
૫. કોઇ સાધુ વેષધારીએ અંતપુરમાં પેસી અકૃત્ય સેવ્યું હાય.
૬. કોઇ વાદી સાધુએ અભિમાની રાજાના પરાભવ કર્યાં હોય. રાજા આ કારણેાથી કપાયમાન થઈ વસ-પાત્ર છીનવી લે, ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ કરે કે મારી નાખે તેમ હાય
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] તે સાધુઓ વિહાર કરી જાય. ચારિત્રને નાશ કે જીવિતને નાશ થવાના કારણે એકાકી થાય.
૪-કુભિત–સુભિત એટલે ભય પામ–ત્રાસ પામવે. જેમકે – ઉજજયની નગરીમાં ઘણું ચાર લોકો ગામમાં આવી આવીને ઘણુ મનુષ્ય આદિનું હરણ કરી જતા હતા. એક વખતે કેટલાક માણસે કોઈ ઝાડ નીચે બેઠેલા હતા, ત્યારે કોઈ માણસે કહ્યું કે “મારા પતિના” (રેંટની માળા કુવામાં પડી ગઈ.) બેઠેલા માણસે સમજ્યા કે “માઢવાડ પવિતા' (માલવા દેશના ચેરે આવ્યા.) આથી ગભરાટથી ત્યાં બેઠેલા માણસેએ નાશભાગ કરી મૂકી. આવી રીતે કોઈ અકસ્માતથી કોઈ સાધુને ક્ષેભ થવાથી એકલે થઈ જાય.
પ-અનશન:- કેઈ સાધુને અનશન સ્વીકારવું છે, પણ આચાર્ય પાસે નિર્ધામણુ કરાવી શકે એ સાધુ નથી, બીજા સ્થાને નિર્ધામણ કરાવી શકે એવા સાધુ છે, એટલે અનશન સ્વીકારવાની ઈચ્છાવાળે સાધુ બીજા સ્થાને જાય. ત્યારે રસ્તામાં એકલા થવું પડે.
અથવા કેઈ સાધુએ અનશન સ્વીકારેલું છે. તે સાધુ પાસે જેવું અપૂર્વ શ્રત-જ્ઞાન છે, તેવું બીજા પાસે નથી, અથવા શંકાવાળું છે. તેથી જ્ઞાન-સૂત્ર-અર્થ, અથવા સૂત્ર અર્થ, ઉભય સ્વીકારવા માટે સંઘાટકના અભાવે એકલે જાય.
અથવા અનશન સ્વીકારેલા સાધુની સેવા કરવા માટે સંઘાટકના અભાવે એકલે જાય.
૬-સિટિત – ૧ માગે જઈ રહ્યા છે, ત્યાં રસ્તામાં
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૫ ]
એ રસ્તા આવે, ત્યાં ભૂલથી બીજા રસ્તે ચઢી જાય તેથી એકલા થઈ જાય.
૨ ધીમે ધીમે ચાલવાના ચેાગે પાછળ પડી જાય. ૩ વચમાં ડુંગર આદિના ઋણુ ચઢાવ આવે, ત્યાં ખીજા શક્તિવાળા સાધુ તે રસ્તે ચઢીને આગળ જાય, જ્યારે ગ્લાન, માળ કે વૃદ્ધઆદિ સાધુ તે ડુગરઆદિ ઉપર ચઢી શકે એમ ન હેાય, તેથી તે ડુંગર ફરીને જાય. જ્યાં સુધી ગચ્છને ભેગા ન થાય ત્યાં સુધી એકાકી થાય.
૭ ગ્લાન:— ૧ ખીમાર સાધુ માટે ઔષધ આદિ લાવવા માટે બીજા કોઈ ન હાય તેથી એકલા જવું પડે. ૨ અથવા ખીજા કાઈ સ્થળે સાધુ બીમાર હાય, તેની સેવા કરનાર કાઈ નથી, તેા તેની સેવા કરવા માટે એકલા જવું પડે.
૮ અતિશય:- કેાઈ અતિશય સૌંપન્ન આત્મા જ્ઞાનથી જાણે. અથવા એને ખખર પડે કે નવ દ્રીક્ષિત— સાધુના સગાવહાલા તેને પાછા લઈ જવા માટે આવે છે.’ આવા કારણે સ`ઘાટકના અભાવે સાધુને એકલા વિહાર કરાવે. જો સાધુને એકલા વિહાર ન કરાવે તે તેના સંબધીઓ આવી પહોંચતાં તેને ઘેર લઇ જાય–ઉપાડી જાય, માટે તેના રક્ષણ માટે એકલેા વિહાર કરાવે. ૯ દેવતા:– દેવતાના કહેવાથી એકલા થવુ પડે. દૃષ્ટાંત
કલિંગ દેશમાં કંચનપુર નામનું નાર છે, ત્યાં
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬]
ઘણું જ્ઞાની આચાર્ય ભગવંત રહેલા હતા. એક વખત આચાર્ય ભગવંત શિષ્યને પાઠ આપીને ગામ બહાર સ્થડિલ ભૂમિ જતા હતા, ત્યાં રસ્તામાં એક ઝાડ નીચે કોઈ સ્ત્રી રુદન કરી રહી હતી, તે આચાર્યના જોવામાં આવી. બીજે દિવસે પણ આચાયે તે સ્ત્રીને રુદન કરતી જોઈ, આથી આચાર્ય ભગવંતને શંકા થઈ કે આ મી શા માટે રુદન કરે છે?” “પાછા વળતા તે સ્ત્રીને પૂછી
ઈશ.” વળતા આચાર્યો તે સ્ત્રીને પૂછયું કે “હે ધર્મશીલ ! તું શા માટે રુદન કરે છે.” - તે સ્ત્રીએ કહ્યું કે મારે થોડું રડવાથી શું ?
આચાર્યે પૂછ્યું કે “કેમ શા માટે રુદન કરવું પડે છે?
તે સ્ત્રીએ કહ્યું કે “હું આ નગરની દેવતા છું, આ નગરી જલપ્રલયથી ડૂબી જવાની છે, વળી તમે જે અહીંયાં સ્વાધ્યાય ભૂમિમાં સ્વાધ્યાય કરે છે તેને વ્યાઘાત થશે એટલે તમે અહીંથી બીજે ચાલ્યા જશે, તેથી હું રુદન કરૂં છું. - આચાર્યે પૂછયું કે “નગરમાં જલપ્રલય થશે તેની શી ખાત્રી ??
દેવતાએ કહ્યું કે આવતી કાલે તમારા નાના સાધુને પારણમાં દૂધ મળશે. તે દૂધ પાતરામાં પડતાં રુધિર થઈ જશે. જે એમ થાય જાણજો કે જલપ્રલય થશે. તે દૂધ (રુધિર થઈ ગયેલું) બીજા સાધુઓને પાતરામાં થોડું થોડું આપજે અને તે પાતરા સાથે વિહાર કરાવજો
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭]. જે ક્ષેત્રમાં તે દૂધ સ્વાભાવિક થાય ત્યાં જલપ્રલય નહિ થાય.
બીજે દિવસે દેવતાના કહ્યા મુજબ નાના સાધુને પારણામાં દૂધ મળ્યું, તે રૂધિર જેવું થઈ ગયું. એટલે આચાર્યે તે દૂધ સાધુઓને પાતરામાં થોડું થોડું આપીને વિહાર કરાવ્યું. જે ક્ષેત્રમાં તે દૂધ સ્વાભાવિક થયું ત્યાં બધા ભેગા થયા.
૧૦ આચાય:-કઈ કારણસર આચાર્ય, સાધુને એકલા મોકલે તેથી એકલા થવું પડે. કેઈ કાર્ય પ્રસંગ આવે ત્યારે, આચાર્ય ભગવંત બધા સાધુઓને ભેગા કરી પૂછે કે “અમુક કાર્ય છે, તે તે માટે કોણ જશે? ત્યારે બધા સાધુ કહે કે હું જઈશ, હું જઈશ” આચાર્ય તે સાંભળી શૈયાવચ્ચ કરનાર, વેગવહન કરનાર, ગ્લાન, બાળ વગેરેના કારણો જણાવી, તે કામ કરવા માટે સમર્થ સાધુને આજ્ઞા આપે, તે સાધુ કહે કે “મારા ઉપર આપે મહાન અનુગ્રહ કર્યો.”
હવે તે સાધુને સવારમાં વહેલું જવાનું હોય તે, સૂત્રપેરિસી (સ્વાધ્યાય) કરીને અથવા સ્વાધ્યાય કર્યા સિવાય સૂઈ જાય, સૂતી વખતે પણ આચાર્ય ભગવંતને કહેતે જાય કે “ભગવદ્ ! આપે કહેલા કામ માટે સવારે હું જઈશ.” જે આ પ્રમાણે ન કહે તે દેષ થાય કેમકે પૂછવાથી લાભ છે.
• ૧. કદાચ આચાર્યને સ્મરણ થઈ આવે કે “મારે અમુક કાર્ય કહેવાનું હતું અને કહ્યું બીજું.'
૨. કોઈ સાધુ કે શ્રાવક દ્વારા જાણવામાં આવ્યું હોય કે “જે કામ માટે સાધુને મેકલે છે, તે આચાર્ય ત્યાં નથી અથવા ત્યાંથી નીકળી ગયા છે.
૧ અભિગ્રહકવાળા સાધુ (એટલે આચાર્ય ભગવંતના કાર્ય પ્રસંગે જવાના અભિગ્રહ વાળા) ન હોય ત્યારે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [૨૮] ૩. સંઘાટક સાધુ આચાર્યને કહી જાય કે “આપે અમુક સાધુને જવા માટે આજ્ઞા કરી, પણ તે સાધુ ગચ્છમાંથી નીકળી જવાની ઈચ્છાવાળે છે.”
સાધુ પૂછવા આવે ત્યારે આચાર્ય ભગવંત તે સાધુને કહે કે “જવાની જરૂર નથી, અથવા તો જે કામ માટે ભલામન કરવાની હોય, તે કરે અને કહે કે “સારૂં જજે.”
સવારમાં જવાવાળે સાધુ આચાર્ય પાસે આવે. જે આચાર્ય ભગવંત ઉંઘતા હોય તો ગીતાર્થ સાધુ આચાર્યને જગાડે અથવા પગે સંઘટ્ટના કરે એટલે આચાર્ય જાગે. સાધુ વંદના કરીને કહે કે “આપે જે કામ બતાવ્યું હતું, તે કાર્ય માટે હું જઉં છું.”
આચાર્ય ભગત જાગેલા હોય અને ધ્યાનાદિમાં હોય તે જનાર સાધુ ત્યાં ઊભે રહે, કેમકે ધ્યાનાદિમાં કોઈ કાર્ય સિદ્ધ થવાનું હોય તો તે અટકી જાય. માટે ધ્યાનાદિથી નિવૃત્ત થાય એટલે ધ્યાન પુરૂં કરે ત્યારે વંદના કરીને કહે કે “હું કાર્ય કરવા માટે જઉં છું.”
જનાર સાધુ, રત્નાધિક-દીક્ષામાં મેટા હોય તે બધા સાધુઓને વંદના કરે, નાના સાધુ હોય તે જનાર સાધુને વંદના કરે.
આ રીતે એકાકી થનાર સાધુ વિહારમાં શી વિધિ સાચવે?
(૧) વિહારવિધિ ઘણું લાંબું જવાનું હોય તો વહેલે વિહાર કરે. નીકળતી વખતે ઘણું અંધારું હોય કે કૂતરા કે શિકારી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯]
જનાવરને ભય હોય તે, બીજે સાધુ તેની સાથે અજવાળું થાય ત્યાં સુધી સાથે જાય.
જનાર સાધુને ઠલ્લા માત્રાની શંકા હોય તે ગામની નજીક શંકા ટાળીને આગળ વિહાર કરે. (કેમકે ગામની નજીકમાં ગાયે વગેરે ચરતી-રહેતી હોવાથી તે જગ્યા ઈંડિલ માટે શુધ્ધ હોય.) બીજે સાધુ પાછ વસતિમાં જાય.
વહેલા જવામાં ચાર આદિને ભય હોય તે અજવાળું થયા પછી વિહાર કરે.
જનાર સાધુને વાપરીને જવાની ઈચ્છા હોય તે, ગીતાર્થ સાધુ સંખડી કે સ્થાપનાકુલમાંથી એગ્ય વસ્તુ લાવી આપે. તે સાધુને વસતિમાં વાપરવું હોય તો વસતિમાં વાપરી લે, વસતિમાં વાપરવું ન હોય તો વાપરવાની વસ્તુ સાથે લઈને વિહાર કરે અને બે કોસની અંદર તે આહાર વાપરી લે. કેમકે બે કોસ (લગભગ હાલના ૪-૫ માઈલ) ઉપર આહાર પાણી લઈ જવામાં આવે તો તે આહાર પાણી ક્ષેત્રાતિકમ દેષવાળું થઈ જાય છે. માટે સાધુ-સાધ્વીએાએ આહાર કે પાણી બે કોસની અંદર વાપરી લેવું જોઈએ.
ગામની હદ પુરી થતાં ૧રજોહરણથી પગ પૂજી લે. કેમકે જે પગ ન પૂજે તે ગામની અચિત્ત રજ પગને ચાંટી હોય તે રજથી ગામ બહારની મિશ્ર–સચિત્ત પૃથ્વીની
૧ હાલમાં દંડાસનથી પગ પૂજવાની વિધિ છે, પણ પૂર્વકાળમાં રજોહરણ–આઘાથી પગ પૂજવાની વિધિ હતી, તેને અનુલક્ષીને આ વિધિ બતાવવામાં આવી છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૦]
વિરાધના થાય. માટે જ્યાં જ્યાં જુદી જુદી ભૂમિ આવે ત્યાં ત્યાં અવશ્ય પગ પૂજવા જોઈએ. (હાલમાં દંડાસનથી પગ મૂંજવામાં આવે છે.)
પગ પૂજવાના વખતે ત્યાં કોઈ ગૃહસ્થ જે હોય તે પગ પૂજવામાં ભજના. રજોહરણથી ન પૂજે પણ નિષદ્યાથી પૂજે અને તે નિષદ્ય શરીરને ન અડે તેમ હાથમાં લટકતું લઈ આગળ થોડે સુધી જાય, તે ગૃહસ્થ દેખતે બંધ થાય એટલે તે નિષ પાછું બગલમાં મૂકી દે.
પગ પૂજવાને વખતે ત્યાં રહેલા ગૃહસ્થે કોઈ ચલ, વ્યાક્ષિક કે અનુપયુક્ત હોય, તેમાં–
ચલ એટલે ચાલતું હોય.
વ્યાક્ષિસ , હળ વગેરે ચલાવતું હોય કે કોઈ બીજા કામમાં ચિત્તવાળો હોય
અનુપયુક્ત એટલે સાધુ શું કરે છે, તે તરફ ગાન ન હોય.
આ ત્રણ પ્રકારના ગૃહસ્થ હોય તો રજોહરણથી પગ પૂજે. આ ત્રણમાં આઠ ભાંગા થાય છે. તેમાં કયા ભાંગામાં પગ પૂજે અને કયા ભાંગામાં પગ ન પૂજે? તે કહે છે. ભાંગા નામ પ્રમાજના કરે કે ન કરે
ચલ-વ્યાક્ષિત-અનુપક્ત પ્રમાર્જના કરે. ૨ ) , ઉપયુક્ત
, ન કરે. , અવ્યાક્ષિપ્ત અનુપયુક્ત
ઉપયુક્ત
૦
છ
છ
જ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧]
સ્થિર – વ્યાક્ષિપ્ત અનુપયુક્ત
, ઉપયુક્ત રુ, ન કરે. , અવ્યાક્ષિપ્ત અનુપયુક્ત 2 » ઉપયુક્ત
, ન કરે સ્થિર એટલે ઉભે હોય. અવ્યાક્ષિસ એટલે કાંઈ કામ કરતું ન હોય. ઉપયુક્ત એટલે સાધુ શું કરે છે, તે તરફ ધ્યાન હોય.
આ આઠ ભાંગામાં પહેલા ભાંગામાં અવશ્ય પગની પ્રમાર્ચના રજોહરણથી કરે, બાકીના સાત ભાંગામાં ભજના, સાધુ તરફ જ્યાં ઉપયોગ ન હોય ત્યાં પૂજે, પગ હોય ત્યાં ન પૂજે. A વિહાર કરતાં રસ્તો પૂછો પડે તો કેવી રીતે પૂછે?
રસ્તો પૂછવામાં ત્રણ ત્રિક થાય છે. બે જણને રસ્તે પૂછો, જેથી ભૂલા ન પડાય.
મુખ્ય રીતે બે તરૂણ શ્રાવકને રસ્તે પૂછવે, તે ન હોય તે બે તરૂણ અન્યધામકને ધર્મલાભ આપીને પ્રીતિપૂર્વક રસ્તો પૂછો. બાકીના આઠ ભાંગામાં પૂછવાથી દેષને સંભવ છે.
૧-વૃદ્ધ વિસ્મૃત થઈ ગઈ હોય, તો તે બરાબર બતાવી ન શકે.
ર–બાલ કેલીપ્રિય હોવાથી કદાચ ખોટા રસ્તે ચઢાવી દે.”
૩–૪–સ્ત્રી અને નપુંસક મધ્યમ વયનાને પૂછવાથી કોઈને શંકા થાય, કે “સાધુ સ્ત્રીની સાથે શું વાત કરે છે ? અથવા આ બંને કાંઈ કાર્ય છે?” ઈત્યાદિ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩ર ]
૫-૬-૭-૮ વૃદ્ધનપુ. બાળ નપુંસક, વૃદ્ધ સ્ત્રી, માલિકા, આ ચારે માર્ગથી અજાણ હોય અથવા ખરાખર ખખર ન હોય.
નજીકમાં રહેલાની પાસે જઇને રસ્તે પૂછે. જો તે માણસ મુંગા રહે તેા ન પૂછે. જો દૂરથી બૂમ પાડીને તે તેને કદાચ શકા થાય કે આની પાસે દ્રવ્ય હશે અથવા બળદ આદિને લઈ જનાર હશે ?’ અથવા જો તે દોડતા આવે તે રસ્તામાં વનસ્પતિ વગેરે હોય તેની વિરાધના થાય, સાધુ જો દૂર સુધી તેની પાસે જાય તા પૃથ્વીકાય, વનસ્પતિ આદિની વિરાધના થાય, કાંટા વગેરે હોય તે પગમાં કાંટા પેસી જાય. આથી સયમ વિરાધના અને આત્મવિરાધના થાય. માટે નજીકમાં રહેલા હોય તેને પુછે.
મધ્યમવયના પુરૂષ ન હોય તે દૃઢ સ્મૃતિવાળા વૃદ્ધને
પૂછે.
દૃઢ સ્મૃતિવાળવૃદ્ધને ન હોય તે ભદ્રિક તરૂણને પૂછે. સ્ત્રીમાં પ્રથમ મધ્યમ વયવાળી સ્ત્રીને પૂછે. તે ન હોય તે દૃસ્મૃતિવાળી વૃદ્ધ સ્ત્રીને પૂછે. તરૂણ સ્ત્રીને પૂછે.
સરલમાળ
22
""
22
77
""
99
,,
નપુંસકમાં પ્રથમ મધ્યમ વયના નપુંસકને પૂછે,
તે ન હોય તે। દૃઢસ્મૃતિવાળા વૃદ્ધ
સરળ માલ
2)
""
""
""
""
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૩ ] આ દરેકમાં પરસ્પર સંયેગી ભાંગા એક ઈકોતેર થાય છે. - સાધર્મિકમાં ૪૫ ભાંગા થાય છે.
અન્યધામિકમાં ૪૫ , ,
સાધર્મિક અને અન્ય ધાર્મિક ઉભયમાં (૯૪૯) ૮૧ ભાંગા થાય છે.
કુલ ૧૭૧ ભાંગા.
(૨) રસ્તામાં પટકાયની જયણું
૧. પૃથ્વીકાયની જયણા, ૨, અપકાયની જયણા, ૩. તેઉકાયની જયણ, ૪. વાયુકાયની જયણા. ૫. વનસ્પતિકાયની જયણા, ૬. ત્રસકાયની જયણા.
૧. પૃથ્વીકાયની જયણાઃ–પૃથ્વી પાંચે વર્ણની હોય છે. કાળી, લીલી, લાલ, પીળી અને સફેદ, તેમજ પૃથ્વીકાય સચિત્ત, મિશ્ર, અને અચિત્ત એમ ત્રણ પ્રકારે હોય છે.
અચિત્ત પૃથ્વીમાં જાય. અચિત્ત પૃથ્વીમાં, આદ્ર (ભીની) અને શુષ્ક હોય તો શુષ્કમાં જાય. શુષ્કમાં પણ રેતીવાળે માર્ગ અને રેતી વિનાનો માર્ગ હોય તે રેતી વિનાના માગે જાય. સ્તી વિનાના માર્ગમાં પણ આક્રાંત (અવરજવરવાળે) અને અનાક્રાંત (અવર–જવર વિનાને) એમ બે પ્રકારે હેય, તેમાં આકાંત માગે જાય.
| મુખ્ય રીતે અચિત્ત, શુષ્ક, રેતી વિનાને અને આકાંત હોય તેવા રસ્તે જાય. તે રસ્તે ન હોય તો આદ્ર માર્ગે જાય.
ઘ. –૫
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
- [ ૩૪]
આ માર્ગ ત્રણ પ્રકારે હોય. મધુસિક્સ્થ (પગની પાની સુધી કાદવ) પિંડક (પગ મેાજાં પહેર્યાં જેવા થાય તેવા કાદવ) ચિક઼િખલ્લ (ગરકી જવાય તેવા કાદવ)
માર્ગમાં જતાં સયવિરાધના અને આત્મ વિરાધના ન થાય તેવા પૃથ્વીકાયમાં જાય. સંયમ વિરાધના–સવ પૃથ્વીકાયની વિરાધના થાય તે. આત્મવિરાધના-કાંટા આદિ વાગવાથી શરીરને પીડા થાય તે.
શિયાળા અને ઉનાળામાં રજોહરણથી પગ પૂજે, ચોમાસામાં પાલેનિકાથી પૂજે. (પાદલેખનિકાઉદુમ્મર વડ કે આંખલીના વૃક્ષની ખાર આંગળ લાંબી, એક આંગળ જાડી અને અન્ને ખાજુ નખના જેવી અણીવાળી કોમળ દરેક સાધુએ જુદી જુદી રાખવાની હોય છે.) એક બાજુથી સચિત્ત પૃથ્વી પગે લાગી હોય તે દૂર કરે અને બીજી બાજીથી અચિત્ત પૃથ્વી દૂર કરે.
૨ અકાયની જયણા-એપ્રકારે પાણી જમીનમાંથી નીકળતું અને આકાશમાંથી પડતું.
આકાશમાંથી પડતુ પાણી બે પ્રકારનું ૧-મસનું ૨-વરસાદનું,
ધુમસ પડતું હોય તે। મકાનનાં ખારીબારણાં બંધ કરી, કામળી ઓઢીને મકાનમાં એક બાજુ બેસી રહે. પડિલેહણ આદિ ક્રિયાએ ન કરે. ઉંચે સાદે બાલે પણ નહિ. એકબીજાને જરૂર પડે ઇસારાથી વાત જણાવે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૫ ]
વરસાદ પડતા હોય તા મકાનમાંથી બહાર જાય નહિ. નીકળ્યા પછી જો વરસાદ પડે તેા રસ્તામાં ઝાડ આદિ નીચે ઉભા રહે. ઘણેા વરસાદ પડતા હોય તેા સુકા ઝાડ ઉપર ચઢી જાય. અથવા તેા કેાઇ એવા સ્થાને રહે કે જ્યાં શરીર ઉપર પાણી પડે નહિ.
જો ત્યાં ઉભા રહેવામાં કોઇ ભય હાય તા વર્ષાકલ્પ આઢીને જાય.
રસ્તામાં જતાં નદી આવે તે જો બીજો રસ્તા હોય તે ફરીને જાય, પુલ હેાય તેા પુલ ઉપર થઈને જાય. કાચા પુલ હોય અને ચાલતાં રેતી વગેરે ખરતી હોય કે ભયવાળા હાય તેા તેવા પુલ ઉપરથી ન જાય. જે નદીમાં પાણી અર્ધી જઘા જેટલુ હાય તેને સંઘટ્ટ કહેવાય છે.
નાભિ પ્રમાણ પાણી હાય તેને લેપ કહેવાય છે. નાભિથી વધારે પાણી હેાય તેને લેપેાપરી કહેવાય છે.
સંઘટ્ટ નદી ઉતરતાં એક પગ પાણીમાં અને બીજો પગ પાણીથી ઉંચે અદ્ધર રાખવા તેમાંથી પાણી નીતરી જાય, એટલે તે પગ આગળ પાણીમાં મૂકે અને પાણીમાં રહેલા પગ બહાર કાઢે, પાછે તે નીતરી જાય એટલે આગળ પગ મૂકે. આ રીતે સામા કિનારે જઈ ઊભારહે, પગનું પાણી નીતરીને, કંઇક સુકાઈ જાય એટલે ત્યાં ઇરિયાવહિ કરે, પછી આગળ જાય.
નાભિ પ્રમાણુ પાણીવાળી ની જો નિય હાય તા જે ગૃહસ્થ સ્ત્રી વગેરે ઉતરતાં હોય તેા, તેમની પાછળ પાછળ ઉતરે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
L[૩૬]
ભયવાળું પાણી હોય તે ચેલપટ્ટાને બરાબર ગાંઠ બાંધી માણસની વચમાં ઉતરે, કેમકે કદાચ પાણીમાં ખેંચાય તે લેકે બચાવી લે. સામે કિનારે ગયા પછી ચલપટ્ટાનું પાણી નીતરી જાય ત્યાં સુધી ઉભું રહે, પછી ઈરિયાવહિ કરી આગળ જાય. જે કાંઠે શિકારી જનાવર કે ચાર આદિને ભય હોય તો ભીને ચેલપટ્ટી શરીરને ન અડે એ રીતે લટકતો રાખી આગળ જાય.
નદી ઉતરતી વખતે ત્યાં જે ગૃહસ્થ ન હોય તે નાલીકા (શરીરથી ચાર આંગળ ઉંચી લાકડી) થી પાણી માપી જૂએ, જે ઘણું પાણી હોય તે ઉપકરણે ભેગાં કરી બાંધી લે અને મેટું પાતરૂં ઉંધુ શરીર સાથે બાંધીને તરીને સામે કાંઠે જાય.
નાવમાં બેસીને ઉતરવું પડે તેમ હોય તે નાવમાં થોડા માણસે બેઠા પછી ચઢવું, એટલે મધ્યમાં ચઢે, નાવના મધ્ય ભાગમાં બેસવું અને ઉતરતાં પણ છેડા માણસે ઉતર્યા પછી ઉતરવું, છેલ્લા ન ઉતરવું. નાવમાં બેસતાં સાગારિક અનશન કરવું અને નવકારમંત્રનું સ્મરણ કરવું કાંઠે ઉતરી ઈરિયાવહિ કરી આગળ જાય. (કાઉસ્સગ્ન પચીસ શ્વાસોશ્વાસ પ્રમાણને કરે.)
૩. તેઉકાયની જયણા: રસ્તામાં જતાં વનદેવ (વનમાં લાગેલો અગ્નિ) આગળ હોય તે પાછળ જવું. સામે આવતું હોય તે સુકી જમીનમાં ઉભા રહેવું, સુકી જમીન ન હોય તે કામળી ભીની કરીને ઓઢી લે,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૭]. જે ખૂબજ અગ્નિ હોય તે ચામડું ઓઢી લે, અથવા ઉપાનહથી જાય.
૪. વાયુકાયની જયણ:-પવન ઘણે હેય તો પર્વતની ખીણમાં કે વૃક્ષના એઠે ઉભા રહેવું. ત્યાં ઉભા રહેવામાં ભય હોય તે છિદ્ર વિનાની કામળી આદિ ઓઢી લે, છેડા લટકે નહિ તેમ ઉપગ પૂર્વક જાય.
૫. વનસ્પતિકાચની જયણું:-પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય અને સાધારણ વનસ્પતિકાય. દરેકમાં અચિત્ત, મિશ્ર, સચિત્ત. દરેકમાં સ્થિર, અસ્થિરર, તે દરેકમાં ચાર પ્રકાર,
૧. આકાંત નિપ્પત્યપાય. ૨. છ સપ્રત્યપાય. ૩. અનાકાંત નિપ્પત્યપાય. ૪. , સપ્રત્યપાય.
આકાંત એટલે કચરાએલી, નિષ્પત્યપાય એટલે ભયવિનાની.
અનાકાંત એટલે નહિ કચરાએલી, સપ્રત્યપાય એટલે ભયવાળી.
આમાં જયણા કેવી રીતે? મુખ્ય રીતે –
૧અચિત્ત, પ્રત્યેક, સ્થિર, આકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે.
૧. સ્થિર એટલે દઢ–મજબૂત સંઘયણવાળી, ૨. અસ્થિર એટલે શિથીલ સંઘયણવાળી.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૮]
૨ અચિત્ત પ્રત્યેક, સ્થિર, આકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે.
૩ અચિત્ત, પ્રત્યેક, અસ્થિર આકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે.
૪ અચિત્ત, પ્રત્યેક અસ્થિર અનાકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે.
૫ અચિત્ત, અનંતકાય, સ્થિર આકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે,
૬ અચિત્ત, અનંતકાય, સ્થિર અનાકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે.
૭ અચિત્ત અનંતકાય, અસ્થિર, આકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે. - ૮ અચિત્ત અનંતકાય, અસ્થિર, અનાકાંત અને ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તો.
મિશ્ર, પ્રત્યેક, સ્થિર, આકાંત અને ભયવિનનાની વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હેય તે.
બાકીના સાત અચિત્ત મુજબ સમજી લેવા. તે ન હોય તે સચિત્ત, પ્રત્યેક, સ્થિર, આકાંત અને ભયવિનાના માર્ગે જવું.
બાકીના સાત અચિત્ત પ્રમાણે સમજી લેવા, ભયવિનાની વનસ્પતિમાં જયણ પૂર્વક જવું,
૬. ત્રસકાયની જયણ–બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય ચઉરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. દરેકમાં સચિત્ત, મિશ્ર અને અચિત્ત. દરેકમાં સ્થિર સંઘયાવાળા અને અસ્થિર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૯ ]
સંઘયણવાળા. તે દરેકમાં ૧. આક્રાંત, ર. અનાક્રાંત, ૩. સપ્રત્યપાય, ૪. નિષ્કૃત્યપાય.
સચિત્ત-જીવતા બેઇન્દ્રિયાદિ જીવાથી ભૂમિ વ્યાસ હાય. અચિત્ત-મરી ગયેલા
,,
મિશ્ર-ભૂમિ ઉપર કેટલાક એઇન્દ્રિયાદિ જીવા જીવતા અને કેટલાક મરેલા હાય. મુખ્ય રીતે અચિત્તમાં જવું. સજાતીયમાં યુતના કીધી. હવે વિજાતીયમાં યતના નીચે પ્રમાણે.
""
""
૧. પૃથ્વીકાય અને અકાય હાય તા પૃથ્વીકાયમાં જવું.
૨.
""
3.
""
વનસ્પતિકાય ત્રસકાય ત્રસથી રહિત પૃથ્વીમાં જવું. ૧૧ ભાંગા સચિત્તમાં, ૧૧ અચિત્તમાં અને ૧૧ મિશ્રમાં કુલ ૩૩ ભાંગા થાય છે. તેમાં જ્યાં એછી વિરાધના થતી હાય તેમાં જવું.
પ્રશ્ન :—આ રીતે જતાં કદાચ એવું હોય કે એક બાજુ આત્મવિરાધના (પડી જવુ, વાગવુ. આદિ થાય એમ) હોય અને બીજી બાજુ સંયમવિરાધના (જીવને ઘાત) થાય એમ હોય તેા શુ કરવું ?
આવા વખતે સ યવિરાધના ગૌણ કરી આત્મરક્ષા કરવી. ઉત્તર-વર્ત્ય સંગમ સંગમાન અપ્પાળમેવ વિજ્ઞા
मुच्चई अइवायाओ, पुणो विसोहि न याविरई ॥
બધે સંયમ રક્ષા કરવી, સયમથી પણ આત્માની રક્ષા કરવી, કેમકે જીવતા હશે તેા થયેલી જીવિરાધનાદિથી આત્માની શુદ્ધિ, તપ વગેરે દ્વારા કરી શકાશે.
""
99
""
""
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
- [૪૦]
પ્રશ્ન –જીવનીહસા થઈ તેથી પહેલા મહાવ્રતનું ખંડન થયું. વળી કહ્યું છે કે “ તમ સર્વત્રતમ એક વ્રતના ખંડનમાં બધા વ્રતનું ખંડન થાય છે.”
ઉત્તર–આશયશુદ્ધિ હોવાથી તથા ચિત્તના વિશુધ્ધ પરિણામ હોવાથી તેને અવિરતિ થતી નથી, વિશુદ્ધપરિ
મય મોક્ષત' વિશુદ્ધપરિણામ મેક્ષના હેતુ ભૂત છે. અર્થાત્ વિશુધ્ધ પરિણામ એ મોક્ષનું કારણ છે.
પ્રશ્ન–“સાધુ શરીરને સાચવે,” એમ કહ્યું તે પછી ગૃહસ્થ અને સાધુમાં ફેર શે રહ્યો ? કેમકે ગૃહ પણ કાદવ, શિકારી જનાવરો, વાઘ, ધૂળવાળે રસ્ત, કાંટાવાળે રસ્તે, ઘણું પાણી વગેરે હોય તેવા રસ્તાને ત્યાગ કરે છે, અર્થાત્ તેવા રસ્તે જતા નથી.
ઉત્તર–સાધુ અને ગૃહમાં ઘણે ફેર છે. કેમકે ગૃહસ્થ જયણ, અજયણ, સચિત્ત, મિશ્ર, પ્રત્યેક કે સાધારણ આદિ જાણી શકતા નથી તથા જીવવધ કરવાના પચ્ચકખાણ નથી એટલે ગમે તેમ ચાલે, તેથી જીવની વિરાધના કરે છે. જ્યારે સાધુ ઉપગપૂર્વક ચાલે છે, વળી દયાના પરિણામવાળા છે, ઉપગપૂર્વક ચાલવા છતાં કદાચ
જીવની વિરાધના થઈ જાય તો પણ શુદ્ધ સાધુને હિંસાજન્ય કર્મબંધ થતું નથી. કેમકે કહ્યું છે કે જે વત્તા 3 हेऊ भवस्स ते चेव तत्तिआ मुक्खे.'
જે અને જેટલા હેતુઓ સંસારને માટે છે, તે અને તેટલા જ હેતુઓ મોક્ષને માટે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧]
રસ્તામાં જયણ પૂર્વક ચાલવામાં આવે છે તે ક્રિયા મોક્ષ માટેની થાય છે, જ્યારે જેમ તેમ ચાલવામાં આવે તો તે ક્રિયા કર્મબંધ માટે થાય છે. કર્મબંધમાં અને કર્મની નિર્જરામાં પણ સાધુ અને ગૃહસ્થમાં ઘણે ફરક પડે છે.
આ પ્રમાણે ગૃહસ્થ અને સાધુમાં ફરક જણાવ્યું. સાધુ-સાધુમાં પણ કેટલીક વસ્તુઓમાં પરિણામવશે ફરક પડે છે,
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોએ કોઈ વસ્તુને એકાંતે નિષેધ પણ કર્યો નથી, તેમ એકાંતે વિધિ પણ કહ્યો નથી. વ્યક્તિને આશ્રીને નિષેધ અને વિધિ છે. જેમ જવરવાળા તાવ આવેલા માણસને તાવ હોય ત્યારે ભજનનો નિષેધ કરાય છે, પણ જે જીર્ણ તાવ હોય તો તેને ભેજન ખાસ આપવામાં આવે છે. તાવવાળ જે ખાવા માંડે અને જીર્ણતાવવાળો ભજનનો ત્યાગ કરે તે બન્નેને નુકશાન કારક થાય છે. તેમ સાધુને આશ્રીને શાસ્ત્રમાં ઉત્સગ અને અપવાદ બનને રહેલા છે. તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે કયાં અને ક્યારે કરવો તે ગીતાને સાંપેલ છે.
પ્રશ્ન–બાહ્ય વસ્તુને આશ્રીને કર્મબંધ થતું નથી, પરંતુ જે આત્માને પરિણામ તે પ્રમાણે કર્મબંધ થાય છે,” તે પછી પૃથ્વીકાય આદિની જયણ શું કામ કરવી ? માત્ર મન શુધ્ધ રાખવું.
ઉત્તર–જે કે “બાહ્ય વસ્તુને આશ્રીને કર્મબંધ નથી, તે પણ મુનિઓ પરિણામની વિશુદ્ધિ માટે પૃથ્વીકાય
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૨ ]
આદિની યતના કરે છે. જો પૃથ્વીકાય આદિની યતના ન કરે તા; પરિણામની શુધ્ધિ રહી શકે નહિ, માટે મુનિએએ અવશ્ય પૃથ્વીકાય આદિની યતના કરવી જોઇએ.
જે મુનિ જયણા વિના વર્તે છે, તેનાથી જીવહિંસા ન થાય તેા પણ જીવહિંસા પ્રત્યયિક કર્માંધ થાય છે, જ્યારે જે મુનિ જયણાપૂર્વક વર્તે છે, અને તેનાથી કદાચ જીવહિંસા થઇ જાય, તે પણ તેને જીવહિંસાના કબધ થતા નથી. કેમકે તેને પરિણામની શુદ્ધિ રહેલી છે. રસ્તામાં કોઇ ગામ વગેરે આવે તે તેમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ.
સાત દ્વારા. ૧-૧-ગ્લાનયતના.
૩-શ્રાવક.
૪સાધુ. -વસતિ.
–સ્થાનસ્થિત. –મહાનિનાદ. કરવામાં ઘણા ગુણેા (૨) પારલૌકિક.
૧. ગ્લાન વિષય:- અહિ દ્વારના પ્રારંભમાં જ ગ્રંથકાર શકા કરે છે.
આચાર્યાદિના કાર્ય માટે જલ્દી જવાનું છે, તે પછી ગામમાં પ્રવેશ કરવાનુ શું પ્રયેાજન ? તેનુ સમાધાન કરતાં તેઓજ જણાવે છે. પ્રવેશ રહેલા છે. (૧) ઈહલૌકિક અને
૧. ઇહલૌકિક ગુણા:- જે કામ માટે સાધુ નીકળેલા હોય તે કામની ગામમાં કઈ ખબર મળે કે તેઓ ત્યાંથી નીકળી ગયા છે, હાલ અમુક સ્થાને રહેલા છે. અથવા તે માસકલ્પાદિ કરીને કદાચ તેજ ગામમાં આવેલા હાય, તેા તેથી, ત્યાંજ કામ પતી જાય. આગળ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૩]
જવાની જરૂર રહે નહિ. અથવા ગામમાં ગોચરી પાણી કરીને અથવા તે સુકું પાકું લઈને જ્યાં જવું હોય ત્યાં શીવ્રતાથી પહોંચી શકાય.
(૨) પારલૌકિક ગુણે:- કદાચ ગામમાં કઈ (સાધુ સાધ્વી) બીમાર હોય તે તેની સેવાને લાભ મળે. કેમકે ભગવાને કહ્યું છે કે તે જિલ્લા વિય વહિયર છે કે પહિયા જે છિા
જે ગ્લાનની સેવા કરે છે તે મારી સેવા કરે છે, જે મારી સેવા કરે છે, તે લાનની સેવા કરે છે.
ગામમાં જિનમંદિર હોય તો તેનાં દર્શન વંદન થાય, તેથી પુણ્ય પ્રાપ્તિ થાય.
ગામમાં કઈ વાદી હોય કે પ્રત્યેનીક હોય અને પતે વાદલબ્ધિસંપન્ન હોય તે તેને શાંત કરી શકે, આથી શાસનની પ્રભાવના થાય. | પૃચ્છા- ગામમાં પ્રવેશ કરતાં પૃચ્છા બે પ્રકારે થાય. (૧) અવિધિપૃચ્છા, (૨) વિધિપૂછા.
૧. અવિધિપૂચ્છા- “ગામમાં સાધુઓ છે કે નહિ?” ગામમાં સાધ્વીઓ હોવા છતાં, પ્રશ્ન સાધુ વિષયક પૂછવાથી, જવાબ આપનાર માણસ ના પાડે, કે “સ ઓ નથી.” જે પ્રશ્ન એમ પૂછે કે “સાધ્વીઓ છે કે નહિ સાધુઓ હોવા છતાં પ્રશ્ન સાથ્વી વિષયક હેઈ, જવાબ આપનાર માણસ ના પાડે કે “સાઠવીઓ નથી. ઉપરાંત બોડા-ઘેડી? ન્યાયે શંકા પણ થાય.
શ્રાવક છે કે નહિ એમ પૂછે તો એને શંકા થાય
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[[૪૪] કે “આને અહીં આહાર કર હશે.” શ્રાવિકા વિષય પૂછે તે તેને શંકા થાય કે જરૂર આ ખરાબ આચારવાળે હશે. જિન મંદિરનું પૂછે તે બીજા ચાર હોય તો પણ ન કહે એથી તદ્વિષયક લાભની હાનિ થાય. માટે વિધિ પૃચ્છા કરવી જોઈએ.
૨. વિધિપૂછા:- ગામમાં જવા આવવાના રસ્તામાં ઉભા રહીને અથવા ગામની નજીકમાં કે કૂવા પાસે માણસને પૂછે કે ગામમાં અમારે પક્ષ છે-સંપ્રદાય છે? પેલો જાણતું ન હોય તે પૂછે કે “તમારે પક્ષ કયો? ત્યારે સાધુ કહે કે “જિન મંદિર, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા
જે ગામમાં જિન મંદિર હોય તે પહેલા મંદિરે દર્શન કરી પછી સાધુ પાસે જાય. સાંગિક સાધુ હોય તે વંદન કરીને સુખશાતા પૂછે. બધા સુખશાતામાં હોય, તે કહે કે “આપના દર્શન કરવા ગામમાં આવ્યા છીએ. હવે અમારા અમુક કામે જઈએ છીએ. જે ત્યાં રહેલા સાધુ એમ કહે કે “અહીં સાધુ બિમાર છે, તેને ઔષધ કેવી રીતે આપવું, તે અમે જાણતા નથી.” આવેલ સાધુ જે જાણતે હોય, તો ઔષધની યોજના બતાવે અને વ્યાધિ શાંત પડે એટલે આગળ વિહાર કરે. કેઈ કારણ ન હોય તે દર્શન, વંદન કરી આગળ જાય.. . . . ૨. ગ્લાન પરિચર્યાદિ:- ૧. ગમન, ૨. પ્રમાણુ, ૧. સાધુ-સાધવી-શ્રાવક-શ્રાવિકા. . .
. . . - ૨. ગોચરી, વંદનાદિ વ્યવહારવાળા.
. .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
૫]
૩. ઉપકરણ, ૪. શુકન, ૫ વ્યાપાર, દ. સ્થાન, ૭. ઉપદેશ, ૮. લાવવું. - ૧. ગમન - બિમાર સાધુમાં શક્તિ હોય તે વૈદ્યને ત્યાં લઈ જાય. જે શક્તિ ન હોય તે બીજા સાધુ ઔષધ માટે વૈદ્યને ત્યાં જાય.
૨. પ્રમાણ– વિદ્યાને ત્યાં એક સાધુએ ન જવું, પણ ત્રણ પાંચ કે સાત સાધુએ જવું. - ૩. ઉપકરણ– વૈદ્યને ત્યાં જતાં ચકખાં કાપ કાઢેલાં કપડાં પહેરીને જવું.
૪. શુકન- જતી વખતે સારા શુકન જોઈને જવું.
૫. વ્યાપાર– જે વિદ્યા ભજન કરતા હોય, ગડગુમડ કાપતો હોય તો તે વખતે ન પૂછવું.
