Book Title: Jinabhashita 2007 06 07
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Sarvoday Jain Vidyapith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524318/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2538 zrI di. jaina atizaya kSetra kuNDalagiri konI jI, pATana ke jina mandira-samUha kI jhA~kI ASAr3ha, vi.saM. 2064 jUna-julAI, 2007 www.malyA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe 37 zIla, nasIle dravya ke sevana se naza jAya / saMta - zAstra - saMgati kare, aura zIla kasa jAya // 38 jaTharAnala anusAra ho, bhojana kA pariNAma / bhAvoM ke anusAra hI, karma-bandha-phala-kAma // 39 nasa nasa mAnasa rasa, nase, nase moha kA vaMza / lase hRdaya meM basa bhale, jinopAsanA aMza // 40 yama-saMyama - dama-niyama le, kara Agama abhyAsa / udAsa jaga se, dAsa bana prabhu kA so saMnyAsa // 41 guru caraNoM kI zaraNa meM, prabhu para ho vizvAsa / akSaya-sukha ke viSaya meM, saMzaya kA ho nAza // 42 svayaM tire, nA tAratI kabhI akelI nAva / pUjA nAvika kI karo, bane pUjya taba nAva // 43 nahIM vyakti ko pakar3a tU, vastu-dharma ko jAna / mAna tathA bahumAna virATatA kA gAna // 44 varNa lAbha varadAna hai, saMkara se ho dUra / nIra - dUdha meM le milA, Aka-dUdha nA bhUla // 45 gagana cUmate zikhara haiM, bhU-sparzI kyoM dvAra ? batA jinAlaya ye rahe, nata bana, mata mada dhAra // 46 sAra-sAra kA grahaNa ho, asAra ko phaTakAra / nahIM cAlanI tuma bano, karo sUpa-satkAra // 47 nayana-nIra lakha nayana meM, AtA yadi nA nIra / nIra poMchanA pUchanA, uparila uparila pIra // 48 bar3e-bar3e nA pApa hoM, bar3I-bar3I nA bhUla / camar3I damar3I ke lie pagar3I para kyoM dhUla ? | 49 eka tarapha se mitratA, sahI nahIM vaha mitra / anala pavana kA mitra, nA pavana anala kA mitra // 50 vigata anAgata Aja kA, ho sakatA zraddhAna / zuddhAtama kA dhyAna to ghara meM kabhI na mAna // 51 mAtrA maulika kaba rahI, guNavattA anamola / jitanA bar3hatA Dhola hai, utanI bar3hatI pola // 52 cAva-bhAva se dharma kara, ujjvala kara le bhaal| mAla nahIM para bhAva se, bana tU mAlAmAla // 53 mohI jar3a se bhramita ho, jJAnI to bhrama khoya / nIra uSNa ho anala se, kahA~ uSNa hima hoya // 54 sAgara kA jala tapa rahA, megha barasate nIra / baha-baha vaha sAgara mile, yahI nIra kI pIra // 'pUrNodayazataka' se sAbhAra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji. naM. UPHIN/2006/16750 jUna-julAI 2007 varSa 6, aGka 6-7 mAsika jinabhASita pRSTha sampAdaka antastattva pro. ratanacandra jaina . AcArya zrI vidyAsAgara jI ke dohe A.pR.2 kAryAlaya * kathAe~ : muni zrI samatA sAgara jI e/2, mAnasarovara, zAhapurA * bhagavAn aranAtha bhopAla-462 039 (ma.pra.) * bhagavAn mallinAtha phona naM. 0755-2424666 sampAdakIya : zubhopayoga kSAyopazamikabhAva bhI hai sahayogI sampAdaka lekha paM. mUlacandra luhAr3iyA, madanagaMja kizanagar3ha * cAturmAsa kA niyama : sva. paM. jugalakizora jI mukhtAra paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA * mUrtinirmANa kI prAcIna rIti DaoN. zItalacandra jaina, jayapura : sva.paM. milApacandra jI kaTAriyA 13 DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta sallekhanA AtmahatyA nahIM : pro. bhAgacandra jaina 'bhAskara' 16 pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN. surendra jaina 'bhAratI', burahAnapura * sallekhanA : dehavisarjana kI vaijJAnika prakriyA bra. puSpA jaina ziromaNi saMrakSaka * zramaNa ke mUlaguNoM kA naitika, sAmAjika evaM vaijJAnika zrI ratanalAla ka~varalAla pATanI dRSTikoNa DaoN. zreyAMsakamAra jaina (me. Ara.ke.mArbala) * rAtri meM devapUjana karanA Agama-sammata nahIM kizanagar3ha (rAja.) : paM. pulaka goyala, indaura zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura * jIvadharma ke pravartaka bhagavAn vRSabhadeva (AdinAtha) : paM. anantaballe jainadarzanAcArya 31 prakAzaka * kavivara paM. daulatarAma jaina : sumata kumAra jaina sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, * 1857 ke mahAsabhA ke do jaina mahAnAyaka : DaoN. jyoti jaina AgarA-282 002 (u.pra.) . jijJAsA-samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A phona : 0562-2851428, 2852278| prativedana * eka anupama Ayojana zrutArAdhanA zivira sadasyatA zulka DaoN. narendra kumAra jaina ziromaNi saMrakSaka 5,00,000 ru. AcArya zrI vidyAsAgara jI se patrakAroM kI bAtacIta parama saMrakSaka 51,000 ru. DaoN. narendra kumAra jaina saMrakSaka 5,000 ru. AjIvana 500 ru. |- kavitA : zrutapaMcamIparva-vandanASTaka vArSika 100 ru. : pratiSThAcArya paM. pavana kumAra zAstrI 'dIvAna' A.pR. 3 samAcAra 12, 20, 22, 27,45 sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| eka prati 10 ru. lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| 'jinabhASita' se sambandhita samasta vivAdoM ke liye nyAyakSetra bhopAla hI mAnya hogaa| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya zubhopayoga kSAyopazamikabhAva bhI hai kuNDalapura (damoha, ma.pra.) meM dinAMka 14 maI se 16 maI 2007 taka sampanna zrutArAdhanA zivira meM paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI ne vidvAnoM ko eka isa mahattvapUrNa tathya se avagata karAyA ki zubhopayoga kevala audayika hI nahIM hotA, apitu aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhI hotA hai| digambara jainoM kA jo varga caturtha guNasthAna meM zuddhopayoga kI utpatti mAnatA hai, vaha yaha bhI mAnatA hai ki zubhopayoga audayikabhAva hai, usase karmoM kA bandha hotA hai, ataH mokSa meM bAdhaka hone se heya hai| zubhopayoga ke audayikabhAva hone ke pramANa meM vaha varga AcArya jayasena ke nimnalikhita vacana uddhRta karatA hai, jinameM unhoMne mithyAdRSTi ko kadAcit zubhopayoga bhI hone kI bAta kahI hai "--- tatraivaM kathaJcit pariNAmitve sati ajJAnI bahirAtmA mithyAdRSTirjIvo viSayakaSAyarUpAzubhopayogapariNAmaM kroti| kadacitpunazcidAnandaikasvabhAvaM zuddhAtmAnaM tyaktvA bho cadAnandakamvabhAvaM zadAtmAnaM tyaktvA bhogAkAMkSA-nidAnasvarUpaM