૬. સ્થાન- જે વૈદ્ય ઉકરડા ઉપર ઉભે હોય કે ફોતરા વગેરેના ઢગલા ઉપર હોય તે તે વખતે ન પૂછવું, પણ પવિત્ર જગ્યાએ બેઠા હોય ત્યારે પૂછવું. -
૭. ઉપદેશ- વૈદ્યને યતનાપૂર્વક પૂછયા પછી વિદ્ય જે કહે તે બરાબર સાંભળી લેવું, એટલે બિમાર માટે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ સંબંધી જે કહે તે ધારી લેવું અને તે મુજબ પરિચર્યા–સેવા કરવી. ૪. '
૮ લાવવું- જે વિદ્ય એમ કહે કે બિમારને જે પડશે તો બિમારને ઉપાડી વૈદ્યને ત્યાં લઈ ન જવે, પણ વૈિદ્યને ઉપાશ્રયમાં લાવવાં. વિદ્યા ઉપાશ્રયમાં આવે તે પહેલાં બિમાર સાધુને ગંદકથી વાસિત કપડાં પહેરાવવાં, માટી, પણ આદિ ઘને હાથ ધરવા માટે તૈયાર રાખવું.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૬ ]
ટોદ્ય આવવાને ઘેાડીવાર હોય એટલે આચાર્ય ભગવંત ઉપાશ્રયમાં આંટા મારતા રહે.કેમકે આચાર્ય ભગવ‘ત બેઠેલા હોય અને વૈદ્ય આવે તે વખતે ઉઠે તે લાઘવતા થાય અને ન ઉઠે તેા વૈદ્યને કેપ થાય, માટે વૈદ્યના આવતાં પહેલાં ઉપાશ્રયમાં ફરતા હોય તેા તેથી કાઈ જાતના દોષ થાય નહિ.
ગ્વાન સાધુ નવકારશી લાવતા થઈ જાય કે ગામ બહાર લ્લે જતા થઈ જાય, ત્યાં સુધી વૈયાવચ્ચ કરે, પછી ત્યાં રહેલા સાધુ જે સહાય આપે તે તેમની સાથે આગળ વિહાર કરે, નહિતર એકલા આગળ વિહાર કરે.
૧અન્યસાંભાગિક સાધુ હોય તેા, બીજા સાધુને સામાચારી જોતાં વિપરીત પરિણામ ન થાય તે માટે, પેાતાની ઉપધિ આદ્ઘિ ઉપાશ્રયની બહાર મૂકીને અંદર જાય. જો બિમાર અંગે રાકાવુ' પડે તેા, બીજી વસતીમાં રહીને ગ્લાનની સેવા કરે.
ગામની પાસેથી જતાં કઇ માણસ એમ કહે કે તમે ગ્લાનની સેવા કરશેા ?” સાધુ કહે ‘હા, કરીશ.' પેલે કહે કે ગામમાં સાધુ ઠલ્લા, માત્રાથી લેપાયેલા છે,’ તા સાધુ પાણી લઈને ગ્લાન સાધુ પાસે જાય, અને લાકે જુએ એ રીતે બગડેલાં વજ્ર આદિ ધૂએ. કોઈ પૂછે કે, તમે કયા સબંધથી આની સેવા કરે છે ?” સાધુ કહે કે ધમ સંબંધથી.’ આ સાંભળી લેાકેાને થાય કે ‘અહો ! ધમની સફળતા છે, કે જે નહિ જેએલા એવાની પણ ૧. ગાચરી, વંદન આદિ વ્યવહાર ન હેાય તેવા.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૭]
ખધવથી ચે અધિક સેવા કરે છે.'
સાધુ વૈશ્વિકનું જાણતા હોય તેા તે રીતે ઔષધાદિ કરે, ન જાણતે હોય તે। વૈદ્યની સલાહ મુજબ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી વૈયાવચ્ચ કરે. દ્રવ્યથી- પ્રાસુક આહાર, પાણી,
ઔષધઆદિથી
ન મળે તેા અપ્રાસુકથી પણ.
ક્ષેત્રથી- વસતી નહિ કરેલી, નહિ કરાવેલી વગેરે તેવી ન મળે તેા કરાવેલી પશુ.
કાલથી- પહેલી પેારિસીમાં પ્રાસુક ન મળે તે પછી અપ્રાસુક કરીને પણ આપે.
ભાવથી ગ્લાનને જેમ સમાધિ રહે તે રીતે પ્રાસુક આપ્રાસુક આપવુ.
ગ્વાન કારણે એકાકી થયા હોય તે સારૂ થયે તેની અનુકુળતા પ્રમાણે સાથે વિહાર કરે. નિષ્કારણે એકાકી થયા હોય તે શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ તેને ઠપકો આપે.
સાંભાગિક, અન્ય સાંભાગિક એક કે અનેક કારણિક, નિષ્કારણિક સાધ્વીની યતના—
ગામમાં સાધ્વી રહેલાં હોય તેા ઉપાશ્રય પાસે ખાવી અહારથી નિસીહિ કહે. જો સાધ્વીએ સ્વાધ્યાયઆદિમાં લીન હોય તેા બીજા પાસે કહેવરાવે કે સાધુ આવ્યા છે આ સાંભળી, સાધ્વીઓમાં મુખ્ય સાધ્વી સ્થવિરા વૃદ્ધ હોય તે ખીજી એક અથવા તે સાધ્વી સાથે બહાર આવે જો તરુણી હોય તેા બીજી ત્રણ કે ચાર યુદ્ધ સાધ્વીએ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૮]
સાથે બહાર આવે. સાધુને આસન આદિ નિમંત્રણા કરે. પછી સાધુ, સાધ્વીજીઓની સુખશાતા પૂછે. કેાઈ જાતની ખાધા હાય તે સાધ્વીજી જણાવે. તે સાધુ સમર્થ હોય તા પ્રત્યેનીક આદિના નિગ્રહ કરે, પોતે સમર્થ ન હેાય, તેા બીજા સમર્થ સાધુને માકલી આપે.
કોઈ સાધ્વી બિમાર હોય . તે તેને ઔષધિ આદિની ભલામણ કરે. પોતે ઔષધનું જાણતા ન હોય તા બૈદ્યને ત્યાં જઇ વિધિપૂર્વક પૂછી લાવે અને સાધ્વીને તે પ્રમાણે બધુ કહે. સાધુને રોકાવું પડે એમ હોય તેા બીજા ઉપાશ્રયમાં શકાય. સાધ્વીને સારૂ થાય એટલે વિહાર કરે.
કદાચ સાધ્વી અકલી હાય અને તે બીમાર હાય અને બીજા ઉપાશ્રયમાં રહીને ખરદાસ થઈ શકે એમ ન હાય તા તેજ સ્થાનમાં (સાથે ગૃહસ્થા રાખીને) વચ્ચે પડદા રાખી શુશ્રુષા કરે. સારૂ થાય એટલે જો તે સાધ્વી નિષ્કારણે એકલી થઇ હોય તે ઠપકા આપીને ગચ્છમાં ભેગી કરાવે. કારણે એકલી થઇ હાય તે। યતના પૂ સ્થાને પહેાંચાડે.
ગ્લાનવિષયનું બીજુ દ્વાર:–ગામમાં જિનમંદિરમાં દન કરી, બહાર આવી, શ્રાવકને પૂછે કે. ગામમાં સાધુ છે કે નહિ ?” શ્રાવક કહે કે ‘અહીં સાધુ નથી પણ બાજુના ગામમાં છે. અને તે બિમાર છે.” તે સાધુ તે ગામમાં જાય. શ્રાવક વાપરીને જવા માટે આગ્રહ કરે તા નવકારથી કરીને અથવા સુકું પાકુ લઈને જાય. ત્યાં જઈને બિમાર સાધુની સેવા કરે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૯]
સાંગિક, અન્ય સાંગિક, અને ગ્લાનની સેવા કરે તે મુજબ પાસ, એસન, કુશીલ, સંસકત, નિત્યવાસી લાનની પણ સેવા કરે, પરંતુ તેમની સેવા પ્રાસુક આહાર પાણ ઔષધ આદિથી કરે.
કઈ એવા ગામમાં જઈ ચડે કે જ્યાં "પ્લાનને યોગ્ય વસ્તુ મળી. પછી આગલા ગામમાં ગયે, ત્યાં પ્લાન સાધુના સમાચાર મળ્યા તે તે ગામમાં જઈ આચાર્યાદિ હોય તો તેમને બતાવે, આચાર્ય કહે કે “ગ્લાનને આપ.” તે પ્લાનને આપે, પણ એમ કહે કે- “ગ્લાનને ચગ્ય બીજી ઘણું છે, માટે તમેજ વાપરે, તે પિતે વાપરે. જાણવામાં આવે કે “આચાર્ય શઠ છે.” તો ત્યાં રોકાય નહિ. *
વેશધારી કઈ લાન હોય તો, તે સાજો થાય એટલે કહે કે- “ધર્મમાં ઉદ્યમ કરો, જેથી સંયમમાં દેખ ન લાગે, શાસનની હીલના ન થાય તેમ વર્તે, ઈત્યાદિ પ્રકારે સમજાવે.
આ રીતે ગ્લાનાદિની સેવા કરતે આગળ વિહાર કરે
શંકા- આવી રીતે બધે સેવા આદિ કરતો વિહાર કરે તે આચાર્યની આજ્ઞાને લોપ કર્યો ન કહેવાય ? કેમકે જે કામે આચાર્યો મોકલ્યો છે, તે સ્થાને તે તે ઘણું કાલે પહોંચે. - સમાધાન- શ્રી તીર્થકર ભગવંતતી આજ્ઞા છે કેલાનની સેવા કરવી. આથી વચમાં રોકાય, તેમાં આચાર્યની આજ્ઞાને લેપ કર્યો ન કહેવાય. પણ-આજ્ઞાનું પાલન
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૦]
જ કહેવાય. કારણ કે તીર્થકરની આજ્ઞા આચાર્યની આજ્ઞા કરતાં બલવાન છે. તે સંબંધી અહીં રાજ મુખીનું દષ્ટાંત છે.
રાજા અને મુખીનું દષ્ટાંત.
એક રાજા હતે. તે એક વખતે યાત્રાએ નીકળે, સિપાઈને આજ્ઞા કરી કે-“અમુક ગામે મુકામ કરીશું. ત્યાં એક આવાસ (મકાન) કરાવો.” સિપાઈ ગયો અને તે ગામવાળાઓને કહ્યું કે- “રાજા આવવાના છે માટે રાજા માટે એક આવાસ તૈયાર કરજે.” આ વાત સાંભળી મુખીએ પણ ગામ લોકોને કહ્યું કે- “મારા માટે પણ એક આવાસ બનાવજે.
ગામ લોકેએ વિચાર કર્યો કે- “રાજા તે એક દિવસ રહીને જતા રહેવાના, જ્યારે મુખી તે કાયમ અહીં રહેવાના છે, માટે રાજા માટે સામાન્ય મકાન
૧. અહીં એમ સમજાય છે કે- “આચાર્ય ભગવંતે જે કાર્ય માટે સાધુને મોકલ્યો છે, તે કામ એવું વિશિષ્ટતમ ન હોય તો આ રીતે ગ્લાનાદિની પરિચર્યા માટે રોકાય, પરંતુ જ્યાં આચાર્ય ભગવંતનું કામ પ્રવચન પ્રભાવના કે પ્રવચનની રક્ષા અંગેનું વિશિષ્ટ હોય તે સાધુએ વચ્ચે ન રોકાવું જોઈએ કેમકે- જે વચ્ચે વચ્ચે ગ્લાનાદિ મર્ય: અંગે રકાત રોકાતો જાય તે પ્રવચન વિરાધના થાય, ન
કાય તો સંયમવિરાધના છે. આવા પ્રસંગે પ્રવચન વિરાધના ન થાય તેમ વર્તવું જોઈએ, એવી શાસ્ત્ર આજ્ઞા છે. સર્વત્ર તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞા બલવત્તી છે. એટલે આચાર્યની આજ્ઞા એમાં સમાઈ જાય છે. માટે કાર્ય કરનારે કાર્યના બેલાબલનો વિવેક કરી વર્તવું, એ તાત્પર્ય છે,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૧] બનાવીએ અને સુખી માટે સુંદર મકાન બનાવીએ. આવો વિચાર કરીને ગામ લોકોએ રાજા માટે ઘાસના માંડવા જેવું મકાન બનાવ્યું, જ્યારે મુખી માટે સુંદર મહેલ જેવું મકાન બનાવ્યું અને અંદર બહાર સુંદર–અનેહર ચિત્રકામ—રંગ વગેરે કરાવ્યું.
રાજા તે ગામમાં આવ્યો, ત્યારે તેમને સામાન્ય મકાનમાં ઉતારે આપે. સુંદર મકાન રાજાના જોવામાં આવતાં પૂછ્યું કે- “આ મકાન કેવું છે. ? માણસોએ કહ્યું કે “મુખી માટે બનાવ્યું છે-
આ સાંભળતાં રાજા એકદમ ગુસ્સે થઈ ગયા અને મુખીને કાઢી મૂકી ગામ લોકોને દંડ કર્યો.
અહીં મુખીની જગ્યાએ આચાર્યું છે, રાજાની જગ્યાએ શ્રી તીર્થકર ભગવંત. ગામ લોકેની જગ્યાએ સાધુ. શ્રી તીર્થકર ભગવંતની આજ્ઞાને લેપ કરવાથી. આચાર્ય અને સાધુને સંસાર રૂપી દંડ થાય છે. અર્થાત્ સંસાર વધે છે.
બીજા ગામના લોકોએ વિચાર્યું કે- “રાજા માટે સુંદરમાં સુંદર મહેલ જેવું બનાવીએ, કેમકે રાજાના ગયા પછી મુખીના કામમાં જ આવશે” આમ વિચાર કરી સુંદર મકાન રાજા માટે બનાવ્યું. મુખી માટે ઘાસને માંડ કર્યો. રાજા આવ્યું, તે મકાન જોઈ ખુશ ખુશ થઈ ગએ, અને ગામ લોકેને કર માફ કર્યો અને મુખીને દરજે વધારી, બીજા ગામને પણ સ્વામિ બનાવ્યા.
આ પ્રમાણે જે શ્રી તીર્થકર ભગવંતની આજ્ઞા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૨] પ્રમાણે વર્તે છે તે સંસાર સમુદ્ર તરી જાય છે. તીર્થકરની આજ્ઞામાં આચાર્યની આજ્ઞા આવી જાય છે.
૩. શ્રાવકદ્વાર– ગ્લાનને માટે રસ્તામાં રેકાય, પણ ભિક્ષા માટે વિહારમાં વિલંબ ન કરે. તેના દ્વારે -
- ૧. ગેકુલ, ૨. ગામ, ૩. સંખડી, ૪. સંજ્ઞી, ૫. દાન, દ. ભદ્રક, ૭. મહાનિનાદ. આ બધાના કારણે જવામાં વિલંબ થાય.
- ૧. ગોકુલ– રસ્તામાં જતાં ગોકુલ આવે ત્યાં દૂધ વગેરે વાપરીને તુરત ચાલવામાં આવે તો રસ્તામાં કલા વગેરે થાય, તથા કાંજી સાથે દુધ વિધી છે. તેથી સંયમ વિરાધના થાય અને શંકા રેકે તો મરણ થાય. વળી ગેકુલમાં ગોચરી જવામાં આત્મવિરાધના અને પ્રવચન વિરાધના- નિંદા થાય. આગળ જવામાં વિલંબ પણ થાય. માટે ગોકુલમાં ભિક્ષા માટે ન જવું.
" ૨, ગામ- ગામ સમૃદ્ધ હોય તેમાં ભિક્ષાને ટાઈમ થયે ન હોય, એટલે દૂધ વગેરે ગ્રહણ કરે તે ઠલ્લા આદિના દેષ થાય. * ૩. સુખડી- (જમણ વગેરે) ટાઈમ ન હોય તે શહ જુએ તેમાં સ્ત્રી આદિના સંઘટ્ટાદિ દે થાય, ટાઈમ થયે આહાર લાવે ઘણું વાપરે તો બિમારી આવે. ઠલ્લા
૧. પૂર્વ કાલમાં દૂધ ચોકખું આવતું હોવાથી તે વાપરીને તરતે ચાલવામાં ઠલા જઈ જાય. વર્તમાનમાં દૂધ પાણીવાળું ભેળસેળ આવે છે, તેવું પણ એકલુ વાપરીને ચાલવા લાગે તો ઠલ્લા ઘણાને થઈ જાય છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ૩]
વગેરે થાય તેમાં આત્મવિરાધના–સંયમવિરાધના થાય. વારંવાર ઠેલે જવું પડે તેમાં પાણી ખલાસ થઈ જાય. વિહારમાં વિલંબ થાય.
૪. સંસી- સગે (શ્રાવક) આગ્રહ કરે, ગોચરીને, ટાઈમ ન થયો હોય તેથી દૂધ આદિ ગ્રહણ કરે તેમાં હલ્લા આદિના દોષે થાય.
૫, દાન શ્રાવક- (ઘણું વહરાવનાર-ઉદાર) ઘી વગેરે ખૂબ વહોરાવી દે, જો વાપરે તે બિમારી, ઠલ્લા વગેરેના દેષ થાય. પરઠવે તો સંયમવિરાધના.
૬. ભદ્રક- કઈ સ્વભાવથી સાધુ તરફ ભાવવાળે ભદ્રક હોય, તેની પાસે જવા માટે વિલંબ કરે, પછી તે લાડવા આદિ વહોરાવે, તે વાપરે તે બિમારી ઠહલા આદિ દોષો થાય. પરઠવે તો સંયમવિરાધના.
૭. મહાનિનાદ– (વસતિવાળાં પ્રસિદ્ધ ઘર) ત્યાં જવા માટે ગોચરીને ટાઈમ થયે ન હોય, એટલે રાહ જુએ. ટાઈમ થયે તેવા ઘરમાં જાય, ત્યાંથી સ્નિગ્ધ આહાર મળે તે વાપરે, તેમાં ઉપર મુજબ દોષ થાય. એવી રીતે માર્ગમાં અનુકુળ ગોકુળ ગામ-જમણ–ઉત્સવ સગા વગેરે શ્રાવક ઘરમાં ભિક્ષા માટે ફરવાથી થત ગમનવિઘાત વગેરે દેષ બતાવ્યું, ત્યાંથી સ્નિગ્ધ સારૂં સારૂં લાવી વધારે આહાર વાપર્યો હોય તેથી ઉંઘ આવે. ઉંઘી જાય તે સૂત્ર અને અર્થને પાઠ ન થાય, તેથી સૂત્ર અને અર્થ, વિસ્મરણ થઈ જાય. ન ઉઘે તે અજીરણું થાય, માંદગી આવે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૪]
લાલત જે ગામો ગામ માહી થઈ
રૂની
આ બધા દેથી બચવા માટે માર્ગમાં આવતાં ગોકુલ આદિમાંથી છાશ ભાત ગ્રહણ કરે. તે ઉપલા ગ્લાનત્વાદિ અને આજ્ઞા ભંગાદિ દોનો ત્યાગ કર્યો ગણાય.
પોતે જે ગામ પાસે આવ્યું, તે ગામમાં ભિક્ષાવેલા થઈ ન હોય અને બીજું ગામ દૂર હોય અથવા નજીક રહેલું ગામ નવું વસેલું હોય, ખાલી થઈ ગયું હોય, સીપાઈઓ આવ્યા હોય, બળી ગયું હોય, કે પ્રત્યુનીકે હોય તે, આવાં કારણે ગામ બહાર રાહ પણ જુએ. ભિક્ષાવેળા થાય એટલે ઉપર કહેલ ગામ કુલ–સંખડી શ્રાવક વગેરેને ત્યાં જઈ દૂધ વગેરે પણ લાવી વાપરીને આગળ વિહાર કરે. તપેલા લેઢા ઉપર જેમ પાણી વગેરેને ક્ષય થઈ જાય છે તેમ સાધુ રૂક્ષ સ્વભાવના હોઈ તેમના કઠામાં ધુત-દુધ આદિ ક્ષીણ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે કારણે દે ગુણ રૂપ થાય છે. - હવે ગામમાં ગયા પછી ખબર પડે કે- “હજુ ભિક્ષાવેળા થઈ નથી. તે ત્યાં રાહ જુએ અને ઉદ્દગમાદિ દોષોની તપાસ કરે, ગૃહસ્થ ન કહે તો બાળકોને પૂછે. તપાસ કર્યા પછી ભિક્ષા ગ્રહણ કરે.
ગામમાં ગોચરી વાપરી શકાય એવું કોઈ સ્થાન ન હેય તે, ગામ બહાર જાય, ગૃહસ્થ હોય તે આગળ જાય અને દેવકુલાદિ–શૂન્યગૃહ આદિમાં જ્યાં ગૃહસ્થ આદિ ન હેય, ત્યાં જઈને ગોચરી વાપરે.
શૂન્યગૃહમાં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં લાકડી ઠપકારે, ખાંસી વગેરે કરે, જેથી કદાચ કોઈ અંદર હોય, તે બહાર
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૫]
નીકળી જાય, પછી અંદર જઈ ઈરિયાવહિ આદિ કરી, ગોચરી વાપરે.
ગોચરી વાપરતાં કદાચ અંદરથી કેઈ ગૃહસ્થ આવી જાય તો ગભરાયા સિવાય “feો તુજ્ઞ વિ ફરિ स्वाहा, अयं यमाय पिप्ड अयं वरुणायपिंड अयं धनदाय पिण्ड अयं तुज्ज्ञ वि स्वाहा' આ પ્રમાણે બોલવા માંડે પિશાચે ગ્રહણ કર્યો હોય તેવું મુખ કરે. આથી પેલો માણસ ભય પામી ત્યાંથી નીકળી જાય.
કદાચ કોઈ માણસ બહારથી, છીદ્રમાંથી કે બારીમાંથી કે ઉપરથી જોઈ જાય અને તે માણસ બૂમ પાડીને બીજા માણસેને કહે કે- “અહીં આવો, અહીં આવે, આ સાધુ પાત્રમાં ભોજન કરે છે. આવું બને તે સાધુએ શું કરવું? | ગૃહસ્થ દૂર હોય તે થોડું વાપરે અને વધારે ત્યાં રહેલા ખાડા વગેરેમાં નાંખી દે-સંતાડી દે અથવા ધૂળથી હાંકી દે અને તે માણસે આવતાં પહેલાં પાત્ર સ્વચ્છ કરી નાખે અને સ્વાધ્યાય કરવા લાગી જાય.
તે માણસ પાસે આવીને પૂછે છે કે- તમે ભિક્ષા ક્યાં કરી, જે તે માણસે ગામમાં ગોચરી ફરતા જોઈ ગયા હોય તે કહે કે-શ્રાવક આદિના ઘેર વાપરીને અહીં આવ્યું છું તે માણસોએ ભિક્ષાએ ફરતા જોયા ન હોય તો, તેમને સામું પૂછે કે-“શું ભિક્ષા વેળા થઈ છે જે તેઓ પાત્ર જેવા માટે આગ્રહ કરે તો પાત્ર બતાવે. પાત્ર ચેકખાં જોતાં, પેલા આવેલા માણસે કહેનારને તિરસ્કાર કરે. આથી શાસનને ઉઠ્ઠહ થાય નહિ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૬]
ગામની નજીકમાં સ્થાન ન મળે અને કદાચ દૂર જવું પડે, તે ત્યાં ગયા પછી ઇરિયાવહી કરી થેાડીવાર સ્વાધ્યાય કરી શાંત થયા પછી ભિક્ષા વાપરે.
કાઈ ભદ્રક વૈદ્ય સાધુને ભિક્ષા લઇ જતાં જુએ અને તેને લાગે કે આ સાધુને ધાતુનુ વૈષમ્ય થયેલું છે, જો આ આહાર તુરત વાપરશે તે અવશ્ય મરણ થશે. આથી વૈદ્યને વિચાર આવે કે– ‘હું આ સાધુની પાછળ જાઉ, જો તુરત આહાર વાપરવા બેસે તે હું રાકુ’. આથી વૈદ્ય સાધુની પાછળ જાય અને સાધુ જ્યાં બેસે ત્યાં તેમની નજીકમાં વૈદ્ય છુપાઇ રહે. પણ જ્યારે વૈદ્યના જોવામાં આવે કે- આ સાધુ એકદમ ખાવા લાગતા નથી પણ ક્રિયા કરે છે. ક્રિયા કરવાના ટાઇમમાં શરીરની ધાતુ સમન્સરખી થઇ જાય છે. સમધાતુ થયા પછી વાપરવામાં કેાઈ જાતના દોષ લાગતા નથી.
આવુ બધુ... જોઇને વૈદ્યસાધુ પાસે આવીને પૂછે કે‘શું તમે વૈદિકશાસ્ત્ર ભણ્યા છે ? કે જેથી તમે આવીને તુરત ભિક્ષા ન વાપરી ?’
સાધુ કહે કે ‘અમારા સર્વજ્ઞ ભગવાનના આ ઉપદેશ છે, કે– સ્વાધ્યાય કર્યા પછી વાપરવું.” પછી સાધુ વૈદ્યને ધર્મોપદેશ આપે. આથી તે વૈદ્ય કદાચ દીક્ષા ગ્રહણું કરે અથવા તેા શ્રાવક થાય. આમ વિધિ સાચવવામાં અનેક લાભેા રહેલા છે.
ત્રણ ગાઉ (સાડા ચાર માઇલ) વાપરવાનું સ્થાન ન મળે, તે અને
જવા છતાં મેાચરી નજીકના ગામમાં
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૫૭]
આહાર મળે તેમ હોય તથા ટાઈમ પહેાંચતા હોય, તા સાથે લાવેલેા આહાર પરઠવી દે, પણ જો સામે પહેાંચતાં અને આહાર લાવીને વાપરતાં સૂર્ય અસ્ત થઈ જાય એમ હોય તે ત્યાં જ (સાડા ચાર માઈલની) અંદર છેવટે ધર્માસ્તિકા યાદિની કલ્પના કરી યતના પૂર્વ આહાર વાપરી લે. (કેમકે આગળ લઇ જવામાં ક્ષેત્રાતિક્રમ નામને દોષ લાગે છે. સંનિદ્વાર પુરૂ થયું હવે સાધર્મિક-સાધુદ્વાર કહે છે.
૪. સાધુ– બે પ્રકારના. જોએલા અને નહિ જેએલા, તેમાં પાછા પરિચયથી ગુણ જાણેલા અને ગુણ નહિ જાણેલા. નહિ જુએલામાં સાંભળેલા ગુણવાળા અને નહિ સાંભળેલા ગુણવાળા.તેમાં પ્રશસ્ત ગુણવાળા અને અપ્રશસ્ત ગુણવાળા. . તેમાં પણ સાંભાગિક અને અન્ય સાંલાગિક.
શંકા- સાધુ જોયેલા હાય તા પછી તે અજ્ઞાત ગુણવાળા કેમ હોઈ શકે?
સમાધાન– સમવસરણુ-મહે।ત્સવ આદિ સ્થાનમાં જોએલા હોય, પણ પરિચય નહિ ચવાથી ગુણા જાણવામાં આવ્યા ન હોય, કેટલાક જોએલાન ાય પણ ગુણા સાંભળેલા હાય.
જે સાધુ શુદ્ધ આચારવાળા હોય, તેમની સાથે નિવાસ કરવે.
અપ્રશસ્ત (અશુદ્ધ) સાધુની પરીક્ષા એ પ્રકારે. ૧. માથ. ૨. અભ્ય તર. અન્નેમાં પાછી દ્રવ્યથી અને ભાવથી ૧. બાહ્ય દ્રવ્યથી પરીક્ષા જંઘા અદિ સાબુ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૮]
આદિથી સાફ કરે. જેડા રાખે, રંગબેરંગી લાકડી રાખે, સાધ્વીની માફક માથે કપડું ઓઢે, એક બીજા સાધુની સાથે હાથ મીલાવીને ચાલે, ડાફળીયાં મારતા ચાલે, દિશા આદિને ઉપયોગ વગર Úડિલ બેસે. (પવનની સામે, ગામની સામે, સૂર્યની સામે ન બેસે પણ પુંઠ દઈને બેસે.) ઘણું પાણીથી પ્રક્ષાલન કરે. વગેરે.
ર, બાહ્ય–ભાવથી પરીક્ષા- સ્ત્રી કથા, ભજન કથા, દેશ કથા, ચેર કથા કરતા જતા હેય, રસ્તામાં ગાયન કરતા જાય, મૈથુન સંબંધી વાત કરતા જાય, ફેરફુદડી કરતા જાય, મનુષ્ય તિર્યચે આવતા હોય ત્યાં માનું Úડીલ જાય, આંગળી કરીને કંઈ આચરણ–ચાળા કરતા હોય–બતાવતા હેય.
કદાચ બાહ્ય પ્રેક્ષણમાં અશુદ્ધ હોય તે પણ વસિતમાં જવું અને ગુરુની પરીક્ષા કરવી કેમકે કદાચ તે સાધુ ગુરુની મના હોવા છતાં તેવું આચરણ કરતા હોય. બાહ્ય પરીક્ષામાં શુદ્ધ હોય; છતાં અત્યંતર પરીક્ષા કરવી. તે અત્યંતર પરીક્ષા બે પ્રકારની છે. - ૩. અત્યંતર દ્રવ્ય પરીક્ષા– ભિક્ષા આદિ માટે બહાર ગયા હોય, ત્યાં કેઈ ગૃહસ્થ આદિ નિમિત્ત આદિ પૂછે તે તે ન કહેતે હય, અશુદ્ધ આહારાદિને નિષેધ કરતે હોય અને શુદ્ધ આહાર ગ્રહણ કરતે હોય, વેશ્યા–દાસી આદિના સ્થાન નજીક રહેતા ન હોય, તે તેવા સાધુ શુદ્ધ જાણવા.
ઉપાશ્રયની અંદર શેષકાલમાં પીઠફલક-પાટપાટલા
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૯]
વાપરે છે કે કેમ? માનું આદિ ગૃહસ્થની સાથે કરે છે કે જુદું, લેમ્બળખા આદિ આંગણામાં નાખે છે કે રાખવાળી ફેટીમાં નાખે છે? આ બધું જુએ. જે શેષકાલમાં પીઠફલક આદિ વાપરતા ન હોય, માનું આદિ ગૃહસ્થથી જુદુ કરતા હોય, શ્લેષ્મ આદિ રાખવાળી કુંડીમાં નાખતા હોય તે તે શુદ્ધ જાણવા.
૪ અભ્યતરભાવ પરીક્ષા- બીભત્સ–ખરાબ ગીત ગાતા હોય કે બીભત્સ કથા કરતા હોય, પાસા-કોડી આદિ રમતા હોય તો અશુદ્ધ જાણવા.
ગુણોથી યુક્ત સમજ્ઞ સાધુ સાથે રહેવું, તેવા ન હોય, તે અમનેઝ ગુણવાળા સાથે રહેવું.
ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરી ઉપકરણ એક બાજુએ મૂકી વંદનાદિ કરી સ્થાપના આદિ કુલે પૂછીને પછી ગોચરીએ જાય.
૫. વસતિદ્વાર– સંવિજ્ઞ સમનેઝ સાધુ સાથે વસતિ શેધવી, તેવી ન હોય તે, નિત્યવાસી, અમને જ્ઞ, પાર્શ્વસ્થ આદિ ત્યાં રહેલા હોય છે, તેમની સાથે નહિ વસતાં તેમને જણાવીને જુદા સ્થાનમાં એટલે
૧. નિત્યવાસી બે પ્રકારના હોય છે એક સાધવીસહિત અને બીજાસાવી રહિત, સાધવી સહિતમાં બે પ્રકારે એક કાલચારિણી (પાક્ષિક ખામણા અને સ્વાધ્યાય માટે આવતી) સાધ્વી સહિત અને બીજા અકાલચારિણી ગમે ત્યારે આવનારીથી) સહિત. કાલચારિણી સાધવીસહિત નિત્યવાસીમાં ઉતરી શકે, તેવા ન હોય તો તેઓને કહીને બીજી વસતિમાં ઉતરે ,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૦]
શ્રી રહિત શ્રાવકના ઘરમાં રહેવું. તેવું ન હોય તે, સ્ત્રી રહિત ભદ્રકના ઘરમાં રહેવું. તેવું ન હોય તે, સ્ત્રી સહિત ભદ્રકના ઘરમાં જુદા એારડા કે ડેલીમાં રહેવું, તેવું ન હોય તે, સ્ત્રી સહિત ભદ્રકના ઘરમાં વચ્ચે પડદે આદિ કરીને રહેવું. તેવું પણ ન હોય તે.
દર વગેરેથી રહિત, મજબૂત, તથા બારણાવાળા શૂન્ય ગૃહમાં હેવું, અને પોતાની ખબર રાખવા નિત્યવાસીઓ વગેરેને જણાવવું.
શૂન્યગૃહ પણ ન હોય તે ઉપર્યુક્ત કાલચારિ નિત્યવાસી પાર્થસ્થાદિ રહ્યા હોય ત્યાં તેમણે ન વાપરેલા પ્રદેશમાં ઉતરે, ઉપાધિ વગેરે પિતાની પાસે રાખીને પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયા કરીને કાર્યોત્સર્ગ આદિ કરે. જે જાગવાની શકિત ન હોય તે યતના પૂર્વક સુવે, તેવું સ્થાન પણ ન હોય તે યથાઈદ આદિની વસતિનો પણ ઉપયોગ કરે. તેની વિશેષ વિધિ આ છે–તે બેટી પ્રપણે કરતા 'હાય, તેને વ્યાઘાત કરે, જે વ્યાઘાત કરવા સમર્થ ન હોય તેનું ધ્યાન કરે, ધ્યાન ન કરી શકે તે ઊંચેથી ભણવા માંડે, ભણી ન શકે તે પોતાના કાનમાં આંગળીઓ 'નાખવી, આથી પેલાને લાગે કે “આ સાંભળશે નહિ” એટલે એની ધર્મકથા બંધ કરે, નસકેરા વગેરેના મોટા અવાજ પૂર્વક ઉંઘવાનો ડોળ કરે, જેથી પેલો થાકી-કંટાળી જાય. એમ ન થાય તે, પોતાનાં ઉપકરણે પાસે રાખીને યતનાપૂર્વક સુવે.
૬. સ્થાન સ્થિત- (કારણે) ૧. વિહાર કરતાં
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 1 ] વર્ષાકાલ (માસુ) આવી જાય, તો વચમાં રોકાવું પડે. - ૨. જે રસ્તે જવાનું હોય તે ગામમાં અશિવ આદિનો ઉપદ્રવ હોય, દુકાળ હોય, નદીમાં પૂર આવ્યું હોય તેની ખબર પડે તે વચમાં રોકાવું પડે.
બીજા રસ્તે ફરીને જવા સમર્થ હોય, તો તે રસ્તે ફરીને જાય. નહિતર જ્યાં સુધી ઉપદ્રવ આદિની શાંતિ ન થાય ત્યાં સુધી તે વચલા ગામમાં એકાય. - ૩, રસ્તામાં ખબર પડે કે જે કામ માટે જે આચાર્ય પાસે જવા નીકળે છે તે આચાર્ય તે ગામમાંથી વિહાર કરી ગયા છે. તે જ્યાં સુધી તે આચાર્ય કઈ તરફ ક્યા ગામમાં ગયા છે, તે ખબર ન પડે ત્યાં સુધી તે ગામમાં શકાય અને ખબર પડે એટલે તે તરફ વિહાર કરે.
૪. તે આચાર્ય મહારાજ કાલધર્મ પામ્યાનું સાંભળવામાં આવે, તો જ્યાં સુધી એક્કસ સમાચાર ન મળે ત્યાં સુધી વચલા ગામમાં રોકાઈ જાય.
૫. પિતે જ બિમાર પડી જાય તો શેકાઈ જાય.
ગામમાં રોકાતાં પહેલાં ગામમાં વૈદ્યને અને ગામના સ્વામી (મુખી)ને વાત કરીને રેકાય. કેમકે વૈદ્યને વાત કરી હોય તો બિમારીમાં ઔષધ સારી રીતે કરે અને મુખીને વાત કરી હોય તે રક્ષણ કરે. ' . . . ગામમાં મુખ્ય માણસ હોય તેમના સ્થાનમાં રહે, અથવા એગ્ય વસતિમાં શેકાય. ત્યાં રહેતાં દંડક આદિની. પિતાના આચાર્ય તરીકેની સ્થાપના કરે, એટલે સ્થાપનાચાથેની આગળ સઘળી ક્રિયાઓ કરે. આ રીતે કારણિક હેય
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૨] તે પ્રમાદ છેડીને વિચારે છે. હવે અકારણિક કહે છે.
સ્થાનસ્થિત અકારણે- ૧. ગચ્છમાં સારણ, વારણા, ચેયણા, પડિયણું થતાં હોય, તેથી દુભાઈને એકલે થઈ જાય, તો તે પિતાના આત્માને નુકશાન કરે છે, જેમ સમુદ્રમાં નાનાં મોટાં અનેક માછલાં હોય છે તે એક બીજાને અથડાતાં હોય, તેથી કઈ માછલું તે દુઃખથી પીડા પામી સુખી થવા માટે અગાધ જલમાંથી છીછરાજલમાં જાય તે તે માછલું કેટલું સુખી થાય? અર્થાત્ માછીની જાલ કે બગલાની ચાંચ વગેરેમાં સપડાઈ જઈ તે માછલું ઉલટું જલ્દી નાશ પામે છે તેમ સાધુ જે ગચ્છમાંથી કંટાળીને નીકળી જાયતે ઉલટો સાધુતાથી ભ્રષ્ટ થઈ જતાં તેને વાર લાગતી નથી, માટે ગચ્છમાં પ્રતિકૂળતાઓ પડવા છતાં પણ ગચ્છમાં જ રહેવું જોઈએ,
૨. જે સાધુ ચક્ર, સૂપ પ્રતિમા, કલ્યાણકાદિ ભૂમિ, સંખડી (જમણવાર) આદિ માટે વિહાર કરે.
૩. પોતે જ્યાં રહ્યા હોય તે સ્થાન સારું ન હોયપિતાને ગમતું ન હોય એટલે બીજે સારાં સ્થાન હોય ત્યાં વિહાર કરે.
૪. સારી સારી ઉપધિ-વસ્ત્ર–પાત્ર તથા ગોચરી સારી ન મળતી હોય તેથી બીજે વિહાર કરે.
આ નિષ્કારણ વિહાર કહેવાય છે, પણ જો ગીતાર્થ સાધુ સૂત્ર અર્થ ઉભયને કરતા સમ્યગ દર્શન આદિ સ્થિર કરવા માટે વિહાર કરે છે તે કારણિક વિહાર કહેવાય છે.
૧. પ્રાસંગિક કથન કરવામાં આવ્યું હોય તેમ સમજાય છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૩]
શાસ્ત્રકારોએ એક ગીતાર્થ અને બીજે ગીતાથ નિશ્રિત એટલે પિતે ગીતાર્થ ન હેય પણ ગીતાર્થની નિશ્રા હેઠળ રહ્યો, હેય એવા બે વિહારની અનુજ્ઞા-રજા આપી છે.
અગીતાર્થ એકલે વિચરે અથવા જેમાં બધાજ સાધુ અગીતાર્થ વિચરતા હોય તો તે સંયમ વિરાધના, આત્મવિરાધના, અને જ્ઞાનદર્શનચારિત્રની વિરાધના કરનારા થાય છે, તથા શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞાના લેપ કરનારા થાય છે અને તેથી સંસાર વધારે છે
આ રીતે વિહાર કરનારા- ચાર પ્રકારના છે. તે૧. યમાના. ૨. વિહરમાના. ૩. અવધાનમાના. ૪. આહિડકા.
૧. જયમાના- ત્રણ પ્રકારે. ૧. જ્ઞાનમાં તત્પર. ૨. દર્શનમાં તત્પર, ૩. ચારિત્રમાં તત્પર.
જ્ઞાનમાં તcપર- બીજા આચાર્ય આદિ પાસે અપૂર્વ-શ્રત-જ્ઞાન હોય તે મેળવવા માટે વિહાર કરે તે.
દશનમાં તતપર- જૈનશાસનની પ્રભાવના માટે વિહાર કરે તે.
ચારિત્રમાં તાર- વિહાર કરતા જતા હોય ત્યાં રસ્તામાં–વચમાં પૃથ્વીકાય આદિની ઘણું વિરાધના થાય એવી છે, તેથી તે વિરાધનાથી બચવા માટે પાછો ફરે તે.
૨, વિહરમાના- બે પ્રકારે. ૧. ગછગતા, ૨. ગચ્છનિર્ગતા.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૪]
૧. ગચ્છગત- ગચ્છમાં રહેલા સાધુ. આચાર્ય– આચાર્ય પદને ધારણ કરનારા, ગચ્છનાયક.
સ્થવિર– જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની આરાધનામાં કોઈ ને કંઈ તકલીફ હોય તો તે દૂર કરાવનારા, અથવા જ્ઞાનાદિમાં સ્થિર કરનારા.
વૃષભ- વૈયાવચ્ચ કરવામાં સમર્થ. ભિક્ષુ- ગોચરી લાવનારા. ક્ષુલ્લક- નાના બાળ સાધુ. ૨. ગચ્છનિતા- ગચ્છમાં નહિ રહેલા સાધુ.
પ્રત્યેકબુદ્ધ- જાતિસ્મરણ કે બીજા કેઈ નિમિત્તે બેગ પામીને સાધુ બનેલા (પ્રત્યેક બુદ્ધ સાધુ બીજ કેઈને દીક્ષા આપતા નથી, કેમકે જિનશાસનને એ કાયદો છે કે જેઓએ ગુરુ કર્યા ન હોય તે ગુરુ થઈ શકતા નથી.)
જિનકલપસ્વીકારેલા- શ્રી જિનકાળમાં પ્રથમ સંઘયણ સાડાનવ પૂર્વથી અધિક અને દશપૂર્વથી ન્યૂન જ્ઞાનવાળા સાધુઓ જિનકલ્પ સ્વીકારી શકે છે, જિનકલ્પિનો આચાર પણ જુદે હોય છે.
- પ્રતિમા ધારી- સાધુની બાર પ્રતિમાઓને વહન કરનારા. ૯ મા પૃષ્ઠ ઉપર પ્રતિમાનું સ્વરૂપ જણાવેલું છે.
૩. અવધાવમાન- બે પ્રકારે. ૧. લિંગથી ૨. વિહારથી.
૧. સાધુવેષ રાખવા પૂર્વક ગૃહસ્થ થયેલા. એટલે ગૃહસ્થની માફક વર્તનારા, પણ સાધુવેષ રાખેલ છે તેવા.
૨, વિહાર- પાશ્વસ્થ-કુશીલ આદિ થઈ ગએલા.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૫] ૪. આહિંડકા- બે પ્રકારે ૧. ઉપદેશ આર્કિંડકા, ૨. અનુપદેશ આહિંડકા.
(૧) ઉપદેશ આહિંડકા- આજ્ઞા મુજબ વિહાર કરનારા. સૂત્ર અને અર્થ ગ્રહણ કર્યા બાદ દેશ-ગ્રામ આદિને અનુભવ લેવા માટે બાર વર્ષ વિચરે,
(૨) અનુપદેશ આર્કિંડકા- કારણ વિના વિચારનારા. સ્તૂપ આદિ જોવા માટે વિહાર કરનારા. માસક૯૫ કે માસું પૂર્ણ થયે આચાય
આદિ બીજા ક્ષેત્રમાં કેવી રીતે જાય?
માસકલ્પ કે ચોમાસું પૂર્ણ થયે, બીજા ક્ષેત્રમાં જવાનું હોય ત્યારે ક્ષેત્ર પ્રત્યે પ્રેક્ષક આવી ગયા પછી આચાર્ય બધા સાધુઓને ભેગા કરે અને પૂછી જુએ કે કેને કહ્યું ક્ષેત્ર ઠીક લાગ્યું? બધાને મત લઈને સૂત્ર અર્થની હાનિ ન થાય તે રીતે વિહાર કરે.
ચારે દિશા શુદ્ધ હેય (અનુકૂળ હોય) તે ચારે દિશામાં, ત્રણ દિશા શુદ્ધ હોય તે ત્રણ દિશામાં, બે દિશા શુદ્ધ હોય તે એ દિશામાં, સાત સાત, પાંચ પાંચા કે ત્રણ ત્રણ સાધુઓને વિહાર કરાવે.
. જે ક્ષેત્રમાં જવાનું હોય તે ક્ષેત્ર કેવું છે તે પહેલેથી જાણી લેવું જોઈએ. જાફયા પછી વિહાર કરે જે તપાસ કર્યા સિવાય તે ક્ષેત્રમાં જાય તો કદાચ. •
૧. ઉતરવા માટે વસતિ ન મળે. - ૨. ભિક્ષા દુર્લભ હોય. ૩. બાલ, પ્લાન આદિને આ લિસા ન મળે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૬ !
છે. * ૪. માંસ રૂધિર આદિથી અસક્ઝાય રહેતી હોય. તેથી સ્વાધ્યાય થઈ શકે નહિ. માટે પ્રથમથી તપાસ કર્યા પછી યતના પૂર્વક વિહાર કરે. - ક્ષેત્રની તપાસ કરવા માટે બધાની સલાહ લેવી અને ગણને પૂછીને જેને મોકલવાનું હોય તેને મેકલવો. ખાસ અભિગ્રહવાળા સાધુ હોય તે તેમને મોકલે. તે ન હોય તો બીજા સમર્થ હોય તેને મોકલે. પણ બાલ, વૃદ્ધ, અગીતાર્થ, યેગી, વૈશાવચ્ચ કરનાર, તપસ્વી આદિને ન મેકલે, કેમકે તેમને મોકલવામાં દેષ રહેલા છે. . • બાલ સાધુને- મેકલે તે પ્લેચ્છ આદિ સાધુને ઉપાડી જાય. અથવા તે રમતનો સ્વભાવ હોવાથી રસ્તામાં રમવા લાગી જાય. કર્તવ્ય અખ્તવ્ય સમજી શકે નહિ. તથા જે ક્ષેત્રમાં જાય, ત્યાં બાલસાધુ હોવાથી લેકે અનુકંપાથી વધુ આપે. આથી સાધુ આવીને આચાર્યને કહે કે “ત્યાં બધું મળે છે. આથી આચાર્ય બધા સાધુને લઈને તે ક્ષેત્રમાં જાય ત્યારે કાંઈ ન મળે. માટે બાલસાધુને ન મેકલે.
વૃદ્ધસાધુને– મેકલે તે વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે શરીર કંપતુ હોય તેથી લાંબા કાળે યોગ્ય સ્થાને પહોંચે. વળી ઇન્દ્રિયે શિથિલ થઈ ગઈ હોય એટલે રસ્તો બરાબર જોઈ ન શકે, ધૈડિલભૂમિ પણ બરાબર તપાસી ન શકે. વૃદ્ધ હોય એટલે કે અનુકંપાથી વધુ આપે. માટે વૃદ્ધ સાધુને ન મેકલે.
અગીતાથને- મેકલે તે તે માસ કલ્પ, વર્ષાકલ્પ,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૭] આદિ વિધિ જાણતું ન હોય, વસતિની પરીક્ષા કરી ન શકે. શય્યાતર પૂછે કે “તમે કયારે આવશે ? અગીતા હેવાથી કહે કે “અમુક દિવસમાં આવીશું” આ પ્રમાણે અવિધિથી બોલવાનો દેષ લાગે. માટે અગીતાર્થ સાધુને ન મેકલે. ' ' :
: : : - યેગીને મોકલે છે તે જલ્દી જદી કામ પુરું કરવાની ઈચ્છાવાળે હોય, એટલે જલદી જલદી જાય, તેથી માર્ગની બરાબર પ્રત્યુપેક્ષા થઈ શકે નહિ, વળી પાઠસ્વાધ્યાયને અથી હોય, તેથી ભિક્ષા માટે બહુ ફરે નહિ દૂધ દહીં આદિ મળતું હોય તો પણ ગ્રહણ કરે નહિ. માટે ગી–સૂત્રેદેશ આદિનાગ કરતા સાધુને ન મેકલે.
વૃષભને- મોકલે તે તે વૃષભ સાધુ રોષથી સ્થાપના કુલે કહે નહિ, અથવા કહે ખરો. પણ બીજા સાધુને ત્યાં જવા ન દે, અથવા સ્થાપના કુલે તેના જ પરિચિત હોય, તેથી બીજા સાધુને પ્રાગ્ય આહારાદિ ન મળે, તેથી ગ્લાનાદિ સાધુ સદાય. માટે વૃષભ સાધુને ન મેકલે.
આ તપસ્વીને- મેકલે તે તપસ્વી દુઃખી થાય, અથવા તો તપાસી જાણીને લેકો આહારાદિ વધુ આપે, અથવા ત્રણે વાર ભિક્ષા જવા અસમર્થ હેય. માટે તપસ્વી સાધુને ન મોકલે. - કે બીજા કોઈ સમર્થ સાધુ જાય એમ ન હોય તે અપવાદે ઉપર કહેલામાંથી સાધુને યતના પૂર્વક મોકલે
બાલસાધુને મોકલે તો તેની સાથે ગણાવરછેદક ને મેકલે, તે ન હોય તે બીજે ગીતાર્થ સાધુ મેકલે, તે ન હોય તો બીજા અગીતા સાધુને સામાચાશે કહીને એક
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૮] યેગીને મોકલે તે અનાગાઢ એગી હેય તે યુગમાંથી કાઢીને મોકલે. તે ન હોય તો તપસ્વીને પારણું કરાવીને • મોકલે. તે ન હોય તે વૈયાવચ્ચ કરનારને મેકલે. તે ન : હેય તે વૃદ્ધ અને તરૂણ અથવા બાલ અને તરૂણને ' મેકલે. માર્ગે જતાં ચાર પ્રકારની પ્રત્યુપ્રેક્ષણા કરસ્તા જાય.
૧. રસ્તામાં ઠેલા માત્રાની ભૂમિ જેતે જાય. - ૨. પાણીનાં સ્થાન જેતે જાય. રસ્તામાં બાલસાધુ આદિને જરૂર પડે તે પ્રાસુક પાણી લાવીને આપી શકાય.
૩. ભિક્ષાનાં સ્થાન જેતે જાય. ૪. વસતિ–રહેવા માટેનાં સ્થાન જેતો જાય.
૫. ભયવાળાં સ્થાન હોય તે પણ જેતે જાય. - દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ એમ ચાર પ્રકારે
પ્રત્યુપેક્ષણ કરે. - દ્રવ્યથી પ્રત્યુપેક્ષણ-રસ્તામાં કાંટા, ચેર, શિકારી પશુ, પ્રત્યેનીક કૂતરા આદિ.
ક્ષેત્રથી પ્રત્યુપેક્ષણ ઉંચી, નીચી, ખાડા-ટેકરા, પાણીવાળાં સ્થાન આદિ. - કાલથી પ્રત્યુપેક્ષણ- જવામાં ક્યાં રાત્રે આપત્તિ હેય કે દિવસે આપત્તિ હોય તે જાણી લે. અથવા દિવસે રસે સારે છે કે ખરાબ, રાત્રે રસ્તે સારે છે કે ખરાબ તેની તપાસ કરે. • ભાવપ્રત્યુપેક્ષણ– તે ક્ષેત્રમાં નિહ્મવ, ચરક, પારિવાજ વગેરે વારંવાર આવતા હોય તેથી લોકોની
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૯ ]
દાનની રૂચિ રહી ન હોય, તે તપાસે.
સાધુ ક્ષેત્ર જોવા કઈ રીતે જાય?
જ્યાં સુધી ઇચ્છિત સ્થાને ન પહેાંચે ત્યાં સુધી સૂત્ર પેરિસી, અર્થ પેારિસી ન કરે. તે ક્ષેત્રની નજીક આવી જાય ત્યારે નજીકના ગામમાં કે ગામ બહાર ગેાચરી વાપરીને, સાંજના વખતે (છેલ્લા પહેારમાં) ગામમાં પ્રવેશ કરે અને વસતિ શેાધે, વસતિ મળી જાય એટલે કાલગ્રહણ લઇ બીજે દિવસે કંઇક ન્યૂન પેરિસી સુધી સ્વાધ્યાય કરે. પછી સોંઘાટક થઈ ગાચરીએ જાય.
ક્ષેત્ર (ગામ)ના ત્રણ ભાગ કરે. એક ભાગમાં સવારે ગેાચરી જાય, ખીજા ભાગમાં અપેારે (મધ્યાહને) મેાચરી જાય અને ત્રીજા ભાગમાં સાંજે ગાચરી જાય. અધેથી થેાડુ ચેાડું ગ્રહણ કરે, તથા દૂધ, દહીં, ઘી વગેરે માગે કેમકે માગવાથી લેાકેા દાનશીલ છે કે કેવા છે તેની ખબર પડી જાય. ત્રણે વખત ગેાચરી જઇને પરીક્ષા કરે.
આ રીતે નજીકમાં રહેલા આખાજુના ગામમાં પણ પરીક્ષા કરે. બધી વસ્તુ સારી રીતે મળતી હાય તે તે ક્ષેત્ર ઉત્તમ કહેવાય. કાઈ સાધુ ક્દાચ કાલ કરે તે તેને પરઠવી શકાય તે માટે મહાસ્થ`ડિલ ભૂમિ પણ જોઈ રાખે. વસતિ કયા સ્થાને કરવી અને કયા સ્થાને ન કરવી તે માટે જે વસતિ હોય તેમાં ડાબા પડખે પૂર્વાભિમુખ વૃષભ બેઠેલો હોય તેવી કલ્પના કરવી. તેના દરેક અંગના તાલાલામ નીચે મુજબ છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ s૦ ]
તે
કલહ થાય.
પેટના રાગ થાય.
99
શીંગડાના સ્થાને વસતિ કરે પગના સ્થાને વસતિ કરે તે ગુદાના સ્થાને વસતિ કરે તે પુછડાના સ્થાને વસતિ કરે તે નીકળી જવુ પડે. મુખના સ્થાને વસતિ કરે તે ગેાચરી સારી મળે. શીંગડાના મધ્યમાં વસતિ કરે તે પૂજા સત્કાર થાય. ખાંધના સ્થાને વસતિ કરે તે
1)
સ્મુધ અને પીઠના સ્થાને વસતિ કરે તેા ભાર થાય (ઘણા સાધુ આવવાથી વસતિમાં સંકડામણુ થાય.) પેટના સ્થાને વસતિ કરે તે નિત્ય તૃપ્ત રહે. શય્યાતર સાથે વાર્તાલાપ.
શય્યાતર પાસેથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી પ્રાયાગ્યની અનુજ્ઞા મેળવે.
દ્રવ્યથી- ઘાસ, ડગલ, રાખ આદિની અનુજ્ઞા. ક્ષેત્રથી– ક્ષેત્રની મર્યાદા આદિ(સુખપૂર્વક સ્વાધ્યાય, પાત્ર પ્રક્ષાંલન આદિ માટે)
કાલથી- રાત્રે કે દિવસે લ્લા માત્ર પરઠવવા માટેની અનુજ્ઞા.
ભાવથી ગ્લાન આદિ માટે વન રહિત આદિ પ્રદેશની અનુજ્ઞા.
શય્યાતર કહે કે હુ તા તમાને આટલું સ્થાન આપું '; વધારે નહિ. ત્યારે સાધુએ કહેવુ કે જે ભેાજન આપે તે પાણી વગેરે પણ આપે, એવી રીતે અમેાને વસતિ–સ્થાન આપતા તમાએ સ્થડિલ માત્રાિ
ભૂમિ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 1 ]
વગેરે પણ આપી છે.
શય્યાતર પૂછે કે “તમે કેટલો ટાઈમ અહીં રહેશે?”
સાધુએ કહેવું જોઈએ કે “જ્યાં સુધી અનુકૂળ હશે ત્યાં સુધી રહીશું.”
શય્યાતર પૂછે કે “તમે કેટલા સાધુ અહીં રહેશે??
સાધુ કહે કે “સાગરની ઉપમાઓ. સમુદ્રમાં કઈ વખતે ઘણું પાણી હોય, કઈ વખતે મર્યાદિત પાણી હોય છે, તેમ ગચ્છમાં કોઈ વખતે વધારે સાધુ હોય, કઈ વખતે પરિમિત સાધુ હોય. -
- શય્યાતર પૂછે કે “તમે ક્યારે આવશે ?”
સાધુ કહે કે “અમારા બીજા સાધુ બીજે સ્થાને ક્ષેત્ર જોવા ગયેલા છે, તેથી વિચાર કરીને જે આ ક્ષેત્ર ઠીક લાગશે તો આવીશું,
જો શય્યાતર એમ કહે કે “તમારે આટલાજ ક્ષેત્રમાં અને આટલી સંખ્યામાં રહેવું. તે તે ક્ષેત્રમાં સાધુને માસ કહ૫ આદિ કર કપે નહિ. જે બીજે વસતિ ન મળે તે ત્યાં નિવાસ કરે.
જે વસતિમાં પિતે રહેલા હોય તે વસતિ જે પરિમિત હોય અને ત્યાં બીજા સાધુએ આવે તો તેમને વંદનાદિ કરવાં, ઉભા થવું, પાદપ્રક્ષાલન કરવું, ભિક્ષા લાવી આપવી, ઈત્યાદિ વિધિ સાચવવી, પછી તે સાધુને કહેવું કે “અમને આ વસતિ પિિમત મળી છે, એટલે બીજા વધુ રહી શકે એમ નથી, માટે બીજી વસતિની તપાસ કરવી જોઈએ.'
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૨ ]
ક્ષેત્રની તપાસ કર્યો પછી આચાય પાસે આવીને શુ કરવુ* જોઇએ ?
ક્ષેત્રની તપાસ કરી પાછા આવતાં બીજા રસ્તે થઇને આવવું, કેમકે કદ્દાચ જે ક્ષેત્ર જોયુ હતુ, તેના કરતાં ખીજું સારૂં ક્ષેત્ર હાય તે! ખખર પડે.
પાછા વળતાં પણ સૂત્રપેારિસી અપારિસી કરે નહિ. કેમકે જેટલા મેડા આવે તેટલેા ટાઇમ આચાય ને રોકાવું પડે. માસ૫થી જેટલું વધારે રાકાણુ થાય તેટલે નિત્યવાસ ગણાય.
આચાર્ય ભગવંત પાસે આવી, ઇરિયાવહિ કરી, અતિચાર આદિની આલોચના કરીને આચાય ને ક્ષેત્રના ગુણા વગેરે કહે.
આચાય રાત્રે બધા સાધુઓને ભેગા કરી ક્ષેત્રની વાત કરે. બધાના અભિપ્રાય લઇ પેાતાને ચાગ્ય લાગે તે ક્ષેત્ર તરફ વિહાર કરે. આચાર્ય ના મત પ્રમાણુ ગણાય. તે ક્ષેત્રમાંથી વિહાર કરતાં વિધિપૂર્વક શય્યાતરને
જણાવે. અવિધિથી કહેવામાં અનેક દોષો રહેલા છે. શય્યાતરને કહ્યા સિવાય વિહાર કરે તેા, શય્યાતરને થાય કે આ ભિક્ષુએ લોકમને જાણતા નથી. જે પ્રત્યક્ષ એવા લોકધર્મને જાણતા નથી તે અદૃષ્ટને કેવી રીતે જાણતા હોય ?” આથી કદાચ જૈનધર્મને મૂકી દે. બીજી વાર કાઈ સાધુને વસતિ આપે નહિ. કાઈ શ્રાવક આદિ આચાય ને મળવા
આવ્યા હાય અથવા દ્વીક્ષા લેવા માટે આવ્યા હોય, તે શય્યાતને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૩]
પૂછે કે “આચાર્ય કયાં છે.? રેષાયમાન થયેલ શય્યાતર કહે કે “અમને શી ખબર? કહીને ગયા હોય તે ખબર પદેને! આ તે કહ્યા વિના જતા રહ્યા છે.” ઈત્યાદિ. .
આ જવાબ સાંભળી શ્રાવક આદિને થાય કે લોકવ્યવહારનું પણ જ્ઞાન નથી તે પછી પરલોકનું શું જ્ઞાન હશે ?' આથી દર્શનને ત્યાગ કરે, ઈત્યાદિ દેશે ન થાય તે માટે વિધિપૂર્વક શય્યાતરને પૂછીને વિહાર કરે.
નજીકના ગામમાં જવાનું હોય તે સૂત્ર પેરિસી, અર્થ પરિસી કરીને વિહાર કરે. બહુ દૂર જવાનું હોય તો પાત્ર પડિલેહણ કર્યા સિવાય વહેલા નીકળે.
બાલ, વૃદ્ધ આદિ પોતાથી ઉપડે તેટલી ઉપધિ ઉપાડે, બાકીની ઉપાધિ તરૂણ આદિ સમર્થ હોય તે ઉપાડે.
કોઈ ખગુડ જેવા વહેલા ન નીકળે તે તેમને ભેગાં થવા માટે જતાં સંકેત કરતાં જાય, વહેલા જતી વખતે અવાજ ન કરે, અવાજ કરે તે લાકે ઉંઘતા હોય તે જાગી જાય તેથી અધિકરણ આદિ દોષે લાગે બધા સાથે નીકળે, જેથી કોઈ સાધુને રસ્તે પૂછવા માટે અવાજ વગેરે કર ન પડે.
સારી તિથિ, મુહુર્ત જોઈને સારા શકન જોઈને વિહાર કરે.
- અપશકુને- મલીન શરીરવાળે, ફાટેલા તૂટેલા કપડાવાળો, શરીરે તેલ ચાળેલો, કુબડે, વામન, કૂતરે, આઠ નવ મહિનાના ગર્ભવાળી સ્ત્રી, મેટી ઉંમરની કન્યા, લાકડાને ભારે, બા, સંન્યાસી, લાંબી દાઢી મૂછોવાળે,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[ ૭૪ ]
લુહાર, પાંડુરગવાળ, બૌદ્ધભિક્ષુ, દિગમ્બર ઈત્યાદિ.
સારાશકુને- નંદી, વાછત્ર, પાણીથી ભરેલો ઘડે, શંખ, પડહને શબ્દ, ઝારી, છત્ર, ચામર, ધ્વજા, પતાકા, શ્રમણ, (લિંગમાત્રધારી) સાધુ, જીતેન્દ્રિય, પુષ્પ ઈત્યાદિ. હવે સંકેત વગેરે દ્વારે કહે છે.
૧. સંકેત-પ્રદેષ,(સંધ્યા) ૧. સંકેત વખતે આચાર્ય બધા સાધુઓને ૨. વસતિગ્રહણ ભેગા કરી કહે, “કે અમુક ટાઈમે ૩. સંજ્ઞી.
નીકળશું. અમુક અમુક સ્થાને ૪. સાધમિક..
વિશ્રામ કરીશું, અમુક સ્થાને રેકા૫. વસતિ. 1 ઈશું, અમુક ગામે ભિક્ષાએ જઈશું.” ૬સ્થાસ્થિત વગેરે કઈ ખગુડપ્રાયઃ સાથે આવવા તૈયાર ન થાય તે તેને માટે પણ અમુક સ્થાને ભેગા થવાને સંકેત આપે. તે એકલે જે સુઈ જાય કે ગેકુલ વગેરેમાં ફરતે આવે તે પ્રમાદ દેષથી તેની ઉપધિ હણાય.
ક્ષેત્ર પ્રત્યુપેક્ષકે કેટલાક ગચ્છની આગળ, કેટલાક મધ્યમાં અને કેટલાક પાછળ ચાલે. રસ્તામાં Úડિલ, માત્રા આદિની જગ્યા બતાવે. કેમકે કોઈને અતિ શંકા થઈ હોય તે ટાળી શકે.
રસ્તામાં ગામ આવે ત્યાં ભિક્ષા મળી શકે એવી હોય અને જે ગામમાં રોકાવાનું છે, તે ગામ નાનું હોય, તે તરૂણું સાધુને ગામમાં લિંક્ષા લેવા મામલે અને તેમની ઉપધિ આદિ બીજા સાધુ લઈ લે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫] કેઈ સાધુ અસહિષ્ણુ હોય તે ગેચરી માટે ત્યાં મૂકતાં જાય અને સાથે માર્ગને જાણનાર સાધુ મૂકે. જેથી જે ગામ જવાનું છે ત્યાં સુખપૂર્વક આવી શકે.
જે ગામમાં મુકામ કરવાનું છે, તે ગામમાં કઈ કારણસર ફેરફાર થઈ ગયે હેય, અર્થાત્ તે ગામમાં રહી શકાય એમ ન હોય, તે પાછળ રહેલા સાધુ ભેગા થઈ શકે તે માટે ત્યાં બે સાધુને રેકતા જાય. બે સાધુ ન હોય તે એક સાધુને રેકે, અથવા ત્યાં કેઈ લુહાર આદિ માણસને કહે કે “અમે અમુક ગામ જઈએ છીએ. પાછળ અમારા સાધુ આવે છે, તેમને કહેવું કે તમારા સાધુ આ રતે અમુક ગામ ગયા છે.”
તે ગામ જે શૂન્ય હોય તો જે રસ્તે જવાનું હોય તે રસ્તા ઉપર લાંબી રેખા કરવી. જેથી પાછળ આવતા સાધુઓને માર્ગની ખબર પડે.
ગામમાં પ્રવેશ કરે તેમાં જે વસતિને વ્યાઘાત થયે હોય, તો બીજી વસતિની તપાસ કરીને ઉતરે.
રસ્તામાં ભિક્ષા માટે રેકેલા સાધુ ભિક્ષા લઈને આવે, ત્યાં ખબર પડે કે “ગચ્છ તે આગળના ગામે ગયેલા છે. તે જે તે ગામ બે ગાઉથી વધારે હોય, તે એક સાધુને ગચ્છ પાસે મેકલે, તે સાધુ ગચ્છમાં ખબર આપે કે “ભિક્ષા લાવીને વચમાં રોકાયા છીએ. આ સાંભળી ગ૭માં રહેલા સાધુઓમાં ભૂખ્યા હોય તે સાધુઓ (ભિક્ષા લઈને રેકાયા છે ત્યાં) પાછા આવે. પછી ગોચરી વાપરીને તે ગામમાં જાય.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૬]
ગામમાં રહેલા સાધુઓએ જે ગોચરી વાપરી લીધી હોય, તે કહેવરાવે કે “અમે વાપર્યું છે, તમે ત્યાં ગોચરી વાપરીને આવજો.
૨. વસતિ ગ્રહણ- ગામમાં પ્રવેશ કરી ઉપાશ્રય પાસે આવે, પછી વૃષભ સાધુ વસતિમાં પ્રવેશ કરી કાજે લે, ત્યાં સુધી બીજા સાધુ ઉપાશ્રયની બહાર ઉભા રહે. કાજે લેવાઈ જાય એટલે બધા સાધુઓ વસતિમાં પ્રવેશ કરે.
જે તે વખતે ગોચરી વેળા થઈ હોય, તે એક સંઘાટક કાજે લે અને બીજા ગેચરી માટે જાય. પૂર્વે નકકી કરેલી વસતિને કેઈ કારણસર વ્યાઘાત થયે હાય, તે બીજી વસતિની તપાસ કરી, બધા સાધુએ તે વસતિમાં જાય.
શકા- ગામ બહાર ગેચરી વાપરીને પછી વસતિમાં પ્રવેશ કરે. કેમકે ભૂખ્યા અને તરસ્યા હેવાથી ઈર્યાપથિકી શોધી ન શકાય, તેથી સંયમ વિરાધના થાય. ઉપધિના ભારથી પગમાં કાંટા વગેરે વાગ્યા હોય, તે જોઈ ન શકાય, તેથી આત્મ વિરાધના થાય, માટે બહાર વિકાલે આહાર કરીને પ્રવેશ કરે. ' - સમાધાન- બહાર વાપરવામાં આત્મવિરાધના, સંયમવિરાધનાના દે છે. કેમકે જે બહાર ગોચરી કરે તે ત્યાં ગૃહસ્થ હોય. તેમને દૂર જવાનું કહે અને તે દૂર જાય તેમાં સંયમવિરાધના થાય. એમાં કદાચ તે ગૃહ ત્યાંથી ખસે નહિ અને ઉલટા સામા કહે કે “તમે આ જગ્યાના માલિક નથી. કદાચ પરસ્પર કલહ થાય.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૭] સાધુઓ મંડલીબદ્ધ વાપરતા હોય, એટલે ગૃહસ્થ કૌતુથી ત્યાં આવે, તેથી સંભ થાય. આહાર ગળે ન ઉતરે. કલહ થાય. આથી ગૃહસ્થ કપાયમાન થાય અને ફરીથી વસતિ ન આપે.
બીજા ગામમાં જઈને વાપરે તે ઉપાધિ અને ભિક્ષાના ભારથી, તથા ક્ષુધાને લીધે, ઈર્યાપથિકી જોઈ ન શકે. તેથી પગમાં કાંટા વાગે એટલે આત્મવિરાધના. આહારાદિ નીચે પડી જાય કે વેરાય તેમાં છકાયની વિરાધના થાય. એટલે સંયમવિરાધના.
વિકાલે પ્રવેશ કરે તે વસતિ જોયા વિનાની હોય તે દોષ થાય. ગામમાં પ્રવેશ કરતાં કૂતરા વગેરે કરડી જાય
ચાર હોય તે માર મારે અથવા ઉપધિ ઉપાડી જાય. ચોકીદાર કદાચ પકડે કે મારે. બળદ આખલા વગેરે કદાચ શીગડું મારે. ભૂલા પડી જવાય. વેશ્યા આદિ સિંઘના ઘરે હોય તેની ખબર ન પડે. વસતિમાં કાંટા વગેરે પડયા હોય તો વાગી જાય.
સર્પ આદિનાં દર હોય તો કદાચ સપ આદિ દંશ દે. આથી આત્મવિરાધના થાય.
. નહિ જોયેલી–પ્રમાર્જન નહિ કરેલી વસતિમાં સંચાર કરવાથી કીડી વગેરે જીવજંતુની વિરાધના થાય, તેથી સંયમવિરાધના થાય. .
. . . નહિ જોયેલી વસતિમાં કાલગ્રહણ લીધા સિવાય સ્વાધ્યાય કરે તો દેષ થાય અને જે સ્વાધ્યાય ન કરે તે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[ ૮ !
સૂત્ર અર્થની હાની થાય.
ઈંડિલ માગું નહિ જોયેલી જગ્યાએ પરઠવતાં સંયમવિરાધના તથા આત્મવિરાધના થાય, જે થંડિલ વગેરે રેકે તે - સ્થંડિલ રકવાથી મરણ થાય, માત્રુ રેકવાથી ચક્ષુનું તેજ ઘટે, ઓડકાર રાકવાથી કેઢ રોગ થાય.
ઉપર મુજબના દે ન થાય તે માટે બને ત્યાં સુધી સવારમાં જાય. ઉપાશ્રય ન મળે તો શૂન્યગૃહ, દેવકુલિકા અથવા ઉદ્યાનમાં રહે. શૂન્યગૃહ આદિમાં ગૃહસ્થ આવતા હોય તે વચમાં પડદે કરીને રહે.
કેઇક (ગા ભેંસે વગેરે રાખવાને વાડે અથવા ગશાળા) સભા, આદિ મળી હોય તે ત્યાં કાલભૂમિ જેઈને ત્યાં કાલ ગ્રહણ કરે, તથા ઠલ્લા માત્રાની જગ્યા જેઈ આવે.
અપવાદે વિકાલે પ્રવેશ કરે.
કદાચ આવતાં રાત્રિ પડી જાય તો રાત્રે પણ પ્રવેશ કરે. રસ્તામાં પહેરેગીર આદિ મળે તે કહે કે “અમે સાધુઓ છીએ, ચોર નથી.”
વસતિમાં પ્રવેશ કરતાં જે તે શૂન્યગૃહ હોય તે વૃષભ સાધુ દાંડાથી ઉપર નીચે ઠપકારે, કદાચ અંદર સર્પ આદિ હોય તે જતા રહે, અથવા બીજું કઈ અંદર હોય તે ખબર પડે. ત્યારબાદ ગચ્છ પ્રવેશ કરે. - આચાર્ય માટે ત્રણ સંથારા ભૂમિ રાખે. એક પવનવાળી, બીજી પવન વિનાની અને ત્રીજી સંથારા માટે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭]
વસતિ મેટી હોય તે બીજા સાધુઓ માટે છૂટાછૂટા સંથારા કરવા, જેથી ગૃહસ્થને માટે જગ્યા ન રહે. વસતિ નાની હોય તે લઈનસર સંથારા કરી વચમાં પાત્રા આદિ મૂકે.
સ્થવિર સાધુ બીજા સાધુઓને સંથારાની જગ્યા વહેંચી આપે.
જે આવતાં રાત્રિ પડી ગઈ હોય તે કાલગ્રહણ ન કરે, પણ નિયુકિત સંગ્રહણી આદિની ગાથાઓ ધીમા સ્વરે ગણે. પહેલી પરિસી કરીને ગુરુ પાસે જઈ સંથારા પોરિસી ભણાવે. પછી માત્રા આદિની શંકા ટાળીને સંથારા ઉપર ઉત્તરપટ પાથરી, આખું શરીર (નાભિ ઉપરનું મુહપત્તિથી અને નીચેનું એઘાથી પડિલેહી) ગુરુ મહારાજ પાસે સંથારાની આજ્ઞા માગી, હાથનું એસીકું કરી, પગ ઉંચા રાખી સૂવે. પગ ઉંચા રાખી ન શકે તો પગ સંથારા ઉપર રાખીને સૂઈ જાય. પગ લાંબા ટુંકા કરતાં કે પડખું ફેરવતાં એવાથી પ્રાર્થના કરે.
રાત્રે માત્રા આદિના કારણે ઉઠે તે, ઉઠીને પહેલાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવને ઉપયોગ કરે. દ્રવ્યથી હું કોણ છું? દીક્ષિત છું કે અદીક્ષિત ક્ષેત્રથી નીચે છું કે માળ ઉપર ? કાલથી ત્રિ છે કે દિવસ ? ભાવથી કાયિકાદિની શંકા છે કે કેમ? આંખમાં ઉંઘ હોય તે શ્વાસને રૂંધે, ઉંઘ ઉડી જાય એટલે સંથારામાં ઉભે થઈ પ્રમાર્જના કરતાં દ્વાર પાસે આવે. બહાર ચેર આદિનો ભય હેય તે એક સાધુને ઉઠાડે, તે દ્વાર પાસે ઉભે રહે, અને પોતે કાયિકદિ શંકા ટાળી આવે. કૂતર આદિ જાનવરને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભય હેય તે બે સાધુને ઉઠાડે, એક સાધુ દ્વાર પાસે ઉભે રહે પિતે કાયિકાદિ સિરાવે, ત્રીજે રક્ષણ કરે. પછી પાછા આવી ઈરિયાવાહી કરી પોતે સૂક્ષમઆનપ્રાણુ લબ્ધિવાળે હેય, તે ચૌદેપૂર્વ ગણું જાય. લબ્ધિયુક્ત ન હોય, તે પરિહાણ કરતાં યાવત્ છેવટે જઘન્યથી ત્રણગાથા ગણીને પાછા સૂઈ જાય. આ પ્રમાણે વિધિ કરવાથી નિદ્રાના પ્રમાદને દેષ દૂર થઈ જાય છે. ન ઉત્સગથી શરીર ઉપર વસ્ત્ર એાઢયા વગર સૂવે. ઠંડી આદિ લાગતી હોય તો એક બે કે ત્રણ કપડા ઓઢે તેનાથી પણ ઠંડી દૂર ન થાય તે બહાર જઈ કાઉસગ્ગ કરે, પછી અંદર આવે, છતાં ઠંડી લાગતી હોય તો બધાં કપડાં કાઢી નાખે. પછી એક એક વસ્ત્ર ઓઢે. આ માટે ગધેડાનું દષ્ટાંત જાણવું. અપવાદે જેમ સમાધિ રહે તેમ કરવું.
૩. સંગી- આ પ્રમાણે વિહાર કરતાં વચમાં કઈ ગામ આવે. તે ગામ સાધુઓના વિહારવાળું હોય અથવા સાધુઓના વિહાર વિનાનું હોય, તેમાં શ્રાવકેના ઘર હાય પણ ખરાં અગર ન પણ હોય. - જે તે ગામ સંવિજ્ઞ સાધુઓના વિહારવાળું હોય તે ગામમાં પ્રવેશ કરે. પાસ્થ આદિનું હેય તે પ્રવેશ ન કરે, દહેરાસર હોય તે દર્શન કરવા જાય.
ગામમાં સાંગિક સાધુ હોય તે, તે આવેલા માટે ગોચરી પાણી લાવી આપે. કદાચ કઈ શ્રાવક નવા આવેલા સાધુને ગેચરી માટે ખૂબ આગ્રહ કરે, તે ત્યાં રહેલા એક સાધુની સાથે નવા આવેલા સાધુને મેકલે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧].
ઉપાશ્રય ના હોય તે નવા આવેલા સાધુ બીજા સ્થાનમાં ઉતરે. ત્યાં ગામમાં રહેલા સાધુ તેમને ગોચરી લાવી આપે.
સાંગિક સાધુ ન હોય તે આવેલા સાધુ ગોચરી લાવી આચાર્ય આદિને પ્રાગ્ય આપી બાકીનું બીજા વાપરે.
૪. સાધર્મિક- આહાર આદિનું કામ પતાવી તથા ઠલ્લા માત્રાની શંકા ટાળીને સાંજના ટાઈમે સાધર્મિક સાધુ પાસે જાય, કેમકે સાંજે જવાથી ત્યાં રહેલા સાધુઓને. ભિક્ષા આદિ કાર્ય માટે આકુલપણું ન થાય... : -
સાધુ આવેલા જેઈને ત્યાં રહેલા સાધુ ઉભા થઈ જાય અને સામા જઈ દાંડે પાત્રાદિ લઈ લે. તે ન આપે તો ખેંચતાણ ન કરવી, કેમકે ખેંચતાણ કરવામાં કદાચ નીચે પડી જાય તે ભાંગી જાય.
. જે ગામમાં રહેલા છે તે ગામ નાનું હોય, ભિક્ષા મળી શકે એમ ન હોય, તથા બપોરે જવામાં રસ્તામાં ચોર આદિને ભય હોય, તે સવારમાં જ બીજે ગામ જાય.
ઉપાશ્રયમાં પેસતાં નિશીહિ કહે. ત્યાં રહેલા સાધુ નિસીહિ સાંભળી સામા આવે. વાપરતા હોય તો માંમાં મૂકેલે કેળીયે વાપરી લે, હાથમાં લીધેલ કોળી પાત્રામાં પા છે મૂકી દે, સામે આવી આવેલા સાધુનું સન્માન કરે.
આવેલા સાધુ સંક્ષેપથી આચના કરી, તેમની સાથે આહાર વાપરે.
જો આવેલા સાધુઓએ વાપર્યું હોય, તે ત્યાં
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહેલા સાધુઓને કહે કે “અમે વાપર્યું છે, તમે વાપરે.” આવેલા સાધુઓને વાપરવાનું હોય જે ત્યાં લાવેલ આહાર પૂરત હોય તો બધા સાથે વાપરે, ઓછો હોય તો તે આહાર આવેલા સાધુઓને આપી દે અને પિતાના માટે બીજે આહાર લાવીને વાપરે.
આવેલા સાધુઓની ત્રણ દિવસ આહાર પાણી આદિથી ભક્તિ કરવી. શક્તિ ન હોય તે બાલ વૃદ્ધ . આદિની ત્રણ દિવસ ભક્તિ કરવી.
આવેલા સાધુ તે ગામમાં ગોચરીએ જાય અને ત્યાં રહેલા સાધુમાં તરૂણ સાધુઓ બીજા ગામમાં ગોચરીએ જાય.
૫. વસતિ- ત્રણ પ્રકારની હેય. ૧. માટી, ૨. નાની, ૩. પ્રમાણયુક્ત. સૌથી પહેલાં પ્રમાણયુક્ત વસતિ ગ્રહણ કરવી, તેવી ન હોય તે નાની વસતિ ગ્રહણ કરવી, નાની પણ ન હોય તે મટી વસતિ ગ્રહણ કરવી.
જે મેટી વસતિમાં ઉતર્યા હોય તો ત્યાં બીજા લેકે પિલિસ, પારદારિકા, બાવા આદિ આવીને સૂઈ જાય, તેથી ત્યાં પ્રતિક્રમણ, સૂત્ર પોરિસી અર્થપેરિસી કરતાં, તથા જતાં આવતાં, કેમાં કેઈ અસહિષ્ણુ હોય તો તે બૂમાબૂમ કરી મૂકે, તેથી ઝગડે થાય, પાત્ર આદિ તૂટી જાય, ઋલા માત્રાની શંકા રેકે તે રેગ આદિ થાય. દૂર જઈ નહિ જેએલી જગ્યામાં શંકા ટાળે તે સંયમ–આત્મવિરાધના થાય, બધાના દેખતાં શંકા ટાળે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] તે પ્રવચનની લઘુતા થાય.
રાત્રે વસતિમાં પૂજતાં પૂજતાં જાય, તે તે જોઈને કેઈને ચારની શંકા થાય, અને કદાચ મારી નાખે.
સાગારિક-ગૃહસ્થને સ્પર્શ થઈ જાય, અને તે જાગી જાય છે, તેને શંકા થાય કે આ નપુંસક હશે.” - કેઈ સ્ત્રીને સ્પર્શ થઈ જાય તે તે સ્ત્રીને થાય કે આ મારી ઈચ્છા કરે છે, તેથી બીજાને કહે કે “આ મારી ઈચ્છા કરે છે” સાંભળી લેકે કોપાયમાન થાય. સાધુને મારપીટ આદિ કરે.
દિવસે કઈ સ્ત્રી સુંદરરૂપ જોઈને સાધુ ઉપર રાગવાળી થઈ હોય, તેથી રાત્રે ત્યાં સૂઈ જાય અને સાધુને બળાત્કારે ગ્રહણ કરે ઈત્યાદિ દેશે મેટી વસતિમાં ઉતારવામાં રહેલા છે. માટે મેટી વસતિમાં ન ઉતરવું.
નાની વસતિમાં ઉતરવાથી રાત્રે જતાં આવતાં કેઈના ઉપર પડી જવાય, જાગી જતાં તેને ચારની શંકા થાય. રાત્રે નહિ દેખી શકવાથી યુદ્ધ થાય, તેમાં પાત્ર આદિ તૂટી જાય તેથી સંયમ–આત્મવિરાધના થાય, માટે નાની વસતિમાં ન ઉતરવું.
પ્રમાણયુક્ત વસતિમાં કેવી રીતે ઉતરવું?
એક એક સાધુ માટે ત્રણ હાથ પહોળી જગ્યા રાખવી એક હાથને ચાર આંગળ પહેળે સંથારે, પછી વિસ આંગળ જગ્યા ખાલી પછી એક હાથ જગ્યામાં પાત્રાદિ મૂકવાં, ત્યાર પછી બીજા સાધુનાં આસન આદિ કરવાં.
પાત્રાદિ બહુ દૂર મૂકે તે બિલાડી, ઉંદર આદિથી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[ ૮૪]
રક્ષણ ન થઈ શકે. બહુ નજીક પાત્રાદિ રાખે તે શરીર ફેરવતાં ઉચુંનીચું કરતાં પાત્રાદિને ધક્કો લાગે તે પાત્રાદિ તૂટી જાય. માટે વીસ આંગળનું અંતર રાખવું જોઈએ.
છે હાથ કરતાં વધારે અંતર હોય તે, કઈ ગૃહસ્થ આદિ જેર કરીને વચમાં સૂઇ જાય, તે બીજા દેશે આવી પડે. તો તેવા સ્થાન માટે વસતિનું પ્રમાણ આ રીતે જાણવું. એક હાથ શરીર, વીસ આગળ ખાલી, આઠ આંગળમાં પાત્રો, પછી વીસ આગળ ખાલી પછી બીજા સાધુ આ પ્રમાણે ત્રણ હાથે એક સાધુથી બીજે સાધુ આવે. વચમાં બે હાથનું આંતરું રહે, એક સાધુથી બીજા સાધુની વચમાં બે હાથની અંગ્યા રાખવી જોઈએ. ' બે હાથથી ઓછું આંતરૂં હોય તે, બીજાને સાધુનો સ્પર્શ થઈ જાય તે ભક્તભેગી (સંસાર ભગવેલા)ને પૂર્વ કીડાનું સ્મરણ થઈ આવે. કુમાર અવસ્થામાં દીક્ષા લીધી હોય, તેને સાધુને સ્પર્શ થતાં, સ્ત્રીને સ્પર્શ કેવા હશે? એનું કુતૂહલ થાય. માટે વચમાં બે હાથનું અંતર રાખવું. તેથી એક બીજાને કલહ આદિ પણ ન થાય.
ભીંતથી એક હાથ દૂર સંથારે કરો. પગ નીચે પણ જવા આવવાને માર્ગ રાખો. મેટી વસતિ હોય તે ભીંતથી ત્રણ હાથ દૂર સંથારે કરવો. આ પ્રમાણયુક્ત વસતિ ન હોય તે નાની વસતિમાં રાત્રે યતના પૂર્વક જેવું આવવું. પહેલાં હાથથી પરામર્શ કરીને બહાર નીકળવું. પાત્રાદિ ખાડે હેય તે તેમાં મૂકવા. ખાડે ન હોય તો દેરી બાંધી ઉંચે લટકાવી દેવાં,
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮૫] ' મેટી વસતિમાં ઉતરવું પડ્યું હોય, તે સાધુઓએ છૂટાછૂટા સૂઈ જવું. કદાચ ત્યાં કઈ લોકો આવીને કહે કે “એક બાજુમાં આટલી જગ્યામાં થઈ જાવ.” તો સાધુઓ એક બાજુ થઈ જાય, ત્યાં પડદે અથવા ખડીથી નીશાની કરી લે.
ત્યાં બીજા ગૃહસ્થ આદિ રહેલા હોય, તે જતાં આવતાં પ્રમાર્જના આદિ ન કરે. તથા “આસજા આસજા” પણ ન કરે. પરંતુ ખાંસી આદિથી બીજાને જણાવે.
૬. સ્થાનસ્થિત- ગામમાં પ્રવેશ કરવાનું હોય, તે દિવસે સવારનું પ્રતિક્રમણ આદિ કરી, સ્થાપના કુલ, પ્રત્યેનીક કુલ, પ્રાન્ત કુલ, આદિનો વિભાગ કરે, એટલે અમુક ઘરમાં ગોચરી જવું, અમુક ઘરમાં ગેચરી ન જવું. પછી સારા શકુન જોઈને ગામમાં પ્રવેશ કરે.
વસતિમાં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં પ્રથમ કથાલબ્ધિસંપન્ન સાધુને મેકલે. તે સાધુ ગામમાં જઈ શય્યાતરની આગળ કથા (વાર્તાલાપ) કરે પછી આચાર્ય મહારાજ પધારે ત્યારે ઉભા થઈ વિનય સાચવે અને શય્યાતરને કહે કે “આ અમારા આચાર્ય ભગવંત છે. આચાર્ય ભગવંતને કહે કે આ મહાનુભાવે આપણને વસતિ આપી છે. જે શય્યાતર આચાર્ય સાથે વાતચીત કરે તે ઠીક, ન કરે તે આચાર્ય તેની સાથે વાતચીત કરે. કેમકે જે આચાર્ય શય્યાતર સાથે વાત ન કરે, તે શય્યાતરને થાય કે “આ લોકે ઉચિત પણ જાણતાં નથી.”
વસતિમાં આચાર્ય માટે ત્રણ જળ્યા રાખી સ્થવિરસાધુ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા સાધુઓ માટે રત્નાધિકના ક્રમે યોગ્ય જગ્યા વહેંચી આપે ક્ષેત્ર પ્રત્યુપેક્ષકે આવેલા સાધુઓને ઠલ્લા, માત્રાની ભૂમિ પાત્રો રંગવાની ભૂમિ સ્વાધ્યાય ભૂમિ આદિ બતાવે. તથા
સાધુઓમાં કેઈ તપસ્વી હોય, કેઈને વાપરવાનું હોય, તો દહેરાસરે દર્શન કરવા જતાં સ્થાપના કુલે, શ્રાવકનાં ઘરે વગેરે બતાવે. પ્રવેશદિને કઈને ઉપવાસ હોય તો તે મંગલ જ છે.
દહેરાસર જતી વખતે આચાર્ય સાથે એક બે સાધુએ પાત્રો લઈને જવું. કેમકે ત્યાં કેઈ ગૃહસ્થને ગેચરી આપવાની ભાવના થાય. તે તુરત લઈ શકાય. જે પાત્ર ન હોય તે ગૃહસ્થની ભાવનાને ભંગ થાય. અથવા સાધુ એમ કહે કે “પાત્રો લઈને આવીશું તે ગૃહસ્થ તે વસ્તુ રાખી મૂકે, તેથી સ્થાપના નામને દેષ લાગે.
બધા સાધુઓએ સાથે જવું નહિ, જે બધા સાથે જાય તે ગૃહસ્થને એમ થાય કે કેને આપું અને કેને ન આપું. આથી સાધુને જોઈ ભય પામે અથવા તો એમ થાય કે “આ બધા બ્રાહ્મણભટ્ટ જેવા ખાઉધરા છે. માટે આચાર્યની સાથે ત્રણ, બે કે એક સાધુએ પાત્રો લઈને જવું અને ગૃહસ્થ વિનંતિ કરે તે ધૃત વગેરે વહેરવું.
જે તે ક્ષેત્રમાં પહેલાં માસક૫ કરેલ ન હોય, અર્થાત્ પ્રથમ આવેલા હેય, તે જાણકાર સાધુ દહેરાસરે દર્શન કરવા જાય, ત્યારે અથવા ગોચરીએ જાય, ત્યારે દાન આપનાર આદિનાં કુળ બતાવે કાંતે પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી દાનાદિ કુલે કહે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮૭]
પ્રતિકમણ કર્યા પછી આચાર્ય ક્ષેત્રપ્રત્યુપ્રેક્ષકોને બોલાવી સ્થાપનાદિ કુલ પૂછે ક્ષેત્રપ્રત્યુપેક્ષકે તે જણાવે.