zabhopayogapariNAma ca kroti|" (tAtparyavRtti / samayasAra / gA. 74 'jIvaNibaddhA ee')| anuvAda- "--- isa prakAra jIva ke kathaMcit pariNAmI hone se ajJAnI, bahirAtmA, mithyAdRSTi jIva viSayakaSAyarUpa azubhopayogapariNAma karatA hai aura kadAcit cidAnandaikasvabhAva-zaddhAtmA ko chor3akara bhogAkAMkSAnidAnasvarUpa zubhopayoga pariNAma bhI karatA hai|" AcArya jayasena ne pravacanasAra kI tAtparyavRtti meM bhI kahA hai "yadA --- samyaktvapUrvakaH zubhopayogo bhavati tadA mukhyavRttyA puNyabandho bhavati paramparayA nirvANaM c| nocet punnybndhmaatrmev|" (tA.va./ pravacanasAra / 3/55) / anuvAda- "jaba --- samyaktvapUrvaka zubhopayoga hotA hai, taba sAkSAt puNyabandha hotA hai aura paramparayA nirvANa, anyathA (zubhopayoga ke samyaktvapUrvaka na hone para) kevala puNyabandha hotA hai|" yahA~ AcArya jayasena ne 'nocet' (anyathA) zabda se sUcita kiyA hai ki mithyAtva kI avasthA meM bhI zubhopayoga hotA hai| mithyAdRSTi ko honevAlA zubhopayoga nizcitarUpa se mithyAtva aura anantAnubandhIkaSAya ke mandodaya kA pariNAma hai| ataH vaha audayikabhAva hai| mithyAdRSTiguNasthAna ko audayikabhAva kahA bhI gayA hai| AcArya amRtacandra jI ne bhI mohanIya ke udaya meM zubhAzubha upayoga kI utpatti batalAyI hai| yathA "yo hi mohanIyodayAnuvRttivazAd rajyamAnopayogaH san paradravye zubhamazubhaM vA bhAvamAdadhAti sa svakacaritrabhraSTaH paracaritracara iti upgiiyte| yato hi svadravye zuddhopayogavRttiH svcritm| paradravye soparAgopayogavRttiH prcritmiti|" (samayavyAkhyA / paMcAstikAya / gA. 156) / anuvAda- "jo jIva mohanIyakarma ke udaya kA anusaraNa karane ke kAraNa upayoga ke rAgagrasta hone para paradravya meM zubha yA azubha bhAva karatA hai, vaha svacaritra se bhraSTa ho jAtA hai, ataH paracaritra kA AcaraNa karanevAlA kahalAtA hai, kyoMki svadravya (svAtmA) meM zuddhopayogavRtti honA svacarita hai aura paradravya meM sarAgopayogavRtti (upayoga kI rAgasahita vRtti) honA paracarita hai|" ina pramANoM ko dekhate hue yaha bAta mAnya hai ki mithyAdRSTi kA zubhopayoga audayikabhAva hai, ataH usase kevala puNyabandha hotA hai, saMvara-nirjarA nhiiN| kintu, AcArya zrI vidyAsAgara jI ne zubhopayoga kI jo mImAMsA kI usase jJAta huA ki Agama meM zubhopayoga ko aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikabhAva bhI kahA gayA hai| AcAryazrI ne nimnalikhita pramANoM kI ora dhyAna AkRSTa kiyA 2 jUna-julAI 2007 jinabhASita - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. caturtha se saptama guNasthAna aupazamakAdibhAvoM se niSpanna gommaTasAra-jIvakANDa meM kahA gayA hai micche khalu odaiyo bidie puNa pAriNAmio bhaavo| misse khaovasamio aviradasammammi tinnnnev||11|| ede bhAvA NiyamA daMsaNamohaM paDucca bhaNidA du| cArittaM Natthi jado avirada aMtesu tthaannesu|| 12 // desavirade pamatte idare ya khaovasamiya bhAvo du| so khalu carittamohaM paDucca bhaNiyaM tahA uvari 13 // tatto uvariM uvasamabhAvo uvasAmagesu khvgesu| khaio bhAvo NiyamA ajogicaramo tti siddhe y||14|| anuvAda- "mithyAdRSTiguNasthAna meM audayikabhAva hotA hai, sAsAdanasamyagdRSTi-guNasthAna meM pAriNAmikabhAva, samyagmithyAdRSTi-guNasthAna meM kSAyopazamikabhAva tathA aviratasamyagdRSTi-guNasthAna meM aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika samyagdarzanoM kI apekSA aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika tInoM bhAva hote haiN| ye bhAva niyama se darzanamoha kI apekSA kahe gaye haiM, kyoMki avirata-samyagdRSTi-paryanta cAra guNasthAnoM meM cAritra nahIM hotaa|" (11-12) / __"dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnoM meM kSAyopazamikabhAva hotA hai, kyoMki dezavirataguNasthAna apratyAkhyAnAvaraNa-kaSAyoM ke kSayopazama se tathA zeSa do pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAyacatuSka ke kSa hote haiN| ye bhAva tathA Upara ke guNasthAnoM ke bhAva cAritramoha kI apekSA kahe gaye haiN|" (13) / "apramattasaMyata-guNasthAna se Upara upazamakazreNI-sambandhI apUrvakaraNa Adi cAra guNasthAnoM meM aupazamikabhAva hotA hai, kyoMki inameM honevAlA saMyama cAritramoha ke upazama se hotA hai| tathA kSapakazreNIsambandhI apUrvakaraNa Adi cAra guNasthAnoM meM aura sayogikevalI-ayogikevalI ina do guNasthAnoM meM kSAyikabhAva hotA hai, kyoMki inameM honevAlA cAritra cAritramoha ke kSaya se hotA hai| siddhaparameSThI meM bhI kSAyikabhAva hotA hai|" (14) / dhavalATIkA (Sa.khaM./ pu.1 / 1, 1, 12 tathA 14 / pRSTha 173 tathA 175-176) meM bhI uparyukta guNasthAna uparyukta bhAvoM se hI utpanna batalAye gaye haiN| tattvArthasUtra meM bhI samyaktva aura cAritra (saMyama) ko aupazamika (2/3), kSAyopazamika (2/5) evaM kSAyika bhAva (2/4) tathA saMyamAsaMyama ko kSAyopazamika bhAva prarUpita kiyA gayA hai| 2. asaMyatasamyagdRSTi Adi ke samyaktvAdi-pariNAma zubhopayoga Agama meM asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata evaM pravRttirata-apramattasaMyata jIvoM ke samyaktva, saMyamAsaMyama evaM saMyama pariNAma ko, jo aupazamika, kSAyopAmika aura kSAyika bhAva haiM, zubhopayoga saMjJA dI gayI hai| yathA 2.1. "--- paramabhaTTAraka-mahAdevAdhideva-paramezvarAhatsiddha-sAdhu-zraddhAne --- pravRttaH zubha upyogH|" | (tattvadIpikAvRtti / pravacanasAra / 1 / 64) / . anuvAda- "paramabhaTTAraka, mahAdevAdhideva, paramezvara arahanta, siddha aura sAdhuoM ke zraddhAna meM pravRtta upayoga zubhopayoga hai|" __ yahA~ zraddhAna arthAt samyaktva meM pravRtta upayoga ko zubhopayoga kahA gayA hai| jUna-julAI 2007 jinabhASita 3 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.2. "iha hi darzanamohanIyavipAkakaluSapariNAmataH mohaH / vicitracAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI rAgadveSau / tasyaiva mandodaye vizuddhapariNAmataH cittaprasAdapariNAmaH / evamime yasya bhAve bhavanti, tasyAvazyaM bhavati zubho'zubho vA pariNAmaH / tatra yatra prazastarAgazcittaprasAdazca tatra zubhaH pariNAmaH / yatra mohadveSAvaprazastarAgazca tatrA'zubha iti / " ( samayavyAkhyA / paMcAstikAya / gA. 131 ) / anuvAda - "darzanamohanIya ke udaya se honevAlA kaluSa pariNAma moha kahalAtA hai tathA cAritramohanIya ke udaya se utpanna prIti aura aprIti rAgadveSa kahalAte haiM / cAritramohanIya ke hI mandodaya meM jo vizuddhapariNAma hotA hai, use cittaprasAda (citta kI nirmalatA ) kahate haiM / jisameM ye bhAva utpanna hote haiM, usake zubha yA azubha pariNAma avazya hotA hai / una bhAvoM meM se jahA~ (jisa jIva meM) prazastarAga aura cittaprasAda (vizuddhapariNAma) hotA hai, vahA~ zubhapariNAma hotA hai, jahA~ moha ( mithyAtva ), dveSa aura aprazastarAga hotA hai, vahA~ azubha pariNAma hotA hai / " isa vivecana meM mithyAtva (moha) ko azubha pariNAma kahA gayA hai, jisase yaha svata: siddha hai ki samyaktva zubhapariNAma arthAt zubhopayoga ke rUpa meM vivakSita hai| 2.3. 'vyavahAranayaH punaH prayojanavAn bhavati / keSAm ? ye puruSAH punaH aparame azuddhe asaMyatasamyadRSTyapekSayA zrAvakApekSayA vA sarAgasamyagdRSTi-lakSaNe zubhopayoge pramattApramattasaMyatApekSayA ca bhedaratnatrayalakSaNe vA sthitAH teSAmiti bhaavaarth:|' (tAtparyavRtti / samayasAra / gA. 12) / --- anuvAda'aura vyavahAranaya prayojanavAn hotA hai / kinake lie ? jo puruSa aparamabhAva arthAt azuddha avasthA meM- asaMyatasamyagdRSTi athavA zrAvaka kI apekSA sarAgasamyagdarzanarUpa zubhopayoga meM tathA pramattasaMyata evaM apramattasaMyata kI apekSA bhedaratnatrayarUpa zubhopayoga meM sthita hote haiM, unake lie|" yahA~ AcArya jinasena ne asaMyatasamyagdRSTi evaM saMyatAsaMyata ke samyagdarzana ko, jo ki sarAga hotA hai zubhopayoga kahA hai tathA pramattasaMyata evaM apramattasaMyata ke bhedaratnatraya ko 'zubhopayoga' zabda se abhihita kiyA hai| bhedaratnatraya meM samyagdarzana bhI zAmila hai, ataH use bhI 'zubhopayoga' zabda se abhihita kiyA gayA hai, yaha svataH siddha hai| yahA~ ina cAroM guNasthAnoM meM honevAle samyagdarzanamAtra ko zubhopayoga kahA hai, isase yaha bhI siddha hai ki ina guNasthAnoM meM honevAlA samyagdarzana cAhe aupazamika ho, kSAyopazamika ho yA kSAyika ho, zubhopayoga hI hai, kyoMki kSAyika samyagdarzana bhI yahA~ sarAga hI hotA hai| sarAgasamyagdRSTi ke samyaktva kI abhivyakti nimnalikhita doSoM ke abhAva aura guNoM ke sadbhAva se hotI hai| ye sarAgasamyagdRSTi ke samyaktva ke lakSaNa haiN| inake binA samyaktva kA astitva hI siddha nahIM ho sakatA, jaisA ki AcArya jayasena ne kahA hai 'kevalajJAnAdyanantaguNasahitaparamAtmopAdeyatve sati vItarAgasarvajJapraNItaSaddravya-paJcAstikAya - saptatattvanavapadArtharucirUpasya mUDhatrayAdipaJcaviMzatidoSarahitasya saMveo Nivveo NiMdA garuhA ya uvasamo bhattI / vacchallaM aNukaMpA guNaTTha sammattajuttassa // (vasunandi-zrAvakAcAra / 49) / iti gAthAkathitalakSaNasya caturthaguNasthAnavarti - sarAgasamyaktvasyAnyathAnupapatteriti hetuH / (tAtparyavRtti / samayasAra / gA. 177 - 178 ) / anuvAda - "kevalajJAnAdi-anantaguNa-sahita paramAtmA ko hI upAdeya mAnanA, vItarAgasarvajJa dvArA upadiSTa chaha dravyoM, pA~ca astikAyoM, sAta tattvoM aura nau padArthoM meM zraddhA honA, tIna mUr3hatA Adi paccIsa doSoM kA abhAva " 4 jUna - julAI 2007 jinabhASita Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ honA, aura 1. saMvega (dharma meM anurAga), 2. nirveda (bhogoM meM anAsakti), 3. nindA (apane doSoM ko svIkAra karanA), 4. gardA (guru ke samakSa apane doSa prakaTa karanA), 5. upazama (anukUla sthitiyoM meM harSona pratikUla paristhitiyoM meM udvigna na honA), 6. bhakti (paMca parameSThiyoM meM anurAga), 7. vAtsalya (sAdharmiyoM se prIti) evaM 8. anukampA (duHkhI jIvoM para dayAbhAva) ye ATha guNa honA sarAgasamyaktva ke lakSaNa haiN| inake binA caturthaguNasthAnavarti-sarAgasamyaktva kA astitva siddha nahIM ho sktaa|" ____ ina bhAvoM se sampRkta upayoga samyaktvamaya upayoga hai, ataeva vaha zubhopayoga hai aura cU~ki vaha samyaktvamaya hai, ataH audayika bhAva nahIM, apitu aupazamika, kSAyopazamika yA kSAyika bhAva hai| ni:zaMkitatva, ni:kAMkSitatva Adi ATha guNa bhI samyaktva ke aMga haiN| inase yukta upayoga bhI samyagdarzanopayoga hai| samyaktva ke uparyukta sabhI guNa nirjarA ke kAraNa hote haiM saMkAI-dosa-rahio NissaMkAi-guNa-juyaM paramaM / kammaNijjaraNaheU taM suddhaM hoI sammattaM // 51 // vsunndi-shraavkaacaar| 2.4. 'vItarAgacAritralakSaNazuddhopayogayuktAH --- sarAgacAritralakSaNazubhopayogayuktAH --- / ' (tAtparyavRtti / prvcnsaar/3/60)| anuvAda- "jisakA lakSaNa vItarAgacAritra hai, usa zuddhopayoga se yukta --- jisakA lakSaNa sarAgacAritra hai, usa zubhopayoga se yukta --- / " yahA~ sarAgacAritra arthAt pramattasaMyata evaM pravRttirata-apramattasaMyata ke mahAvratAdirUpa samyakcAritra ko zubhopayoga nAma diyA gayA hai| 2.5. asuhAdo viNivitti suhe pavitti ya jANa caarittN| vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyaM // 45 // bRhdrvysNgrh| anuvAda- "azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti ko cAritra jAnanA caahie| jinendradeva ne vrata-samitiguptirUpa zubhavRtti ko vyavahAranaya se samyakcAritra kahA hai|" isakI vyAkhyA karate hue zrI brahmadeva likhate haiM- "zubhopayoge pravRttizca he ziSya cAritraM jaaniihi| taccAcArArAdhanAdizAstroktaprakAreNa paJcasamiti-triguptirUpamapyapahRtasaMyamAkhyaM zubhopayogalakSaNaM sarAgacAritrAbhidhAnaM bhvti|" ___ anuvAda- "he ziSya! zubhopayoga meM pravRtti ko cAritra smjho| vaha 'mUlAcAra', 'bhagavatI-ArAdhanA' Adi caraNAnuyoga ke zAstroM meM kahe hue anusAra paJcamahAvrata, paMcasamiti aura triguptirUpa hai, to bhI usakA nAma apahRtasaMyama hai aura zubhopayogarUpa hai| vaha sarAgacAritra kahalAtA hai| ___ yahA~ bhI bRhadrvya saMgrahakAra aura TIkAkAra donoM ne chaThe aura sAtaveM guNasthAnoM meM honevAle mahAvratAdisarAgacAritra ko zubhopayoga kahA hai| 2.6. "mithyAtva-sAsAdana-mizraguNasthAnatraye tAratamyenAzubhopayogaH tadanantaramasaMyatasamyagdRSTi-dezaviratapramattasaMyata-guNasthAnatraye