ક્ષેત્રપ્રત્યુપ્રેક્ષકોને પૂછયા સિવાય સાધુઓ સ્થાપનાદિ કુળમાં જાય, તો સંયમ વિરાધના આત્મ વિરાધના આદિ દોષ થાય. સ્થાપના કુલેમાં ગીતાર્થ સંઘાટક જાય
આવી રીતે સ્થાપનાદિકુળે સ્થાપવાનું શું કારણ? સ્થાપનાદિ કુળે સ્થાપવાનું કારણ એ છે કે આચાર્ય ગ્લાન પ્રાદુર્ણક આદિને એગ્ય ભિક્ષા મળી શકે જે બધા જ સાધુએ સ્થાપના કુળમાં ભિક્ષા લેવા જાય, તો ગૃહસ્થને કદર્થના થાય અને આચાર્ય આદિના પ્રાગ્ય દ્રવ્યને ક્ષય થાય. જેથી જોઈએ ત્યારે વસ્તુ ન મળે,
જેમ કે માણસ પરાક્રમી શિકારી કૂતરાને છૂ છૂ કરીને કરીને માર પટ આદિ પક્ષી પકડાવે પછી મેર આદિ ન હોય તે પણ છૂ છૂ કરીને કૂતરાને દેડાવે. પણ ત્યાં કાંઈ ન જતાં કૂતરે પાછો આવે વારંવાર એ પ્રમાણે કરવાથી કૂતરે કંટાળે, પછી જયારે મેર આદિને પકડાવવાની જરૂર પડી ત્યારે કૂતરાને છૂ છૂ. કરવા છતાં કૂતરે દેડ્યો નહિ અને કાર્ય કર્યું નહિ. આ રીતે વારંવાર વિના કારણે સ્થાપનાદિ કુળમાંથી આહાર વગેરે ગ્રહણ કરવાથી જયારે ગ્લાન, પ્રાદુર્ણક આદિ માટે જરૂર પડે છે ત્યારે આહારાદિ મળી શકતાં નથી કેમકે તેણે ઘણું સાધુઓને ધૂતાદિ આપ્યાં હોવાથી ધત આદિ ખલાસ થઈ જાય.
પ્રાંત-વિરોધી ગૃહસ્થ હોય તે (સાધુઓને ઘી વગેરે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૮ ]
આપી દીધેલું હાવાથી) સ્રીને માર મારે. અથવા મારી પણ નાખે અથવા તે ઠપકા આપે કે તે સાધુઓને ધૃતાદિ આપ્યું એટલે ખલાસ થઈ ગયું, ભદ્રક હોય તે નવું લાવે અથવા કરાવે.
r
સ્થાપના કુળા રાખવાથી
ગ્લાન, આચાય માળ, વૃદ્ધ, તપસ્વી પ્રાણ્ક આદિની યથાયેાગ્ય ભકિત કરી શકાય છે, માટે સ્થાપના કુળ રાખવાં જોઇએ, ત્યાં અમુક ગીતા સિવાય ખંધા સાધુએએ જવું નહિ, કહ્યું છે કે આચાર્યની અનુકંપાભક્તિથી ગચ્છની અનુકપા થાય છે. ગચ્છની અનુકંપાથી તીર્થની પરંપરા ચાલુ રહે છે.
આ સ્થાપનાદિ કુળામાં ઘેાડા ઘેાડા દિવસનાં આંતરે કારણ વિના પણ જવાનું ચાલુ રાખવુ જોઇએ. કેમકે તેમને ખખર રહે કે અહી સાધુ આદિ રહેલા છે.
આ માટે ગાય અને ખગીચાનું દૃષ્ટાંત જાવુ ગાયને દાહતા રહે અને બગીચામાંથી રાજ કુલ લેતા રહે તે રાજ દુધ, ફુલ મળવાં ચાલુ રહે છે, ન લે તેા ઉલટા સૂકાઇ જવા પામે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૯ ]
દશ પ્રકારના સાધુ આચાયની વૈયાવચ્ચ–સેવા માટે અયેાગ્ય છે.
૧. આળસુ, ૨. ઘસિર.
૩. ઉધણસી.
૪. તપસ્વી.
૫. ક્રોધી.
૬. માની.
૭. માચી.
૮. લાભી.
૯. કુતૂહલી.
૧૦ પ્રતિબદ્ધ.
૧. આળસુ–પ્રમાદી હોવાથી ટાઇમસર ગેાચરી જાય નહિ. ૨. ઘસિર બહુ ખાનારા હાવાથી પેાતાના જ આહાર પહેલાં પૂરા કરે, એટલામાં ભિક્ષાના ટાઇમ પુરા થઈ જાય.
૩. ઘણુસી– ઘ્યા કરે, ત્યાં ગેાચરીને ટાઈમ પુરા થઈ જાય. કદાચ વહેલેા જાય, ત્યારે ભિક્ષાની વાર હાય, એટલે પાછા આવીને સૂઈ જાય. એટલામાં
.
ભિક્ષાના ટાઇમ ઉંઘમાં ચાલ્યું જાય.
૪. તપસ્વી- ગેાચરી જાય તેા તપસ્વી હાવાથી વાર લાગે. તેથી આચાય ને પરિતાપનાદિ થાય. તપસ્વી જો પહેલી આચાય ની ગેાચરી લાવે તા. તપસ્વીને પરિતાનાદિ થાય.
૫. ક્રોધી- ગેાચરીએ જાય ત્યાં ક્રોધ કરે.
૬. માની- ગૃહસ્થ સત્કાર ન કરે એટલે તેને ત્યાં ગેાચરી ન જાય.
૭. સાયી- સારું સારું... એકાંતમાં વાપરીને સુકું પાકુ વસતિમાં લાવે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] ૮. લોભી જેટલું મળે તેટલું બધું વહેરી લે.
૯ કુતૂહલી- રસ્તામાં નટ આદિ રમતા હોય તે જોવા ઉભે રહે.
૧૦ પ્રતિબદ્ધ- સૂત્ર અર્થમાં એટલે બધે તલ્લીન રહે કે ગોચરી વેળા પુરી થઈ જાય.
ઉપર જણાવ્યા તે સિવાયના જે ગીતાર્થ પ્રિયધમી સાધુ હોય તે આચાર્યની ભક્તિ માટે ચગ્ય છે, તેમને ગોચરીએ મેકલવાં, કેમકે ગીતાર્થ હોવાથી તેઓ ગૃહસ્થને
ત્યાં ગોચરી વગેરે કેટલા પ્રમાણમાં છે? ઈત્યાદિ વિવેક રાખીને ભિક્ષા ગ્રહણ કરે, પરિણામે વૃતાદિ દ્રવ્યની નિરંતર પ્રાપ્તિ કરીને ભાવની વૃદ્ધિ કરનારા થાય છે.
સ્થાપના કુળમાં એક સંઘાટક જાય અને બીજા કુળમાં બાલ, વૃદ્ધ, તપસ્વી આદિ જાય. શક્તિવાળા તરૂણ સાધુ હોય તે બીજા ગામમાં ગોચરીએ જાય.
શંકા- જે ગામમાં ગચ્છ રહ્યો છે તે ગામમાં પહેલાં તપાસ કરીને આવેલા છે, તો પછી તરૂણ સાધુને બીજા ગામમાં ગોચરીએ મેકલવાનું શું પ્રયોજન?
સમાધાન– બહારગામ મોકલવાનું કારણ એ છે કે “ગામમાં રહેલા ગૃહસ્થને એમ થાય કે “આ સાધુઓ બહારગામ ગેચરીએ જાય છે, નવા સાધુ આવે ત્યારે આપણે ત્યાં આવે છે, માટે બાલ, વૃદ્ધ આદિને ઘણું આપો.”
આ પ્રમાણે ગેચરીએ જતાં આચાર્ય આદિને પૂછીને નીકળવું જોઈએ. પૂછયા વિના જાય, તે નીચે પ્રમાણે દે થાય.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૧
૧. રસ્તામાં ચાર આદિ હાય, તે ઉપધિને કે પેાતાને ઉપાડી જાય તે તેમને શેાધવામાં ઘણી મુશ્કેલી પડે. ૨. પ્રાણુક આવ્યા હાય તેમને ચાગ્ય કાંઈ લાવવાનું હોય, તેની ખખર ન પડે.
૩. ગ્લાનને ચેાગ્ય અથવા આચાય ને ચાગ્ય કાંઈ લાવવાનુ હાય તેની ખબર ન પડે.
૪. રસ્તામાં કૂતરા આદિના ભય હાય તે તે
કરડી જાય.
૫. કેાઇ ગામમાં સ્ત્રી કે નપુંસકના દાષા હાય તેની ખબર ન પડે.
૬. કદાચ ભિક્ષાએ ગયા ત્યાં મૂર્છા આવી જાય, તા કયાં તપાસ કરે ? માટે જતી વખતે આચાય ને કહે કે ‘હું અમુક ગામમાં ગેાચરીએ જાઉં છું, ત્યાં ગેાચરી પુરી નહિ થાય તે ત્યાંથી અમુક ખીજા ગામમાં જઇશ.' આચાય ન હેાય તા, આચાર્ય જે કાઈને નીમેલા હાય, તેને કહીને જાય.
કદાચ નીકળતી વખતે કહેવુ ભૂલી જાય અને થાડે દૂર ગયા પછી યાદ આવે, તે પાછા આવીને કહી જાય, પાછા આવીને કહી જવાના ટાઇમ પહોંચતા ન હેાય તા રસ્તામાં ઠલ્લે, માત્રે કે ગેાચરી પાણી માટે નીકળેલા સાધુને કહે કે હું અમુક ગામ ગેાચરીએ જાઉં છું, તમા આચાય ભગવંતને કહી દેજો.'
જે ગામમાં ગેાચરી ગયા છે તે ગામ કેઇ કારણસર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
[૨]
દૂર હેય, નાનું હોય કે ખાલી થઈ ગયું હોય, તો કેઈની સાથે કહેવરાવે અને બીજા ગામમાં ગોચરીએ જાય.
ચાર આદિ સાધુને ઉપાડી જાય, તો સાધુ રસ્તામાં અક્ષરે લખતે જાય અથવા વસ્ત્ર ફાડીને તેના ટુકડા રસ્તામાં નાખતે જાય. જેથી તપાસ કરનારને ખબર પડી શકે કે “આ રસ્તે સાધુને ઉપાડી ગયા લાગે છે.'
ગોચરી આદિ માટે ગયેલા કેઈ સાધુને આવતાં ઘણી વાર લાગે તો વસતિમાં રહેલા સાધુઓ નહિ આવેલા સાધુ માટે વિશિષ્ટ વસ્તુ રાખીને બીજું વાપરી લે. ત્યારપછી આહાર લઈને જે દિશામાં તે સાધુ ગયેલા હોય, તે દિશામાં તપાસ કરવા જાય. નહિ આવે સાધુ કહ્યા વિના ગયેલા હેય, તે ચારે દિશામાં તપાસ કરે. રસ્તામાં કઈ ચિહ્ન ન મળે, તે ગામમાં જઈને પૂછવા છતાં ખબર ન પડે તે ગામમાં ભેગા થયેલા લેકોને કહે કે “અમારા સાધુ આ ગામમાં ભિક્ષા માટે આવ્યા હતા તેમના કાંઈ સમાચાર મળતા નથી.” આ રીતે કાંઈ સમાચાર ન મળે તો બીજા ગામમાં જઈને એ રીતે તપાસ કરે. બીજા ગામમાં ગોચરીએ જવાથી -
(અ) આધાકર્માદિ દેથી બચાય છે, (આ) આહારાદિ વધુ મળે છે. (ઈ) અપમાન આદિ થાય નહિ. (ઈ) મેહ થાય નહિ. (ઉ) વીર્યાચારનું પાલન થાય છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩]
શકા– વૃષભ-વૈયાવચ્ચી સાધુને બહારગામ મેકલે. તેમાં આચાર્યે પિતાના આત્માનીજ અનુકંપા કરીને?
સમાધાન – આચાર્ય વૃષભ સાધુને મોકલે તેમાં શિષ્ય ઉપર અનુકંપા થાય છે, પરલેક સારો થાય છે, અને આલોકમાં પ્રશંસા થાય છે.
શ કા– શિષ્યની શી અનુકંપા થઈ ? ઉલટો સાધુ ભૂખ અને તરસથી પીડાઈ કદાચ કાળ કરી જાય છે ?
સમાધાન– જે ભૂખ અને તરસ સહન કરી શકે એમ ન હય, ઉનાળે હેય, તપસ્વી હોય, તે નવકારશી વગેરે કરીને જાય.
શકા– નવકારશી કરે તે આચાર્યાદિનો આહાર ઉલટો તેનાથી સંસ્કૃષ્ટ થાય તેનું શું?
સમાધાન- લુપુંસુકું વાપરીને અથવા યતના પૂર્વક વાપરીને જાય. જઘન્ય ત્રણ કવલ અથવા ત્રણ ભિક્ષા, ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ કવલ અથવા પાંચ ભિક્ષા.
સહિષ્ણુ હોય તે નવકારશી કર્યા સિવાય જાય. સંઘાટક ગોચરી વગેરે કેવી રીતે ગ્રહણ કરે?
એક પાત્રમાં આહાર, બીજા પાત્રામાં પાણી, એકમાં આચાર્યાદિને પ્રાગ્ય આહાર, બીજામાં જીવ સંસૃષ્ટાદિ હોય તે આહાર કે પાણી ગ્રહણ કરે.
પડિલેહણાદ્વાર બે પ્રકારે એક કેવળીની બીજી છત્રસ્થની બન્ને બાહ્યથી અને અત્યંતરથી બાહ્ય એટલે દ્રવ્ય અને અત્યંતર એટલે ભાવ.
કેળળીની પડિલેહણું પ્રાણીથી સંસક્ત દ્રવ્ય વિષયની
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯].
હોય છે. અર્થાત્ કપડા વગેરે ઉપર જીવજંતુ હેય તે પડિલેહણ કરે. (પતે જ્ઞાનથી બધું જાણે છે.)
છદ્મસ્થની પડિલેહણ પ્રાણીથી સંસક્ત કે અસંસક્ત દ્રવ્ય વિષયની હોય છે. અર્થાત્ કપડા આદિ ઉપર જીવજંતુ હોય કે ન હોય, તે પણ પડિલેહણ કરવાની હોય છે.
કેલળીની દ્રવ્ય પડિલેહણ– વસ વગેરે જીવજંતુથી સંસક્ત હોય તે પડિલેહણ કરે છે. તથા જ્યારે તે વસ્ત્ર આદિ વાપરવાનું હોય ત્યારે જે સંસકત હોય તે પડિલેહણ કરે છે. પરંતુ જીવથી સંસક્ત ન હોય તો પડિલેહણ હોતી નથી.
કેવળીની ભાવ પડિલેહણા વેદનીય કર્મ ઘણું ભેગવવાનું હોય અને આયુષ્યકર્મ ઓછું હોય તો કેવળી ભગવંતે કેવળી સમુદઘાત કરે છે.
૧. શરીરમાં રહેલા આત્મપ્રદેશોને ચૌદરાજલક વ્યાપી બનાવવા આઠ સમયની આ ક્રિયા હોય છે.
પહેલા સમયે:-શરીરમાંથી આત્મ પ્રદેશ બહાર ફેલાવી પોતાના શરીર પ્રમાણે જાડાઈવાળા દંડાકારે ઉપર નીચે લેકના છેડા સુધી લંબાવે. બીજા સમયે જમણી અને ડાબી બાજુ લેકના છેડા સુધી લંબાવે, જેથી કપાટાકાર-ભીંત થાય. ત્રીજા સમયે બાકી બે બાજુ તિછ લોકના છેડા સુધી લંબાવે એટલે મંથનાકાર થાય. ચોથા સમયે વચલા ભાગ ભરી દે એટલે સમસ્ત લેક વ્યાપી આત્મ પ્રદેશે થઈ જાય છે. પાંચમા સમયે વચલા ભાગ સંહરે, છઠ્ઠા સમયે મંથનાકાર સંહારે, સાતમા સમયે ક્યાટાકાર સંહરે, અને આઠમા સમયે દંડાકાર સંહરી શરીરસ્થ આત્મપ્રદેશો કરે. આ આઠ સમયની ક્રિયાને કેવલી સમુદ્વ્રાત કહેવાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
૫]
છઘસ્થની દ્રવ્ય પડિલેહણા- સંસક્ત કે અસંસક્ત વસ્ત્ર આદિની પડિલેહણ કરવી તે.
છદ્મસ્થની ભાવ પડિલેહણું– રાત્રે જાગે ત્યારે વિચારે કે “મેં શું કર્યું, મારે શું કરવાનું બાકી છે, કરવા એગ્ય તપ વગેરે શું કરતે નથી? ઈત્યાદિ વિચાર કરે.
શુ શુ પડિલેહણ કરવું જોઈએ? ૧. સ્થાન,
૧. સ્થાન– ત્રણ પ્રકારે. ઉપકરણ.
૧. કાત્સર્ગ. ૨. બેસવું. ૩. સુવું. સ્થડિલ.
૧. કાર્યોત્સર્ગ. ઠલ્લા માત્ર
જઈને ગુરુ પાસે આવી ઈરિયાવહી ૪. અષ્ટભ.
કરતાં કાઉસગ્ગ કરે. એગ્ય સ્થાને ૫. મા .
ચક્ષુથી જઈ પ્રમાર્જના કરી પછી કાઉસ્સગ્ગ કરે. કાઉસ્સગ્ગ ગુરુની સામે કે બે બાજુએ કે પાછળ ન કર, તથા જવા-આવવાને માર્ગ રોકીને ન કરો .
૨. બેસવું. બેસતી વખતે જ ઘા અને સાથળને વચલો ભાગ પ્રમાઈ પછી ઉત્કટુક આસને રહી, જમીન પ્રમાઈને બેસવું.
૩. સૂવું. સુતા હોય ત્યારે પડખું ફેરવતાં પ્રમાઈને પડખું ફેરવવું. સુતી વખતે પણ પૂજીને સુવું.
૨. ઉપકરણ–બે પ્રકારે. ૧. વસ્ત્ર. ૨. પાત્રસંબંધી.
સવારે અને સાંજે હંમેશાં બે ટાઈમ પડિલેહણ કરવી. પહેલાં મુહપત્તિ પડિલેહી પછી બીજાં વસ્ત્ર આદિની પડિલેહણ કરવી.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬] વસ્ત્રની પડિલેહણું કેવી રીતે કરવી? પહેલાં આખા વસ્ત્રના ત્રણ ભાગ બુદ્ધિથી કરીને જેવા, પછી પાછળની બાજુ ત્રણ ભાગ કરીને જેવા. ત્રણ વાર છે છે પુરિમા કરવા.
ઉત્કટુક આસને (શરીરે ચંદન આદિને લેપ લગાડે હોય તે મનુષ્ય અંગને અંગ ન અડે તે રીતે) બેસી વિધિપૂર્વક પડિલેહણું કરે, પડિલેહણા કરતાં નીચે મુજબ કાળજી રાખવી,
૧. પડિલેહણ કરતાં વસ્ત્ર કે શરીરને નચાવવું નહિ. ૨. સાંબેલાની માફક વસ્ત્રને ઉંચું ન કરવું.
૩. વસ્ત્રના નવ અખેડા પખેડા અને છ વાર પ્રસ્ફોટન કરવું.
૪. પડિલેહણ કરતાં વસ્ત્ર કે શરીરને ઉંચે છત કે છાપરાને તથા ભીંત કે જમીનને ન લગાડવું.
૫. પડિલેહણ કરતાં ઉતાવળ ન કરવી.
૬. વેદિકા દેષ વજ. ૧. ઉવવેદિકા ઢીંચણ ઉપર હાથ રાખવા. ૨. અધેવેદિકા ઢીંચણની નીચે હાથ રાખવા. ૩. તિયક વેદિકા સંડાસાની વચમાં હાથ રાખવા. ૪. દ્વિધાતે વેદિકા બે હાથની વચમાં પગ રાખવા. ૫. એગતો વેદિકા એક હાથ બે પગની અંદર બીજો હાથ બહાર રાખવે.
૭. વસ્ત્ર અને શરીર બરાબર સીધું રાખવું. ૮. વસ્ત્ર લાંબું ન રાખવું. ૯. વસ્ત્રને લટકતું ન રાખવું.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭ ]
૧૦. વચ્ચેના ખરાખર ત્રણ ભાગ કરવા
૧૧. એક પછી એક વસ્રની પડિલેહણ કરવી. એક સાથે વધારે વચ્ચે ન જેવાં.
૧૨. ખરાબર ઉપયેાગ પૂર્વક પડિલેહણુા કરવી. અખેાડા પખાડાની ગણતરી ખરાખર રાખવી.
સવારે પડિલેહણા કયારે કરવી? જુદા જુદા મતા:
૧. અર્ણેાદય-પ્રભા ફાટે ત્યારે પડિલેહણા કરવી. ૨. અરૂણેાદય-પ્રભા ફાટે ત્યારે આવશ્યક-પ્રતિક્રમણ કરી પછી પડિલેહણા કરવી.
૩. એક બીજાના મુખ જોઇ શકાય, ત્યારે પડિલેહણા
કરવી.
૪. હાથની રેખા દેખાય ત્યારે પડિલેહણા કરવી. સિદ્ધાંતવાદી કહે છે કે આ બધા આદેશે ખરાખર નથી. કેમકે ઉપાશ્રયમાં અધારૂ હોય, તે। સૂર્ય ઉગ્યેા હાય તેા પણ હાથની રેખા ન દેખાય. બાકીના ત્રણમાં તેા અધારૂ હોય છે,
પડિલેહણના ટાઈમ- ઉત્સર્ગ રીતે પ્રતિક્રમણ પુરૂ થયા પછી મુહપત્તિ, રજોહરણ, બે નિષદ્યા ચાલપટ્ટો ત્રણ કપડા સથારે અને ઉતરપટ્ટો આ દેશની પડિલેહણુ પુરી થતાં સૂર્યોદય થાય. તે રીતે પડિલેહણ શરૂ કરવી. અપવાદે જેવા સમય તે રીતે પડિલેહણ કરે.
પડિલેહણમાં વિપર્યાસ કરવા નહિ. અપવાદ કરે. વિપર્યાસ બે પ્રકારે પુરુષ વિપર્યાસ અને ઉપધિ વિપર્યાસ.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯૮]. ૧. પુરુષ વિપર્યાસ- મુખ્ય રીતે આચાર્ય આદિની પડિલેહણ કરનાર અભિગ્રહવાળા સાધુ પહોંચી વળે તેમ હોય, તે ગુરુને પૂછીને પોતાની અથવા પ્લાન આદિની ઉપધિ પડિલેહે. જે અભિગ્રહવાળા ન હોય અને પિતાની ઉપધિ પડિલેહે તે અનાચાર થાય.
તથા પડિલેહણ કરતાં પરસ્પર મિથુન સંબંધી કથા આદિ વાતો કરે, શ્રાવક આદિને પચ્ચકખાણ કરાવે, સાધુને પાઠ આપે અથવા પોતે પાઠ ગ્રહણ કરે, તે પણ અનાચાર થાય, છકાય જીવની વિરાધના કર્યાને દેષ લાગે.
| કઈ વાર સાધુ કુંભાર આદિની વસતિમાં ઉતર્યા હોય, ત્યાં પડિલેહણ કરતાં વાતચીત કરતાં ઉપગ નહિ રહેવાથી, પાણીને ઘડે આદિ કુટી જાય, તેથી તે પાણી, માટી, અગ્નિ, બી, કુંથુવા આદિ ઉપર જાય, તેથી તે જીવોની વિરાધના થાય. જ્યાં અનિ ત્યાં વાયુ અવશ્ય હોય છે. આ રીતે છએ કાયજીવની વિરાધના થાય માટે ઉપયોગ પૂર્વક પડિલેહણ કરવી જોઈએ.
૨. ઉપધિ વિપર્યાસ- કેઈ ચાર આદિ આવેલા હોય, તે પહેલાં પાત્રાની પડિલેહણ કરી, પછી વસ્ત્રોની પડિલેહણ કરે. આ પ્રમાણે વિકાલે સાગારિક (ગૃહસ્થો આવી જાય તો પણ પડિલેહણમાં વિપર્યાસ કરે. (સાંજનીવિધિ આગળ બતાવાશે.)
પડિલેહણ તથા બીજા પણ છે જે અનુષ્ઠાને ભગવાને જણાવ્યા છે, તે બધાં એક બીજાને બાધા ન પહોંચે તે રીતે બધાં અનુષ્ઠાન કરવાથી દુઃખને ક્ષય થાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
૯'
અર્થાત્ કર્મની નિર્જરા કરવામાં સમર્થ બને છે.
શ્રી જિનેશ્વર ભગવાને બતાવેલા મેગેમાંથી એક એક ગની સમ્યકરીતે આરાધના કરતાં અનંતા આત્માઓ કેવળી બન્યા છે. એ પ્રમાણે પડિલેહણ કરતાં પણ ભૂતકાળમાં અનંતા આત્માએ કેવળી થઈ મોક્ષે ગયેલા છે.
પ્રશ્ન- આ પ્રમાણે સાંભળી શિષ્ય કહે છે કે પડિલેહણ કરતાં અનંતા આત્માઓ મેક્ષે ગયા છે, તે પછી અમે એકલી જ પડિલેહણ કર્યા કરીએ, બીજા અનુષ્ઠાન કરવાથી શું? અર્થાત્ બીજા અનુષ્ઠાન કરવાની જરૂર નથી.
ઉત્તર- આમ કરવું તે બરાબર નથી. કેમકે બીજા અનુષ્ઠાન ન કરે અને માત્ર પડિલેહણ કર્યા કરે છે તે આત્મા સંપૂર્ણ આરાધક થઈ શકતું નથી. માત્ર દેશથી જ આરાધક થાય. માટે બધાંજ અનુષ્ઠાને આચરવાં જોઈએ.
સવ આરાધક કશું કહેવાય ? पंचिंदिएहिं गुत्तो मणमाईतिविहकरणमाउत्तो । तवनियमसजमंमि अ, जुत्तो आराधओ होइ ॥
પાંચે ઈન્દ્રિથી ગુપ્ત, મન વચન અને કાયાના ગોથી યુક્ત, બાર પ્રકારના તપનું આચરણ, ઈન્દ્રિ અને મનને કાબુ, સત્તર પ્રકારના સંયમનું પાલન કરનાર સંપૂર્ણ આરાધક થાય છે.
પાંચે ઈન્દ્રિયોથી ગુપ્ત- એટલે પાંચે ઈન્દ્રના વિષયે શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ મેળવવાની ઈચ્છા નહિ કરવી, તથા પ્રાપ્ત થયેલી વિષ' પ્રત્યે સારા
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૧૦૦)
હેય-અનુકુળ હોય તેમાં રાગ નહિ કરે, ખરાબ–પ્રતિકુળ હોય તેમાં નહિ કરે,
મન, વચન અને કાયાના ગેથી યુક્ત– એટલે મન, વચન અને કાયાને અશુભ કર્મબંધ થાય એવા વ્યાપારથી રોકવા અને શુભ કર્મ બંધ થાય તેમાં પ્રવૃત્ત કરવા. મનથી સારા વિચાર કરવા, વચનથી સારાં નિરવઘ વચન બેલવા અને કાયાને સંયમના રોગોમાં રેકી રાખવી. ખરાબ વિચારે વગેરે આવે તે તેને રોકીને સારા વિચારોમાં મન વગેરેને લઈ જવું.
તપ- છ બ્રાહ્ય અને છ અત્યંતર, એમ બાર પ્રકારને તપ કર.
નિયમ– એટલે ઈન્દ્રિ અને મનને કાબુમાં રાખવા. તથા કેધ માન માયા અને લેભ ન કરે.
સંયમ સત્તર પ્રકારે છે. પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય પંચેન્દ્રિય સંયમ આ જીવોની વિરાધના ન થાય તેમ વર્તવું. અજીવ સંચમ- લાકડું, વસ્ત્ર, પુસ્તક આદિ ઉપર લીલકુલ-નિગોદ વગેરે લાગેલી હોય તો તે ગ્રહણ ન કરવું. પ્રેક્ષાસંયમ વસ્તુ જેઈ પૂંજી પ્રમાજીને લેવી મૂકવી. તથા ચાલવું, બેસવું, શરીર ફેરવવું વગેરે કાર્ય કરતાં જેવું, પ્રમાજવું. પ્રત્યેક કાર્ય કરતાં ચક્ષુ આદિથી પડિલેહણ કરવી. . ઉપેક્ષાસંયમ- બે પ્રકારે સાધુ સંબંધી, ગૃહસ્થ . સંબંધી. સાધુ સંયમમાં બરાબર વર્તતે ન હોય તે તેને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
આપાડ
સંયમમાં પ્રવર્તવવા પ્રેરણા કરવી, ગૃહસ્થને પાયકારી વ્યાપારમાં પ્રેરણા ન કરવી.'
આ રીતે આરાધના કરનાર સંપૂર્ણ આરાધક થઈ શકે છે.
સવારે પડિલેહણ કરી પછી સ્વાધ્યાય કર પાન પિરિસી થાય ત્યારે પાત્રોની પડિલેહણ કરવી જોઈએ. પછી સાંજે પાદેન પેરિસી–ચરમ પિરિસીમાં બીજી વાર પડિલેહણ કરવી.
- પિરિસીનું યંત્ર મહિને
1 ચમમ પોરિસી || પગલાં–આગળ ! પગલાં-આંગળ સુદ ૧૫
૨ -૦ શ્રાવણ સુદ ૧૫
૨–૧૦ ભાદરવા સુદ ૧૫
૨ –૮ આસો સુદ ૧૫
૩-૮ કારતક સુદ ૧૫ માગસર સુદ ૧૫
૩–૮ પેય સુદ ૧૫
૪-૧૦ મહા સુદ ૧૫
૪-૬ ફાગણ સુદ ૧૫
સુદ ૧૫ વૈશાખ સુદ ૧૫
૨૮ જેઠ સુદ ૧૫
૨–૪
૨–૧૦ પાત્રોની પડિલેહણ વખતે પાંચે ઈન્દ્રિયોને ઉપયોગ બરાબર રાખવે. પાત્રો જમીનથી ચાર આંગળ ઉંચાં
૧. શક્તિ હોવા છતાં સંયમમાં વીર્ય (સમજાવવા છતાં ન ફેરવતા હોય તેવી આત્માઓ તથા સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવર્તતા ગૃહસ્થ તરફ ઉપેક્ષા ભાવ કેળવો. આ પણું ઉપેક્ષા સંયમ.
.
Go w છે.
*
*
૪-૦
છ
છ
=
છ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧િ૦૨]
રાખવાં. પાત્રાદિ ઉપર ભ્રમર આદિ હોય, તે યતના પૂર્વક દૂર મૂકવા. પ્રથમ પાડ્યાં પછી ગુચ્છા અને ત્યાર પછી પડલાની પડિલેહણ કરવી. પડિલેહણને ટાઇમ પસાર થઈ જાય, તો એક કલ્યાણકનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે.
જે પાત્રાને ગૃહકકિલા આદિનું ઘર લાગ્યું હોય તે તે પાત્રાને ત્રણ પ્રહર સુધી એક બાજુ મૂકી રાખવું. એટલામાં ઘર ખરી પડે તે ઠીક નહિતર જે બીજું હેય, તો આખું પાનું મૂકી દે. બીજું પાનું ન હોય, તે પાત્રાને તેટલે ભાગ કાપી નાખી એક બાજુ મૂકી દે. જે સુકી માટીનું ઘર કર્યું હોય અને તેમાં જે કીડા ન હોય તે તે માટી દૂર કરી નાખે.
ઋતુબદ્ધકાળમાં-શિયાળા અને ઉનાળામાં પાત્રાદિ પડિલેહણ કરીને બાંધીને રાખવાં. કેમકે અગ્નિ, ચેર આદિના ભય વખતે, એકદમ બધી ઉપાધિ આદિ લઈને સુખેથી નીકળી શકાય. જે બાંધી રાખ્યાં ન હોય તો અગ્નિમાં બળી જાય. ઉતાવળથી લેવા જતાં પાત્રાદિ તૂટી જાય. ચોમાસામાં આ ભય હોતો નથી.
૩. સ્થડિલ- અનાપાત અને અસંલેક શુદ્ધ છે.
અનાપાત- એટલે સ્વપક્ષ (સાધુ) પરપક્ષ (બીજા) માંથી કેઈનું ત્યાં આવાગમન ન હોય. અસં લોક એટલે Úડિલ બેઠા હોય, ત્યાં કોઈ જોઈ ન શકે.
Úડિલભૂમિ નીચે પ્રકારે હેય.
૧. અનાપાત અને અસંલોક- કેઈની અવર જવર ન હોય, તેમ કઈ જુએ નહિ.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩]
૨, અનાપાત અને સંલોક-કેઈની અવર જવર ન હોય, પણ જોઈ શકાતું હેય.
. આપાત અને અસં લોક-કેઈની અવર જવર હોય, પણ કઈ જોઈ ન શકે. એટલે વચમાં વાડ આદિનું આંતરૂં હોય.
આત અને સંલોક- કેઈની અવર જવર હોય, તેમ જઈ શકાતું હેય.
આપાત બે પ્રકારે સ્વપક્ષ સંયત વગ પરપક્ષ ગૃહસ્થ આદિ. સ્વપક્ષ આપાત બે પ્રકારે. ૧. સાધુ અને ૨. સાવી.
સાધુમાં સંવિજ્ઞ અને અસંવિજ્ઞ. સંવિજ્ઞમાં ધમિ અને નિમિ.
પરપક્ષ આપાતમાં બે પ્રકાર- મનુષ્ય આપાત અને તિર્યંચ આપાત.
મનુષ્ય આપાત ત્રણ પ્રકારે– પુરુષ, સ્ત્રી અને નપુંસક તિયચ આપાત ત્રણ પ્રકારે– પુરુષ સ્ત્રી અને નપુંસક.
તેમાં પુરુષ આપાત ત્રણ પ્રકારે– રાજા શ્રેષ્ટિ અને અને સામાન્ય. પાછા શૌચવાદી અને અશૌચવાદી આ પ્રમાણે સ્ત્રી અને નપુંસકમાં પણ ત્રણ ત્રણ ભેદ જાણવા.
ઉપયુંકત તિર્યંચ આપાત પાછા બે પ્રકારે-મારકણું અને નહિ મારકણાં તે પાછાં જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ દરેકમાં પુરૂષ, સ્ત્રી અને નપુંસક જાતિના, તેમાં નિંદનીય અને અનિંદનીય આ બધાની તાલીકા પરિશિષ્ટમાં જુઓ. તે મુખ્ય રીતે અનાપાત અને અસંલકમાં Úડિલ જવું
પ્રમાણે સી અને પાછા શૌચવા પ્રકારે રાજ કસક
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
મનેશન આપાતમાં સ્થડિલ જઈ શકાય. સાધ્વીને આપાત એકાંતે વજ.
પરપક્ષના આપાતમાં થતા દે. ૧. લેકને થાય કે “અમે જે દિશામાં Úડિલ જઈએ છીએ, ત્યાં આ સાધુઓ આવે છે તેથી અમારું અપમાન કરનારે છે અથવા અમારી સ્ત્રીઓને અભિલાષ હશે માટે આ દિશામાં જાય છે. અથવા કેઈ સ્ત્રીએ સંકેત કરી રાખ્યો હશે, તેથી આ દિશામાં જાય છે. આથી શાસનને ઉદ્દાહ થાય.
૨. કદાચ પાણું ઓછું હોય, તે તેથી ઉદ્દાહ થાય.
૩. કઈ માટે માણસ સાધુને તે દિશામાં થંડિલ જતાં જોઈ ભિક્ષા આદિનો નિષેધ કરે.
૪. શ્રાવક આદિને ચારિત્ર સંબંધી શંકા થાય. ૫. કદાચ કઈ સી આદિ બલાત્કારે ગ્રહણ કરે.
તિયચના આપાતમાં થતા દો. ૧. મારકણું હોય તો શીંગડું આદિ મારે કરડી, જાય. ૨. હિંસક હોય તો ભક્ષણ કરી જાય. ૩. ગધેડી આદિ હેય તે મિથુનની શંકા થઈ આવે.
સંલોકમાં થતા દે, તીર્થંચના સંલેકમાં કઈ દેષ થતા નથી. મનુષ્યના સંલોકમાં ઉડ્ડાહ આદિ દે થાય. સ્ત્રી આદિના સંલેકમાં મૂછ કે અનુરાગ થાય. માટે સ્ત્રી આદિને સંલેક હેય ત્યાં સ્થડિલે ન જવું.
આપાત અને સંલેકના દેજે થાય એમ ન હોય
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
ત્યાં થંડિલ જવું. સાધ્વીજીઓએ, આપાત હોય પણ સંલેક ન હોય, ત્યાં સ્થંડિલ જવું જોઈએ. સ્થગિલ જવા માટે કાલસંજ્ઞા અને અકાલસંજ્ઞા.
કાલસંજ્ઞા– ત્રીજી પરિસીમાં સ્પંડિત જવું તે.
અકાલસંજ્ઞા- ત્રીજી પેરિસી સિવાયના વખતે સ્થડિલ વું તે.
અથવા ગેચરી વાપર્યા પછી ઈંડિત જવું તે કાલસંજ્ઞા અથવા અર્થ પરિસી ર્યા પછી ચૅડિલ જવું તે કાલસંજ્ઞા.
ચોમાસા સિવાયના કાળમાં ડગલ (ઈટ આદિને ટુકડો) લઈ તેનાથી સાફ કરી પછી ત્રણ વાર પાણીથી આચમન-સાફ કરવું.
સાપ, વિંછી આદિનાં દર ન હોય, કીડા, જીવજંતુ કે વનસ્પતિ ન હોય, તથા પ્રાસુક સમ-સરખી ભૂમિમાં છાં હોય ત્યાં સ્પંડિલે જવું.
પ્રાસુક ભૂમિ ઉત્કૃષ્ટથી બાર ફેંજનની, જઘન્યથી એક હાથ લાંબી પહોળી, આગાઢકારણે જઘન્યથી ચાર આંગળ લાંબી પહોળી અને દશ દોષોથી રહિત જગ્યામાં ઉપગ કર.
૧. આત્મ ઉપઘાત-બગીચા આદિમાં જતાં.
૨. પ્રવચન ઉપઘાત-ખરાબ સ્થાન–વિષ્ટા આદિ હોય ત્યાં જતાં.
૩. સંયમ ઉપઘાત- અગ્નિ, વનસ્પતિ આદિ હોય, જ્યાં જવાથી જીવનિકાયની વિરાધના થાય.
૪. વિષમ જગ્યાએ જતાં પડી જવાય, તેથી આત્મ વિરાધના, માત્રા આદિને રેલે ઉતરે તેમાં રસ આદિ જીવોની વિરાધના થાય તેથી સંયમ વિરાધના,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૬] પ. પોલાણવાળી જગ્યાએ જતાં, તેમાં વીંછી આદિ હોય તે કરડી જાય તેથી આત્મ વિરાધના પોલાણમાં પાણી આદિ જતાં ત્રસ આદિ જીવોની વિરાધના થાય, તેથી સંચમ વિરાધના. - ૬. મકાનની નજીકમાં જાય, તે સંયમ વિરાધના અને આત્મવિરાધના.
૭. બીલવાળી જગ્યામાં જાય તે સંયમ વિરાધના અને આત્મવિરાધના.
૮. બીજ, ત્રસાદિ જ હોય ત્યાં જાય તે સંયમ વિરાધના અને આત્મવિરાધના.
૯. સચિત્ત ભૂમિમાં જાય તો સંયમ વિરાધના અને આત્મવિરાધના.
૧૦ એક હાથથી ઓછી અચિત્ત ભૂમિમાં જાય તે સંયમ વિરાધના, આત્મવિરાધના. આ દશના એકાદિ સાંગિક ભાંગા ૧૦૨૪ થાય છે.
Wડિલ બેસતાં “અણુજાણહ જસુગહ અને ઉઠતાં સિરે સિરે સિરે કહેવું.
પૂર્વ દિશા અને ઉત્તર દિશાને પીઠ કરીને બેસવું નહિ, કેમકે તે બે દિશાએ પૂજ્ય ગણાય છે. રાત્રે દક્ષિણ દિશાએ પીઠ કરવી નહિ, કેમકે રાત્રે પિશાચાદિ આવતા હોય છે, પવનને પીઠ ન કરવી, કેમકે દુગધ નાકમાં જાય તો તેથી મસા થાય. સૂર્ય તથા ગામને પીઠ ન કરવી. કેમકે તેથી અપયશ થાય. ''પેટમાં કૃમી થયેલાં હોય અને છાંયે ન મળે તે વોસિરાવીને બે ઘડી સુધી ત્યાં શરીરની છાયા કરીને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭] ઉભા-રહેવું, જેથી બે ઘડીમાં કૃમી સ્વયં પરિણમન પામી જાય.
રજોહરણ, દાંડે ડાબી સાથળ ઉપર રાખવે અને પાત્ર જમણા હાથમાં રાખી ત્રણ વાર આચમન કરી શુદ્ધિ કરવી.
કુશીલ, સંવિઝપાક્ષિક આદિનું જવું આવવું હોય તે વધારે પાણીથી શુદ્ધિ કરવી.
૪. અવટંબ– લીપેલી ભીંત થાંભલા આદિને ટેકે ન દે. કેમકે ત્યાં નિરંતર ત્રસ જીવે રહેલા હોય છે. પુંજીને પણ ટેકે ન દે. ટેકે દેવાની જરૂર પડે તે છે આદિ લગાવેલી ભીંત આદિ હોય તે પંજીને ટેકે દે.
૫. મા–રસ્તામાં ચાલતાં ચાર હાથ પ્રમાણ ભૂમિ જોઈને ચાલવું, કેમકે ચાર હાથની અંદર દષ્ટિ રાખી હોય તે જીવ આદિ જતાં એકદમ પગ મૂકાતે રેકી શકાય નહિ, ચાર હાથથી દૂર નજર રાખી હોય, તે નજીક રહેલા ની રક્ષા થઈ શકે નહિ, જોયા વગર ચાલે તે રસ્તામાં ખાડે આદિ આવે, તો પડી જવાય, તેથી પગમાં કાંટા આદિ વાગે કે પગ ઉતરી જાય, તથા જીની વિરાધના આદિ થાય, માટે ચાર હાથ પ્રમાણ ભૂમિ ઉપર નજર રાખીને ઉપગ પૂર્વક ચાલવું.
આ પ્રમાણે પડિલેહણની વિધિ શ્રી ગણધર ભગવંતોએ કહેલી છે. આ પડિલેહણ વિધિને આચરતાં ચરણકરણાનું
ગવાળા સાધુઓ અનેક ભવમાં બાંધેલાં અનંતા કર્મોને અપાવે છે. . . . .
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
- - = બીજું પિંડ દ્વાર
-
_.
હવે પિંડ અને એષણાનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે.
પિંડની એષણ ત્રણ પ્રકારે – ૧. ગષણ, ૨. ગ્રહણ એષણ, ૩, ગ્રાસ એષણ.
પિંડ ત્રણ પ્રકારે- સચિત્ત, અચિત્ત, અને મિશ્ર તેમાં.
અચિત્તપિડ દશ પ્રકારે– ૧. પૃથ્વીકાય પિંડ, ૨. અપકાય પિંડ, ૩. તેજસ્કાય પિંડ, ૪. વાયુકાય પિંડ, ૫. વનસ્પતિકાય પિંડ, ૬. બેઈન્દ્રિય પિંડ, ૭. તેઈન્દ્રિય પિંડ, ૮. ચઉન્દ્રિય પિંડ, ૯. પંચેન્દ્રિય પિંડ, અને ૧૦. પાત્ર માટે લેપ પિંડ. - સચિત્ત પિંડ અને મિશ્રપિંડ– લેપ પિંડ સિવાય નવ નવ પ્રકારે
પૃથ્વીકાયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના પિંડ ત્રણ પ્રકારે. સચિત્ત જીવવાળે મિશ્ર જીવસહિત અને જીવરહિત અચિત્ત જીવરહિત.
૧. પૃથ્વીકાય પિંડ- સચિત્ત, મિશ્ર, અચિત્ત.
સચિત્ત બે પ્રકારે નિશ્ચયથી સચિત્ત અને વ્યવહારથી સચિત્ત નિશ્ચયથી સચિત્ત-રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા આદિ પથ્વી, હિમવંત આદિ મહાપર્વતેના મધ્ય ભાગ આદિ.
વ્યવહારથી સચિત્ત- જ્યાં ગોમય-છાણ વગેરે પડયાં ન હોય સૂર્યને તાપ કે મનુષ્ય વગેરેની અવર-જવર
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯]
ન હોય તેવાં જગલ આદિ.
મિશ્રપૃથ્વીકાય- ક્ષીરવ્રુક્ષ, વડ, ઉર્દુમ્બર આદિ વૃક્ષેાની નીચેના ભાગ, એટલે ઝાડ નીચેનેા છાયાવાળે બેસવાના ભાગ મિશ્ર પૃથ્વીકાય હાય છે, હળથી ખેડેલી જમીન આદ્ર હોય ત્યાં સુધી, ભીની માટી એક બે ત્રણ પ્રહર સુધી મિશ્ર હાય છે.
ઇંધન ઘણું હાય પૃથ્વી થાડી હોય તે એક પ્રહર સુધી મિશ્ર.
ઈધન થાતુ હોય પૃથ્વી ઘણી હાય તે ત્રણ પ્રહર સુધી મિશ્ર.
અન્ને સરખા હોય તેા એ પ્રહર સુધી મિશ્ર. અચિત્ત પૃથ્વીકાય– શીત શસ્ત્ર, ઉષ્ણુશસ્ત્ર, તેલ, ક્ષાર, અકરીની લી'ડી, અગ્નિ, લવણ, કાંજી, શ્રી આદિથી હણાયેલ પૃથ્વી, અચિત્ત થાય છે.
અચિત્ત પૃથ્વીકાયના ઉપયાગ- સૂતા સ્ફોટથી થયેલા દાહને શમાવવા માટે શેક કરવા, સર્પદશ ઉપર શેક વગેરે કરવા માટે, (દ ંશ કે ઝેર ચઢયું હોય ત્યાં અચિત્ત માટીને પાટો બંધાય છે.) અચિત્ત મીઠાને તેમજ ખીમારી આદિમાં અને કાઉસ્સગ્ગ કરવા માટે, બેસવા ઉડવા, ચાલવા વગેરે કાર્યોમાં તેના ઉપયાગ થાય છે. ૨. અપકાપિડ- સચિત્ત, મિશ્ર, અચિત્ત. સચિત્ત એ પ્રકારે- નિશ્ચયથી અને વ્યવહારથી. નિશ્ચયથી સચિત્ત- ઘનેાધિ આદિ, કરા, દ્રસમુદ્રના મધ્ય ભાગ આદિનું પાણી.
-
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શિ૧]. વ્યવહારથી સચિત્ત– કુવા, તળાવ, વરસાદ આદિનું પાણી.
મિશ્ર અપૂકાય- બરાબર નહિ ઉકળેલું પાણી, જયાં સુધી ત્રણ ઉકાળા આવે નહિ ત્યાં સુધી મિશ્ર, વરસાદનું પાણી પ્રથમવાર ભૂમિ ઉપર પડતાં મિશ્ર હોય છે.
અચિત્ત અપૂકાય- ત્રણ ઉકાળા આવેલું પાણી તથા બીજાં શસ્ત્ર આદિથી હણાયેલું પાણી અચિત્ત થઈ જાય છે.
અચિત્ત અપૂકાયને ઉપયોગ– શેક કરવો. તૃષા છીપાવવી, હાથ, પગ, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ દેવાં વગેરેમાં ઉપયોગ થાય છે.
વર્ષાઋતુની શરૂઆતમાં વસ્ત્રનો કાપ કાઢ જોઈએ. તે સિવાય શિયાળા અને ઉનાળામાં વસ્ત્રને કાપ કાઢે તો બકુશ ચારિત્રવાળો, વિભૂષણશીલ થાય અને તેથી બ્રહ્મચર્યને વિનાશ થાય. લોકોને શંકા થાય કે “ઉજળાં વસ્ત્ર ઓઢે છે, માટે નક્કી કામી હશે.”
કપડાં ધોવામાં સંપાતિત છે તથા વાયુકાય જીવની વિરાધના થાય.
પ્રશ્ન- જે વસ્ત્રને કાપ કાઢવામાં દેષ રહેલા છે, તો પછી વસ્ત્રનો કાપ જ ન કાઢ, જેથી કોઈ જાતના દેષ ન લાગે.
ઉત્તર– વર્ષાકાલ પહેલાં કાપ કાઢવો જોઈએ, ન કાઢે તે દે થાય. કપડાં મેલાં થવાથી ભારે થાય, લીલ કુલ થાય, જ આદિ પડે, મેલાં કપડાં ઓઢવાથી અજીર્ણ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
[]
આદિ થાય, તેથી માંદગી આવે. માટે વર્ષાઋતુની શરૂઆત થાય તે પહેલાં પંદર દિવસ અગાઉ અવશ્ય કપડાને કાપ કાઢવા જોઇએ. પાણી વધારે ન હેાય તા છેવટે ઝાલી પડલાંના તે અવશ્ય કાપ કાઢવા, જેથી ગૃહસ્થામાં
જુગુપ્સા ન થાય.
પ્રશ્ન- તા શું બધાના બાર મહિને કાપ કાઢવા ? ઉત્તર- ના આચાય તથા ગ્લાન આદિનાં મેલાં થતાં વસ્રા ધાઈ નાખવાં જેથી લેાકમાં નીદા કે ગ્લાન આદિને અજીણુ વગેરે ન થાય. કપડાના કાપ કેવી આદિની પરીક્ષા કર્યા બાદ હાય તા તેને જયણા પૂર્વક દૂર
રીતે કાઢવા ? કપડામાં કાપ કાઢવા. જૂ આદિ કરીને પછી કાપ કાઢવા. સૌથી પહેલાં ગુરૂની ઉપધિ, પછી અનશન કરેલા સાધુની ઉપધિ, પછી ગ્લાનની ઉપધિ, પછી નવ દીક્ષિત સાધુની ઉપધિ, ત્યાર પછી પેાતાની ઉપષિના કાપ કાઢવા. ધાત્રીની માફક કપડાં પછાડીને ન ધેાવાં, સ્ત્રીની
મા
ધેાંકા મારીને કપડાં ન ધેાવાં, પણ જયણા પૂર્વ ક એ હાથથી મસળીને કાપ કાઢવા. કાપ કાઢયા પછી કપડાં છાંયડે સુકવવાં પશુ તડકે સુકવવાં નહિ. એક વાર કાપ કાઢયાનુ એક કલ્યાણક પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે.
૩. અગ્નિકાય પિઝ્ડ સચિત્ત, મિશ્ર, અચિત્ત, સચિત્ત એ પ્રકારે નિશ્ચયથી અને વ્યવહારથી. નિશ્ચયથી સચિત— ઇ.ટનાં નીભાડાના મધ્ય ભાગના તથા વિજળી વગેરેના અગ્નિ.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૨' વ્યવહારથી સચિત્ત- અંગારા આદિનો અગ્નિ. મિશ્ર– તણખા, મુમુરાદિને અગ્નિ.
અચિત્ત અનિ- ભાત, કૂર, શાક, ઓસામણ, ઉકાળેલું પાણી આદિ અગ્નિથી પરિપકવ થયેલ.
અચિત્ત અગ્નિકાયનો ઉપગ- ઈટના ટુકડા, રાખ, અસ્ત્રા આદિને ઉપગ કરાય છે, તથા આહાર પાણ આદિને વાપરવામાં ઉપયોગ કરાય છે.
અગ્નિકાયનાં શરીર બે પ્રકારનાં હોય છે બદ્ધિલક અને મુકેલક.
બદ્ધેલક- એટલે અગ્નિ સાથે સંબંધિત હોય તેવાં. મુકેલ– અગ્નિરૂપ બનીને છુટાં પડી ગયાં હોય તેવાં.
આહાર આદિ મુકેલક અગ્નિકાય કહેવાય છે અને તેને ઉપગ વાપરવામાં થાય છે.
૪. વાયુકાયપિંડ- સચિત્ત, મિશ્ર, અચિત્ત. સચિત્ત બે પ્રકારે. નિશ્ચયથી અને વ્યવહારથી.
નિશ્ચયથી સચિત્ત રત્નપ્રભાદિ પૃથ્વીઓની નીચે વલયાકારે રહેલે ઘનવાત, તનવાત, અતિ ઠંડીમાં જે વાયુ વાય તે અતિ દુર્દિનમાં વાત વાયુ આદિ.
વ્યવહારથી સચિત્ત- પૂર્વ આદિ દિશાને પવન અતિ ઠંડી અને અતિ દર્દિન સિવાયને વાતે વાયુ. * મિશ્ર– દતિ આદિમાં ભરેલ વાયુ અમુક ટાઈમ પછી મિશ્ર.
. અચિત્ત- પાંચ પ્રકારે – ૧, આકાંત:– કાદવ આદિ દબાવાથી નીકળતે વાયુ.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
[na'
૨. ધૃત- મસક આદિના વાયુ. ૩. પીાલત— ધમણુ આદિના વાયુ. શરીર અનુગત—શ્વાસેાશ્વાસ—શરીરમાં
૪. રહેલા વાયુ.
૫. સમુ િમ— ૫ખા આદિના વાયુ. મિશ્રવાયુ- અમુક ટાઈમ સુધી મિશ્ર પછી સચિત્ત, અચિત્તવાયુ કાયના ઉપયાગ— અચિત વાયુ ભરેલી મશક તરવાના કામમાં લેવાય છે. તથા ગ્લાન આદિના ઉપયોગમાં લેવાય છે.
અચિત્ત વાયુ ક્યાં સુધી રહે?
અચિત્ત વાયુ ભરેલી મસક- ક્ષેત્રથી સેા હાથ સુધી તરે ત્યાં સુધી અચિત્ત. ત્રીજા સેા હાથ સુધી એટલે એકસે એકમાં હાથથી ખસેા હાથ સુધી મિશ્ર, ખસા હાથ પછી વાચુ સચિત્ત થઇ જાય છે.
સ્નિગ્ધ (ચામાસુ) ઋક્ષ (શિયાળા-ઉનાળેા) કાળમાં જઘન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટ અચિત્ત આદિવાયુ નીચે પ્રમાણે જાણવા. અચિત્ત સચિત્ત
ફાળ
મિશ્ર |
ઉત્કૃષ્ટ સ્નિધકાળ એક પ્રહર સુધી ખીજા પ્રહર સુધી
મધ્યમ
મે
ત્રીજા
જઘન્ય
,,
ત્રણ
જધન્ય સક્ષકાળ એક દિવસ
મધ્યમ
એ દિવસ
ઉત્કૃષ્ટ
ત્રણ દિવસ
,,
..
..
,,
.
ચાર
બીજે દિવસે
ત્રીજે દિવસે
ચેાથે વિસે
,,
ત્રીજા પ્રહરની શરૂઆતયા. ચેાથા પ્રહરની શરૂઆતથી. પાંચમા પ્રહરની શરૂઆતથી.
ત્રીજે દિવસે
ચેાથે દિવસે
પાંચમે દિવસે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] ૫. વનસ્પતિકાય પિંડ-સચિત્ત, મિશ્ર, અચિત્ત. સચિત્ત બે પ્રકારે નિશ્ચયથી અને વ્યવહારથી. નિશ્ચયથી સચિત્ત-અનંતકાય વનસ્પતિ.
વ્યવહારથી સચિત્ત-પ્રત્યેક વનસ્પતિ.
મિશ્ર ચીમળાએલાં ફળ, પત્ર, પુષ્પ આદિ, ચાળ્યા વિનાને લેટ, ખાંડેલી ડાંગર આદિ.
અચિત્ત- શસ્ત્ર આદિથી પરિણત થયેલ વનસ્પતિ.
અચિત્ત વનસ્પતિનો ઉપગ– સંથારે, કપડા, ઔષધ આદિમાં ઉપયોગ થાય છે.
છે આ બધા એક સાથે પિત - ૬. બેઈન્દ્રિય પિંડ કે પોતાના સમૂહરૂપ હોય
૭. તે ઈન્દ્રિય પિંડે છે ત્યારે પિંડ કહેવાય છે. તે ૮ ચઉરિદ્રિયપિડા પણ સચિત્ત, મિશ્ર, અને
| | અચિત્ત ત્રણ પ્રકારે હોય છે. - અચિત્તનું પ્રયોજન- બેઈન્દ્રિય ચંદનક, શંખ છીપ આદિ સ્થાપના ઔષધ વગેરે કાર્યોમાં.
જ તે ઈન્દ્રિય- ઉધહીની માટી આદિ. I " ચઉરિન્દ્રિય- શરીર આરોગ્ય માટે ઉલ્ટી વગેરે કાર્યમાં માખીની અઘાર વગેરે. .
૯ પંચેન્દ્રિયપિડ- ચાર પ્રકારે નારકી, તીયચ, મનુષ્ય, દેવતા.
૧. નારકીને- વ્યવહાર કઈ રીતે થઈ શકતો નથી.
૨. તીર્થંચ પંચેન્દ્રિયને ઉપયોગ- ચામડું, હાડકાં, વાળ, દાંત, નખ, રેમ, શીંગડાં, વિષ્ટા મુત્ર આદિને
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
બિપી
કારણ પ્રસંગે ઉપગ કરાય છે. તથા વસ્ત્ર, દૂધ, દહીં ઘી, આદિને ઉપગ કરાય છે. - મનુષ્યનો ઉપયોગ- સચિત્ત મનુષ્યને ઉપગ દીક્ષા આપવામાં તથા માર્ગ પૂછવા માટે થાય છે. - અચિત્ત મનુષ્યની પરી વેશ પરિવર્તન આદિ કરવા માટે કામ પડે, તથા ઘસીને ઉપદ્રવ શાંત કરવા માટે. આ મિશ્ર મનુષ્યનો ઉપયોગ રસ્તો આદિ પૂછવા માટે
દેવને ઉપગ- તપસ્વી કે આચાર્ય પિતાનું મૃત્યુ આદિ પૂછવા માટે તથા શુભાશુભ પૂછવા માટે કે સંઘ સંબંધી કેઈ કાર્ય માટે દેવને ઉપયોગ કરે. આ પ્રમાણે સચિત્ત-અચિત્ત-મિશ્ર. નવ પ્રકારના પિંડેની હકીકત થઈ હવે દશમે અચિત્તલેપ પિંડ કહે છે.
૧૦. લેપ પિડ- પૃથ્વીકાયથી મનુષ્ય સુધી આ નવેના સંગથી ઉત્પન્ન થયેલે લેપ પિડ હોય છે. કેવી રીતે?
. | ગાડાના અક્ષમાં પૃથ્વીની રજ લાગેલ હોય તેથી પૃથ્વીકાય. , ; , , , , , , | ગાડું નદી ઉતરતાં પાણી લાગેલું હોય તેથી અપકાય.
. ગાડાનું લેટું ઘસાતાં અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય તેથી તેઉકાય. . . જયાં અનિ હોય ત્યાં વાયુકાય છે તેથી વાયુકાય.
૧. કેટલાક લેપ પિંડને અવકાલિન કહીને અયોગ્ય ઠરાવે છે. તેઓને શાસ્ત્રકારે ઉત્તર આપ્યું છે કે ભગવાને પાત્રકણાની સાથે લેષણ કહીને લેપને અનિવાર્ય ગણાવ્યા છે, એટલે તે યોગ્ય અને શાસ્ત્રીય છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૬] અક્ષ લાકડાને હોય તેથી વનસ્પતિકાય.
મળમાં સંપાતિમાં જીવ પડયા હોય તેથી બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, અને દેરડું ઘસાય છે તેથી પંચેન્દ્રિય.
લેપ પિંડને ઉપયોગ– લેપનું ગ્રહણ પાત્રાદિ રંગવા માટે કરાય છે. લેપ યતના પૂર્વક ગ્રહણ કરો. ગાડા પાસે જઈ તેના માલિકને પૂછીને લેપ ગ્રહણ કરે. શયાતરના ગાડાને લેપ ગ્રહણ કરવામાં શય્યાતર પિંડને દોષ લાગતો નથી. આ લેપની છેટેથી ચૂંઘીને પરીક્ષા કરવી. મીઠે હોય તે ગ્રહણ કરે.
લેપ લેવા જતાં ગુરુમહારાજને વંદન કરી પૂછીને જવું
પ્રથમ નવા પાત્રાને લેપ કરે પછી જુનાં પાત્રાને લેપ કરે જુના પાત્રો ઉખડી ગયાં હોય તે તે ગુરુમહારાજને બતાવીને પછી લેપ કરે, પૂછવાનું કારણ એ છે કે કેઈ નવા સાધુ સૂત્ર અર્થ ગ્રહણ કરવા માટે આવવાના હોય તો પાત્રાને લેપ કરવાને નિષેધ કરી શકે અથવા તે કઈ માયાવી હોય તો તેની વારણું કરી શકાય.
સવારમાં લેપ લગાવી પાત્રને સૂકાવા દેવું શક્તિ હોય તે ઉપવાસ કરીને લેપ કર. ઉપવાસની શકિત ન હોય તે લેપ કરેલું પાત્ર બીજાને સાચવવા સેંપીને વાપરવા જાય. બીજાને ન સેપે અને એમને એમ મૂકીને જાય તો સંપતિમ જીવોની વિરાધના થાય. લેપની પોટલી બનાવી પાતરાને રંગે, પછી આંગળી વડે સુંવાળા બનાવે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧િ૧૭] લેપ બે ત્રણ કે પાંચ વાર લગાવ.
પાત્રાને લેપ વિભૂષા માટે ન કરે પણ સંયમને માટે કરે. વધેલો લેપ રૂ વગેરે સાથે રાખમાં મસળીને પરઠવી દેવો.
લેપ બે પ્રકારના છે એક યુકિત લેપ, બીજો ખંજન લેપ. અનેક વસ્તુ મેળવીને થતો યુકિત લેપ નિખિબ્ધ છે, કારણ કે તેમાં સંનિધિ કરવી પડે છે.
શિયાળામાં પહેલા અને ચોથા પ્રહરમાં લેપ લગાવેલાં પાત્રા તડકામાં ન સુકવવા. -
ઉનાળામાં પહેલા અર્ધ પ્રહર અને છેલ્લે અર્ધ પ્રહરમાં લેપ લગાવેલાં પાત્રા તડકામાં ન સૂકવવા.
આ.કાળ સ્નિગ્ધ હોવાથી લેપને વિનાશ થાય માટે ન સૂકવવાં. પાડ્યાં ઘણું તાપમાં સુક્વવાથી લેપ જલદી સુકાઈ જાય.
પાત્ર તૂટેલું હાય, મુદ્રિકાબંધથી તથા નાનાબંધથી સાંધવું. પણ તેનબંધથી ન સાંધવું.
મુદ્રિકાબંધ == નવાબંધ બે પ્રકારે સ્તન બંધમાં બેય બાજુ સાંધા ન દેખાય તે રીતે પાત્રને અંદરથી સાંધવું, આથી પાત્ર નિર્બળ બને છે.
પિંડના એક અથવાળાં નામ- પિંડ, નિકાય, સમૂહ સંપિંડન, પિંડના, સમવાય, સમવસરણ, નિચય, ઉપચય, ચય, જુમ્મ અને રાશી આ રીતે વ્યપિંડ કહ્ય હવે ભાવપિડ કહે છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૮] ભાવપિંડ- બે પ્રકારે પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત
અપ્રશસ્ત ભાવપિડ- બે પ્રકારે, સાત પ્રકારે, આઠ પ્રકારે, અને ચાર પ્રકારે
બે પ્રકારે– રાગથી અને દ્વેષથી.
સાત પ્રકારે ૧. ઈહિલેકભય, ૨. પરલોકભય, ૩. આદાનભય, ૪. અકસમાભય, ૫ આજીવિકાભય ૬ મરણભય અને ૭. અપયશભય. - આઠપ્રકારે-આઠ મદના સ્થાનથી ૧. જાતિ ૨. કુલ ૩. બળ, ૪. રૂ૫, ૫. તપ ૬. સત્તા, છ. શ્રત અને ૮. લાભથી તથા આઠ કર્મના ઉદયથી.
ચાર પ્રકારે ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભથી પિંડ ગ્રહણ કર તે અપ્રશસ્ત પિંડ.
અપ્રશસ્ત પિંડથી આત્મા કર્મો કરીને બંધાય છે.
પ્રશસ્ત ભાવ પિડ- ત્રણ પ્રકારે. ૧. જ્ઞાન વિષય ૨. દર્શન વિષય, ૩. ચારિત્ર વિષય, એટલે જે પિંડથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય, તે જ્ઞાનપિડ.
જે પિંડથી દર્શનની વૃદ્ધિ થાય તે દર્શનપિંડ. જે પિંડથી ચારિત્રની વૃદ્ધિ થાય, તે ચારિત્રપિંડ.
જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની વૃદ્ધિ થાય, તે માટે શુદ્ધ આહાર આદિ ગ્રહણ કરવાં. લેપ કરેલા પાત્રમાં આહારાદિ ગ્રહણ કરાય, છે તે એષણ યુક્ત હવે જોઈએ,
એટલે હવે એષણનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ. . . . ' . એષણ
એષણે ત્રણ પ્રકારે– ૧ગષણ એષણા, ૨. ગ્રહણ એષણ, ૩. પ્રાસ એષણ -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાર.
૧. પ્રમાણ.
૨. કાલ.
૩.
આવશ્યક
૪. સવાઢેક
૫. ઉપકરણ,
૬. માત્રક.
૭. કાઉસ્સગ્ગ,
૮. યાગ.
[૧૯]
(૧) વેષણા એષણા
૧. પ્રમાણ– ભિક્ષા માટે ગૃહસ્થાના ઘેર બે વાર જવું, ૧. અકાલે ઠેલાની શકા થઇ હાય તા તે વખતે પાણી લેવા ૨, ભિક્ષા વખતે ગેાચરી અને પાણી લેવા.
૨. કાલ– જે ગામમાં ભિક્ષાને જે વખત હોય તે ટાઇમે જવું. ટાઈમ પહેલાં જાય તા જો પ્રાન્ત દ્વેષવાળા ગૃહસ્થ હેાય તે નીચે પ્રમાણે દાષા થાય.
અપવાદ
૧. જો તે સાધુનુ દર્શન અમગલ માનતા હોય તે સાધુ જોવામાં આવતાં પરાભવ-અપમાન કરે નિંદા કરે, મારે.
૨. આ સાધુડા પેટ ભરવામાં સમજ્યા છે, અત્યારમાં નીકળી પડયા વગેરે.
૩. ભિક્ષા ટાઈમ થયા પ પછી ગેાચરી જાય તા જો ગૃહસ્થ સરળ હાય તે ઘરમાં કહે કે હવેથી આ ટાઈમે રસાઇ તૈયાર થાય તેમ કરજો, આથી ઉદ્દગમ-આધાકમ આદિ દોષા થાય. અથવા સાધુ માટે આહારાદિ રાખી મૂકે.
૪. ગૃહસ્થ પ્રાન્ત હાય તા નિંદા કરે કે, શું આ ભિક્ષાના ટાઈમ છે ? નહિ સવારના નહિ અપેારને ? ૫. ટાઇમ સિવાય ભિક્ષાએ જવાથી ઘણું ફરવું પડે તેથી શરીરને કલેશ થાય.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
' ફિ૨૦]
૬. ભિક્ષાના ટાઈમ પહેલાં જાય તો, જે ભદ્રક હોય તો રાઈ વહેલી કરે, પ્રાન્ત હેય તે હીલના આદિ કરે. માટે
જ્યાં જ્યારે ભિક્ષાને ટાઈમ થતું હોય ત્યાં તે ટાઈમે ભિક્ષાએ જવું.
. આવશ્યક- ઠલ્લા માત્રાદિનીશંકા દૂર કરીને ભિક્ષાએ જવું. ઉપાશ્રયની બહાર નીકળતાં “આવસહિ” કહેવી.
૪. સંઘાક- બે સાધુએ સાથે ભિક્ષાએ જવું. એકલા જવામાં અનેક દોષોને સંભવ છે. સ્ત્રીને ઉપદ્રવ થાય અથવા કૂતરાં, પ્રત્યક આદિથી ઉપઘાત થાય.
સાધુ એકલે ભિક્ષાએ કેમ જાય ?. ૧. હું લબ્ધિમાનું છું એટલે એકલે જાય,
૨. ભિક્ષા માટે જાય ત્યાં ધર્મકથા કરવા માંડે તેથી તેની સાથે બીજા સાધુ જાય નહિ.
૩. માયાવી હોવાથી એકલે જાય. સારું સારું બહાર વાપરી લે અને સામાન્ય ગોચરી વસતિમાં લાવે તેથી સાથે બીજા સાધુને લઈ ન જાય.
૪. આળસુ હેવાથી એકલે ગોચરી લાવીને વાપરે.
૫. લુબ્ધ હવાથી બીજે સાધુ સાથે હોય તે વિગઈ આદિ માગી ન શકે માટે એકલો જાય.
૬. નિધર્મિ હોવાથી અનેષણય ગ્રહણ કરે, તેથી એકલે જાય.
૭. દુકાળ આદિ કારણે જુદા જુદા જાય તે ભિક્ષા મળી શકે માટે એકલા જાય.
૮. આત્માધિષ્ઠિત એટલે પોતાને જે મળે તે જ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧]
વાપરવું તેથી એકલે જાય.
૮. વઢકણ હોય તેથી તેની સાથે કેઈ ન જાય.
૫. ઉપકરણ– ઉત્સગથી સઘળાં ઉપકરણે સાથે લઈને ભિક્ષાએ જાય. બધાં ઉપકરણ સાથે લઈને ભિક્ષા ફરવા સમર્થ ન હોય તે પાત્રો, પડલાં રજોહરણ, બે વસ્ત્ર (એક સુતરાઉ બીજુ ઊનનું) અને દાંડે લઈને ચરી જાય.
૬. માત્રક- પાત્રાની સાથે બીજું માત્રક લઈને ભિક્ષાએ જાય.
૭. કાઉસ્સગ્ન- “પાન વાળિ નો આઠ શ્વાસોશ્વાસને કાઉસ્સગ્ન કરીને આદેશ માંગે. “પંક્ષિ આચાર્ય કહે “કામ', સાધુ કહે “તિ ( મુ), આચાર્ય કહે “તત્તિ (કહા કિ પુત્ર સાથે
૮. ચોગ- પછી કહે કે “ભાવસિયતકારાને જે જે સંયમને ઉપગી હશે તે તે ગ્રહણ કરીશ.
અપવાદ- ૧. આચાર્ય, ગ્લાન, બાલ, તપસ્વી આદિ માટે બેથી વધુ વાર ચરી જાય. ગયા પછી ઠેલા માત્રાની શંકા થઈ આવે તો યતના પૂર્વક ગૃહસ્થની રજા લઈને શંકા દૂર કરે.
૨. સાથે ગોચરી ફરતાં ટાઈમ પહોંચે એમ ન હોય તો બને જુદા જુદા થઈ જાય.
૩. એકાકી ગોચરી ગયા હોય અને કદાચ સ્ત્રી, | ભેગ માટે પ્રાર્થના કરે, તે તેને સમજાવે કે “મૈથુન સેવવાથી આત્મા નરકમાં જાય છેઈત્યાદિ સમજાવવા છતાં ન છેડે તે કહે કે “મારાં મહાવતે ગુરુ પાસે મૂકીને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨]
આવુ.’ આમ કહીને ઘરની બહાર નીકળી જાય. તે જવા ન દે તેા કહે કે એક એરડામાં મારાં ત્રતા મૂકી દઉ પછી એરડામાં જઇ ગળે ફાંસા નાખે. આ જોઇને ભયથી તે સ્રીના માહાય શમી જાય અને છેાડી મૂકે. આમ કરવા છતાં કદાચ તે સ્ત્રીના માહાય ન શમે તે ગળે ફ્રાંસા ખઈને મરી જાય. પણ તેનું ખંડન ન કરે. આ રીતે સ્ત્રીની યતના કરે,
૪. કૂતરાં, ગાય આદિની દાંડાવતી યતના કરે. ૫. પ્રત્યેનીક વિરાધીના ઘરમાં જવું નહિ, કદાચ તેના ઘરમાં પ્રવેશ થઇ જાય અને પ્રત્યનીક પકડે તે બૂમાબૂમ કરવી જેથી લેાકેા ભેગા થઈ જાય, એટલે ત્યાંથી નીકળી જાય. ભિક્ષા ગ્રહણ કરતાં પાંચ મહાવ્રતની યતના,
૧. પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત યતના- ભિક્ષા ગ્રહણ કરતાં કાઈ જીવની વિરાધના ન થાય તેને ઉપયાગ રાખવા.
૨. મૃષાવાદ વિરમણવ્રતયતના કોઈ નિમિત્તાદિ પૂછે તેા કહે કે હું જાણુતે નથી.
૩. અદત્તાદાન વિરમણવ્રત યતના- હિરણ્ય, ધન, આદિ રહેલુ હોય ત્યાં જવું નહિ.
૪. મૈથુન વિરમણવ્રત યતના- ઉપર કહ્યા મુજબ બ્રહ્મચય વ્રતનુ* રક્ષણ કરવું.
૫. પરિગ્રહ વિરમણવ્રત યતના- ઉદ્ગમદિ દાષાથી રહિત આહાર આદિની ગવેષણા કરવી. અશુદ્ધ સસક્ત આહાર પાણી આવી જાય તે ખબર પડતાં તુરત
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩]
પરઠવી દેવાં.
બીજા ગામમાં ગોચરી જાય ત્યાં ભિક્ષાવેલા થઈ છે કે નહિ? તે કેને કેવી રીતે પૂછવું ? તરૂણ. મધ્યમ અને સ્થવિર. દરેકમાં સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસક આ બધામાં પહેલાં પૃષ્ઠ ૩૨ ઉપર કહી ગયા છીએ તે પ્રમાણે યતના પૂર્વક પૂછવું.
ભિક્ષા વખત થઈ ગયું હોય તે પગ પૂંછને ગામમાં પ્રવેશ કરે. ગામમાં એક સામાચારીવાળા સાધુ હોય તે ઉપકરણ બહાર મૂકી અંદર જઈ દ્વાદશાવતે વંદન કરે. પછી સ્થાપનાદિ કુળ પૂછીને ગોચરી જાય.
ભિન્ન સામાચારીવાળા સાધુ સામા મળે, તે થોભવંદન (બે હાથ જોડીને “મર્થી મિ) કરે.
છ જીવનિકાયની રક્ષા કરવાવાળે સાધુ પણ જે આ યતનાથી આહાર, નિહાર કરે કે જુગુસિતલા મ્લેચ્છ, ચંડાદિ કુળમાંથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે તે બાધિ દુર્લભ કરે છે. ( શ્રીજિનશાસનમાં દીક્ષા આપવામાં, વસતિ કરવામાં કે આહાર પાણી ગ્રહણ કરવામાં જેને નિષેધ કર્યો છે, તેનું પ્રયત્ન પૂર્વક પાલન કરવું. અર્થાત્ તેવા નિષિદ્ધમનુષ્યને દીક્ષા ન આપવી નિષિદ્ધ સ્થાનમાં વસતિ ન કરવી, તેવાં નિષિધ ઘરમાંથી ભિક્ષા ગ્રહણ ન કરવી.
વા ગ૬ વ તદ રદ્ધ, નિફ શાહર૩હિમાયા समणगुणमुक्कजे। संसारपवढओ भणिओ ॥"
જે સાધુ જેમ તેમ જે મળે તે દેષિત આહાર ઉપધિ આદિ ગ્રહણ કરે છે તે શ્રમણ-ગુણથી રહિત થઈ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૪]
સ'સારને વધારે છે.
જે પ્રવચનથી નિરપેક્ષ, આહાર આદિમાં નિઃશુક લુબ્ધ અને મેહવાળા થાય છે તેનેા અનંત સંસાર શ્રી જિનેશ્વર ભગવતાએ કહ્યો છે. માટે વિધિ પૂર્વક નિર્દોષ આહાર આદિની ગવેષણા કરવી.
ગવેષણા એ પ્રકારની છે. એક દ્રવ્ય ગવેષણા, બીજી ભાવ ગવેષણા.
દ્રવ્યગવેષણાનું દૃષ્ટાંત.
વસ'તપુર નામના નગરમાં જિતશત્રુ રાજાને ધારિણી નામની રાણી હતી. તે એક વાર ચિત્રસભામાં ગઇ, તેમાં સુવર્ણ પીડવાળુ હરણ જોયુ. તે રાણી ગર્ભ વાળી હતી આથી તેને સુવર્ણ પીઠવાળા મૃગનું માંસ ખાવાના દોહા (ઈચ્છા) થયા. તે ઇચ્છા પૂર્ણ નહિ થવાથી રાણી મુકાવા લાગી. રાણીને દુળ થતી જોઈ રાજાએ પૂછ્યું કે તું કેમ સુકાય છે, તારે શુ' દુઃખ છે.' રાણીએ સુવર્ણમૃગનુ’ માંસ ખાવાની ઇચ્છા થયાની વાત કરી.
રાજાએ પેાતાના માણસોને સુવણૅ મૃગને પકડી લાવવા હુકમ કર્યાં. માણસાએ વિચાર કર્યા કે સુવણૅ મૃગને શ્રીપી ફળ (એક જાતનાં ફળ) ઘણાં પ્રિય હાય છે. પણ અત્યારે તે કળાની ઋતુ નથી, માટે બનાવટી તેવાં ફળે અનાવીને જંગલમાં ગયા, અને ત્યાં તે બનાવટી ફ્ળાના છૂટાં છુટાં ઢગલા કરીને ઝાડની નીચે રાખ્યાં.
હરણીઆંઓએ તે ફળે જોયાં, નાયકને વાત કરી, બધાં ત્યાં આવ્યાં, નાયકે તે કળા જોયાં અને બધાં
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] હરણીઓને કહ્યું કે કોઈ પૂર્વે આપણને પકડવા માટે આ પ્રમાણે કરેલું છે, કેમકે અત્યારે આ ફળની ઋતુ નથી. કદાચ તમે એમ કહો કે “અકાલે પણ ફળ આવે. તો પણ પહેલાં કેઈ વખત આ રીતે ઢગલા થયા ન હતા. જે પવનથી આ રીતે ઢગલા થઈ ગયા હશે એમ લાગતું હોય તે પૂર્વે પણ પવન વાતે હતો પણ આ રીતે ઢગલા થયા નથી. માટે તે ફળ ખાવા માટે કેઈએ જવું નહિ.”
આ પ્રમાણે નાયકની વાત સાંભળી કેટલાંક હરણીયાં તે ફળ ખાવા માટે ગયાં નહિ- જ્યારે કેટલાંક હરણીયાં નાયકની વાત ગણકાર્યા સિવાય તે ફળ ખાવાં ગયાં,
જ્યાં ફળ ખાવા લાગ્યાં ત્યાં તે રાજાના માણસોએ તે હરણીયાંઓને પકડી લીધાં. આથી તે હરણીયાંમાંથી કેટલાંક બંધાયાં અને કેટલાંક હરણીયાં મરણ પામ્યાં. જે હરણીયાએ તે ફળ ખાધાં નહિ તે સુખી થયાં, ઈચ્છા પ્રમાણે વનમાં વિચારવા લાગ્યાં.
ભાવગવેષણનું દષ્ટાંત કઈ મહોત્સવ પ્રસંગે ઘણું સાધુએ આવ્યા હતા. કેઈ શ્રાવકે અથવા તે કઈ ભદ્રિક માણસે સાધુઓને માટે (આધાકમિ) ભેજન તયાર કરાવ્યું. અને બીજા અનેકને બોલાવીને ભેજન આપવા માંડયું તેના મનમાં એમ હતું કે “આ જોઈને સાધુએ આહાર લેવા આવશે.” - આચાર્યને આ વાતની કઈ રીતે ખબર પડી ગઈ, તેથી સાધુઓને કહ્યું કે “ત્યાં આહાર લેવા જશે નહિ. કેમકે તે આહાર આધાકમિ છે.----
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક સાધુઓ ત્યાં આહાર લેવા ન ગયા, પણ જે તે કુલેમાંથી ગોચરી લઈ આવ્યા, જ્યારે કેટલાક સાધુઓએ આચાર્યનું વચન ગણુકાયું નહિ અને તે આહાર લાવીને વાપર્યો.
જે સાધુઓએ આચાર્ય ભગવંતનું વચન સાંભળી, તે આધાકર્મિ આહાર લીધે નહિ, તે સાધુઓ શ્રી તીર્થકર ભગવંતની આજ્ઞાના આરાધક થયા અને પરલોકમાં મહા સુખને મેળવનારા થયા. જ્યારે જે સાધુઓએ આધાર્મિ આહાર વાપર્યો તે સાધુઓ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતની આજ્ઞાના વિરાધક થયા અને સંસાર વધારનારા થયા.
માટે સાધુઓએ નિર્દોષ આહાર પાણી આદિની ગષણે કરવી જોઈએ. દેષિત આહાર પાણી આદિને ત્યાગ કર જોઈએ. કેમકે નિર્દોષ આહાર આદિને ગ્રહણથી સંસારને અંત શીધ્ર થાય છે.
(ર) ગ્રહણ એષણ. ગ્રહણ એષણું પ્રકારે- એક દ્રવ્ય ગ્રહણ એષણા, બીજી ભાવ ગ્રહણ એષણું.
દ્રવ્ય ગ્રહણ એષણુનું દષ્ટાંત.
એક વનમાં કેટલાક વાનરે રહેતાં હતાં. એક વખતે ઉનાળામાં તે વનનાં ફળ, પાન વગેરે સુકાઈ ગયેલાં જોઈ મુખ્ય વાનરે વિચાર્યું કે “બીજા વનમાં જઈએ.” બીજા સારાં વનની તપાસ કરવા જુદી જુદી દિશામાં કેટલાક વાનરેને મેકલ્યા. તે વાનરે તપાસ કરીને આવ્યા પછી એક સુંદર વનમાં બધા વાનરે ગયા.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] તે વનમાં એક મોટે કહ હતું. આ જોઈને વાનર ખુશ ખુશ થઈ ગયા. મુખ્ય વાનરે તે કહની ચારે તરફ ફરીને તપાસ કરી, તે તે પ્રહમાં જવાનાં પગલાં દેખાતાં હતાં, પણ બહાર આવ્યાનાં પગલાં દેખાતાં ન હતાં. આથી મુખ્ય વાનરે બધા વાનરેને ભેગા કરીને કહ્યું કે “આ કહથી સાવચેતી રાખવી, કીનારેથી કે તેમાં જઈને પાણી પીવું નહિ, પણ પિલી નળી વાટે પાણી પીવું.” * જે વાનરે મુખ્ય વાનરના કહેવા પ્રમાણે વર્યા તે મુખી થયા અને જેઓ દ્રહમાં જઈને પાણી પીવા ગયા તે મરણ પામ્યા.
આ પ્રમાણે આચાર્ય ભગવંત મહોત્સવ વગેરેમાં આધામિ ઉસિક આદિ દેષવાળા આહાર આદિને ત્યાગ કરાવે છે તથા શુદ્ધ આહાર ગ્રહણ કરાવે છે. - જે સાધુએ આચાર્ય ભગવંતના કહ્યા પ્રમાણે તે છે, તે ચેડા જ કાળમાં સઘળાં કર્મોને ક્ષય કરે છે. જેઓ આચાર્ય ભગવંતના વચન પ્રમાણે વતતા નથી તેઓ અનેક ભવમાં જન્મ, જરા, મરણનાં દુઃખ પામે છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વારે.
[૧૮] ભાવગ્રહણ એષણા. | ૧. સ્થાન- ત્રણ પ્રકારનાં
૧. આત્મ ઉપઘાતિક, ૨. પ્રવચન ૧. સ્થાન. | ઉપઘાતિક, ૩. સંયમ ઉપઘાતિક. ૨. દાયકા | (અ) આત્મ ઉપઘાતિક ૩. ગમન... | સ્થાન- ગાય, ભેંસ આદિ જયાં ૪. ગ્રહણ. | હોય, ત્યાં ઉભા રહીને ભિક્ષા ગ્રહણ ૫. આગમન.
કરવામાં તે ગાય, ભેંસ આદિ ૬. પ્રાપ્ત. - }
શીંગડુ કે લાત મારે, તેથી પડી ૭. પરાવૃત્ત.
જવાય, વાગે, અથવા પાત્ર ભાંગી ૮. પતિત.
જાય. તેથી છકાય જીવની વિરાધના ૯. ગુરુક.
થાય તેથી તેના સ્થાને તથા જયાં ૧૦. વિવિધ
જીર્ણ ભીંત, કાંટા, દર આદિ હોય
ત્યાં પણ ઉભા રહીને ભિક્ષા ગ્રહણ ૧૧. ભાવ.
|_| કરવી નહિ. પ્રવચન ઉપધાતિક સ્થાન ઠેલા માત્રાનાં, સ્થાન ગૃહસ્થને સ્નાન કરવાના સ્થાન, ખાળ આદિ અશુચિવાળાં સ્થાન, આવાં, સ્થાને ઉભા રહી ભિક્ષા ગ્રહણ કરતાં પ્રવચનની હીલના થાય, માટે આવા સ્થાને ઉભા રહી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહી.
વ સંયમ ઉપઘાતિક સ્થાન- પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, બીજ આદિ જયાં હોય ત્યાં ઉભા રહીને ભિક્ષા ગ્રહણ કરતાં તે જીવોની વિરાધના થાય, માટે તેવા સ્થાને ઉભા રહી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨]
૨. દાયક- આઠ વર્ષથી ઓછી ઉંમરનું બાળક, નેકર, વૃદ્ધ, નપુંસક મત્ત (દારૂ આદિ પીધેલ) ગાંડે, કેધાયમાન, ભૂતઆદિના વળગાડવાળો, હાથ વિનાને, પગ, વિનાનો, આંધળો, બેડીવાળ, કઢરેગવાળી, ગભવાની સ્ત્રી, ખાંડતી, દળતી, રૂ. પીંજતી, આદિ પાસેથી ભિક્ષા ગ્રહણ ન કરવી.
અપવાદે કેઈ જાતને દોષ થાય એમ ન હોય તે ઉપગ પૂર્વક ભિક્ષા ગ્રહણ કરે.
૩. ગમન- ભિક્ષા આપનાર, ભિક્ષા લેવા માટે અંદર જાય, તે તેની ઉપર નીચેની જમીન તથા આજુબાજુ પણ જોવું. જે તે જતાં પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ આદિને સંઘટ્ટો કરતાં હોય તે ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ, કેમકે તેવી ભિક્ષા ગ્રહણ કરતાં સંયમ વિરાધના થાય, અથવા આપનારને અંદરના ભાગમાં જતાં કદાચ સર્પ આદિ કરડે, તે ગૃહસ્થ આદિ મિથ્યાત્વ પામે.
૪. ગ્રહણ- નાનું–નીચું દ્વાર હોય, જ્યાં બરાબર જોઈ શકાતું ન હોય, કબાટ વાસેલું હોય, બારણુ બંધ હેય, ઘણુ માણસો આવજાવ કરતાં હેયગાડાં વગેરે આડાં પડેલાં હોય, ત્યાં ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ. જે બરાબર ઉપગ રહી શકે એમ હોય, તે ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી.
૫આગમન- ભિક્ષા લઈને આવતા ગૃહથ પૃથ્વી આદિની વિરાધના કરતો આવતો હોય તે ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ.
૬. પ્રાપ્ત- આપના હાથ કાચા પાણવાળે છે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦ કે કેમ? તે જેવું. આહાર આદિ સંસક્ત છે કે કેમ? તે જેવું, ભાજન ભીનું છે કે કેમ? તે જેવું કાચું પાણી સંસકત કે ભીનું હોય, તે ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ.
૭. પરાવત– આહાર આદિ બીજા વાસણમાં નાંખે તે તે વાસણને કાચું પાણી આદિ લાગેલું છે કે નહિ તે તપાસવું. જે પાણી આદિ લાગેલું હોય તે તે વાસણમાંને આહાર ગ્રહણ કર નહિ . - ૮, પતિત- આહાર પાત્રમાં ગ્રહણ કર્યા પછી તપાસ. ગવાળે પિંડ છે કે સ્વાભાવિક છે તે જોવું. જે ગવાળો કે કૃત્રિમ ભેળસેળ વગેરે લાગે છે તેડીને તપાસ. ન તપાસે તે કદાચ તેમાં ઝેર ભેળવેલું હોય કે કંઈ કામણ કરેલું હોય, અથતા સુવર્ણ આદિ નાખેલું હાય, કાંટા આદિ હોય તે સંયમ વિરાધના અને આત્મ વિરાધના થાય. સુર્વણ આદિ હોય તો તે પાછું આપે.