tAratamyena zubhopayogaH, tadanantaramapramattAdikSINakaSAyAntaguNasthAnaSaTke tAratamyena zuddhopayogaH, tadanantaraM sayogyayogijinaguNasthAnadvaye zuddhopayogaphalamiti bhaavaarthH|" (tAtparyavRtti/ prvcnsaar/1/9)| ___anuvAda- "mithyAtva, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnoM meM uttarottara ghaTatA huA azubhopayoga hotA hai, usake bAda asaMyatasamyagdRSTi, dezavirata aura pramattasaMyata ina tIna guNasthAnoM meM kramazaH bar3hatA huA zubhopayoga hotA hai, tadanantara apramattasaMyata guNasthAna se lekara kSINakaSAya-guNasthAna paryanta chaha guNasthAnoM meM kramazaH vRddhi ko prApta hotA huA zuddhopayoga hotA hai aura usake bAda sayogijina evaM ayogijina nAmaka do guNasthAnoM meM -jUna-julAI 2007 jinabhASita 5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga kA kevalajJAnarUpa phala hotA hai| ina pramANoM se siddha hai ki Agama meM cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM (pravRttiparaka bhAga) guNasthAnoM meM honevAle samyagdarzana, saMyamAsaMyama (sarAga dezacAritra) evaM sarAgasaMyama (sarAgacAritra) ko zubhopayoga kahA gayA hai| 3. ukta guNasthAnoM meM ukta bhAva zubhopayoga hI kyoM Agama meM baMdha aura mukti ke kAraNabhUta tIna hI upayoga batalAye gaye hai : azubhopayoga, zubhopayoga aura shuddhopyog| uparyukta samyagdarzana, saMyamAsaMyama aura sarAgasaMyama azubhopayoga nahIM haiM, yaha nirvivAda hai| aura ye zuddhopayoga ho nahIM sakate, kyoMki Agama meM abhedaratnatraya yA nizcayaratnatraya ko zuddhopayoga kahA gayA hai aura usakI utpatti bhedaratnatraya yA vyavahAraratnatraya se batalAyI gayI hai| (dekhie, 'jinabhASita' maI, 2007, sampAdakIya'nizcayaratnatraya kA nAma shuddhopyog')| asaMyatasamyagdRSTi aura saMyatAsaMyata (dezavirata) nAmaka cauthe-pA~caveM guNasthAnoM meM mahAvratAdirUpa samyakcAritra na hone se vyavahAraratnatraya nahIM hotA, ataH vyavahAraratnatrayarUpa kAraNa ke abhAva meM nizcayaratnatrayAtmaka zuddhopayogarUpa kArya kI utpatti nahIM ho sktii| tathA pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAna meM vyavahAraratnatraya hotA hai, tathApi pramAda kA sadbhAva evaM saMjvalanakaSAya kA tIvrodaya hone se tathA apramattasaMyata-guNasthAna meM kadAcit saMjvalana kaSAya ke tIvrodaya se trigupti saMbhava nahIM hotI, jisase vItarAgacAritra saMbhava nahIM hotaa| isalie chaThe guNasthAna meM aura sAtaveM guNasthAna ke pravRttiparaka bhAga meM nizcayaratnatrayarUpa zuddhopayoga kI utpatti nahIM ho sktii| phalasvarUpa uparyukta guNasthAnoM meM utpanna samyagdarzana, saMyamAsaMyama aura saMyama zuddhopayoga nahIM ho skte| ataH anyathAnupapatti nyAya se siddha hotA hai ki ukta samyagdarzanAdi bhAva zubhopayoga hI haiN| uparyukta kAraNoM se ukta guNasthAnoM meM honevAlA kSAyika samyagdarzana bhI zubhopayoga hI hai| samyagdarzana ke sAtha 'kSAyika' zabda jur3A hone se isa bhrama meM nahIM par3anA cAhie ki vaha zuddhopayoga hai, kyoMki jina guNasthAnoM meM zuddhopayogotpatti kI kAraNasAmagrI hI nahIM hotI, unameM utpanna hone vAlA kSAyikasamyagdarzana zuddhopayoga kadApi nahIM ho sktaa| ukta guNasthAna sarAga hote haiM, isalie unameM utpanna huA kSAyikasamyagdarzana bhI sarAga hotA hai, ataH sarAga hone se use vyavahArasamyagdarzana hI kahA gayA hai, nizcayasamyagdarzana nhiiN| jaba usake sAtha vItarAga avasthA jur3a jAtI hai, taba vaha nizcayasamyagdarzana kahalAne lagatA hai| isameM nimnalikhita vacana pramANa haiM "prazamasaMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM sarAgasamyaktvaM bhnnyt| tadeva vyvhaarsmyktvmiti| tasya viSayabhUtAni ssdddrvyaanniiti| vItarAgasamyaktvaM nijazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM vItarAgacAritrAvinAbhUtaM tadeva nishcysmyktvmiti| atrAha prabhAkaramaTTaH-nijazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcayasamyaktvaM bhavatIti bahudhA vyAkhyAtaM pUrvaM bhavadbhiH, idAnIM punaH vItarAgacAritrAvinAbhUtaM nizcayasamyaktvaM vyAkhyAtamiti pUrvAparavirodhaH kasmAditi cet? nijazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcayasamyaktvaM gRhasthAvasthAyAM tIrthakaraparamadevabharatasagararAmapANDavAdInAM vidyate, na ca teSAM vItarAgacAritramastIti paraspavirodhaH, asti cettarhi teSAmasaMyatatvaM kathamiti puurvpkssH| tatra parihAramAhateSAM zuddhAtmopAdeyabhAvanArUpaM nizcayasamyaktvaM vidyate, paraM kiMtu cAritramohodayena sthiratA nAsti vratapratijJAbhaGgo bhavatIti tena kAraNenAsaMyatA vA bhnnynte| zuddhAtmabhAvanAcyutAH santaH bharatAdayo nirdoSiparamAtmanAmarhatsiddhAnAM guNastava-vastustava-rUpastavanAdikaM kurvanti taccaritapurANAdikaM ca samAkarNayanti, tadArAdhakapuruSANAmAcAryopAdhyAyasAdhUnAM viSayakaSAdAnavaJcanArthaM saMsArasthiticchedanArthaM ca dAnapUjAdikaM kurvanti tena kAraNena samyaktvasya nizcayasamyaktvasaMjJA vItarAgacAritrAvinAbhUtasya nizcasamyaktvasya paramparayA saadhktvaaditi| vastuvRttyA tu tatsamyaktvaM sarAgasamyaktvAkhyaM vyavahArasamyaktvameveti bhaavaarthH|" (brahmadevaTIkA / paramAtmaprakAza / 2 / 17) / 6 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda- " jo samyaktva prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ke rUpa meM abhivyakta hotA hai, vaha sarAgasamyaktva kahalAtA hai / vahI vyavahArasamyaktva hai| chaha dravya usake viSaya haiN| jo nijazuddhAtmAnubhUti ke rUpa meM prakaTa hotA hai, use vItarAgasamyaktva kahate haiN| vahI nizcayasamyaktva hai| "yahA~ ziSya prabhAkarabhaTTa prazna karatA hai- Apa pahale kaI bAra vyAkhyA kara cuke haiM ki 'nija zuddhAtmA hI upAdeya hai' aisI zraddhA honA nizcayasamyaktva hai / aba kaha rahe haiM ki jo samyaktva vItarAgacAritra ke binA nahIM hotA (vItarAgacAritra ke hone para hI hotA hai) vaha vItaragasamyaktva nizcayasamyaktva hai| isa pUrvAparavirodha kA kyA kAraNa haiM? 