૯ ગુરુક- મેટા પત્થર વગેરેથી ઢાંકેલું હોય, તે ખસેડવા જતાં ગૃહસ્થને કદાચ ઈજા થાય. આપવાનું ભાજન ઘણું મોટું હોય કે ભારે વજનદાર હોય, તે ઉપાડીને આપવા જતાં કદાચ હાથમાંથી પડી જાય, તે ગૃહસ્થ દાઝી જાય અથવા પગે ઈજા થાય તથા તેમાં રહેલી વસ્તુ નીચે ઢોળાય તેથી છકાય જીવની વિરાધના થાય, માટે તેવા મેટા કે ભારે ભાજનથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ. - ૧૦, ત્રિવિધ- તેમાં કાલ ત્રણ પ્રકારે ૧ ગ્રીષ્મ ૨. હેમન્ત અને ૩. વર્ષાકાલ. તથા આપનાર ત્રણ પ્રકારે ૧. સ્ત્રી, ૨. પુરુષ, અને ૩. નપુંસક, તે દરેક તરૂણ, મધ્યમ અને સ્થવિર નપુંસક શીત હોય છે, સ્ત્રી ઉષ્માવાળી હોય છે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧]
પુરૂષ શીતેણું હોય છે. તેમાં પુરકર્મ, ઉદકા, સસ્નિગ્ધ ત્રણ હોય છે.તે દરેક સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર ત્રણ પ્રકારે છે. (તાલિકા માટે પરિશિષ્ટ જૂઓ)
પુરષ્કર્મ અને ઉદકાદ્રમાં ભિક્ષા ગ્રહણ ન કરવી.
સસ્નિગ્ધમાં એટલે મિશ્ર અને સચિત્ત પાણીવાળા હાથ હોય તે હાથનાં આંગળાં, રેખા અને, હથેલીને આશ્રી સાત ભાગ કરવા. તેમાં કાળ અને વ્યક્તિભેદે નીચે મુજબ ભાગ જે સુકાયેલા હોય, તે ભિક્ષા ગ્રહણ કરાય. નામ | ઉનાળામાં | શિયાળામાં ચોમાસામાં
૩
ભાગ.
તરૂણ સ્ત્રીના. મધ્યમ સ્ત્રીના. વૃદ્ધ સ્ત્રીના.
૧ ભાગ. | ૨ ભાગે. | ૨ ) [ ૩ ,
તરૂણ પુરુષના. મધ્યમ પુરુષના.
છે
છે, જ
વૃદ્ધ પુરુષના. તરૂણ નપુંસક. મધ્યમ નપુંસક. | ૪ વૃદ્ધ નપુંસક, 'T ૫
..
૫
- )
૫ [ ૬
- -
૬ ૭
,, ,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩] ૧૧. ભાવ- લૌક્કિ અને લેકેત્તર, બનેમાં પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત.
લૌકિક એટલે સામાન્ય માણસેમાં પ્રચલિત.
લકત્તર એટલે શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતના શાસનમાં પ્રચલિત.
પ્રશસ્ત એટલે મોક્ષમાર્ગમાં સહાયક. અપ્રશસ્ત એટલે મોક્ષમાર્ગમાં સહાયક નહિ.
લૌકિક દષ્ટાંત કઈ ગામમાં બે ભાઈઓ જુદા જુદા રહેતા હતા. અને ખેતી કરીને નિર્વાહ કરતા. એકને સારી સ્ત્રી હતી, બીજાને ખરાબ સ્ત્રી હતી.
જે ખરાબ સ્ત્રી હતી, તે સવારમાં વહેલી ઉઠીને હાથ, મેં વગેરે દેઈ પિતાની કાળજી કરતી, પણ કરે વગેરેની કંઈ ખબર આદિ પૂછે નહિ, તેમજ તેમની સાથે કલહ કરતી હતી. આથી નેરે વગેરે બધા ચાલ્યા ગયા, ઘરમાં રહેલું દ્રવ્ય વગેરે ખલાસ થઈ ગયું. આ લૌકિક અપ્રશસ્ત ભાવ.
જ્યારે બીજાની સ્ત્રી હતી, તે નકર વગેરેની ખબર રાખતી, ટાઈમસર ખાવા વગેરે આપતી. પછી પોતે જમતી. કામકાજ કરવામાં પ્રેરણા કરતી. આથી નેકરે સારી રીતે કામ કરતા અનાજ ઘણું પાડ્યું અને ઘર ધન ધાન્યથી સમૃદ્ધ બન્યું. આ લૌકિક પ્રશસ્ત ભાવ.
લોકોતર-પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત-જે સાધુ સંયમના પાલન માટે આહાર આદિ ગ્રહણ કરે છે, પણ પિતાનાં રૂપ બલ, કે શરીરની પુષ્ટિ માટે આહાર ગ્રહણ કરતું નથી.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસ૩] તથા જે આહાર વગેરે લાવે તેનાથી આચાર્ય, બાળ, ગ્લાન, વૃદ્ધ આદિને આપીને પછી પોતે વાપરે છે, તે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રને આરાધક થાય છે. આ લોકોત્તર પ્રશસ્તભાવ.
જે સાધુ પિતાના વણ માટે બલ માટે કે શરીરની પુષ્ટિ માટે આહાર ગ્રહણ કરે, આચાર્ય આદિની ભકિત ન કરે. તે જ્ઞાન દન ચારિત્રને આરાધક થઈ શકતો નથી. આ લો કેત્તર અપ્રશસ્તભાવ.
બેંતાલીસ ષોથી રહિત શુદ્ધ આહાર ગ્રહણ કર્યા પછી, તે આહાર જોઈ તપાસી લેવું. તેમાં કાંટા, સંસક્ત આદિ હોય, તે તે કાઢી નાખી–પરડવીને ઉપાશ્રયમાં આવે.
ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરતાં પગ પૂજીને ત્રણ વાર નિસાહિ કહી, “ના રવમસિમ કહી માથું નમાવીને નમસ્કાર કરવા. પછી જે ઠલા માત્રાની શંકા હોય, તો પાત્રો બીજાને સોંપીને શંકા દૂર કરી આવીને કાઉસ્સગ કર. કાઉસ્સગમાં ગોચરીમાં જે કઈ દેષ લાગ્યા હોય તેનું ચિંતવન કરવું. ઉપાશ્રયમાંથી નીકળ્યા ત્યાંથી માંડી ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરે ત્યાં સુધીના દોષે મનમાં વિચારી લે. પછી ગુરુને કહી સંભળાવે. જે ગુરુ સ્વાધ્યાય કરતા હોય, સૂતેલા હોય, વ્યાક્ષિપ્તચિત્તવાળા હેય, આહાર કે નિહાર કરતા હોય તે આલેચના ન કરે. પણ ગુરુ શાંત હાય વ્યાક્ષિપ્તચિત્તવાળા ન હોય તો ગોચરીના બધા દોષેની આલોચના કરે.
ગેચરીની આલોચના કેવી રીતે કરવી? આલોચના કરતાં નીચેના છ દેશે લગાડવા નહિ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪]
૧, નä- ગોચરી આવતાં હાથ, પગ, ભૃકુટી, માથુ, આંખ આદિના વિકાર કરવાં તે. - ર, વલં- હાથ અને શરીરને વાળવા તે
૩. ચલં– આળસ મરડતાં આલોચના કરવી, અથવા ગ્રહણ કર્યું હોય તેનાથી વિપરીત આલેચના કરવી તે.
૪. ભાસં- ગૃહસ્થની ભાષાથી આલેચના કરવી તે - પ. ભૂકં– મુંગા મુગા આલેચના કરવી તે. ૧ ૬. રં– મોટા અવાજે આલેચના કરવી તે
ઉપર મુજબ દેશે લાગે નહિ. એ રીતે આચાર્યની પાસે અથવા નીમણુક કરી હોય તેમની પાસે આલેચના કરવી. ટાઈમ શેડો હોય, તે સંક્ષેપથી આલેચના કરવી. પછી ગોચરી બતાવતાં પહેલા પિતાનું મુખ, માથુ પ્રમાર્જવું અને ઉપર, નીચે તેમજ આજુબાજુ નજર કરીને પછી ગોચરી બતાવવી. કેમકે ઉદ્યાન–બાગ આદિમાં ઉતર્યા હોય ત્યાં ઉપરથી ફળ, પુષ્પ, આદિ ન પડે, નીચે ફળી, આદિ હોય, તેની જયણું કરી શકાય, આજુબાજુમાં બિલાડી કૂતરે હોય તે ત્રાપ મારી ન જાય. - ગોચરી બતાવીને અજાણતાં લાગેલા દેષની શુદ્ધિ માટે આઠ શ્વાચ્છવાસ (એક નવકારનો) કાઉસ્સગ કરે અથવા નીચેની બે ગાથા ચિતવે.૧ વિસતિ તે, હિમ સામળિો . जइ मे अणुग्गहं कुज्जा, साहू हुज्जामि तारिओ॥१॥ ૧. હાલમાં મા નિëિ અસાર્વજ્ઞા' ગાથા ગણવામાં આવે છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫]
साहवो तो चियत्तेणं, निमंतिज्ज जहकम्म । जइ तत्थ केइ इच्छिज्जा, तेहिं सधि तु मुंजए ॥२॥ (૯. વૈ. સ. ૧ ગાથા ૨૪-૫)
પછી મહૂત માત્ર સ્વાધ્યાય કરીને પછી ગુરુ પાસે જઈને કહે કે, પ્રાદુર્ણક, તપસ્વી, બાળ આદિને આપ ગોચરી આપે.” ગુરુમહારાજ આપે અથવા કહે કે “તમે જ તેઓને આપે. તે પોતે પ્રાળુણુંક આદિને તથા બીજા સાધુને પણ નિમંત્રણ કરે. જે તે ગ્રહણ કરે, તે નિર્જરને લાભ મળે અને ન ગ્રહણ કરે તે પણ વિશુદ્ધ પરિણામથી નિજા થાય, જે અવજ્ઞાથી નિમંત્રણ કરે તો કમબંધ કરે.
"भरहेरवयविदेहे, पन्नरस वि कम्मभूमिगा साहू । एकमि हीलियमी, सव्वे ते हीलिया हुति ॥१॥ भरहेरवयविदेहे, पन्नरस वि कम्मभूमिगा साहू। एकमि पूइयमी, सव्वे ते पूइया हुंति ॥२॥"
પાંચ ભરત ક્ષેત્રો, પાંચ અરવત ક્ષેત્રો, અને પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્રો. આ પન્નર કર્મભૂમિમાં રહેલા સાધુમાંથી એક સાધુની પણ હીલના કરવાથી બધા સાધુની હીલના થાય છે. એક સાધુની પણ ભક્તિ કરવાથી સઘળા સાધુની ભક્તિ થાય છે. - શંકા- એકની હીલનાથી સઘળાની હીલના અને
એકની ભક્તિથી સઘળાની ભક્તિ કેમ થાય ? યજ્ઞદત્ત - ખાય તેમાં દેવદત્તનું પેટ કેવી રીતે ભરાય?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩]
સમાધાન– જ્ઞાન, દર્શન, તપ, તથા સયમ એ સાધુના ક્રુષ્ણેા છે. આ ગુણ્ણા જેમ એક સાધુમાં છે, તેમ સઘળાયે સાધુમાં છે. માટે એક સાધુની નિંદા કરવાથી સઘળા સાધુના ગુણેાની નિંદા થાય છે અને એક સાધુની ભક્તિ, પૂજા, બહુમાન કરવાથી પંદરે ક ભૂમિમાં રહેલા સઘળાયે સાધુની ભકિત, પૂજા, બહુમાન થાય છે.
ઉત્તમ ગુણવાન સાધુની હમેશાં વૈયાવચ્ચ આદિ કરવાથી, પેાતાને સવ પ્રકારે સમાધિ મળે છે. વૈયાવચ્ચ કરનારને એકાંતે કમ નિર્જરાના લાભ મળે છે.
સાધુ એ પ્રકારના હાય, કેટલાક માંડલીમાં વાપરનારા હાય અને કેટલાક જુદા જુદા વાપરનારા હાય. જે માંડલીમાં વાપરનારા હાય, તે ભિક્ષા ગયેલા સાધુ આવી જાય એટલે બધા સાથે વાપરે. તપસ્વી, નવદીક્ષિત, ખાળ, વૃદ્ધ આદિ હાય તે, ગુરુની આજ્ઞા મેળવી ખુદું વાપરી લે. (૩) ગ્રાસ એષણા.
ગ્રાસ એષણા બે પ્રકારે— ૧. દ્રવ્યગ્રાસ એષણા, ૨. ભાવગ્રાસ એષણા.
દ્રવ્યગ્રાસ એષણા-માછલાનું દૃષ્ટાંત, એક માછીમાર માછલાં પકડવા માટેના ગલ-કાંટામાં માંસિપડ ભરાવીને દ્રમાં નાખતા હતા. તે વાત એક માધ્યું જાણે છે, તેથી તે માધ્યુ કાંટા પરને માંસિપડ આજુબાજુથી ખાઈ જાય છે, પછી તે ગલ હલાવે છે, તેથી માછીમાર માછ્યુ તેમાં ફ્સાએલુ' જાણી, તે મહાર કાઢે છે, તે કઈ હોતુ નથી. આ પ્રમાણે વારંવાર
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૭]
પેલું માછલું માંસ ખાઈ જાય છે, પણ ગલમાં સપડાતું નથી. આ જોઈને માછીમાર વિચારમાં પડી જાય છે.
જ વિચારમાં પડેલા તે માછીમારને માછલું કહેવા લાગ્યું કે “એક વાર હું પ્રમાદમાં હતું, ત્યાં એક બગલાએ મને પકડ્યો. બગલે ભક્ષ ઉછાળીને પછી ગળી જાય છે.” તેથી તે બગલાએ મને ઉછાળ્યો એટલે હું વાંકે થઈને તેના મેંઢામાં પડ્યો. આ રીતે ત્રણ વાર હું વાંકે પડ્યો એટલે બગલાએ મને મૂકી દીધું. એ
એકવાર હું સમુદ્રમાં ગયે, ત્યાં માછીમારોએ વલયમુખની સાદડી માછલાં પકડવા માટે રાખેલી હતી. ભરતી આવે એટલે તેમાં માછલાં ભરાઈ જાય. એકવાર હું તેમાં સપડાઈ ગયે. ત્યારે સાદડીના આધારે બહાર નીકળી ગયે. આ પ્રમાણે હું ત્રણવાર તેમાંથી છટકી ગયો. એકવીસવાર જાળમાં સપડાતાં હું જમીન ઉપર લપાઈ જતે હતે એટલે છુટી જતું હતું.
એકવાર હું ખાબોચીયાના પાણીમાં રહેતો હતો, તે વખતે પાણી સુકાઈ ગયું. માછલાં જમીન ઉપર ફરી શકતાં નથી, એટલે તે ખાબોચીયામાં ઘણું માછલાં મરી ગયાં. કેટલાંક જીવતા હતાં, તેમાં હું પણ જીવતું હતું. ત્યાં કઈ માછીમાર આવ્યું અને હાથથી પકડી પકડીને માછલાં સયામાં પરોવા લાગ્યું ત્યારે મને થયું કે “હવે નક્કી મરી જવાશે જ્યાં સુધી વિધા નથી, ત્યાં સુધીમાં કોઈ ઉપાય કરૂં જેથી બચી જવાય” આમ-વિચાર કરીને પરેવાયેલા માછલાંની વચમાં જઈ તે સોચે માંથી
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮]
પકડીને હું વળગી ગયો. માછીમારે જાણ્યું કે બધા માછલાં પરોવાઈ ગયાં છે, એટલે તે સે લઈને માછલાને દેવા માટે બીજા પ્રહમાં ગયે. એટલે હું પાણીમાં જતો રહ્યો.” આવુ મારૂં પરાક્રમ છે. તે પણ તું મને પકડવાની ઈચ્છા કરે છે? અહે! તારું કેવું નિર્લજ્જપણું?
આ રીતે માછલો સાવચેતીથી આહાર મેળવત હતું. તેથી કરી છળાતે ન હતો.
ભાવગ્રાસ એષણા, - આ પ્રમાણે કઈ દામાં ન છલાય તે રીતે નિર્દોષ આહાર પાણીની ગષણા કરીસંયમના નિર્વાહ માટે જ આહાર વાપર. આહાર વાપરતાં પણ આત્માને શિખામણ આપવી કે હે જીવ ! તું બેંતાલીસ દેથી ૨હિત આહાર લાવ્યો છે, તે હવે વાપરવામાં મૂરછવશ થઈશ નહિ, રાગ દ્વેષ કરીશ નહિ.”
આહાર વધારે પણ ન વાપરે, તેમ એ છે પણ ન વાપર જેટલા આહારથી શરીર ટકી રહે, તેટલા પ્રમાણમાં આહાર વાપર.
આ ગાઢયેગ વહન કરનાર– જુદા વાપરે.
અમને– માંડલી બહાર રાખેલા હોય તે જુદા વાપરે.
આત્માર્થિક– પિતાની લબ્ધીથી લાવીને વાપરતાં હોય તે જુદા વાપરે.
પ્રાદુર્ણક- મેમાન આવેલા હોય તેમને પહેલેથી પુરેપુર આપવામાં આવે એટલે જુદા વાપરે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩].
નવદીક્ષિત- ઉપસ્થાપના (વડી દીક્ષા)હજુ થઈ નથી એટલે હજુ ગૃહસ્થવત્ હેય જેથી તેમને જુદુ આપી દે.
પ્રાયશ્ચિત્તવાળા દેષશુદ્ધિ માટે પ્રાયશ્ચિત્ત કરતા હોય તે શબલ ભ્રષ્ટ ચારિત્રીઓ જુદા વાપરે. - બાલ, વૃદ્ધ– અસહિષ્ણુ હોવાથી જુદું વાપરે.
આ રીતે જુદું વાપરનારા અસમૃદિશક કહેવાય છે. તથા કોઢ આદિ રેગ થયેલા હોય તે જુદું વાપરે
આહાર પ્રકાશમાં કરવો જોઈએ. પ્રકાશ બે પ્રકારને. દ્રવ્ય પ્રકાશ અને ભાવ પ્રકાશ,
દ્રવ્ય પ્રકાશ- દીપક, રત્ન આદિને. ભાવ પ્રકાશ- સાત પ્રકારે.
૧. સ્થાન-માંડલીમાં સધા૧. સ્થાન.
એને જવા આવવાને માગ મૂકીને ૨. દિશા.
તથા ગૃહસ્થ આવતા ન હોય તેવા ૩. પ્રકાશ.
સ્થાનમાં પોતાના પર્યાય પ્રમાણે ૪. ભાજન.
બેસીને આહાર કર. ૫. પ્રક્ષેપ
- ૨. દિશા–આચાર્ય ભગવં૬. ગુરુ
તની. સામા પાછળ, તેમ પરા ૭. ભાવ.
મુખ ન બેસવું; પણ માંડલી પ્રમાણે ગુરુથી અગ્નિ કે ઈશાન દિશામાં બેસીને આહાર કરે.
૩. પ્રકાશ- અજવાળું હોય, તેવા સ્થાને બેસીને આહાર કર. કેમકે માખી, કાંટે, વાળ, આદિ હોય તે ખબર પડે. અંધારામાં આહાર કરતાં માખી આદિ આહાર સાથે પેટમાં જાય, તે ઉલટી, વ્યાધિ આદિ થાય.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૪૦]
૪. ભાજન- અધારામાં ભાજન કરતાં જે દાષા લાગે તે દેાષા સાંકડા મુખવાળા પાત્રમાં વાપરતાં લાગે, ઉપરાંત નીચે વેરાય, વસ્ત્ર આદિ બગડે ઇત્યાદિ દોષા લાગે. માટે પહેાળા પાત્રામાં આહાર વાપરવા.
૫. પ્રક્ષેપ- કૂકડીના ઈંડા પ્રમાણ કાળીયા લઈને મુખમાં મૂકવા. અથવા માં વિકૃત ન થાય તેટલા પ્રમાણને કેાળીયેા મુખમાં સૂકવેા.
૬. ગુરુ- ગુરુ મહારાજ જોઇ શકે એમ વાપરવું. જો એમ ન વાપરે તે। કદાચ કાઇ સાધુ ઘણું વાપરે, અથવા અપથ્ય વાપરે તે રાગ આદિ થાય, અથવા ગેાચરીમાં સ્નિગ્ધ દ્રવ્ય મળ્યું હોય, તે તે ગુરુને ખતાવ્યા સિવાય વાપરી લે. માટે ગુરુ મહારાજ જોઇ શકે તે રીતે આહાર વાપરવા.
૭. ભાવ- જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની આરાધના સારી રીતે થઈ શકે તે માટે વાપરવું. પણ વણુ, અલ, રૂપ, આદિ માટે આહાર ન વાપરવા.
જે સાધુ ગુરુને બતાવીને, વિધિપૂર્વક વાપરે છે. તે સાધુ ગવેષણા, ગ્રહણ એષણા અને ગ્રાસ એષણાથી
શુદ્ધ વાપરે છે.
આ રીતે એક સાધુને વાપરવાના વિધિ સંક્ષેપથી કહ્યો. તેજ રીતે અનેક સાધુને વાપરવાને વિધિ સમજી લેવા. પર'તુ અનેક સાધુએ માંડલીબદ્ધ વાપરવું, માંડલી કરવાનાં કારણેા
૧. અતિગ્લાનના કારણે- ગ્લાન સાધુની એક
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૧૪. સાધુ વૈયાવચ્ચ કરે તે તેને સૂત્ર, અર્થની હાનિ થાય. જે મંડલિબદ્ધ હોય તે જુદું જુદું કાય જુદા જુદા સાધુ કરી લે, તેથી કઈ સાધુને સૂત્ર, અર્થની હાનિ થાય નહિ અને પ્લાનની સારી રીતે સેવા થઈ શકે
૨–૩. બાળ, વૃદ્ધના કારણે બાળ સાધુ ભિક્ષા લાવવા માટે અસમર્થ હોય, તેમ વૃદ્ધ સાધુ પણ ભિક્ષા લાવવા માટે અસમર્થ હોય તેથી જે માંડલીબધ હોય, તો બીજા સાધુઓ નેચરી આદિ લાવી આપનારા હોય, એટલે બાળ અને વૃધ્ધ સાધુ સુખપૂર્વક આરાધના કરી શકે.
૪. શિક્ષકના કારણે નવ દીક્ષિત ગોચરીની વિશુદ્ધિ જાણે નહિ, તેથી બીજા સાધુ લાવીને આપે
૫, માધુણુંકના કારણે વિહાર કરીને આવેલા સાધુની બધા મળીને ભક્તિ કરી શકે તે માટે.
૬ અસમર્થના કારણે રાજપુત્ર આદિ સુકુમાર હેવાથી ભિક્ષા લાવવા માટે ફરી શકે નહિ, તેથી બીજા સાધુએ આહાર લાવીને તેમને આપે.
૭. બધા સાધુઓને આહાર આદિ આપવાથી લાભ મળી શકે.
૮. કઈ સાધુ અલબ્ધિવાળે હય, એટલે તેને આહાર આદિ મળતાં ન હોય તો બીજા સાધુ આહાર આદિ લાવીને આપે.
આ કારણથી માંડલી કરવામાં આવે છે. માંડલી કરવાથી સૌને લાભ મળી શકે તથા સુખપૂર્વક સૌ સંયમની આરાધના કરી શકે..
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૨)
•
ભિક્ષાએ ગયેલા સાધુ ઉપાશ્રયમાં આવે ત્યારે ઉપાશ્રયમાં વસતિપાલક સાધુએ શું કરવું જોઈએ?
ભિક્ષાએ ગયેલા સાધુઓને આવવાને ટાઈમ થાય એટલે વસતિપાલકે નંદીપાત્ર, મેટું પાડ્યું, પડિલેહણ કરીને તૈયાર રાખે, સાધુ આવીને તેમાં પાણી નાખે. પછી પાણી સ્વચ્છ થઈ જાય એટલે બીજા પાત્રમાં ગાળી લેવાય. ગચ્છમાં સાધુઓ હોય તે પ્રમાણે પાત્ર રાખવું. ગચ્છ માટે હોય તે બે ત્રણ કે પાંચ નંદીપાત્ર રાખે.
વસતિપાલક નંદીપાત્ર રાખવા સમર્થ ન હોય, અથવા નંદીપાત્ર ન હોય, તે સાધુ પોતાના પાત્રમાં ચાર આગળ ઓછું પાણી લાવે, જેથી એક બીજામાં નાખીને પાણું સ્વચ્છ કરી શકાય. પાણીમાં કીડી, મંકડા કચરો આદિ હોય તે પાણી ગાળતાં જયણપૂર્વક કીડી આદિને દૂર કરે. ગૃહસ્થ આગળ પાછું સુખેથી વાપરી શકાય, આચાર્ય આદિના ઉપયોગમાં આવી શકે, જીવદયા પળાય વગેરે કારણે પણ પાણી ગાળવું જોઈએ.
સાધુએાએ માંડલીમાં યથાસ્થાને બેસીને બધા સાધુઓ આવી ન જાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરે. કેઈ અસહિષ્ણુ હોય તે તેને પહેલાં વાપરવા આપી દે.
સાધુઓને ગોચરી કેણુ વહેંચી આપે?
ગીતાર્થ, રત્નાધિક અને અલુબ્ધ એવા મંડલી સ્થવિર આચાર્ય મહારાજની રજા લઈને માંડલીમાં આવે
ગીતાર્થ રત્નાધિક અને અલુબ્ધ આ ત્રણ પદના
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠે લાંગા થાય.
૧.
”
૪.
ગીતા,
અનુષ્ય.
લુબ્ધ.
અનુષ્ય.
લુબ્ધ.
અનુખ્ત,
લુબ્ધ,
અનુષ્ય.
""
લુબ્ધ.
આમાં ૨-૪-૬-૮ ભાંગા દુષ્ટ છે. ૫-૭ અપવાદે શુધ્ધ, ૧-૩ શુધ્ધ છે.
શુદ્ધ મંડલીસ્થવિર બધા સાધુઓને આહાર આદિ વહેચી આપે.
રત્નાધિક સાધુ પૂર્વાભિમુખ બેસે, બાકીના સાધુ યથાયેાગ્ય પર્યાય પ્રમાણે માંડલીબદ્ધ બેસે.
ગેાચરી વાપરવા બેસતી વખતે. દરેક સાધુએ સાથે રાખની કુડી રાખે. કેમકે વાપરતાં કદાચ કાંટા, ઠળીયેા આદિ આવે તે કુંડીમાં નાખી શકાય.
૫.
૬.
૭.
૮.
,,
29
""
અગીતા,
""
[૧૪૩]
""
""
રત્નાધિક,
""
લઘુપર્યાય,
""
રત્નાધિક,
""
લઘુપર્યાય
વાપરતા હાય, ત્યારે ગૃહસ્થ આદિ અદ્નર ન આવી જાય, તે માટે એક સાધુ (ઉપવાસી હાય, કે જલ્દી વાપરી લીધુ. હેય તે) ખખર રાખવા નાકા ઉપર એસે. આહાર કેવી રીતે વાપરવા?
પ્રથમ સ્નિગ્ધ અને મધુર આહાર વાપ્રવા. કેમકે તેથી બુદ્ધિ અને મળ વધે છે. તથા પિત્ત શમી જાય છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪]
બળ-શક્તિ હય, તે વૈયાવચ્ચ સારી રીતે કરી શકાય. વળી સ્નિગ્ધ આહાર છેલ્લે વાપરવાને રાખ્યું હોય અને પરડવા પડે તે અસંયમ થાય. માટે પ્રથમ સ્નિગ્ધ અને મધુર આહાર વાપરે.
- આહાર કટક છેદ, પ્રતરછેદ, અથવા સિંહભક્ષિત રીતે વાપરે.
કટકછેદ- એટલે કટકા કરી કરીને વાપરે.
પ્રતરછેદ- એટલે ઉપરથી વાપરતા જવું. (પુસ્તકનાં પાનાં ફેરવીએ તેમ)
સિંહભક્ષિત- એટલે એક બાજુથી શરૂ કરી બધો આહાર કમસર વાપરે.
આહાર વાપરતાં- ૧. સબડકા ન બેલાવવા. ૨. ચબ ચબ ન કરવું. ૩. ઉતાવળ ન કરવી ૪. બહુ ધીમે ધીમે પણ ન વાપરવું. ૫. વાપરતાં નીચે વેરવું નહિ. ૬, રાગ દ્વેષ કરે નહિ.
મન, વચન અને કાયાથી ગુપ્ત થઈને શાંત ચિ આહાર વાપરે.
ઉદ્દગમ ઉત્પાદના દેથી શુધ્ધ, એષણ દેષ વિનાને એ પણ ગુડ આદિ આહાર દુભાવથી અધિક ગ્રહણ કરવાથી સાધુ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી અસાર થાય છે. જ્યારે શુદ્ધ ભાવથી પ્રમાણસર આહાર ગ્રહણ કરવાથી સાધુ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના સારરૂપ (કમનિજ કરનાર) થાય છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
આહાર વાપરવાનાં છ કારણેवेयण वेयावच्चे, इरियट्टाए य संजमाए । तह पाणवत्तियाए, छद्रं पुण धम्मचिंताए ॥
૧. શ્ધા વેદનાશમાવવા, ૨. વૈયાવચ્ચ કરવા, ૩. ઈર્યાપથિકી શેધવા, ૪. સંયમ પાળવા, ૫. શરીર ટકાવવા, ૬. સ્વાધ્યાય કરવા.
આહાર નહિ વાપરવાના છ કારણે
आयके उत्सग्गे तितिक्खया बंभचेरगुत्तीए । .
पाणदयातवहेडं सरीरवोच्छेयणट्टाए । * ૧. તાવઆદિ હોય, ૨. રાજા, સ્વજન આદિને ઉપદ્રવ હોય, ૩. બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરવા, ૪. જીવદયા માટે (વરસાદ, ધુમસ આદિ હોય) ૫, ઉપવાસ આદિ તપશ્ચર્યા કરી હોય, ૬. શરીરને ત્યાગ કરવા, અનશન સ્વીકાર્યું હોય.
આહાર વાપર્યા પછી પાત્રમાં ત્રણ વાર પાણીથી ધોવાં જોઈએ.
આહાર વચ્ચે હોય તો શું કરવું? – વાપરવા છતાં આહાર વચ્ચે હોય તે રત્નાધિક સાધુ વધે આહાર આયાર્ય મહારાજને બતાવે. આચાર્ય મહારાજ કહે કે “આયંબીલ ઉપવાસવાળા સાધુને બેલા.
મેહની ચિકિત્સા માટે જેમણે ઉપવાસ કર્યો હોય, જેમણે અઠ્ઠમ કે તેથી વધુ ઉપવાસ કર્યા હોય, જે ગ્લાન હેય, તાવવાળા હાય, જે આત્મબલ્પિક હય, તે સિવાયના સાધુઓને રત્નાધિક સાધુ કહે કે તમને આચાર્ય ભગવંત બોલાવે છે.”
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૬].
તે સાધુઓ તુરતજ આચાર્ય મહારાજ પાસે જઈ વંદન કરીને કહે કે “ફરમાવે ભગવંત! શી આજ્ઞા છે? આચાર્ય મહારાજ કહે કે “આ આહાર વળે છે, તે વાપરી જાઓ. આ સાંભળી સાધુ કહે કે, વપરાશે એટલું વાપરી જઈશ.” એમ કહીને પોતાનાથી વપરાય એટલે આહાર વાપરે. છતાં પણ વધે છે જેનું પાત્ર હોય તે સાધુ આહાર પરઠવી દે. જે વાપરનાર સાધુ “વપરાશે એટલું વાપરીશ” એવું ન બેલ્યો હોય તો વધેલું એણે પોતે જ પરઠવી દેવું.
પાત્રામાંથી કે આહાર બીજાને આપી શકાય- વિધિ પૂર્વક લાવેલ અને વિધિ પૂર્વક વાપરેલ આહાર બીજાને આપી શકાય. તેને ચાર ભાંગા થાય.
૧. વિધિ પૂર્વક ગ્રહણ કરેલ અને વિધિ પૂર્વક વાપરેલ.
૨. વિધિ પૂવક ગ્રહણ કરેલે અને અવિધિથી વાપરેલ.
૩. અવિધિથી ગ્રહણ કરેલો અને વિધિ પૂર્વક વાપરેલે.
૪. અવિધિથી ગ્રહણ કરેલ અને અવિધિથી વાપરેલો.
વિધિ પૂર્વક ગ્રહણ કરેલો એટલે ઉદ્દગમાદિ દેથી રહિત ગૃહસ્થ જે આપ્યો હોય તેજ ગ્રહણ કરીને લાવેલો આહાર વિધિ ગૃહિત હોય છે, એ સિવાય ગ્રહણ કરેલ આહાર અવિધિ ગ્રહણ કહેવાય
વિધિ-અવિધિ ભોજન સ્વરૂ૫:
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૭]
અવિધિ ભજન- ૧. કાકભુક્ત, ૨. શૃંગાલમુક્ત, ૩. દ્રાવિતરસ, ૪. પરામૃe.
૧. કાકભુક્ત-એટલે જેમ કાગડે વિષ્ટા આદિમાંથી વાલ, ચણું આદિ કાઢીને ખાય છે, તેમ પાત્રામાંથી સારી સારી કે અમુક અમુક વસ્તુ કાઢીને વાપરે છે. અથવા ખાતાં ખાતાં વેરે, તથા મેંમાં કેળી નાખીને કાગડાની માફક આજુબાજુ જુવે.
૨. શુગાલભુક્ત- શીયાળીયાની જેમ જુદે જુદેથી લઈને ખાય.
૩. દ્રાવિતરસ- એટલે ભાત આસામન ભેગાં કરેલામાં પાણી કે પ્રવાહી નાખીને એક રસરૂપ થયેલું પી જાય.
૪. પરાકૃષ્ટ- એટલે ફેરફાર ઉધું છતું–તળેનું ઉપર અને ઉપરનું તળે. કરીને વાપરે.
વિધિ ભજન- પ્રથમ ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય, પછી અનુત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય, પછી સમીકૃતરસ વાપરવું. એ વિધિ ભેજન.
અવિધિથી ગ્રહણ કરેલું અને અવિધિથી વાપરેલું બીજાને આપે કે લે, તે આચાર્યો બનેને (આપનારને અને લેનારને)ઠપકે આપ, તથા એક કલ્યાણક પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું. આ પ્રમાણે ગ્રાસ એષણ કહીં, હવે પારિષ્ટા પનિકા વિધિ કહે છે.
વધેલો આહાર કેવી રીતે પરઠવવો? પરિઝાપના બે પ્રકારે– ૧જાત, ૨. અજાત.
૧. જાત- એટલે પ્રાણાતિપાતાદિ દોષોથી યુક્ત, અથવા આધાકર્માદિ દેજવાળું, અર્થવા લેભથી લીધેલું
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮]
તથા અભિશંકૃત, વંશીકરણકૃત, મંત્ર, ચૂર્ણ આદિ મિશ્રકૃત, એવં વિષમિશ્રિત આહારે પણ અશુદ્ધ હાઈ પાઠવવામાં જાતા પ્રકારના છે.
( ૨, અજાતે- એટલે શુદ્ધ આહાર. - જાપારિષ્ઠાપનિકા- મૂલ ગુણે કરી અશુદ્ધ જીવહિંસાદિ દેષ વાળે આહાર, એકાંત સ્થળમાં, જ્યાં લેકેનું જવું આવવું ન હોય, તેવી સરખી જમીન ઉપર
જ્યાં પ્રાધુર્ણક આદિ સુખ પૂર્વક જોઇ શકે, ત્યાં એક ઢગલી કરીને પરડવ.
- મૂર્છા કે લેભથી ગ્રહણ કરેલો અથવા ઉત્તર ગુણે કરી અશુદ્ધ આધાકમિ વગેરે દેષ વાળ હોય, તો તે આહારના બે ઢગલી કરી પરઠવ.
અભિગાદિ કે મંત્ર. તંત્રવાળ હોય તેવા આહારને રાખમાં એકમેક કરીને પરઠવો. ત્રણ વાર સિરે સિરે
સિરે કહેવું. , અજાતા પારિષ્ટાપાનિકા- શુદ્ધ આહાર વધે હેય તેની પારિકાપનિકા અજાતા કહેવાય છે, તે આહારને સાધુઓને ખબર પડે તે રીતે ત્રણ ઢગલી કરી પરડવા. પરઠવીને ત્રણ વાર સિરે સિરે સિરે કહેવું.
આ પ્રમાણે વિધિ પૂર્વક પરઠવવાથી સાધુ કર્મથી મૂકાય છે.
શકા- શુદ્ધ અને વિધિ પૂર્વક લાવેલે આહાર શી રીતે વધે?
સમાધાન- જે ક્ષેત્રમાં રહેલા હોય ત્યાં આચાર્ય
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] આદિને પ્રાગ્ય દ્રવ્ય દુર્લભ હોવાથી બહાર બીજે ગામ ગોચરી ગયેલા બધા સાધુઓને પ્રાગ્ય દ્રવ્ય મળી જતાં તેઓ ગ્રહણ કરે, અથવા ગૃહસ્થ વધારે વહેરાવી દે તેથી વધે. આથી શુદ્ધ એવો પણ આહાર પરઠવવો પડે. આવા શુદ્ધ આહારની ત્રણ ઢગલી કરે, જેથી જરૂરીઆતવાળા સાધુ સમજીને ગ્રહણ કરી શકે.
આચાર્યને માટે પ્રાગ્ય ગ્રહણ કરવાથી થતા લાભે. 'सुत्तत्थथिरीकरणं, विणओ गुरुपूय सेहबहुमायो । दाणवतिसद्धवुट्ठी बुध्धिबलवध्धणं चेव ॥
–આચાર્યને પ્રાયોગ્ય ગ્રહણ કરવાથી ગુરુને સૂત્ર અને અર્થ સ્થિર થાય છે, મનેઝ આહારથી સૂત્ર અને અર્થનું સુખ પૂર્વક ચિંતવન કરી શકે છે. આથી આચાર્યને વિનય થાય છે, ગુરુની પૂજા થાય છે. નવદીક્ષિતને આચાર્ય પ્રતિ બહુમાન થાય છે, પ્રાગ્ય આપનાર ગૃહસ્થને શ્રદ્ધાની વૃદ્ધિ થાય છે. આચાર્યની બુદ્ધિ અને બલ વૃધ્ધિ પામે છે. આથી શિષ્યને ઘણુ નિર્જરા થાય છે.”
આ કારણેથી પ્રાગ્ય ગ્રહણ કરવાથી આચાર્યની અનુકંપા-ભક્તિ થાય છે.
આચાર્યની અનુકંપાથી ગચ્છની અનુકંપા થાય છે.
ગચ્છની અનુકંપાથી તીર્થની અનુકંપા થાય છે, માટે પ્રાગ્ય ગ્રહણ કરવું.
આચાર્યને પ્રાગ્ય જે મળતું હોય, તે દ્રવ્ય,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિ૫૦]
ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય પ્રથમ ગ્રહણ કરવું, ઉત્કૃષ્ટ ન મળતું હોય તો યથાગ્ય ગ્રહણ કરવું.
લાન માટે નિયમ પ્રાગ્ય ગ્રહણ કરવું. માગણી કરીને પણ પ્રાગ્ય ગ્રહણ કરવું.
પાઠવતાં એક, બે, ત્રણ ઢગલી કરવાનું કારણ- ગોચરી આદિ ગયેલા મેટા માર્ગ– અધ્વાનાદિ કલ્પ વિહારેમાં રહેલા સાધુઓને શુદ્ધ અશુદ્ધ આદિ આહારની ખબર પડી શકે અથવા કદાચીત ગામમાં રહેલા સાધુને પણ જરૂર પડે. માટે એક બે ત્રણ ઢગલી કરવી.
વાપર્યા પછી ઠલ્લા આદિની શંકા હોય તે દૂર અનાપાતાદિ સ્પંડિલમાં જઈ સિરોવે. કારણે શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે પણ કરી આવે. કારણ કેવાતાદિ ત્રણ શ દુર છે. પછી પડિલેહણને ટાઈમ થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરે.
પડિલેહણની વિધિ. ચેથી પરિસી [પ્રહરની શરૂઆત થાય, એટલે ઉપવાસી પ્રથમ મુહપત્તિ અને શરીર પડિલેહીને આચાર્યની ઉપધિ પડિલેહે, ત્યાર પછી અનશન કરેલાની, નવ દીક્ષિતની, વૃદ્ધ આદિની ક્રમશઃ પડિલેહણ કરે. પછી આચાર્ય પાસે જઈને “કવિ હિ? આદેશ માગીને પાત્રાની પડિલેહણ કરે, પછી માત્રક અને પોતાની ઉપાધિ પડિલેહી છેલ્લે ચલપટ્ટો પડિલેહે.
વાપરેલું હોય તેણે પ્રથમ મુહપત્તિ, શરીર, ચોલપટ્ટો પડિલેહી, પછી કમશી, ગુચ્છા, ઝેળી. પડલા, રજસાણ,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૧] પછી ખાલી પાત્રા, ભરેલાં પાત્રો પડિલેહે. પછી આચાર્ય આદિની ઉપધિ પડિલેહે. પછી આદેશ માગી, ગચ્છ સાધારણ પાત્રો, વસ્ત્ર અપરિભેગ્ય નિહિ વપરાતાં] પડિલેહે ત્યાર પછી પિતાની ઉપાધિ પડિલેહે. છેલ્લે રજોહરણ પડિલેહણ કરીને બાંધે.
પડિલેહણ કર્યા પછી સ્વાધ્યાય કરે અથવા સીવવા આદિનું કાર્ય હોય તે તે કરવું. આ પ્રમાણે સ્વાધ્યાય આદિ કરીને છેલ્લી પરિસીને ચે ભાગ બાકી રહે ત્યારે કાલપ્રતિક્રમી વીસ માંડલા કરે. એટલામાં સૂર્ય અસ્ત પામે. પછી બધા સાથે પ્રતિક્રમણ કરે. આચાર્ય મહારાજ ધર્મકથાદિ કરતા હોય, તો બધા સાધુ આવશ્યકભૂમિ માંડલીમાં પિતપેતાના યથાગ્ય સ્થાને કાઉસ્સગ્નમાં રહી સ્વાધ્યાય કરે.
કેઈ એમ કહે છે કે “સાધુઓ સામાયિક સૂત્ર કહી કાઉસ્સગ્નમાં ગ્રંથના અર્થને પાઠ કરે જ્યાં સુધી આચાર્ય ન આવે, ત્યાં સુધી ચિંતવન કરે. આચાર્ય આવી સામાયિક સૂત્ર કહી, દેવસિક અતિચાર ચિંતવે, ત્યારે સાધુએ પણ મનમાં વસિક અતિચાર ચિંતવે.”
બીજા એમ કહે છે કે “આચાર્ય આવે એટલે સ્વાધ્યાય કરતાં સાધુઓ પણ આચાર્યની સાથે સામાયિક
૧. આમાં આ રીતે પડિલેહણને ક્રમ બતાવ્યો છે. હાલમાં ઉપવાસી પ્રથમ ત્રણ અને વાપરેલા પ્રથમ પાંચવાનાં પડિલેહી પછી આચાર્ય આદિની પડિલેહણ, પછી પિતાની ઉપધિ, છેલ્લે, રજોહરણ અને પછી પાત્રાની પડિલેહણ કરવામાં આવે છે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૨]
સૂત્ર ખ્રિ`તવી પછી અતિચાર ચિતવે. આચાય પેાતાના અતિચાર એ વાર ચિંતવે, સાધુએ એક વાર ચિ’તવે. કેમકે સાધુએ ગેાચરી આદિ ગયેલા હાય એટલે તેટલી વારમાં ચિતવી ન શકે.
ઉભા ઉભા કાઉસ્સગ્ગ કરવા અસમર્થ હાય, તેવા ખાલ, વૃદ્ધ, ગ્લાન આદિ સાધુએ બેસીને કાંચેાત્સગ કરે. આ રીતે આવશ્યક પૂર્ણ કરી, ઉંચા વધતા સ્વરથી ત્રણ સ્તુતિ માઁગલ માટે ખેલે, ત્યારે કાલની ગ્રહણવેળા થઇ છે કે નહિ તે તપાસે.
કાલગ્રહણ
કાલ બે પ્રકારના છે— વ્યાઘાત અને અવ્યાઘાત. વ્યાઘાત- અનાથ મડપમાં જ્યાં વૈદ્દેશિકા સાથે અથવા થાંભલા વગેરે સાથે જતાં આવતાં સંઘટ્ટો થાય, તથા આચાય શ્રાવક આદિની સાથે ધમકથા કરતા હાય તેા કાલગ્રહણ કરે નહિ.
અવ્યાઘાત- કાઈ જાતના વ્યાઘાત ન હાય તે કાલગ્રહી અને દાંડીર આચાર્ય મહારાજ પાસે જઇને આજ્ઞા માગે કે ‘અમે કાલગ્રહણ્ કરીએ ?” પછી પણ જો નીચે મુજબના વ્યાઘાતા હોય તે કાલગ્રહણ ન કરે.