'nija zuddhAtmA hI upAdeya hai' aisI zraddhA rUpa nizcayasamyaktva gRhasthAvasthA meM tIrthaMkaraparamadeva, bharata, sagara, rAma, pANDava Adi meM vidyamAna thA, kiMtu unake vItarAgacAritra nahIM thA, yadi hotA, to ve asaMyata kaise hote? "guru isa virodha kA parihAra karate haiM- unameM 'nijazuddhAtmA hI upAdeya hai, aisI bhAvanArUpa nizcayasamyaktva thA, kiMtu cAritramoha ke udaya se sthiratA nahIM thI, jisase vratoM kI pratijJA bhaMga ho sakatI thI, isa kAraNa ve asaMyata the| zuddhAtmabhAvanA se rahita hone ke kAraNa bharata Adi nirdoSiparamAtmAoM- arahantoM aura siddhoM kA guNastavana, vastustavana, rUpastavana Adi karate the, unake caritra - purANa Adi sunate the, unake ArAdhaka puruSoMAcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM ko apane viSayakaSAyAtmaka durdhyAna ko TAlane tathA saMsArasthiti kA cheda karane ke lie dAna, pUjA Adi karate the, isa kAraNa zubharAga ke yoga se ve sarAgasamyagdRSTi the / aura jo unake samyaktva ko nizcayasamyaktva kahA gayA hai, vaha isa apekSA se kahA gayA ki vaha vItarAgacAritra ke binA na honevAle vItarAgasamyaktvarUpa nizcayasamyaktva kA paramparayA sAdhaka hai| vastutaH to vaha samyaktva sarAgasamyaktva nAmaka vyavahArasamyaktva hI hai|" isa vyAkhyA se spaSTa ho jAtA hai ki gRhasthAvasthA meM bharata cakravartI Adi kA kSAyikasamyaktva bhI sarAgasamyaktva hI thA tathA cauthe, pA~caveM aura chaThe guNasthAnoM meM vItarAgacAritrarUpa zuddhopayoga saMbhava na hone se, vaha kSAyikasamyaktva bhI, jo samyaktva ke vAtsalya Adi ATha aMgoM aura bhakti Adi ATha guNoM ke rUpa meM prakaTa hotA hai, zubhopayoga hI thA / 4. vItarAgacAritrazUnya kSAyikasamyaktva upacAra se vItarAgasamyaktva bhaTTa akalaMkadeva ne tattvArtharAjavArtika meM kahA hai ki darzanamohanIya kI sAtoM prakRtiyoM kA Atyantika kSaya ho jAne para jo AtmavizuddhimAtra prakaTa hotI hai, vaha vItarAgasamyaktva hai- "saptAnAM karmaprakRtInAmAtyanti asur satyAtmavizuddhimAtramitarad vItarAsamyaktvamityucyate / " (ta.rA.vA./1/2/31/pR.22) / AcArya amitagati ne bhI apane zrAvakAcAra ( 2 / 65-66 ) meM isa kathana kA anusaraNa kiyA hai| yaha kathana upacAra se kiyA gayA hai, paramArthataH nahIM, kyoMki darzanamohanIya aura anantAnubaMdhI kI sAta prakRtiyoM ke kSaya se kevala samyaktva prakaTa hotA hai, saMyama nahIM / apratyAkhyAnavaraNAdi kaSAyoM ke udaya se pUrNa asaMyama kA udaya rahatA / ataH vItarAgacAritra kA aMza bhI nahIM hotA, jisase caturtha guNasthAna meM kSAyikasamyaktva ko vItarAga kahA jA ske| kSAyikasamyagdRSTi to prathama naraka, bhogabhUmi aura devagati meM bhI hote haiM, kiMtu unameM to aNuvrata bhI prakaTa nahIM ho sakate, vItarAgacAritra kI to bAta hI kyA ? AcArya jayasena kahate haiM ki vItarAgacAritra kI utpatti apramattAdi guNasthAnoM meM hotI hai aura usake hone para hI vItarAgasamyaktva kA AvirbhAva hotA hai'"apramattAdiguNasthAnavarti- vItarAga cAritrAvinAbhUta- vItarAgasamyaktvasyAnyathAnupapatteriti hetuH / " ( tAtparyavRtti / jUna - julAI 2007 jinabhASita 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayamasAra / gAthA- 'rAgo doso moho / 177 - 178 ) eka jijJAsu ne sva. paM. ratanacandra jI mukhtAra se isa visaMgati kA samAdhAna cAhA thaa| mukhtAra jI ne samAdhAna meM kahA - "isakA aisA abhiprAya jJAta hotA hai ki kSAyikasamyagdRSTi hI kSapakazreNI meM cAritramohanIya karma kA kSayakara pUrNa vItarAgI ho sakatA hai, ataH kSAyikasamyagdarzana ko vItarAga kahA hai| kSayopazama samyagdRSTi aura upazamasamyagdRSTi cAritramoha kA kSaya nahIM kara sakate, ataH unake samyagdarzana ko sarAgasamyagdarzana kahA hai|" (paM. ratanacandra mukhtAra : vyaktitva evaM kRtitva / bhAga 1 / pR.367) / merA vicAra hai ki akalaMkadeva ne aupazamika aura kSAyopazamika samyagdarzanoM se kSAyikasamyagdarzana kI yaha utkRSTatA batalAne ke lie ki use prApta karanevAlA zIghra hI mukti prApta karatA hai, prathama do ko sarAgasamyaktva aura kSAyika ko vItarAgasamyaktva zabdoM se abhihita kiyA hai, jo upacAra mAtra hai, paramArtha nahIM / 5. prazastarAga, anukampA, akAluSya kA nAma zubhopayoga AcArya kuMdakuMda ne paMcAstikAya meM prazastarAga, anukampA (duHkhIjanoM ke prati kAruNyabhAva) aura akAluSya (krodhAdi ke mandodaya meM utpanna vizuddhapariNAma yA cittaprasAda = prazamabhAva ) ko zubhopayoga kahA hairAgo jasa pattho aNukaMpAsaMsido ya pariNAmo / cittamhi Natthi kaluSaM puNNaM jIvassa Asavadi // 135 // paMcAstikAya / prazastarAga kA lakSaNa unhoMne isa prakAra batalAyA hai arahaMtasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu ceTThA / aNugamaNaM pi guruNaM pattharAgo tti vuccati // 136 // paMcAstikAya / anuvAda - "arahaMta, siddha aura sAdhuoM ke prati bhakti, dharma (vyavahAracAritra) meM pravRtti aura guruoM kA anugamana ( unake anukUla calanA) prazastarAga kahalAtA hai| 6. samyagdRSTi kA prazastarAga bhI kSAyopazamikabhAva AcArya amRtacandra jI ne ukta gAthA (136) kI TIkA meM dharma kA artha vyavahAracAritra kA pAlana batalAyA hai- "dharme vyavahAracAritrAnuSThAne vAsanApradhAnA ceSTA / " (paM. kA/ gA.136) / aura arahaMtAdi paMcaparameSThiyoM ke prati bhakti sarAgasamyaktva kA aMga hai, yaha pUrva meM nirdiSTa kiyA jA cukA hai| isase spaSTa hai ki caturtha guNasthAna se lekara saptama guNasthAna ke pravRttiparaka bhAga taka honevAle samyaktva, saMyamAsaMyAma (dezacAritra) evaM saMyama (mahAvratAdirUpa cAritra ) prazastarAga haiN| ata: ina guNasthAnoM meM honevAlA prazastarAga, samyagdarzanarUpa prazastarAga kI apekSA aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAva hai tathA cAritra kI apekSA kSAyopazamika bhAva hai| sva. paM. ratanacandra jI mukhtAra ne bhI likhA hai- " zrI kuMdakuMda AcArya ne 'paMcAstikAya' kI uparyukta gAthAoM meM puNyAsrava ke tIna kAraNa batalAye haiM- 1. prazastarAga, 2. anukampA, 3. aklusstaa| tInoM hI samyagdarzana ke guNa haiN| 'prazastarAga' saMvega aura bhakti kA nAmAntara hai| 'akaluSatA' upazama yA prazama kA paryAyavAcI hai / samyagdarzana ATha guNa isa prakAra haiM- "saMvego Nivveo / " (paM. ratanacandra mukhtAra