૧. આચાય ને પૂછ્યું ન હેાય, ૨. અથવા અવિનયથી પૂછ્યુ. હાય, ૩. વંદન કર્યુ” ન હોય, ૪. વસહી કહી ન હેાય, ૫. અવિનયથી કહી હાય, ૬. પડી જવાય, ૧. અહીં સામાન્ય વિધિ બતાવી છે, વિશેષ વિધિ ગ્રંથાંતરથી
જાણવી.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૩]
૭. ઈન્દ્રિયાના વિષયેા પ્રતિકૂલ હાય, ખરાખ હાય, ૮. દિગ્માહ થાય, ૯. તારા પડે કે ખરે, ૧૦. અસ્વાધ્યાય હાય, ૧૧. છીંક થાય, ૧૨. જેહી લાગે ઈત્યાદિ વ્યાઘાત –વિઘ્ન વગેરે હાય તા કાલગ્રહણ કર્યા સિવાય પાછા કુ. શુધ્ધ હાય, તેા કાલગ્રહણ કરે. બીજા સાધુએ ઉપયાગ પૂર્વક ધ્યાન રાખે.
કાલગ્રહી કેવા હાવા જોઈએ ?– પ્રિયધમી, દધમી, મેાક્ષસુખના અભિલાષી, પાપભીરૂ, ગીતા, સત્વશીલ હેાય તેવા સાધુ કાલગ્રહણ કરે.
કાલ ચાર પ્રકારના-૧. પ્રાદેાષિક, ૨. અધરાત્રિક, ૩. ૌરાત્રિક, ૪. પ્રાભાતિક. પ્રાદેાષિક કાલમાં બધા સાથે સજ્ઝાય સ્થાપે, બાકીના ત્રણમાં જુદા જુદા સ્થાપે.
સાથે અથવા
તે
ગ્રીષ્મકાલમાં ત્રણ તારા ખરે કાલ હણાય છે. શિશિરકાલમા પાંચ તારા ખરે તે કાલ હણાય છે. વર્ષાકાલમાં સાત તારા ખરે તેા કાલ હણાય છે. વર્ષાકાલમાં ત્રણે દિશા ખુલ્લી હેાય તે પ્રાભાતિક કાલગ્રહેણુ કરાય.
વર્ષાકાલમાં ચારે દિશા ખુલ્લી હાય તેા ત્રણે કાલગ્રહણ
કરાય.
વર્ષાકાલમાં આકાશમાં તારા ન દેખાય તે પણ કાલગ્રહણ કરાય.
પ્રાદેાષિક અને અધરાત્રિક કાલ ઉત્તર દિશામાં લેવાય. ( પહેલેા કાઉસ્સગ્ગ કરાય. )
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪].
વૈરાત્રિકકાલ ઉત્તર કે પૂર્વમાં લેવાય, પ્રભાતિકકાલ પૂર્વ દિશામાં લેવાય.
પ્રાદેષિક કાલ શુધ્ધ હોય, તે સ્વાધ્યાય કરીને પહેલી બીજી પેરિસી જાગરણ કરે, કાલ શુધ્ધ ન આવે તે ઉત્કાલિક સૂત્રને સ્વાધ્યાય કરે, સાંભળે કે ગણે.
અપવાદ– પ્રાદેષિક કાલ શુધ્ધ હોય, પણ અધરાત્રિક શુધ્ધ ન હોય તે પ્રવેદન કરીને સ્વાધ્યાય કરે. આ પ્રમાણે રાત્રિક શુદ્ધ ન હોય, પણ અધરાત્રિક શુધ્ધ હોય તે અનુગ્રહ માટે પ્રવેદન કરીને સ્વાધ્યાય કરે. એ પ્રમાણે રાત્રિક શુધ્ધ હોય અને પ્રભાતિક શુધ્ધ ન હોય તે પ્રવેદન કરીને સ્વાધ્યાય કરે.
સ્વાધ્યાય કર્યા બાદ સાધુ સુવે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજા ઉપધિ પ્રમાણુ દ્વાર. --
उपदधातीत्युपधिः। द्रव्यतः शरीर भावतो ज्ञानदर्शनचारित्राणि उपदधाति ।
ઉપકાર કરે તે ઉપધિ કહેવાય છે. તે દ્રવ્યથી શરીરને ઉપકાર કરે છે અને ભાવથી જ્ઞાન, દશન ચારિત્રને ઉપકાર કરે છે.
આ ઉપાધિ બે પ્રકારની છે. એક ઓઘ ઉપાધિ એક બીજી ઉપગ્રહ ઉપધિ તે અને પાછી સંખ્યા પ્રમાણ અને માપ પ્રમાણથી બબ્બે પ્રકારની આગળ કહેવાશે તે પ્રમાણેની જાણવી.
ઘ ઉપધિ- એટલે જે નિત્ય ધારણ કરાય. ઉપગ્રહ ઉપધિ- એટલે જે કારણે સંયમના માટે ધારણ કરાય.
જિનકસ્પિની ઓઘ ઉપધિઉત્કૃષ્ટ બાર પ્રકારે. ૧. પાત્રા, ૨. ઝેળી, ૩. નીચેને ગુચ્છ, ૪. પાત્રકેસરિકા પાત્ર પડિલેહવાની મુહપત્તિ, ૫. પડલા, ૬. રજસ્ત્રાણ, ૭. ગુચ્છ, ૮-૯-૧૦ ત્રણ કપડા, ૧૧. આઘે, અને ૧૨. મુહપત્તિ હોય છે. બાકી ૧૧-૧૦-૯-૫-૪-૩ અને જઘન્ય બે પ્રકારથી પણ હોય છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
બે પ્રકારમાં આદ્યા, મુહપત્તિ, તે અવશ્ય દરેકને
હાય જ.
ત્રણ પ્રકારમાં આદ્યા, મુહપત્તિ, એક વસ્ત્ર. ચાર પ્રકારમાં આઘા, મુહપત્તિ, બે વસ્ત્ર.
પાંચ
નવ
"" ત્રણ વસ્ત્ર.
""
22
""
પાત્ર, ઝાળી, નીચેના ગુચ્છેા, પાત્રકેસરિકા, પડલા, રજસ્રાણુ અને શુચ્છે.
99
""
દશ પ્રકારમાં આદ્યા, મુહપત્તિ પાત્ર, ઝોળી, નીચેન
+
ગુòા, પાત્રકેસરિકા, પડેલા, રજસ્રાણુ, ગુòા, અને
એક વસ્ત્ર.
અગીઆર પ્રકારમાં આઘે, મુહપત્તિ, પાત્ર, ઝોળી, નીચેના ગુચ્છે, પાત્રકેસરિકા પડેલા, રજસ્રાણુ ગુચ્છા અને એ વજ્ર.
આર પ્રકારમાં આધેા, મુહપત્તિ, પાત્ર, ઝેાળી, ગુચ્છે, પાત્રકેસરિકા પડેલા, રજસાણ ગુચ્છા અને ત્રણ વસ્ત્ર.
નીચેને
સ્થવિર કપિની આધ ઉપધિ સાધુ માટે ચૌદ પ્રકારની- ઉપર મુજબની ખાર ઉપરાંત ૧૩. માત્રક, ૧૪. ચોલપટ્ટો.
સાધ્વી માટે પચીચ પ્રકારની- ૧. પાત્ર, ૨. ઝાળી, ૩. નીચેના ગુચ્છા, ૪. પાત્રકેસરિકા, ૫. પડલા, ૬. રજસ્રાણુ, ૭૦, ગુચ્છે, ૮-૯-૧૦ ત્રણ કપડા, ૧૧, આઘા, ૧૨. મુહપત્તિ, ૧૩. માત્રક, ૧૪. કમ ક. ૧. સાધ્વીને જિનકલ્પના સ્વીકાર હોતા નથી.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧િ૫૭].
(વાપરવા માટેનું જુદું પાત્ર.)૧૫. અવગ્રહાનન્તક [ગુહાભાગનું રક્ષણ કરવા માટે કોમળ અને મજબૂત નાવ સરખું.] ૧૬. પટ્ટો (શરીર પ્રમાણ કટીબંધ,) ૧૭. અઢોરૂગ. (અધીસાથળ સુધી સીવ્યા વિનાનું ચડ્ડી જેવું.) ૧૮. ચલણી (જાનું પ્રમાણુનું સાડા જેવું–નર્તકીના જેવું.) ૧૯-૨૦ બે નિવસની. અન્તર્નિવસની અધ સાથળ સુધી લાંબી ૨. બહિનિવસનિ ઘુંટી સુધીની લાંબી. ૨૧. કંચુક (સિવ્યા વિનાને) છાતી ઢાંકવા માટે ૨૨. ઉપકક્ષિકા જમણી બાજુથી કંચુક ઢાંકવા માટે ૨૩. વેકક્ષિકા (ઉપકક્ષિકા અને કંચુક ઢાંકવા માટે) ૨૪. સંઘાડી ચાર ૧. બે હાથની પહેળી ઉપાશ્રયમાં, ૨. ત્રણ હાથ પહેળીનેચરી જતાં, ૩. ત્રણ હાથ પહોળી થંડિત જતાં, ૪. ચાર હાથ પહોળી સમવસરણમાં વ્યાખ્યાનમાં ઉભા રહેતાં, માથાથી પગ સુધી આચ્છાદન માટે. ૨૫. સ્કંધ કરણી (ચાર હાથની વિસ્તારવાળી, સ્વરૂપવાન સાધ્વીને ખુંધી કરવા માટે.)
આ ઉપાધિઓમાં કેટલીક ઉત્તમ કેટલીક મધ્યમ અને કેટલીક જઘન્ય પ્રકારની ગણાય છે. તેના વિભાગ નીચે પ્રમાણે છે.
જિનકપિની ઉપધિમાં ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય,
ઉત્તમ ચાર– ત્રણ વસ્ત્ર અને પત્રક મધ્યમ ચાર- ઝેળી, પડલા, રજસ્ત્રાણ અને એ.
જઘન્ય ચાર– ગુચ્છ, નીચેને ગુચ્છ, મુહપત્તિ અને પાત્રકેસરિકા.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૮]
સ્થવિર ક૯િ૫ની ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય ઉપાધિ
ઉત્તમ ચાર– ત્રણ વસ્ત્ર અને પાત્ર.
મધ્યમ છ– પડલા, રજસ્ત્રાણ, ઝેળી એલપટ્ટો, એ અને માત્રક.
જઘન્ય ચાર- ગુચ્છ નીચેને ગુચ્છ, મુહપત્તિ અને પાત્રકેસરિકા.
સાધ્વીની ઉત્તમ મધ્યમ અને જઘન્ય ઉપધિ
ઉત્તમ આઠ- ચારસંઘાટિક મુખ્ય, પાત્ર, સ્કંધકહ્યું, અન્તર્નિવસની અને બહિર્નિવસની
મધ્યમ તેર- ઝેળી, પડલા, રજસ્ત્રાણ, એ, માત્રક, અવગ્રહાનન્તક, પટ્ટો, અદ્ધોક, ચલણ, કંચુક, ઉત્કંક્ષિકા. વૈકક્ષિકા, કમઢક.
જઘન્ય ચાર- ગુચ્છ, નીચેનેગુચ્છ, મુહપત્તિ અને પાત્ર પંજવાની પાત્રકેસરિકા. -
ઘ ઉપધિનું પ્રમાણ, ૧. પાડ્યું- સરખું અને ગોળ, ગોળાઈમાં પોતાની ત્રણ વેંત અને ચાર આંગળ મધ્યમ પ્રમાણ છે. આથી ઓછું હોય તે જઘન્ય, વધારે હોય તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણનું ગણાય અથવા પોતાના આહાર જેટલું પાડ્યુ.
ૌકવચ્ચ કરનાર આચાચે આપેલું કે પિતાનું નંદીપાત્ર (માટુંપાત્ર) રાખે નગરને રોધ કે અટવી ઉતરતાં વગેરે કારણે આ નંદીપાત્રને ઉપયોગ કરાય.
પાત્રુ મજબૂત, સ્નિગ્ધવર્ણવાળુ, બરાબરળ અને લક્ષણવાળું ગ્રહણ કરવું.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
બળેલું છિદ્રવાળુ કે વળી ગયેલું પાત્રુ રાખવું નહિ. છકાયજીવની રક્ષા માટે પાત્રુ રાખવાનું હોય છે.
પાત્રના ગુણ દેષ वट्टै समचउरंस, हाइ थिरं थावरं च वष्णं च । દુહ વાયાદ્ધ મિત્ર જ ધાળિક્કારું છે શું છે संठियमि भवे लाभो, पतिढा सुपतिहिते । निव्वाणे कित्तिमारोगं, वन्नट्टे नाणसंपया ॥ २ ॥ हुंडे चरित्तभेदा, सबलंभि य चित्तविब्मम जाणे । ટુ સંકો, ર રર ર ને | રૂ पउमुप्पले अकुसलं, सव्वणे वणमादिसे । अंतो बहिं च दटुंमि, मरणं तत्थ निदिसे ॥ ४ ॥
લક્ષણવાળું – ચારે તરફથી સરખું ગોળ, મજબૂત પોતાનું, (ઘેડા દિવસ માટે માગીને રાખેલું નહિ) સ્નિગ્ધવર્ણવાળું હોય તેવું પાત્ર ગ્રહણ કરવું,
લક્ષણવિનાનું ~ ઉંચું નીચું, વળી ગયેલું, છિદ્રવાળું, હોય તે પાત્રા રાખવું નહિ
સખા ગેળ પાત્રાથી લાભ થાય. મજબૂત પાત્રથી ગચ્છની પ્રતિષ્ઠા થાય. વ્રણરહિત પાત્રાથી કીર્તિ અને આરોગ્ય મળે, સિનગ્ધવર્ણવાળા પાત્રાથી જ્ઞાન સંપત્તિ થાય. ઉંચા નીચા પાત્રાથી ચારિત્રને ભેદ-વિનાશ થાય, દેષવાળ પાત્રાથી ગાંડપણ થાય.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬].
પડધીવિનાના પાત્રાથી ગચ્છ અને ચારિત્રમાં સ્થિરતા રહે નહિ.
ખીલા જેવા ઉંચા પાત્રાથી ગ૭ અને ચારિત્રમાં સ્થિરતા રહે નહિ.
કમળ જેવા પહેળા પાત્રાથી અકુશલ થાય, ત્રણ–છિદ્રવાળાપાત્રાથી શરીરમાં ગુમડાં આદિ થાય. અંદર અથવા બહારથી બળેલા પાત્રાથી મરણ થાય.
૨. ઝોળી– પાત્રા બંધાય અને છેડા ચાર આંગળ વધે તેટલા પ્રમાણની રાખવી.
૩-૪-૫. નીચેને, ગુચ્છે- પૂજણ (પાત્રકેસરીકા) આ ત્રણે એક વેંતને ચાર આંગળના રાખવા બને ગુચ્છા ઊનના રાખવા. રજ આદિથી રક્ષા માટે નીચેને ગુચ્છ, ગુચ્છાથી પડલાની પ્રાર્થના કરાય. પાત્રો પ્રમાર્જવા ઝીણું સુંવાળા સુતરાઉ કપડાની પાત્ર કેસરિકા
૬. પડલાં- કેમળ અને મજબૂત રૂતભેદે ત્રણ, પાંચ કે સાત, ભેગાં કરતાં સૂર્યના કિરણે ન દેખાય તેવાં અઢી હાથ લાંબા અને છત્રીસ આંગળ પહેલાં રાખવાં. સારા કે તેથી ઉતરતી કેટીનાં હેતે રૂતુભેટે નીચે પ્રમાણે તે ધારણ કરાય છે.
ઉપગ્રહ ઉપધિનું પ્રમાણ ૧-ર સંથાર, ઉત્તરપટ્ટો-જીવ અને ધુળથી રક્ષણ કરવા માટે. અઢી હાથ લાંબો અને એક હાથ ચાર આંગળ પહેળે રાખ. નીચે સંથારીયુ પાથરી ઉપર ઉત્તરપટ્ટો પાથરે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડેલાં
ઉનાળે | શિયાળે | ચામાસે
ઉત્કૃષ્ટ મજબૂત. મધ્યમ (કંઈકજીણ) જીર્ણ.
ભિક્ષા લેવા જતાં કુલ, પત્ર, ફળ આદિથી રક્ષણ કરવા માટે પાત્રો ઉપર ઢાંકવા. તથા લિંગ ઢાંકવવા માટે ૫ડલાં જોઈએ.
'' ૭. રજસ્ત્રાણ- પાત્રાના પ્રમાણમાં રાખવું. રજ આદિથી રક્ષણ માટે.
૮-૯-૧૦-ત્રણ વસ્ત્રો- શરીર પ્રમાણ, ઓઢતાં ખભા ઉપર રહે. અઢી હાથ પહોળાં, લંબાઈમાં શરીર પ્રમાણ બે સુતરાઉ અને એક ઊનનું.
ઘાસ, અગ્નિ આદિ ગ્રહણ કરવાં ન પડે, તથા ઠંડી આદિથી રક્ષણ થાય તે માટે અને ધર્મધ્યાન, શુકલધ્યાન, સારી રીતે થઈ શકે એ માટે વસ્ત્ર રાખવાનું ભગવાને કહ્યું છે.
૧૧. રજોહરણ– મૂળમાં ઘન, મધ્યમાં સ્થિર અને દશી પાસે કેમળ દશાવાળે દાંડી–નિષદ્યા સાથે પરાયામ અંગુઠાના પર્વમાં પ્રદેશની આંગળી રાખતાં જેટલે પહોલે
૧. હાલમાં ચોલપટ્ટો વપરાતો હોવાથી. પાત્રો ઢાંકવા માટે પડલાનો ઉપયોગ કરાય છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ' [૧૨] ભાગ રહે તેટલી જાડાઇવાળે, રજોહરણ રાખો. મધ્યમાં દેરાથી ત્રણ આંટા મારી બાંધવે. કુલ બત્રીસ આંગળ લાંબે. (દાંડી ગ્રેવીસ આંગળ, દશી આઠ આંગળ) હીન
અધિક હોય તે બને મળીને બત્રીસ આંગળ થાય તેટલે રાખવે. લેવા મૂકવા વગેરે ક્રિયામાં પૂજવા પ્રમાવા તથા સાધુ લિંગ તરીકે રજોહરણ ધારણ કરવાનું પ્રયોજન છે.
૧૨ મુહપત્તિ- સુતરાઉ એક વેંત ચાર આંગળની એક અને બીજી ત્રિકોણ કરીને મુખ ઉપર ઢાંકી પાછળ ગાંઠ બંધાય, તેટલા પ્રમાણુની વસતિ પ્રમાર્જના વખતે બાંધવાં.
સંપાતિમ જીવોની રક્ષણ માટે, બોલતી વખતે મુખ આગળ રાખવા. તથા કાજે લેતાં રજ આદિ મુખમાં પેસી ન જાય તે માટે બીજી નાસિકા સાથે મેઢા ઉપર બાંધવા. એમ બે રાખવી.
૧૩. માત્રક- પ્રસ્થ પ્રમાણ. આચાર્ય આદિને પ્રાગ્ય લેવા માટે. અથવા એદન સુપથી ભરેલું બે ગાઉ ચાલીને આવેલે સાધુ વાપરી શકે તેટલા પ્રમાણનું.
૧૪. ચાલપટ્ટો- સ્થવિર માટે કમળ, બે હાથ લંબાઈને, યુવાન માટે સ્કૂલ ચાર હાથને ગુોન્દ્રિય વગેરે ઢાંકવા માટે ચલપટ્ટો રાખો.
ઉપગ્રહ ઉપધિનું પ્રમાણ ૧-૨. સંથાર–ઉત્તરપટ્ટો- જીવ અને ધુળથી રક્ષણ કરવા માટે અઢી હાથ લાંબે અને એક હાથ ચાર આંગળ પહેળે રાખવે. નીચે સંથારિયું પાથરી ઉપર ઉત્તરપટ્ટો પાથરે. સંથારો ઊનને અને ઉત્તરપટ્ટો સુતરાઉ રાખે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
૩-૪. ઘારીયુ, નીસિથિયું - જીવ રક્ષા માટે. ઘારીયું ગરમ, નીસિથિયું સુતરાઉ રાખવું. એક હાથ પહેલું અને રજોહરણ જેટલું લાંબું રાખવું.
પગ્રહિક ઉપાધિ વર્ષાક૯૫ (કામળી) અને પડતાં આત્મરક્ષા તથા સંયમરક્ષા માટે જેઓ ગોચરી આદિ માટે બહાર જતા હોય તેમણે ચેમાસામાં ડબલ રાખવાં. કેમકે જે એક રાખે તો તે ભીના થયેલા એઢી રાખવાથી પિટના શૂલ વગેરેથી કદાચ મરી જાય, તથા અતિમલીન કપડા ઓઢયા હોય અને ઉપર પાણી પડે તો અપકાય જીની વિરાધના થાય, વળી ગોચરી આદિ માટે બહાર ગયા હોય ત્યાં વરસાદથી ભીનાં થયાં હોય તે ઉપાશ્રયમાં આવીને બીજી ઉપધિને ઉપયોગ કરી શકાય, આ સિવાયની ઉપધિ બહાર જનારને પણ એક એક જ રાખવી.
કપડા શરીર પ્રમાણ કરતાં લાંબાં કે ટુંકા જેવાં મળે તેવાં ગ્રહણ કરવાં, પણ લાંબા હોય તો ફાડવા નહિ અને ટુંકા હોય તે સાંધે કર નહિ.
પગ્રહિક ઉપધિમાં દરેક સાધુને દાંડે યષ્ટિ અને વિષ્ટિ રાખવાની હોય છે, તથા ચર્મ, ચમકેશ (નરેણી આદિ મૂકવા માટેની કથળી) ચપું, અસ્ત્રો, નરેણી,
ગપટ્ટક (સૂરિમંત્રાદિ ગણતા હોય તે) અને પડદે વગેરે ગુરુ-આચાર્યને જ ઔપગ્રહિક ઉપાધિમાં હોય છે, સાધુને નહિ. આ પ્રમાણે સાધુને એઘ ઉપરાંતની તપ સંયમને ઉપકારક એવી ઉપાનહ વગેરે બીજી ઔપગ્રહિક ઉપાધિ જાણવી.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રમાં દંડ પાંચ પ્રકારના છે – ૧. યષ્ટિ–શરીર પ્રમાણ પડદે બાંધવા માટે.
ર, વિયષ્ટિ–શરીર પ્રમાણ કરતાં ચાર આંગળ ન્યૂન-નાસિકા સુધી. ઉપાશ્રયના દ્વારની આડે રાખવા માટે હોય છે.
૩, દંડ- ખભા સુધીને ઋતુબદ્ધકાળમાં ઉપાશ્રયની બહાર ભિક્ષા ભમતાં હાથમાં રાખવા માટે. હાલમાં પ્રાય નાસિકા પ્રમાણ એકજ દડે રાખવામાં આવે છે.
૪. વિદડ- કાખ પ્રમાણ વર્ષાકાળમાં ભિક્ષા ભમતાં ગ્રહણ કરાય છે.
૫, નાલિકા પાણીની ઉંડાઈ માપવા માટે. શરીર પ્રમાણથી ચાર આંગળ અધિક.
યષ્ટિના લક્ષણ એક પર્વની યષ્ટિ હોય તે પ્રશંસાવાળી. બે પર્વની યષ્ટિ હેય તે કલહકારી. ત્રણ પર્વની યષ્ટિ હોય તે લાભકારી. ચાર પર્વની યષ્ટિ હોય તો મૃત્યુકારી.
પાંચ પર્વની યષ્ટિ હોય તો શાંતિકારી, રસ્તામાં કલહ નિવારનારી.
છ પર્વની યષ્ટિ હોય તે કષ્ટકારી. સાત પર્વની યષ્ટિ હોય તે નિરોગી રહે. આઠ પર્વની યષ્ટિ હોય તે સંપત્તિ દૂર કરે. નવ પર્વની યષ્ટિ હોય તે જશ કરનારી. દશ પર્વની યષ્ટિ હેય તે સર્વ રીતે સંપદા કરે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૫]
નીચેથી ચાર આંગળ જાડી, ઉપર પકડવાને ભાગ આઠ આગળ ઉંચાઈને રાખો. દુષ્ટ પશુ, કૂતરા, કાદવ, તથા વિષમ સ્થાનથી રક્ષા માટે યષ્ટિ રાખવામાં આવે છે. તથા તે તપ અને સંયમને પણ વધારે છે. કેવી રીતે? મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા જ્ઞાન મેળવાય છે, જ્ઞાન માટે શરીર, શરીરના રક્ષણ માટે યષ્ટિ આદિ ઉપકરણો છે.
પાત્ર આદિ જે જ્ઞાનાદિના ઉપકાર માટે થાય, તે ઉપકરણ કહેવાય અને જે જ્ઞાન આદિના ઉપકાર માટે ન થાય તે સર્વ અધિકરણ કહેવાય.
ઉગમ ઉત્પાદન અને એષણાના દેથી રહિત તેમજ પ્રકટ જેની પડિલેહણ કરી શકાય એવી ઉપધિ સાધુએ રાખવી જોઈએ.
સંયમની સાધના કરવા માટે ઉપધિ રાખવી. તે ઉપાધિ ઉપર મૂચ્છ રાખવી નહિ. કેમકે પુછ દિ કુત્તે મૂચ્છ એ પરિગ્રહ કહ્યો છે.
अज्ज्ञत्थविसोहीए उवगरण बाहिर परिहरतो । अपरिग्गहीत्ति भणिओ, जिणेहिं तेलुकदंसीहिं ॥
આત્મ ભાવની વિશુદ્ધિ ધરતો સાધુ વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ બાહ્ય ઉપકરણને સેવતો થકે પણ અપરિગ્રહી છે, એમ રોલેકયદર્શી શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોએ કહ્યું છે.
અહીં દિગમ્બર મતવાળે કઈ શંકા કરે કે “ઉપકરણ હેવા છતાં નિગFથ કહેવાય તે પછી ગૃહસ્થ પણ ઉપકરણ રાખે છે, તેથી ગૃહસ્થ પણ નિગ્રંથ કહેવાશે. તેને
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધાનમાં શાસ્ત્રકાર જણાવે છે કે અધ્યાત્મની વિશુદ્ધિએ કરીને સાધુ, ઉપકરણ હોવા છતાં નિગ્રંથ કહેવાય છે. જે અધ્યાત્મવિશુદ્ધિ ન માને, તે આખે લેક જીવથી વ્યાપ્ત છે, તેમાં નગ્નપણે ફરતાં એવા તમેને પણ હિંસકપણું કેમ નહિ આવે? આવશે જ. માટે આત્મભાવની વિશુદ્ધિથી જ જેમ તમારે અહિંસકપણું માનવાનું રહેશે તેમ અહીં પણ આત્મભાવવિશુદ્ધિથી સાધુને નિષ્પરિગ્રહીપણું છે. ગૃહસ્થને એ ભાવ આવી શકતું નથી માટે તે નિષ્પરિગ્રહી નહિ થાય.
અહિંસકપણું પણ શ્રી જિનેશ્વરભગવતેએ, આત્માની વિશુદ્ધિમાં કહેલું છે. જેમકે ઈર્યાસમિતિયુક્ત એવા સાધુના પગ નીચે કદાચ બેઈન્ડિયાદિ જીવની વિરાધના થઈ જાય, તે પણ (મન, વચન, કાયાથી તે નિર્દોષ હોવાથી) તે નિમિત્તને સૂકમ પણ પાપબંધ તે સાધુને લાગતું નથી. રોગપ્રત્યયિકબંધ તે પહેલા સમયે બંધાય અને બીજા સમયે ભગવાઈ જાય છે.
જ્યારે પ્રમત્તપુરુષથી જે હિંસા થાય, તેને હિંસાજન્ય કર્મબંધ તે પુરુષને અવશ્ય થાય છે; ઉપરાંત હિંસા ન થાય તે પણ હિંસાજન્ય પાપકર્મથી તે બંધાય છે. એટલે પ્રમાદી જ હિંસક ગણાય છે. કહ્યું છે કે – आया चेव अहिंसा, आयाहिंसत्ति निच्छओ एसो । जो हाइ अप्पमत्तो, अहिंसओ हिंसओ इयरो ॥
નિશ્ચયથી આત્મા એજ હિંસક છે અને આત્મા એજ અહિંસક છે, જે અપ્રમત્ત છે તે અહિંસક છે અને
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
જે પ્રમત્ત છે તે હિંસક છે.
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના શાસનમાં પરિણામ એ પ્રધાન વસ્તુ છે, આ ઉપરથી જેઓ બાહ્ય કિયા મૂકીને એકલા પરિણામને જ પકડે છે, તેઓએ ધ્યાનમાં રાખવું કે “બાહ્ય ક્રિયાની શુદ્ધિ વિના પરિણામની શુદ્ધિ પણ જીવમાં આવી શકતી નથી. માટે વ્યવહાર અને નિશ્ચય એજ મેક્ષને માગ છે.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોકો ચા શુ હોટ લ અનાયતન વર્જન દ્વાર. 1930-3600/73
ઉપર મુજબ વિધિપૂર્વક ઉપકરણને ધારણ કરતે સાધુ સદાષાથી રહિત આયતન એટલે ગુણેાના સ્થાનભૂત બને છે અને જે સાધુ અવિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરેલ ઉપધિ આદિ ધારણ કરે છે તે અનાયતન-ગુણાના અસ્થાનરૂપ થાય છે.
અનાયતન, સાવદ્ય, અશાધિસ્થાન, કુશીલસ સગ આ શબ્દો, એક અથને જણાવનારાછે.
આયતન, નિરવદ્ય, શાધિસ્થાન, સુશીલસ સ, આયતનના વાચક છે.
સાધુએ અનાયતનના સ્થાન છેાડીને આયતનનાં સ્થાન સેવવા જોઇએ.
અનાયતન સ્થાન બે પ્રકારના- ૧. દ્રવ્ય અનાયતન સ્થાન, ૨. ભાવ અનાયતન સ્થાન.
દ્રવ્ય અનાયતન સ્થાન- રૂદ્ર આદિનાં ઘર વગેરે, ભાવ અનાયતન સ્થાન- લૌકિક અને લેાકેાત્તર લૌકિક ભાવ અનાયતન સ્થાન- વેશ્યા, દાસી, તિય ચા, ચારણેા, શાકયાદિ, બ્રાહ્મણા આદિ રહેલા હોય.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
તથા સ્મશાન, શિકારી, સિપાઈઓ, ભીલ, માછીમાર આદિ હેય તથા લેકમાં દુર્ગછાને પાત્ર નિંદનીયસ્થાન હય, તે બધાં લૌકિક ભાવ અનાયતન સ્થાને કહેવાય છે.
આવાં સ્થાનમાં સાધુએ તથા સાધ્વીએ ક્ષણવાર પણ રહેવું ન જોઈએ. કેમકે “પવન, જેવી ગંધ હોય તેવી ગંધને લઈ જાય છે. તેથી અનાયતન સ્થાનમાં રહેવાથી સંસર્ગ દેષ લાગે છે.
લેકોત્તર ભાવ અનાયતન સ્થાન- જેઓએ દીક્ષા લીધેલી છે અને સમર્થ હોવા છતાં સંયમયોગેની હાની કરતાં હેય અર્થાત્ સંયમનું બરાબર પાલન કરતાં ન હોય, તેવા સાધુની સાથે વસવું નહિ. તેમજ તેમના સંસગ પણ કરે નહિ. કેમકે “આંબા અને લીમડાનાં મૂળીયા ભેગાં થયેલાં હોય તો જેમ આંબાનું મધુરપણું નાશ પામે છે અને તેનાં ફળે કડવાં થાય છે. તેમ સારાં સાધુ હેય તેના ગુણે નાશ પામે છે અને દુર્ગણે આવતાં વાર લાગતી નથી.
પ્રશ્ન- “સંસર્ગથી દોષ જ થાય” એવું એકાંત નથી. કેમકે શેરડીની વાડીમાં લાંબા કાળ સુધી રહેલે નતંબ (એક જાતના ઘાસને સાંથે) કેમ મધુર થતું નથી ? તથા વૈડુર્યરત્ન કાચના ટુકડાઓ સાથે લાંબે ટાઈમ રાખવા છતાં કેમ કાચરૂપ થતું નથી ?
જવાબ- જગતમાં દ્રવ્ય બે પ્રકારના છે. એક ભાવક એટલે જેવા સંસર્ગમાં આવે તેવાં બની જાય અને બીજા અભાવુક એટલે બીજાના સંસમાં ગમે
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિ૭૦]
તેટલા આવવા છતાં હોય તેવાંને તેવાં રહે.
વૈદુર્યરત્ન, મણી આદિ બીજાં દ્રવ્યથી અભાવુક છે. જ્યારે આમ્રવૃક્ષ આદિ ભાવુક છે.
ભાવુક દ્રવ્યમાં તેના સોમા ભાગ જેટલું લવણ આદિ વ્યાપ્ત થાય, તે તે આખુ દ્રવ્ય લવણભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. ચર્મ–કા ઠાદિના સેમા ભાગમાં પણ જે લવણની ખાણ વગેરેનાં લવણ [મીઠાને સ્પર્શ થઈ જાય તો તે આખું ચર્મકાષ્ઠાદિ લવણમય થઈ નાશ પામી જાય છે. તે પ્રમાણે કુશીલને સંસર્ગ સાધુ સમૂહ [ઘણું સાધુઓને દૂષિત કરે છે. માટે કુશીલને સંસર્ગ કરે નહિ.
જીવ અનાદિ કાળથી સંસારમાં ભમી રહ્યો છે, તેથી અનાદિ કાળને અભ્યાસ હોવાથી દોષ આવતાં વાર લાગતી નથી, જ્યારે ગુણે મહા મુશ્કેલીઓ આવે છે, પાછા સંસર્ગ દેષથી ગુણો ચાલ્યા જતાં વાર લાગતી નથી.
| નદીઓનું મધુર પાણી સમુદ્રમાં મળતાં ખારૂં બની જાય છે, તેમ શીલવાન એ પણ સાધુ કુશીલ સાધુને સંગ કરે તે પિતાના ગુણોને નાશ કરે છે.
જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રને ઉપઘાત (હાની) થાય એમ હોય, તેવા અનાયતન સ્થાનોને પાપભીરૂ સાધુએ તુરત ત્યાગ કર.
અનાયતન સ્થાને. जत्थ साहम्मिया बहवे, भिन्नचित्ता अणारिया । मूलगुणपडिसेवी, अणायतनं तं वियणाहि ॥ १ ॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] जत्थ साहम्मिया वहवे, भिन्नचित्ता अणारिया । :उतरगुणपडिसेवी, अणायतनं तं वियणाहि ॥ २ ॥ जत्थ साहम्मिया बहवे, भिन्नचित्ता अणारिया । लिंगवेसपडिच्छन्ना, अणायतनं तं वियाणाहि ॥३॥
જ્યાં ઘણું સાધમિકે (સાધુઓ) શ્રદ્ધા સંવેગ વિનાના અનાર્ય હાય, મૂલગુણ– પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મિથુન, પરિગ્રહને સેવતાં હોય, તેને અનાયતન જાણે.
જ્યાં ઘણા સાધુએ શ્રદ્ધા સંવેગ વિનાના અનાર્ય હેય, ઉત્તરગુણપિંડવિશુદ્ધિ વગેરેના દોષે કરતાં હોય, તેને અનાયતન જાણે.
જ્યાં ઘણું સાધુએ શ્રધ્ધા સંવેગ વિનાના અનાય હોય, બ્રાહ્યથી વેશને ધારણ કરતાં હેય (મૂલગુણ ઉત્તર ગુણના દેને સેવતાં હોય) તેને અનાયતન જાણે.
આયતન કોને કહેવાય? આયતન બે પ્રકારે. દ્રવ્ય આયતન અને ભાવ આયતન.
દ્રવ્ય આયતન સ્થાન-જિનમંદિર, ઉપાશ્રય આદિ.
ભાવ આયતન સ્થાન-ત્રણ પ્રકારે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ.
जत्थ साहम्मिया बहवे, सीलमंता बहुस्सुया । चरित्तायार संपन्ना, आयतनं तं वियाणाहि ॥
જ્યાં સાધુએ ઘણું શીલવાન બહુશ્રુત (જ્ઞાનવાળા)
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭]
ચારિત્રાચારનું પાલન કરતા હોય તેને આયતન જાણેા. આવા સાધુઓની સાથે વસવું જોઇએ.
सुंदरजण संसग्गी, सीलदरिर्द्दपि कुइ सील । जह मेरुगिरीजार्थं तणपि कणगत्तणमुवे ||
સારા માણસે (સાધુ) ના સંસ, એ શીલગુણાથી દરિદ્ર (શીલ આદિ ગુણ્ણા વિનાના) હોય તેા પણ તેને શીલ આદિ ગુણાવાળા મનાવે છે. જેમ મેરૂ પર્વત ઉપર ઉગેલુ ઘાસ પણ સેાનાપણાને પામે છે. તેમ સારા ગુણવાળાના સંસગ કરવાથી પેાતાનામાં તેવા ગુણ્ણા ન હેાય તેા પણ તેવા ગુણેા પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું પ્રતિસેવના દ્વાર.
આયતનનુ· સેવન કરતા-એટલે સારા શીલવાન, સારા જ્ઞાનવાન અને સારા ચારિત્રવાન સાધુઓની સાથે રહેતાં પણ સાધુને ‘કટકપથ’ (રસ્તામાં ચાલતાં કાંટા આદિ) ની જેમ કદાચ રાગ દ્વેષ આવી જાય અને તેથી વિરૂદ્ધ આચરણ થઈ જાય. તે નીચે પ્રમાણે
મૂલગુણમાં છ પ્રકારે– પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, રાત્રિèાજન સ`બધી કાઈ દાષા લાગી જાગ.
ઉત્તરગુણમાં ત્રણ પ્રકારે- ઉદ્ગમ, ઉત્પાદના, અને એષણા સંબધી કેાઇ દોષો લાગી જાય. આ પ્રતિસેવન કહેવાય-એટલે દાષાનુ` સેવવું તે.
એકાર્થિક નામેા- પ્રતિસેવના, મલિન, ભગ, વિરાધના, સ્ખલના, ઉપઘાત, અશુધ્ધ, અને સમલીકરણ. પ્રતિસેવનાથી બચવાના માર્ગો
[ ૧ ક્ષમાશીલ, ઉપશાંત, દાન્ત, બનવું. બાહ્ય વિષ
[] આવા બ્રેકેટનુ· લખાણુ મહાનીસૌથ સૂત્રનાં પ્રથમ અધ્યયન સલુધરણ ઉપર પૂજય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભાનુવિજયજી ગણિવરે આપેલી વાચનાના આધારે કેટલુક આપવામાં આવ્યુ છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૪]
ચામાં દોષનું દર્શન કરવુ. જિતેન્દ્રિય-ઈન્દ્રિયને આંતરમાં દોરે. અંતરમાં વાળે, અર્થાત્ વિષયને નહિ સેવવામાં તૃપ્તિવાળા, નિઃસ્પૃહી, સત્યભાષી, ત્રિવિધે ષટ્કાયજીવાની હિંસાથી અટકવુ.... મન, વચન, કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિઓને રાકવી. સ્ત્રી કથા અને સ્રી સંસથી દૂર રહેવુ. સ્ત્રીના અંગેાપાંગ નિરખવાથી વિરામ પામવું. ઉપાંગ એટલે એક અ'ગુઠા પણ જોવાને નહિ, આ જીવનનું ઘડતર છે. જેમ સતીનું જીવન ઘડતર એટલે, એના સેા વના આયુષ્યમાં એક વખત પણ શીયળના ભંગ થવા ન દે તેમ સાધુ જીવનનું ઘડતર એટલે પેાતાના જીવન પર્યંત એકવાર પણ શીલને ભંગ નહિ, અર્થાત્ સાધુના માટે જે અયેાગ્ય પ્રવૃત્તિએ છે. તેનુ લેશમાત્ર પણ સ્થાન સાધુ જીવનમાં ન હોય, એણે તે સમજી રખેલુ હોધ કે આ આપણી દિશા જ નહિ’ માન સરેાવરના હુસે સમજી રાખેલું ાય છે કે આ ઘાસના છુંછા ચાવવાના આપણા ખેારાક જ નહિ' તેમ સાધુ વિચારે કે આપણે ઉચ્ચખાનદાનીવાળા, હવે આપણા શરીરને કે મનને આ શૈાલે જ નહિ. આ વિચાર હાય તા સ્ત્રાની સામે આંખ પણ ઉંચી ન થાય, અને આ પાપ છૂટે ત્યારે જ ઉચ્ચ તત્ત્વની રમણતા અંતરમાં ચાલે પણ જો ઇન્દ્રિયાના વિષયા મગજમાં રમતાં હાય એટલે પરમ તત્ત્વાના વિચારા મગજમાં ન રમી શકે.
વળી પેાતાના શરીરપર પણ નિમમત્વ ભાવવાળા,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
એટલું જ નહિ પણ દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિથી પણ અપ્રિતિબદ્ધ. દ્રવ્યપ્રતિમધ– મારે તેા આવુ દ્રવ્ય હોય તેા જ ચાલે. વજ્ર, પાત્ર, આહાર મારા મન માન્યા ન હેાય, તે ન ચાલે ન નભી શકે’ આવુ હાય તેા દ્રવ્ય પ્રતિબંધ છે. ગવાસ અને ભવભ્રમણાથી ભય પામેલા આત્માએ આવા દ્રવ્ય પ્રતિબંધથી રહિત અનવું જોઈએ.
ક્ષેત્રપ્રતિબ`ધ– ‘મારે તે આવી જ વસતિ જોઈએ. અભ્યાસ માટે આવા જ હાલ જોઈએ. વિહારમાં મારાથી આટલેા જ વિહાર થશે, અથવા તે મને ગુજરાતમાં જ ફાવશે. મારવાડ ખારખાડ નહિ' આ ક્ષેત્ર પ્રતિબંધ છે. આ પણ ન જોઇએ.
જ
કાળપ્રતિબંધ- આપણાથી તે સાંજને વિહાર થઈ શકે, ચાર વખત ગેાચરી વિના ન ચાલે, અમુક કાળે જાગતા ન રહેવાય. અમુક નિદ્રા તા જોઈએ જ' આ કાળપ્રિબંધ છે. આ પ્રતિબધ ન જોઇએ. ભાવપ્રતિમ ધ- આપણે તે સાધુએ ખામેાશવાળા જોઇએ. ચડભડીયા નહિ ચાલે, ગુરૂ મહારાજ આવા જ જોઇએ ટાણા ટપકા મારનાર ન ચાલે. ગુરુ એમ વિચારે કે શિષ્ય વિનીત જ જોઇએ, સામેા ઉત્તર આપે તેવા ન જોઇએ' ગુરુ આમ વિચારે તે તે પણ પડે. ભાવ પ્રતિ ધમાં આ પ્રતિમધ આત્માને આરધના ના બદલે વિરાધનામાં લઈ જાય.
પ્રતિબંધ એટલે માનસિક પરાધીનતા. પ્રતિબધાને નિવારવાના માટે વિચારણા
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭]
૧. જે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિના પ્રતિબંધ મારા આત્માંને ગળિચે અનાવે છે. જેની રટણા મગજમા પેસી જઇને ઉલ્કાપાત મચાવે છે. તેની ઝ ંખના શુ ? વળી જેની પાસે એટલે પુણ્યાય નથી, જેની પાસે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિના તેવા અનુકૂળ સચાગેા નથી તે કેવી રીતે ચલાવે છે? બી. એ. સુધીને અભ્યાસ કરનારા એક નાની કેાટડીમાં પડયા રહે છે. ભણવાનું ત્યાં, ખાવાનુ ત્યાં, નાના ભાઈ બહેનાના કકળાટ પણ ત્યાં સભળાય, ત્યાં એ શી રીતે ચલાવતા હશે?
આજે એવી પણ ખાઈએ છે કે જેને સાસુને ભયંકર તાપ સહેવા પડે છે. પતિની મારઝુડમાં જીવન વિતાવવું પડે છે. છતાં જીવન નિભાવે છે. તેની સામે આપણને શુ એવા ત્રાસ છે? એવી શું પ્રતિકૂળતાઓ છે ? નથી એવા ત્રાસ કે નથી એવી પ્રતિકૂળતાએ ઉપરથી કેટલી સગવડા છે. તે શાને પ્રતિખંધમાં પડવું ?
૨. આત્મામાં ગુણેાની સ્થિરતા અને ગુણસ્થાનકની ઉન્નતિ, સહી લેવાથી-ખમી ખાવાથી આવે કે મન માન્યુ કરવાથી આવે ? આ વિચારીએ ત્યાં દ્રવ્યક્ષેત્રાદિ ઉલટા પડતાં દેખાય કે આનંદ થાય. ‘સારૂ થયુ` સહવાને વખત આવ્યા, ચાલા ઉન્નતિ સાધવાના અવકાશ મળી ગયા.’
૩, કનેા ક્ષય અનુકૂળતાએ વધાવી લેવામાં નથી પણ પ્રતિકુળતાએ વધાવી લેવામાં છે.