vyakti evaM kRti./ bhA. 2/pR. 1486) / yaha gAthA pUrva meM uddhRta hai| mukhtAra jI isI graMtha ke pRSTha 1487 para likhate haiM- "puNyAsrava ke kAraNabhUta prazastarAga, anukampA aura akaluSatA, ye samyagdarzana ke guNa hone se mokSamArga meM sahakArI kAraNa haiM / " 7. aupazamakAdibhAvoM se nirjarA, isalie zubhopayoga se nirjarA Agama meM kahA gayA hai ki audayikabhAva baMdha ke kAraNa haiM aura aupazamika, kSAyika evaM kSAyopazamika bhAva mokSa ke / pAriNAmikabhAva na baMdha kA kAraNa hai, na mokSa kA - 8 jUna - julAI 2007 jinabhASita Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ odaiyA baMdhayarA uvasama-khaya-missayA ya mokkhyraa| bhAvo du pAriNamio karaNobhayavajjio hoi|| (jayadhavalA / kasAyapAhuDa / bhA.1 / pR.5 para uddhRta) yataH asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna ke samyaktva evaM samyaktva ke aMga evaM guNa aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva haiM tathA saMyatAsaMyata, pramattasaMyata evaM apramattasaMyata guNasthAna kSAyopazamika haiM aura sabhI prAyaH zubhopayAgAtmaka haiM, (kevala 7vA~ kathaMcit zuddhopayogAtmaka hai) tathA inameM guNazreNinirjarA hotI hai, isase siddha hai ki samyagdRSTi kA zubhopayoga saMvara aura nirjarA kA kAraNa hai| zrI vIrasena svAmI isakI puSTi karate hue kahate haiM ki yadi zubha aura zuddha pariNAmoM se karmakSaya na ho, to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sakatA- "suhasuddhapariNAmehi kammakkhayAbhAve tkkhyaannuvvttiido|" (jayadhavalA / pu01 / anuccheda 2 / pR.5)| ina guNasthAnoM meM mithyAtvAdi ke abhAva se tannimittaka karmaprakRtiyoM kA saMvara bhI hotA hai, ataH zubhopayoga saMvara kA bhI hetu 8. saMvaranirjarA kA hetubhUta zubhopayoga Asrava-baMdha kA bhI hetu samyagdRSTi kA zubhopayoga kSAyopazamika bhAva hai| kSAyopazamikabhAva karmavizeSa ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayAbhAvikSaya (svamukha se udaya na hone), unhIM ke sadavasthArUpa upazama (udIraNA na hone) tathA dezaghAtI spardhakoM ke udaya se niSpanna hotA hai| ata: udayAbhAvikSaya aura upazama se jo vizuddhatA (akAluSya) prakaTa hotI hai, usase karmoM kA saMvara aura nirjarA hotI hai tathA dezaghAtI prakRtiyoM ke udaya se jo zubha yA azubha rAga utpanna hotA hai, usase Asrava-baMdha hote haiN| isa prakAra eka hI kSAyopazamikabhAvarUpa zubhopayoga se Asrava-baMdha, saMvara aura nirjarA ghaTita hote haiN| sarvArthasiddhi (9/3) meM prazna uThAyA gayA hai ki tapa rUpa eka kAraNa se devendrAdi pada kI prApti aura karma-nirjarA ye donoM kArya kaise ho sakate haiM? isakA samAdhAna karate hue pUjyapAda svAmI kahate haiM- "jaise agnirUpa eka padArtha vikledana. bhasma aura aMgAra Adi aneka kArya karatA hai. vaise tapa bhI uparyukta aneka kArya kara sakatA hai| dezaghAtI spardhakoM ke udaya se asaMyatasamyagdRSTi Adi guNasthAnoM ko audayikabhAva nahIM mAnA jA sakatA. kyoMki dezaghAtI spardhakoM kA udaya kSayopazama kA hI aMga hai| usake binA kSayopazama nAma hI upapanna nahIM hotaa| ina guNasthAnoM ko 'zubhopayoga' saMjJA zubhopayoga kI bahulatA kI apekSA dI gaI hai, vaise inameM kadAcit azubhopayoga bhI hotA hai| (taa.vR./pr.saa./gaa.3/48)| AcArya kundakunda ne bhAvapAhuDa meM Artta-raudra dhyAnoM ko azubha kahA hai bhAvaM tivihapayAraM suhAsuhaM suddhameva NAyavvaM / asuhaM ca aTTaruda, suha dhammaM jinnvriNdehiN|| 76 // . aura AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM kahA hai ki Artta-raudra dhyAna gRhasthoM ke nirantara hote haiM aura kabhIkabhI muniyoM ke bhI hote haiM ityArttaraudre gRhiNAmajasraM dhyAne sunindye bhavataH svto'pi| parigrahArambhakaSAyadoSaiH kalaGkite'ntaHkaraNe vizaGkam // 26/41 // . kvacitkvacidamI bhAvAH praka prAkkarmagauravAccitraM prAyaH sNsaarkaarnnm|| 26/42 // pUjyapAda svAmI bhI kahate haiM ki pramattasaMyatoM ko nidAnaja dhyAna chor3akara anya tIna dhyAna pramAdodaya ke udreka (tIvratA) se kadAcit ho sakate haiM- "pramattasaMyatAnAM tu nidAnavaya'm anyadAtaMtrayaM pramAdodayodrekAt kadAcita -jUna-julAI 2007 jinabhASita 9 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syaat|'' (sarvArthasiddhi 9/34) / aura AcArya jayasena ne pramAda ko azubhopayoga batalAyA hai - "mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogapaJcapratyayarUpAzubhopayogenAzubho vijJeyaH / " (tAtparyavRtti/pravacanasAra/ 1/9) / pramAda ke azubhopoyoga hone se hI usake udaya meM asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha aura ayaza: kIrti, ina chaha pApa prakRtiyoM kA bandha hotA hai / (dhavalA / Sa.khaM. / pu.7 / 2,1,7 / pR.11) / isa prakAra siddha hai ki zubhopayoga kevala audayika bhAva nahIM hai, vaha sarAgasamyaktva kI apekSA aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika tathA saMyamAsaMyama evaM saMyama kI apekSA kSAyopazamika bhAva bhI hai| usase kevala Asrava-bandha nahIM hote, apitu saMvara aura nirjarA bhI hotI hai| 9. mithyAdRSTi ke cittaprasAdarUpa zubhopayoga se guNazreNinirjarA 4 anAdi mithyAdRSTi jaba prathamopazama samyaktva ke abhimukha hotA hai, taba use kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa, ye pA~ca labdhiyA~ prApta hotI haiN| inameM prAyogya evaM karaNa labdhiyA~ zubhapariNAma se hI prApta hotI haiM aura adhaHkaraNa, apUrvakaraNa evaM anivRttikaraNa ye tIna labdhiyA~ bhI zubhapariNAma hI haiN| inameM antima do karaNoM se guNazreNinirjarA, guNasaMkramaNa, sthitikhaNDana aura anubhAgakhaMDana ye cAra 'Avazyaka' hote haiM (paM. ra. ca. mukhtAraH vyakti. kRti./ bhA. 2 / pR.1089) / karaNalabdhirUpa zubhapariNAma se hI darzanamohanIya ke tIna khaNDa hote haiM aura una zubhapariNAmoM ke bala se hI eka khaNDa kI mithyAtva - zakti AdhI aura dUsare kI kucha aMza ko chor3akara lagabhaga pUrI niruddha ho jAtI hai tathA ve kramazaH 'samyagmithyAtva ' aura 'samyaktva' prakRti kahalAne lagate haiM- "tadeva samyaktvaM zubhapariNAmanirUddhasvarasaM (sarvArthasiddhi / 8 / 9 ) / isa taraha anAdi mithyAtva kI nivRtti mithyAdRSTi ke cittaprasAdarUpa zubhopayoga se hI hotI hai / (ta. rA.vA./9/1) / itanA hI nahIM, jinabimba ke darzana se jo cittaprasAdarUpa evaM vItarAgatA tathA mokSa ke prati zraddhA-bhaktirUpa samyaktvasadRza prazastarAgAtmaka zubhapariNAma hote haiM, unake dvArA anAdi mithyAdRSTi ke nidhatti aura nikAcita karmoM kA bhI kSaya ho jAtA hai aura prathama samyaktva kI utpatti hotI hai, jaisA ki zrI vIrasena svAmI ne kahA hai- "kadhaM jiNabiMbadaMsaNaM paDhamasammattappattIe kAraNaM? jiNabiMbadaMsaNeNa NidhattaNikAcidassa vimicchattAdikammakalAvassa khydNsnnaado|" (ghavalA / Sa.kha. / pu. 6 / 1,9-9,23 / pR.427-428) / AtmA kA cittaprasAdarUpa (vizuddhatArUpa) pariNAma mohanIya ( darzanamohanIya evaM cAritramohanIya) ke mandodaya meM hotA hai, tathApi mohanIya ke udaya se nahIM hotA, apitu usake udaya meM jo prAbalya hotA hai, usake abhAva se hotA hai| jaise adhika maile vastra ko dhone para usakA AdhA maila nikala jAtA hai aura AdhA lagA rahatA hai, to usameM jo AdhI ujjvalatA AtI hai, vaha Adhe maila ke lage rahane se nahIM AtI, balki Adhe maila ke nikala jAne se AtI hai, vaise hI AtmA meM akAluSyarUpa cittaprasAda kAluSyotpAdaka mohanIya ke udaya se nahIM, apitu usake udaya kA prabhAva ghaTane se utpanna hotA hai / ina pramANoM ke AdhAra para AcArya zrI vidyAsAgara jI ne zrutArAdhanA zivira meM vidvAnoM kI zaMkAoM kA samAdhAna karate hue navIna jainAbhAsoM kI isa dhAraNA ko mithyAtva siddha kiyA ki zubhopayoga kevala audayika bhAva hai, ataH usase mAtra puNyaprakRtiyoM ke Asrava aura bandha hote haiM, pApa prakRtiyoM ke saMvara aura nirjarA nahIM / AcAryazrI ne acchI taraha pramANita kara diyA ki zubhopayoga kSAyopazamika bhI hotA hai, phalasvarUpa usase Asravabandha ke alAvA saMvara - nirjarA bhI hotI hai / isa taraha vaha mokSa kA sAdhaka hai| 10 jUna - julAI 2007 jinabhASita 12 ratanacandra jaina Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturmAsa kA niyama sva. paM. jugalakizora jI mukhtAra diyA jAyagA / astu / digambara sampradAya meM isa varSAkAlIna niyama kI kyA maryAdA hai, isakA kucha patA hAla meM mujhe 'bhagavatI ArAdhanA' kI aparAjita sUri viracita 'vijayodayA' nAma kI prAcIna TIkA ke dekhane se calA hai| isa TIkA meM, bhagavatI ArAdhanA kI 'accelakkuddesiya' nAma kI gAthA meM varNita jainamuniyoM ke dasa sthitikalpoM kA varNana karate hue pajyo ( paryA) nAma ke dasaveM sthiti kalpa kA svarUpa isaprakAra diyA hai " pajyo zramaNakalpo nAma dazamaH varSAkAlasya caturSu mAseSvekatrAvasthAnaM bhramaNatyAgaH sthAvarajaMgamajIvAkulA hi tadA kSitistadA bhramaNe mahAnasaMyamaH, vRSTyA zItavAtapAtena cAtmavirAdhanA ete vA (?) vApyAdiSu sthANukaMTakAdibhirvA pracchannairjalena kardamena vA bAdhyate, iti viMzatyadhikaM divasAta mekatrAvasthAnamityutsargaH / kAraNApekSayA tu hInamadhikaM yatidharmasaMgraha | vA'vasthAnaM / saMyatAnAmASADhazuddhadazamyAM sthitAnAmupariSTAcca kArtikaSaurNamAsyAstriMzaddivasAvasthAnaM vRSTibahulatAM zrutagrahaNaM zaktyabhAvaM vaiyAvRtyakaraNaM prayojanamuddizya avasthAnamekatreti utkRSTaH kAlaH / mAryAM durbhikSe grAmajanapadacalane vA gacchanAzanimitte samupasthite dezAntaraM yAMti, avasthAne sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti / paurNamAsyAmASADhyAmatikrAntAyAM pratipadAdiSu dineSu yAvacca tyaktA viMzatidivasA etadapekSya hInatA kAlasya / eSa dazamasthitikalpaH / " arthAt - varSAkAla ke cAra mahInoM meM bhramaNatyAgarUpa jo ekatra avasthAna hai vaha pajyo (paryA) nAma kA dasavA~ zramaNakalpa hai| una dinoM meM pRthivI sthAvarajaMgama jIvoM se Akulita hotI hai isase usa samaya bhramaNa karane meM mahAn asaMyama hotA hai, vRSTi tathA ThaMDI havA lagane se AtmavirAdhanA hotI hai aura pracchanna sthANu- kaMTakAdi ke dvArA tathA jala aura kardama se bAdhA pahu~catI haiM, isaliye eka sau bIsa dina kA yaha ekatra avasthAnarUpa utsarga kAla kA vidhAna hai| kAraNa kI apekSA se hInAdhika avasthAna bhI hotA hai| ASAr3ha sudi dazamI ko sthiti hone vAle sAdhuoM kA adhika avasthAna kArtikI paurNamAsI se tIna dina bAda taka hotA hai, yaha avasthAna varSA kI adhikatA, zrutagrahaNa, zakti ke abhAva aura vaiyyAvRtyakaraNa nAma ke prayojanoM meM se kisI prayojanoM ko lekara hotA hai aura yaha avasthAna kA utkRSTa kAla hai| marI par3ane, durbhikSa phailane, grAma tathA jUna - julAI 2007 jinabhASita 11 bahuta prAcIna kAla se sAdhujana varSAkAla meM, jise cAturmAsa athavA caumAsA kahate haiM, apane vihAra ko rokakara eka sthAna para Thaharate Ae haiM aura isameM una kI pradhAna dRSTi ahiMsA kI rakSA rahI hai| isa niyama kA pAlana kevala jaina sAdhu hI nahIM balki hindudharma ke sAdhu bhI kiyA karate the| unake zAstroM meM bhI isa viSaya kI spaSTa AjJAe~ pAI jAtI haiM, jaisA ki atri RSi ke nimna vAkyoM se prakaTa hai 'varSASvekatra tiSTheta sthAne puNyajalAdRte / AtmavatsarvabhUtAni pazyan bhikSuzcarenmahIm // ' asati pratibandhe tu mAsAnvai vArSikAniha / nivasAmIti saMkalpya manasA buddhipUrvakam // prAyeNa prAvRSi prANisaMkulaM vartma dRzyate / ASADhyAdicaturmAsaM kArtikyantaM tu saMvaset // arthAt varSAkAla meM bhikSu ko puNya jala se ghire hue kisI eka sthAna para rahanA cAhiye aura sarva prANiyoM Atmavat samajhate hue pRthivI ko dekha zodha kara calanA cAhiye || 'koI khAsa pratibandha na hone para varSA kAla ke mahInoM meM maiM yahA~ rahU~gA' aisA use buddhipUrvaka saMkalpa karanA caahiye| varSAkAla meM mArga prAyaH jIvajantuoM se ghirA rahatA hai, isase ASADhI paurNamAsI se kArtikI paurNamAsI taka eka jagaha Thahare rahanA cAhiye vihAra athavA paryaTana nahIM karanA cAhiye / | hA~, buddhadeva ne zurU-zurU meM apane sAdhuoM ke liye cAturmAsa kA koI niyama nahIM kiyA thA, unake sAdhu varSAkAla meM idhara udhara vicarate aura vihAra karate the taba jainoM tathA hinduoM kI tarapha se una para Apatti kI jAtI thI aura kahA jAtA thA ki ye kaise ahiMsAvAdI sAdhu haiM jo aisI rakta-mAMsa