૪. ધી તરીકેની કસોટી પણ પ્રતિકૂળતાએ સહવામાં છે, માટે જે આવ્યુ તે ખરેખર છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૭] ૫. આપણે સાધના શાની કરવાની છે? આ દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિની અનુકૂળતા મેળવવાની કે મેક્ષની? રાત દિવસ વિચારણા શાસ્ત્રોની કરવાની કે આ ક્ષેત્રાદિની?
૬. આ દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિની અનુકૂળતાની વિચારણા, ઉંચી તત્વની વિચારણા મૂકાવી જડપુગલની ગડમથલ કરાવે છે. અસંયમ પા૫ છે અને તે અનેક પ્રકારે છે.
હિંસાદિ પા૫, શબ્દાદિ વિષયે, ઇન્દ્રિયની પરવશતા, કષાયોની પરવશતા, મન વચન કાયાને દંડ.
હિંસા- પૃથ્વી આદિ છ ભેદ આદિમાં થાય.
મૃષા- પારમાર્થિક અને સર્વોત્તમ જે પરમ અર્થ મેક્ષ, તેની સાથે સંબંધ રાખનાર તાત્ત્વિક ધર્મના હિતેપદેશ છોડીને મૃષાવાદ કરવો.
ચેરી- ઉદ્દગમ, ઉત્પાદના, એષણ અને માંડલીના દેષ યુત ગોચરી વાપરે તે ચારી છે. તેવી રીતે ઉપાધિ ઉપકરણ, પાણી, આહાર વગેરે અશુદ્ધ વાપરે છે તે પણ ચોરી છે. તીર્થકરની આજ્ઞા વિરુદ્ધ હોવાથી તીથકરઅદત્ત લાગે. સ્વામિ-માલિકની રજા સિવાયનું સ્વામિઅદત્ત જીવની રજા સિવાય (સચિત્ત વાપરવું) થયદત્ત ગુરુની આજ્ઞા સિવાય કરવું તે ગુરુઅદર લાગે છે.
મિથુન- માત્ર મનથી પણ દિવ્ય (દેવતાઈ) કામ રતિના સુખને કે દારિક (મનુષ્ય આદિના) રતિસુખને ચિંતવે તેને અબ્રહ્મચારી માને. . !
તમે ભલે અબ્રહ્મચર્યનું પાપ નથી કર્યું પણ સ્ત્રીની કથા કરી, અને સ્ત્રીની વસતિમાં રહ્યાઆજે બ્રહાચર્યની વાડ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭]
વિરાધી એટલે બ્રહ્મચય ના ભંગ થયે! અરે સરાગષ્ટિ કરે તે પણ બ્રહ્મચર્યના ભંજક છે. સરાગદૃષ્ટિ તા મહાઝેર છે. પરિગ્રહ- સખ્યા અને પ્રમાણથી વધારે એવુ જે ધર્મપકરણ તે પરિગ્રહ પાપ છે, એથી આગળ વધીને જેટલી વસ્તુ ઉપર મૂર્છા હોય તે પરિગ્રહ.
અપ્રશસ્ત યાગાનું આચરણ તે હિંસા, થેાડો પણ આરંભ તે હિંસા.
કષાયભાવથી કે ક્રુર ભાવથી ક્લુષિત થયેલી વાણી અને સાવદ્ય વચન એ મૃષાવાદ.
એક તણખલાને પણ માલિકની રજા વિના લેવી તે ચારી.
હસ્તક,શબ્દાદિ વિષયમાં આસક્તિ હોય તે
મૈથુન.
જ્યાં મૂર્છા, લેાભ, કાંક્ષા, મમત્વ હોય તે પરિગ્રહ, ઉણાદરી ન રાખે અને આકઠું વાપરે તે રાત્રિભાજન, શબ્દાદિ વિષયા- ચાહે ઈષ્ટ હોય કે અનિષ્ટ હાય એના ઉપર ન રાગ કરવા કે ન દ્વેષ કરવા. રાગ દ્વેષ કરવાથી આત્મા કથી બંધાય છે.
ચાર કષાયા- ક્રોધ, માન, માયા, લેાભથી કમ અધાય છે.
યેાગા- મન વચન કાયાનેા ખાટા પ્રયોગ–અશુભ વિચાર, વાણી અને પ્રવૃત્તિથી કમ બંધાય છે.]
ચારિત્રનું પાલન કરતાં જે જે વિરૂધ્ધ આચરણુ થાય તેને પ્રતિસેવના કહેવાય.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ છઠ્ઠ આલોચના દ્વારા
આલેચને બે પ્રકારે– મૂલગુણ સંબંધી અને ઉત્તરગુણ સંબંધી.
આ બને આલેચના સાધુ, સાધ્વીવમાં ચાર કાનવાળી થાય છે. કેવી રીતે ?
સાધુમાં એક આચાર્ય અને આલેચના કરનાર સાધુ, એમ બેના થઈ ચાર કાન, સાધ્વીમાં એક પ્રવતિની અને આલેચના કરનાર સાધ્વી, એમ એના થઈ ચાર કાન. તેઓ આચાર્ય પાસે મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણની આલોચના કરે બનેના મળી આઠ કાનવાળી આલેચના થાય. એક આચાર્ય અને તેમની સાથે એક સાધુના મળી ચાર કાન તથા પ્રવર્તિની અને બીજી સાથ્વી આલોચનાકારી એમ ચારેના મળીને આઠકાન થાય. આચાર્ય વૃદ્ધ હોય તો કાનવાળી પણ આલોચના થાય.
સાધ્વીએ આચાર્ય પાસે આલેચના લેતી વખતે પાસે બીજી સાથ્વી અવશ્ય રાખવી. એકલી સાધ્વીએ કદી આલોચના ન કરવી.
ઉત્સર્ગ રીતે આલેચના આચાર્ય મહારાજ પાસે કરવી જોઈએ. આચાર્ય મહારાજ ન હોય, તો બીજા દેશ ગામમાં તપાસ કરીને આચાર્ય મહારાજ પાસે આલેચના.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૦] કરવી. આચાર્ય મહારાજ ન હોય, તે ગીતાથની પાસે આલેચના કરવી. ગીતાર્થ પણ ન મળે તો યાવત્ છેલ્લે શ્રીસિદ્ધ ભગવંતની સાક્ષીએ પણ અવશ્ય આલોચના કરી આત્મશુદ્ધિ કરવી.
આચાર્ય ભગવંત જે આલેચના આપે તેને તે રીતે પૂર્ણ કરવી જોઈએ.
આલેનાનાં એકાર્થિક નામો- આલેચના, વિકટના, શુધિ, સદ્દભાવદાયના, નિંદના, ગહ, વિકુટ્ટણું, સલૂધ્ધરણ
શિલ્ય બે પ્રકારનાં છે. સૂક્ષ્મ અને બાદર બને ત્રણ ત્રણ પ્રકારે ઘોર ઉઘેર ઉગ્રતરઘેર
૧. ઘોર-અનન્તાનુ બંધી અપ્રત્યાખ્યાની પ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજ્વલનની માયા.
૨. ઉગ્ર ઘોર- અનતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજવલનની માન યુકત માયા.
૩. ઉગ્રતરર અનન્તાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાનીય પ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજ્વલનની કેધ, લોભ, માનયુકત માયા
સૂક્ષ્મ કે બાદર કઈ પણ શલ્ય હાય, તે તેને તત્કાળ અને જલ્દી ઉધ્ધાર કરવું જોઈએ. કેમકે શલ્યને ઉધાર કરે એ એક મહાન ધર્મ છે.
એક ક્ષણવાર પણ શલ્ય સહિત રહેવું ન જોઈએ કેમકે – - ઘરમાં નાના સાપલીયાને ફરતું જોઈ મનુષ્ય, એમ વિચારે કે “આમા શું આતે નાનું છે. આમ એની
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧ ઉપેક્ષા કરે છે, તે નાનું પણ સાપલીયું ડંખ મારે.
- નાના પણ અગ્નિના કણયાની ઉપેક્ષા કરી, તેને બુઝવવામાં ન આવે તે, થોડી વારમાં ભડકો થઈ આખા નગરને પણ બાળી નાખે.
તેવી રીતે કેઈ નાનું પણ પાપશલ્ય સેવ્યું અને તેને તત્કાળ ઉધયું નહિ. તે કરોડો ભવભવાંતરમાં સંતાપનું સ્થાન બને છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામીજી ભગવાનને પૂછે કે –
ભયવં! આ જે પાપશલ્ય છે, તે ઉધરવાં અત્યંત મુકેલ છે, સુરુધિર છે. કેમકે ઘણુ જણ એવા છે કે પિતાના ધારેલા ઘેર તપથી પતે શલ્યને ઉધયું માનતા હોય છતાં જાણી શકતા નથી કે હજુ શલ્ય ઉધરાયું નથી. અર્થાત્ તે શલ્યને સેવ્યા પછી પોતાની કલ્પનાથી તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી લે. અથવા તેનું જે પ્રાયશ્ચિત્ત હોય તેનાથી દશ ગણું પ્રાયશ્ચિત્ત કરે પણ એમ વાસ્તવિક રીતે શલ્ય ઉધ્ધરાતું નથી. કેમકે “તેણે વિધિપૂર્વક ગુરુ સમક્ષ પ્રગટ નથી કર્યું તેથી, શ્રી ગૌતમ સ્વામીજી કહે છે કે પ્રભુ! શોધ્ધાર દુષ્કર છે.”
પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ! જે શલ્ય ભવાંતરમાં સર્વ અંગે પાંગને ભેદી નાખે તેવા અત્યંત દુષ્કર પણ શલ્યને ઉદધાર કરે હોય તે તેને પણમાગ કહેલાજ છે. અર્થાત્ શલ્યને ઉધાર શાસ્ત્રોક્ત માથી સુકર છે. તે કેવી રીતે ? કયે માગ ? ---"
,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૨]
શલ્યાય્યારના ઉપાય- સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ જ્ઞાન, સમ્યગ્ ચારિત્ર આ ત્રણેનુ એકી કરણ તે શલ્યા
ધારના ઉપાય છે.
-
જેમ કેાઇ ક્ષત્રિય લડાઇમાં ગયા જીત્યેા પરંતુ લડાઈમાં તીક્ષ્ણ ખાણેાના ઘા પડયા હાય, તેમાં કેાઇ ખાણા ઝેરી પણ હાય, તેના શલ્યે શરીરમાં ગૂઢ ખની ગયાં હાય, કેટલાંક શક્ષ્ચા છુપાઇ ગયાં, હાય, કેટલાક બહાર દેખાતાં હાય, ત્યારે કેટલાક હાડકામાં પેસી ગયાં હોય કેટલાંક વળી શરીરના ઠેઠ અંદરના ભાગમાં પેઠેલાં હોય ક્ષત્રિય છે તે જીતેલેા પણ અંદરના શલ્યાનું શું?
તેમ અહીં આપણે સૌંસાર પર વિજય મેળવ્યે અર્થાત્ દીક્ષા લઇને સસારથી બહાર નીકળ્યા. પરંતુ જે શ૨ા અંદર પેઠાં તેનુ શુ?
પેલા ક્ષત્રિયને જે શલ્યે! બહાર છે તે શલ્ય તરીકેની ગરજ નથી સારતાં પરંતુ જે અંદર છે તેનેા નિમૂળ ઉધ્ધાર કરવા પડે. તેવી રીતે આપણે શલ્યેાધ્ધાર કરવા માટે સમગ્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને એકમેક કરીએ તા શલ્યના ઉધ્ધાર થાય.
તાત્પ – શલ્ય એટલે માત્ર કાઇ પાપ કર્યુ છે અને તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાનું મન થતું નથી. અથવા તે માત્ર બચાવ કરી લે કે આમાં કઇ ખાસ પાપ નથી.’
સામાન્ય રીતે કષાયા અને સંજ્ઞાઓ, તેની લાગણીઓ, વિષયાના પક્ષપાત વગેરે જે હૃદયમાં ઘર કરી ગયાં હાય છે, તેનાથી કેટલાકના મન બગાડવાના સ્વભાવ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
નહિ તી
ક વાઇન
૧૮૩ હેય છે, કેટલાકની વૃત્તિઓ જ પાપી રહ્યા કરે છે, જે ત્યાગ અને વૈરાગ્યની વૃત્તિઓ રહેવી જોઈએ તે નહિ. આ બધાં શલ્ય આત્મ સ્વભાવમાં ઘર કરી ગયાં છે. તેને ઉધાર કરવાનું છે. તેને ઉપાય પ્રભુએ બતાવ્યો કે “સમ્યગ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને એકભૂત કરી દેવાં.
શલ્ય એટલે શુ? પ્રચ્છન્ન પાપની વિધિસર આલોચના, પ્રાયશ્ચિત્ત નહિ. તેવું જ બીજું મહાશલ્ય આપણું સ્વભાવગત થઈ ગયેલી બેટી લાગણીઓ, પાપવૃત્તિઓ અને અન્યતમ કષા. જેવા કે વાતવાતમાં વાંકુ જ પડે, તેમ કઈ સારી વસ્તુ જુવે કે લેભાઈ જ પડે, જેમાં કાંઈ ન લેવાનું ન દેવાનું હોય, પરંતુ સહેજે આકર્ષાઈ જાય.” આ બધા શોને પણ ઉધ્ધાર કરવાનું છે, માટે સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રનું એકીકરણ જોઈએ.
મદના આઠ સ્થાને કોઈને કઈ રીતે શલ્યને આત્મામાં સુરક્ષિત રાખે છે, પરંતુ શલ્યને ઉદ્ધાર ન થવા દે.
મદના આઠ સ્થાને – ૧-૨ જાતિ અને કુળનો મદ હોય, એટલે આત્મા વિચારે કે “લે કે મને ઉચ્ચ જાતિમાં અને ઉચ્ચ કુળમાં જન્મેલા તરીકે ઓળખે છે અને હું આ બધું મારું પેલ બહાર પાડી દઉં તે લોકો શું ધારે ? ઉચ્ચ જાતિ કુળમાં જન્મેલા અને આ પાપી વગેરે.
૩. રૂપને મદ હોય, તે મનમાં થાય કે “આલોચના કરશું અને કદાચ પ્રાયશ્ચિત્તમાં ખૂબ આયબીલ ને ની આપશે, તે મારું સુંદર રૂપ ખરાબ થઈ જશે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૪]
૪. મળનેા મદ હાયતા વિચારે કે છ મહિનાના તપ આપશે, તે ખધું ખળ ખલાસ. શરીર બધું સુકાઈ જશે.’
૫. લાભના મદ હાય, તે વિચારે કે જ્યાં હું જાઉં ત્યાં ખસ, લીલા લહેર હુ. છુ. તે। સમુદાય સુખે સુખે નભે છે, હુ' આવેા લાભની લબ્ધિવાળા અને આલેચના કરૂં તેા બધા શુ ધા૨ે ?”
૬. તપના મવાળા તા એમજ માની લે કે મારે તે। તપથી જ શુદ્ધિ છે.
૭. ઐશ્વ ના મદ હાય, તે વિચારે કે મારે આટલા શિષ્યા, આટ આટલા ભક્તો શ્રાવકે। તે મારાથી આ બધું કેમ આલુાચાય ?’
૮. જ્ઞાનને મદ હોય, તેા તેની વાત જ એર છે. એ એમ વિચારે કે “મને બધીજ ખબર છે ને હું મારી મેળે જ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી લઈશ.'
આ રીતે આઠે મદ અંતરને શુદ્ધ થવા નથી દેતાં. મદ્ય મેટા કે મેટી શકિતવાળાને જ થાય તેવુ... પણ નથી, સાવ નાના હોય, અલ્પ શકિતવાળા હાય, છતાં પેાતાનું જે કંઇ થાડુ છે. તેના ઉપર પણ મત્યુ થઈ શકે.
મન ઘણી વખત એમ વિચારે કે ‘કદાચ આલેચના દેનારની દૃષ્ટિમાં હું ખરાબ દેખાઇશ તે ?” પરંતુ આ માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. કેમકે ગીતાર્થા મહાપુરુષા ‘સાગર વર ગંભીરા હેાય છે. વળી આ પણ મનની ખાટી માન્યતા છે કે ‘આપણે અંતરની મલિન વૃત્તિએની, કષાય કે વિષયનાં આકષ ણાની આલેાચના ન કરીએ, તેા મેટા
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧િ૮૫] આપણું માટે ધારી લે કે “આ સાધુ નિરતિચાર ચારિત્ર પાળનારે છે, અથવા આપણને સારા સાધુ માને. પરંતુ આ ભ્રમરૂપ કલ્પના છે, તેને કાઢી નાંખવી જોઈએ. કેમકે ખરી રીતે આપણું જે જીવન છે તેને મોટા સમક્ષ નગ્ન રીતે બતાવવાનું છે. તેથી આલોચના દેનારને લાગે કે “આ શુદ્ધ હૃદયને છે, ભવભીરૂ છે.”
જે અંદર શલ્ય રાખ્યું તે કરોડ વર્ષને કરેલ તપ પણ નકામે. માટે આલેચના કરતાં સહેજ પણ પિતાની મેટાઈનું આલંબન થઈ ગયું, તે પૂર્ણપણે નિઃશલ્ય ન થઈ શકાય. માટે જરા પણ છુપાવ્યા વિના અત્યંત લઘુપણે પૂર્ણ આલેચના કરવી.
કેવી થયાના ભાવે શ્રી વીર પરમાત્મા શ્રી ગૌતમસ્વામીજીને કહે છે કે હે ગૌતમ ! જે ભાવે આલોચના કરતાં જીએ કેવળજ્ઞાન લીધું તે ભાવોને સાંભળ.
૧. સંવેગ-અત્યંત નિર્મળ શ્રદ્ધા સાથે મહાવૈરાગ્યની પરિણતિ. એમ સંવેગથી આલેચના કરતાં કરતાં ભાવ આલેચનાથી ત્યાં ને ત્યાં કેવળી બન્યા. આવા કેઇ આલોચના વડે કેવળી બને, તે ભાવાલાચાન કેવળી કહેવાય,
૨. કેટલાક “હું હમણાં ગુરુ મહારાજ પાસે જાઉં અને બધું મારું દુસ્કૃત કહી દઉં, કે હું દુષ્ટ કેવું ઘેર પાપ મેં કર્યું? આમ વિચારીને ગુરુ પાસે જવા એક પગલું ભરે. ત્યાંજ કેવળી બને.
૩. તેવી રીતે ગુરુ મહારાજ પાસે જઈને કહેવા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮]
માટે માં ખાલે ત્યાં કેવળી અને.
૪. કેટલાક આત્માએ ગુરુ મહારાજ પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, તે સાંભળતાં સાંભળતાં કેવળી.
૫. જ્યારે કેઇક પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને ઉઠયા પછી મહાવૈરાગ્યની ઉમિ જાગતાં કેવળી અને. અથવા તે આલેાચના પૂર્વ ઉત્કટ વૈરાગ્યથી કેવળી અને.
૬. કેટલાક આલેાચના કર્યાં બાદ કેવળી.
૭. કેટલાક ‘અરે હું પાપાત્મા’ એટલે વિચાર કરતાં કેવળી. ઝાંઝરીઆ મુનિવરનેા ઘાત કરનાર રાજા, આ રીતે કેવળી બન્યા. ગુરુ હાજર નહાતા, પર`તુ અંતરમાં પાશ્ચાત્તાપ થયા અરે હું આવેા ઘાતકી પાપાત્મા.’
૮. કેટલાકને લાગ્યું કે ‘હા હા! ઉત્સૂત્ર માર્ગોમાં હું લાગી ગયા. જ્ઞાનીની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ ચાલ્યા. અને પશ્ચાત્તાપ કરતાં કેવળી.
·
૯. જે આત્માનું અખડિતશીલ છે. તે વિચારે છે કે ‘બસ હવે હું સ્હેજ પણ સાવદ્ય ચેાગ સેવું નહિ.’ આ અખંડ નિર્ધા કરતાં કેવળી.
૧૦. ઉપરાષ્ત નિર્ધાર કર્યો. પછી, આગળ વધીને પેાતાના જીવનનાં દુષ્કાય બદલ એટલેા બધા પશ્ચાત્તાપ થાય કે એના બદલામાં હું શું કરૂ! તે માટે આ વિચારે છે કે તપ સથમ વ્રતની ખૂબ રક્ષા કરૂ' આ વિચારમાં કેવળી. અહી એ રીતે પણ કેવળી થાય કે હું તપની ખૂબ રક્ષા કરૂં, હું સયમની ખૂબ રક્ષા કરૂ'. એ રીતે તપ, સયમ અને વ્રતની જુદી જુદી ભાવના કરતાં કેવળી અને.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧િ૮૭] ૧૧. મારાથી થઈ ગયેલાં પાપની નિંદા ગહ કરું છું એ ભાવે નિંદા ગહ કરતાં કેવળી બને.
૧૨. “સર્વથા શીલનું રક્ષણ કરૂં. અને કેટીપૂરક તપ વડે લગાતાર પ્રાયશ્ચિત્તને વહન કરૂં” આ ભાવનામાં કેવળી.
૧૩. શરીર વસ્ત્રાદિનું પરિકર્મ કંઈ જ ન કરૂં. ઠંડી આવે અને થાય છે કે “લાવ બારણાની જયણું કરૂં” આ પરિકમ છે. જિનકપીને સ્વકૃત પરિકમે પણ ન ખપે, તેમ હું નિરિકમ બનું, શરીરને ખણું પણ નહિ. આંખને પલકારે પણ મારું ચાલે તો ન કરું, આ પ્રકારની ભાવનામાં ચઢેલા કેવળી.
૧૪. “વધુ બોલવાથી અને આહટ્ટ દેહદૃ વિચારણાથી પાપબંધ થઈ રહ્યો છે, માટે મૌનવ્રતમાં એક કે બે પ્રહર આવી જાઉં” આ ભાવનામાં કેવળી.
૧૫. “અરે! ભાઈ! સંયમ તે દુરારાધ્ય છે, તેને દીર્ઘકાળ પાળવાની મારી શક્તિ નથી, માટે અનશન કરી લઉ આ વિચારણા કરતાં કેવળી. કેમકે હદય કર્મની રજ નહિ ચટવા માટે એટલું બધુ રૂક્ષ બની ગયું છે. જે રૂક્ષતાએ એક પણ ઘાતકર્મને ચાંટવા માટે રાગાદિની સિનગ્ધતા રહેવા જ દીધી નથી.
૧૬. પિતાના આત્માના દે દુષ્ક જે “મારૂં શું થશે એમ વિચારી નવકાર ગણવા માંડયા ત્યાં કેવળી. નિત્ય આલોચના કરતાં કેવળી.
૧૭. શલ્ય રહિત થયા પછી કેવળી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૮]
૧૮. શલ્યદ્વાર કરતાં કરતાં કેવળી.
૧૯ આવી શદ્વારની કિયા પિતાને મળી, તેમાં પિતાની જાતને ધન્ય માને ધડહં આવી અભૂત સામગ્રી મને મળી, આમ અનુમોદના કરતાં કેવળી.
- ૨૦ હવે હું સશલ્ય અવસ્થામાં રહી શકું એમ નથી. આવી સારી સામગ્રી મને મળી છતાં હજુ હું કેમ સંપૂર્ણ જ્ઞાનવાળે, ઉન્નતિવાળે, દેષ રહિત બનતું નથી.” આમ વિચારી આલેચના કરવા આઠેક પગલાં ચાલે ત્યાં કેવળી.
૨૧. ગુરુમહારાજ કહે કે “તારે પંદર દિવસનું પ્રાયશ્ચિત્ત તારે ચાતુર્માસનું પ્રાયશ્ચિત્ત અને તારે સંવત્સરનું પ્રાયશ્ચિત્ત” આ સાંભળતાં તે તે આત્મા કેવળી.
૨૨“અરે ! જીવન ચંચળ છે, મનુષ્યભવ અનિત્ય અને ક્ષણમાં વિણસી જાય તેવું છે. આ ભાવનામાં કેવળી.
૨૩. આલેચના નિંદા કરી, ચિત્ય અને સાધુઓને વંદી, દુષ્કર એવા પ્રાયશ્ચિત્તને કરતે હોય, એવી રીતે લાખ ઉપસર્ગોને સહન કરતે કેવળી બને.
' ૨૪. પ્રાયશ્ચિત્તને લઈને એક હાથ પાછો ફરે ત્યાં કેવળી.
૨૫. પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને આસને જાય ત્યાં કેવળી.
૨૬. ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત આપે કે “તારે આઠ કવળનું એકાસણું કરવું? આ સાંભળતાં અથવા આઠ કવળને આહાર કરે ત્યાં કેવળી,
૨છે. કેટલાંકને દાણાનું પ્રાયશ્ચિત આપે, તે સાંભળતાં
ઉપર પ્રાયભિળતા અથ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮]
કેવળી.
૨૮. કેટલાક પ્રાયશ્ચિત્તને વહન કરવાની શરૂઆત કરે ત્યાં કેવળ
૨૯. કેટલાક પ્રાયશ્ચિત્તને વહન કરવાનાં કાળમાં
કેવળી.
૩૦. કેટલાક પ્રાયશ્ચિત્તને સમાપ્તિ કરે ત્યાં કેવળી. ૩૧. અરે ! મારી શુદ્ધિ થાય એવી નથી અને બહારથી મને કાઇ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ આપે એમ નથી.' આમ વિચારતાં કેટલાક કેવળી.
૩૨. એકે હજુ પ્રાયશ્ચિત્ત વહન કર્યું નથી. ખીજાએ વહન કર્યુ. છે અથવા કરે છે ત્યાં કેવળી મને છે. ૩૩. ‘જેનાથી આત્મામાં શુદ્ધિ આવે-નિઃશલ્યતા આવે છે, તેવા પ્રાયશ્ચિત્તને હું વહન કર્.' આવું વિચારતાં કેવળી.
૩૪. ‘તે તે શલ્યેાને હું રાકુડ કે જેનાથી મારે તપ સફળ થાય.' આવી ભાવના કરતાં કરતાં કેવળી. ૩૫. ‘કેવું પ્રાયશ્ચિત્ત આચરતા હું એસ.’ આવી જે ઉગ્ન ભાવના કરી, ત્યાં કેવળી.
૩૬. ‘અહા ! હું શ્રી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાને લંઘનારા છું, માટે પ્રાણના ત્યાગ કરૂ...' આ ભાવનામાં કેવળી.
૩૭. ‘અરે! મને શરીર તે ખીજું મળશે, પણ કલુષિત જીવન કહે છે કે ફ્રીથી એધી નહિ મળે' આવે પશ્ચાતાપ કરતાં કેવળી.
૩૮. આ શરીર તે મને બહુ સરસ મળી ગયું
1
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯]
છે, કે જેથી પાપાને બાળી નાખું.' આવા પ્રકારની વિચારણામાં કેવળી.
૩૯. ‘અનાદિના પાપમલને હું ધેાઈ નાખું.’ આ ભાવનામાં કેવળી.
૪૦. વળી, હવેથી પ્રમાદવશ એવુ' નહિ આચરૢ.' આમ વિચારતાં કેવળી.
૪૧. ‘આ મારા દેહ-આ મારૂં શરીર ક્ષણિક છે’ આવી વિચારણામાં કર્મોની નિર્જરા કરતાં કેવળી.
૪૨. આ શરીર ધારણ કરવાના સાર નિષ્કલંક સયમ છે.' આ ભાવનામાં કેવળી.
૪૩. ‘હું મનથી પણ શીલને ન ખ`ડુ અને જો ભગ થઈ જાય, તે પ્રાણને ધારણ કરૂ નહિ, મારા જીવ કાઢી નાખું.’ આવી ભાવના ભાવતાં કેવળી.
હે ગૌતમ ! તુ' એમ ન સમજીશ કે આવા એકાદ એ કેવળી થયા હશે.? અરે! કાળ અનાદિકાળથી ચાલ્યે આવે છે, તેમાં અનંતા આત્માઓ એવા થઇ ગયા કે જેએ આલેક્સના કરતાં કરતાં કેવળી અન્યા અને અનંતા પ્રાયશ્ચિત્ત કરતાં કરતાં વળી બન્યાં.]
LI
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
IS
'F
'
સાતમું વિશુદ્ધિ દ્વાર.
)
ધીરપુરુષોએ, જ્ઞાની ભગવંતેએ શોધ્ધાર કરવાનું ફરમાવ્યું છે, તે જાણીને સુવિહિત લોકે તેને જીવનમાં આચરીને પિતાના આત્માની શુદ્ધિ કરે છે.
શુદ્ધિ બે પ્રકારે – ૧. દ્રવ્યશુધિ. ૨. ભાવશુધિ. ૧. દ્રવ્યશુદ્ધિ- વસ્ત્ર આદિને ચકખાં કરવા.
૨૪ ભાવશુદ્ધિ- મૂલગુણ અને ઉત્તર ગુણેમાં જે દોષ લાગ્યા હોય, તેની આલોચના પાયશ્ચિત્ત દ્વારા શુધ્ધિ કરવી,
જાતિ, કુલ, બળ રૂપાદિ છત્રીસ ગુણેથી યુક્ત એવા આચાર્યને પણ શુધિ કરવાનો અવસર આવે તે બીજાની સાક્ષીએ કરવી જોઈએ. જેમ હોંશીયાર વૈદ્યને પણ પિતાની જાત માટેની ચિકિત્સા તે બીજાની પાસેથી લેવી પડે છે. અર્થાત્ બીજા વૈદ્ય પાસે જઈ પિતાને રેગ આદિ કહે છે, તે વૈદ્ય તે સાંભળીને તપાસીને રોગને દૂર કરવાને આરંભ કરે છે, તેમ પોતે પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિ જાણતા હોય, તે પણ અવશ્ય બીજાની પાસે આવેચના કરી શુધિ કરવી જોઈએ.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨] આવા આચાર્યને પણ બીજા આગળ આલોચનાની જરૂર છે, તે પછી બીજાની તે શી વાત. માટે સર્વ કેઈએ ગુરુ સમક્ષ વિનયભૂત અંજલી જોડી આત્માની શુદ્ધિ કરવી. આ સાર છે.” 'न हु सुज्ज्ञई ससल्लो, जह भणिय सासणे धुवमयाणं । उध्धरियसव्वसल्लो, सुज्ज्ञइ जीवे। धुयकिलेसे।' ॥
જેમણે આત્માને સવરજમલ દૂર કર્યો છે તેવા શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના શાસનમાં ફરમાવ્યું છે કે જે આત્મા સશડ્યું છે તેની શુદ્ધિ થતી નથી. સર્વ શલ્યોને જે ઉદ્ધાર કરે છે, તે જ આત્મા શુદ્ધ બને છે.’
| દોષે કેવી રીતે લાગે?
૧. સહસા, ૨. અજ્ઞાનતાથી, ૩. ભયથી, ૪. બીજાની પ્રેરણાથી, ૫. સંકટમાં, ૬. રેગની પીડામાં, ૭. મૂઢતાથી ૮. રાગ દ્વેષથી.
૧. સહસા- પગલું જોઈને ઉપાડયું ત્યાં સુધી નીચે કાંઈ ન હતું, પણ પગ મૂકતાં જ નીચે કેઈ જીવ આવી જાય. વગેરેથી.
૨. અજ્ઞાનતાથી–લાકડાં ઉપર નિગોદ વગેરે હોય પણ તેના જ્ઞાન વિના તેને લૂંછી નાખ્યું. વગેરેથી.
૩. ભયથી- જુઠું બેલે, પૂછે તેને જો ઉત્તર આપે. વગેરેથી.
૪. બીજાની પ્રેરણાથી- બીજાએ આડુંઅવળું સમજાવી દીધું ને તે મુજબ અકાર્ય કરે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૩]
૫. સ’કેટમાં- વિહાર આર્દ્રમાં ભૂખ તૃષા લાગી હાય, ત્યારે આહારાદિની શુદ્ધિની પૂરી તપાસ કર્યા સિવાય વાપરી લેવુ' વગેરેથી.
૬, રાગની પીડામાં- આધામિ આદિ વાપરતાં ૭. મૂઢતાથી- ખ્યાલ નહિ રહેવાથી. ૮. રાગદ્વેષથી- રાગ તથા દ્વેષથી ઢોષો લાગે. આલાચના કેવી રીતે કરવી?
ગુરુ પાસે જઇ વિનયપૂર્વક એ હાથ જોડીને જે રીતે દાષા થયા હેાય, તે બધા દાષા શલ્યરહિત રીતે, જેવી રીતે નાનું બાળક પેાતાની માતા પાસે જેવું હાય તેવું સરળ રીતે કહી દે છે તેવી રીતે ગુરુ રૂપી માતા આગળ માયા અને મદથી રહિત થઈ દાષા જણાવીને પેાતાની આત્મ શુદ્ધિ કરવી જોઇએ.
પ્રગટ
[ સ્પષ્ટપણે તારાં પાપકાર્યા તું ગુરુ આગળ કરીશ, તેા હે જીવ! તારા ઉદ્ધાર થઇ જશે. અરે! માત્ર ‘કહેવા જાઉં છુ” આ અવસ્થામાં જ ઘણાં પાપ તે ખલાસ થઈ જશે. તથા પાપનું પ્રગટીકરણ કરીશ કે જેથી ગુરૂ મહારાજના પ્રેમ તારા ઉપર ઉતરશે અને તારૂં નક્કર સ્થાન એ પૂજ્યના હૃદયમાં નક્કી થશે, તેા ભલા! તેના જેવા મેટા લાભ બીજો કર્યા! અવસરે ગુરુ મહારાજ એવી સારણાં વારણાં કરશે, કે તારૂ' જીવન ધન્ય બની જશે. પશુ આ કયારે બને? જો દિલ તદ્દન સ્પષ્ટ શુદ્ધ સાફ કર્યુ” હાય તા ગુરુની ભવ્ય પ્રેરણા રૂપ જડી બુટ્ટીએ મળે. ]
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯િ૪]
ન થાય . આથી હિસા
શલ્યને ઉધાર કર્યા પછી માર્ગના જાણ આચાર્ય. ભગવંત જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, તેને તે રીતે વિધિ પૂર્વક પૂર્ણ કરી આપવું જોઈએ. કે જેથી અનવસ્થા પ્રસંગ ન થાય.
અનવસ્થા એટલે અકાર્ય થાય તેની આલેચના ન કરે અથવા આલેચને લઈને તે પૂર્ણ ન કરે, તે બીજા સાધુને થાય કે “પ્રાણિ હિંસા આદિમાં કંઈ પ્રાયશ્ચિત્ત આવતું નથી, તેથી પ્રાણિ હિંસા આદિ કરવામાં કંઈ દોષ લાગતું નથી. આથી બીજે સાધુ પાપ કાયર કરે. અનવસ્થા ન થાય, તે માટે સાધુએ પ્રાયશ્ચિત્ત આચરવું જોઈએ.
આત્મ-શુદ્ધિ નહિ કરવાથી થતું નુકશાન. नवि तं सत्यं व विसं व, दुष्पउत्तो व कुणइ वेयालो । जंतं व दुप्पउत्त, सप्पो व पमाइणो कुध्धा ॥१॥ जं कुणइ भावसल्लं अणुधियं उत्तमट्रकाल भि । दुल्लभबाढीयत्तं, अणंतस सारियतं च ॥२॥
શસ્ત્ર, ઝેર, જે નુકશાન નથી કરતાં, કોઈ વેતાલની સાધના કરી પણ અવળી કરી તેથી વેતાલ પ્રતિકૂલ થઈને જે દુઃખ નથી આપતે, ઉલટું ચાલેલું યંત્ર જે નુકશાન નથી કરતું, કે કોપાયમાન થયેલે સર્પ જે નુકશાન નથી કરતો, તેનાથી કંઈ ગણું દુખ શલ્યને ઉધ્ધાર–આત્મશુદ્ધિ નહિ કરવાથી થાય છે. શસ્ત્ર આદિના દુઃખથી બહુ બહુ તે એક ભવનું જ મરણ થાય, જ્યારે આત્મશુદ્ધિ નહિ કરવાથી દુર્લભધિપણું અને અનંત સંસારીપણું આ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫)
બે ભયંકર નુકશાન થાય છે. માટે સાધુએ સર્વ અકાર્યપાપની આલેચના કરી આત્મશુદ્ધિ કરવી જોઈએ.
ગારવ રહિતપણે આચના કરવાથી મુનિ ભવ– સંસારરૂપી લતાના ભૂલને છેદી નાખે છે, તથા માયાશલ્ય, નિદાન શલ્ય અને મિથ્યાદશન શલ્યને દૂર કરે છે.
જેમ મજુર માથે ઉપાડેલા ભારને નીચે મૂકવાથી હળવે થાય છે, તેમ સાધુ ગુરુની પાસે શલ્ય રહિત પાપોની આલેચના નિંદા, ગહ કરવાથી કમરૂપી ભારથી હળવે થાય છે.
સર્વ શાથી શુધ્ધ બનેલે સાધુ ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન અનશનમાં અત્યંત ઉપગવાળે થઈ મરણાંતિક આરાધના કરતે રાધા વેધને સાધે છે. એટલે સમાધિપૂર્વક કાલ કરી પિતાને ઉત્તમાર્થ સાધી શકે છે.
આરાધના કરવાથી થતા લાભ. आराहणाइ जुत्तो, सम्मं कारुण सुविहिओ कालं । उक्कोसं तिनि भवे गंतूण लभेज्ज निव्वाणं ॥
આરાધનામાં તત્પર સાધુ સારી રીતે આરાધના કરી, સમાધિ પૂર્વક કાલ કરે તે ત્રીજા ભવે અવશ્ય મેક્ષ પામે છે.
શકા- શાસ્ત્રમાં આવે છે કે “સર્વવિરતિ સામાયિક પ્રાપ્ત કરેલો આત્મા ઉત્કૃષ્ટથી આઠમા ભવે મોક્ષ પામે છે અને જઘન્યથી તે જ ભવમાં મેક્ષ પામે છે, જ્યારે તમે ત્રીજે ભવે મોક્ષ પામે છે. એમ કહ્યું, તે તે ન જઘન્ય થયું કે ને ઉત્કૃષ્ટ થયું. ---
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૬]
સમાધાન- “જઘન્યથી તેજ ભવે મોક્ષ પામે અને ઉત્કૃષ્ટથી આઠમા ભવે મોક્ષ પામે એમ જે કહેલું છે તે વચન વજઋષભનારાંચ (પ્રથમ) સંઘયણવાળાને આશ્રીને કહેલું છે. અહીં જે ત્રીજે ભવે મેક્ષ પામે એમ કહ્યું તે છેવટ્ટા (છેલ્લા) સંઘયણવાળાને માટે છે. છેવટ્ટે સંઘયણવાળે આ મા અતિશય આરાધના કરે તે ત્રીજે ભવે અવશ્ય મેક્ષ પામે છે. અહીં ઉત્કૃષ્ટ” વચન ભવગણને અર્થે નથી પણ અતિશય થતી આરાધનાના અથમાં છે, તેમ છેવટ્ટા સંધયણવાળાને ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાથી જઘન્ય ત્રીજા ભવે અને ઉત્કટે આઠમા ભવે મેક્ષે જવામાં હરકત નથી. . एवं सामायारिं, जुजता चरणकरणमाउत्ता । साहू खवंति कम्म अणेगभवसंचियमणतं ॥
ચરણકરણમાં આયુકત સાધુ, આ પ્રમાણેની સામચારીનું પાલન કરતાં અનેક ભવમાં બાંધેલા અનંતા કર્મોને ખપાવે છે.
दिव्यदर्भावतीपूर्या, चातुमसिस्थितेन हि । ર-મૂ-જો િવર્ષે, પsળે વિમાવિતઃ આશા नित्यानन्दारव्यसाधुना, सुकृतं यदुपार्जितम् । क्षेमं भवतु भव्यानां, वर्य योकृतिनानयार ॥२॥
“ઇતિ શ્રી
ઘનિયુક્તિ પરાગ.”
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ.
૯
૧૮
૧૮
૧૯
૨૭
૨૮
૩૦
૩૦
૩૦
૩૧
૩૨
3V
४०
૪૫
૪૮
૫૪
૫૬
૫૬
પ
૫૭
લીટી.
૩
૪
૧૧
૧૭
૧૨
७
८
૧૪
૧૭
૧૬
૧
૧
૨૩
૨૩
૧૩
[es]
શુધ્ધિ પ્રત્રક
અશુધ્ધ.
૬ ૦
આશિવાદિ
૧૫
૧૫
૫
ઉપવ પેાતપેતાના
ઉપદ્રવ. પેાતપાતાના
દશમી લીટી પછી તેા તે માટે ક્રાણુ જશે ! ત્યારે બધા સાધુઓ કહે કે હું જઇશ હું જÙશ’ આચાય તે વખતે વૈયાવચ્ચ કરનાર, યેાગવહન કરનાર, ગ્લાન વગેરે કારણેા જણાવી, તે કામ' આટલું વધારી લેવું.
ભગત
દેખતા
નિષ
તર
શુ. ૧૦ લેાક, અશિવાદિ.
અન્યધામિક
૦ વાળ વૃદ્
તેવા
જીવની હિસા
ગધાકથી
નવકારથી
ભગવત
દેખાતા.
નિષદ્યુ.
તર.
અન્યધા િક.
૦ વાળા વૃદ્ધ.
તેવી.
જીવની હિંસા.
ગધેાદકથી.
નવકારશી.
કૃત.
તુરત આહાર. હૌદ્ય સાધુ.
આવીને.
પુત
આહાર તુરત
બૈદ્ય સાધુ
આ વીને
ધર્માસ્તિકા યાદિની ધર્માસ્તિકાયાદ્મિની.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮].
૫૮
૪
૬૩
૨
૦ ૧
છેટલી
૮૦
૮૧
'
ને
ત
૯૪
કટ
सजम मि
૧૦૧
૧૧૩ ૧૧૭ ૧૧૭ ૧૨૩
વસિતમાં
વસતિમાં. પહેલે પેરેગ્રાફ છે તે બીજે વાંચે. ગીતાથ
ગીતાર્થ. વોશાવરચ
બેયાવ. લઈનસર
લાઈનસર, કાયિકદિ
કાયિકાદિ. ઈરિયાવાહી ઈરિયાવહી. ન્માન
સન્માન. અસહિષ્ણુ અસહિ.
ધૃત, વસ
વસ્ત્ર.
સંગમંમિ. ચંખમ
ચરમ, પીલત.
પાલિત. નિખિદ્ધ
નિસિહ,
હોય તે. જુગુસિતલા જુગુપ્તિસ. ચંડાદિ
ચંડાલાદિ. मुक्लजो
મુકો. મુખી
સુખી. લૌકિક
લૌકિક. આ ગાઢ
આગઢ, પ્રાયશ્ચિત્તવાળા પ્રાયશ્ચિત્તવાળા. સધુ
સાધુ પ્રાધુર્ણકના માધુર્ણકના. संजमाए
કg. બબ્લિક
લબ્ધિક,
હાય
૧૨૩
જ છે ” ? આ જ - ર કે જે આ - ૨ જ છે જ જે
૧૨૩ ૧૨૭.
૧૩૨
૧૩૮
૧૩૮.
,
૧૩૯ ૧૪૧ ૧૪૫ ૧૪૫
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧િ૯]
૫
૧૦
वुठी
૧૪૮ ૧૪૮ ૧૪૯ ૧૫૬ ૧૫૬ ૧૫૭ ૧૫૮
ધો.
૧૪ ૧૭
૧૪
૨૦
૧૫૯
૧૧
૧૬ ૦ ૧૬૦
વશીકરણકૃત વશ કરણુકૃત. જાપા
જાતા.
યુ. ઓધે ધ
એલ. ખંઘી
ખુધી. વૈકવચ્ચે
વૈયાવચ્ચ. दड्ड मि
મિ. નીચેને નીચેનેગુચછે. છેલ્લી પાંચ લીટી કાઢી નાખવી. સંસગ
સંસર્ગ. ભાવક
ભાવુક. वियाणाहि
वियाणाहि. રખેલું હેધ રાખેલું હોય. કાળપ્રિબંધ કાળ પ્રતિબંધ. આરધના
આરાધના, ભાવચન
ભાવાચન, નિર્ધા
નિર્ધાર. बुयरयाण.
૧૨
છેલ્લી
૧૬૯ ૧૭૦ ૧૭૧ ૧૭૪ ૧૭૫ ૧૭૫ ૧૮૫ ૧૮૬ ૧૯૨
૨૧.
૧૯
धुवमयाण
મુક – છોટુભાઈ ધનાભાઈ પટેલે છાપ્યાં પૃ. ૧થી ૧૯૮ મુકણસ્થાન:– પ્રતિમા પ્રન્ટરી–બોરસદ. (જિ. ખેડા)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ नमुकलावा સtee, श्रीआय ટાઈટલ * સુલેખા પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ : ડીસા.