maya huI medinI para vihAra karate haiM aura asaMkhya jIvoM ko kucalate hue cale jAte haiN| isa para bauddha sAdhuoM ne apanI isa nindA aura avajJA ko buddhadeva se nivedana kiyA aura usa vakta se buddhedeva ne unheM bhI cAturmAsa kA niyama pAlana karane kI AjJA de dI thI, aisA ullekha bauddha sAhitya meM pAyA jAtA / yaha ullekha isa samaya mere sAmane nahIM paraMtu isakA hAla mujhe vidvadvara paM. becara dAsajI se mAlUma huA hai, jo prApta hone para prakaTa kara Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagara ke calAyamAna hAne athavA gacchanAza kA nimitta | kI samApti Adi kA iSTa honA), 3. zakti kA abhAva upasthita hone para sAdhu jana yaha samajha kara dezAntara ko | (roga Adi ke kAraNa usa samaya gamana kI zakti na honA) cale jAte haiM ki vahA~ Thaharane se ratnatrayakI virAdhanA hogii| aura 4. vaiyAvatyakaraNa (dasare bImAra sAdha kI sevA ke ASADhI paurNamAsI ke bIta jAne para zrAvaNa kI pratipadA | liye ruka jaanaa)| kamatI dina vAle Adi tithiyoM meM bIsa dina taka jo avasthAna ho vaha saba yadyapi spaSTarUpa se batalAye nahIM gaye parantu prakArAntara se hIna kAla samajhanA caahie| ye hI jAna par3ate haiN| ina kAraNoM se usa sthAna para paha~cane isa svarUpa kathana para se nimna bAteM phalita hotI | meM kucha vilamba kA honA saMbhava hai jahA~ caumAsA karanA iSTa ho| 1. cAturmAsa kA yaha niyama mahAvratI zramaNoM nigraMtha | 5. cAtumArsa kA niyama grahaNa karane ke bAda kucha sAdhuoM ke liye hai, aNuvratI zrAvakoM athavA brahmacAriyoM kAraNoM se sAdhu anyatra bhI jA sakate haiM athavA unheM ratnatraya ke liye nhiiN| cAturmAsa ke jo hetu 'mahAn asaMthama' tathA | kI rakSA ke liye jAnA caahiye| ve kAraNa haiM- 1. marI 'AtmavirAdhanA' Adi kahe gaye haiM una kA bhI sambandha | par3anA, 2. durbhikSa phailanA, 3. grAma yA nagara kA calAyamAna zramaNoM se hI ThIka baiThatA hai| honA (bhUkampa, rASTrabhaMga yA rAjakopAdi kAraNoM se janatA 2. cAturmAsa kA utsarga (sarvasAdhAraNa) kAla 120 / kA nagara grAma ko chor3a chor3a kara bhAganA) athavA 4. apane dina kA hai aura vaha ASADhI paurNamAsI se kArtikI gaccha ke nAza kA koI nimitta upasthita honaa| aura isaliye paurNamAsI taka rahatA hai| cAturmAsa kA niyama lete samaya sAdhu ko yaha spaSTa rUpa 3. kucha kAraNoM ke vaza adhika tathA kamatI dinoM se saMkalpa kara lenA ucita mAlUma hotA hai ki yadi aisA kA bhI caumAsA hotA hai| adhika dinoM vAle caumAse kA | koI pratibandha nahIM hogA to maiM itane dinoM taka yahA~ nivAsa utkRSTa kAla ASADha sudi dazamI se prAraMbha hokara kArtikI | kruuNgaa| hinduoM ke yahA~ bhI 'asati pratibandhe tu' zabdoM paurNamAsI ke bAda tIsa dina taka tIsaveM dina kI samApti ke dvArA saMkalpa meM aisA hI vidhAna pAyA jAtA hai| jaisA taka hai| aura kamatI dinoM vAle caumAse kA hInakAla | ki 'atri' RSi ke Upara uddhRta kiye hue vAkya se prakaTa ASADhI paurNamAsI ke bAda zrAvaNa kI pratipadAse bIsa dina | hai| ke bhItara kisI vakta prAraMbha hotA hai| 'anekAnta (varSa 1,kiraNa 6-7, 4. adhika dina ke caumAse ke kAraNa ye haiM-1. varSA vaizAkha jyeSTha vi.sa.1987) se sAbhAra' kI adhikatA, 2.zratagrahaNa (kisI khAsa zAstra ke adhyayana sahAyatA svIkAra zrI azoka kumAra jI dvArA apane putra ci. aMzula ke zubha vivAha avasara para 351/- saharSa 'jinabhASita' ko pradAna kiye gye| etadartha dhnyvaad| zrI vinoda kumAra jI, madana lAla jI kAlA kalakattA dvArA sva. zrI matI guNamAlA devI kAlA kI puNya smRti meM 501/- sahAyatA prApta huii| etadartha dhanyavAda / mokSa kA kAla niyata nahIM hai jo moharAgadoso NihaNadi uvalabbha jonnhmuvdesN| so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kaalen| artha- jo jinopadeza prApta kara moha, rAga aura dveSa kA vinAza karatA hai, vaha zIghra hI samasta dukhoM se mokSa pA letA hai| 12 jUna-julAI 2007 jinabhASita - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrti nirmANa kI prAcIna rIti sva. paM. milApacandra jI kaTAriyA Aja kala hama dekhate haiM ki jisa kisI bandhu yAtrAnukUla nakSatre sulagne zobhane dine|| 68 // jinamUrti kI pratiSThA karAnI hotI hai, vaha yadi mUrti bar3e jAne se pahile vahA~ ucchava kare aura zubha nimittoM parimANa kI cAhatA ho yA aura koI vizeSa prakAra kI | ko dekhe| phira uttama lagna aura zubha dina meM anukUla nakSatra cAhatA ho aura vaisI banI banAI taiyAra mUrti kArIgaroM ke | ke hote yAtrA kre| yahA~ nahIM milatI ho to pratiSThA se bahuta pahile hI kisI (Age 7 zloka meM yAtrA muhurta sambandhI jyotiSa kArIgara ko sAI dekara ve kImata taya karake usakA saudA kA viSaya likhA hai| vistArabhaya se vaha kathana yahA~ chor3A kara liyA jAtA hai aura jo sAdhAraNa pratimA kI hI pratiSThA jAtA hai|) karAnI hotI hai to pratiSThA ke Asa-pAsa ke vakta meM hI gacchatvevaM prayatnena smygnvessyecchilaaN| banI banAI mUrti kisI kArIgara se kharIda lI jAtI hai| prasiddhapuNyadezeSu nadI nagavaneSu ca // 76 // jahA~ paMcakalyANaka pratiSThA kA mahotsava hotA hai vahA~ bhI prasiddha puNya sthAnoM, nadI, parvata, vanoM meM jAkara vahA~ taiyAra mUrtiyA~ lekara becane ko kitane hI kArIgara loga pahu~ca | yatna ke sAtha acchI taraha se pratimA banAne yogya pASANa jAte haiN| unase bhI kitane hI jainI bhAI mUrtiyA~ kharIdakara ko DhU~DhanA caahie| pratiSThA karavA lete haiN| Aja kala sarvatra aisA hI Ama zvetA rattA'sitA pItA mizrA paaraavtprbhaa| rivAja ho gayA hai| isa viSaya meM zAstrokta gArga kyA hai mudgakApotapadmAbhA mNjisstthaahritaaprbhaa||77|| use loga bhUla se gaye haiN| Aja se karIba savAsAta sau kaThinA zItalA snigdhA, susvAdA susvarA dRddhaa| varSa pUrva ke bane paM. AzAdharajI ke pratiSThA pATha meM isa sagaMdhAtyaMtatejaskA manojJA cottamA shilaa||78 // viSaya meM jo kathana kiyA gayA hai usako dekhane se mAlUma vaha zilA jisase ki pratimA banAI jAyegI sapheda, hotA hai ki Aja kI yaha prathA purAne jamAne meM nahIM thii| lAla, kAlI, pIlI, karburI, saleTiyA, muMgiyA, kabUtariyA, isa viSaya meM jaisA kathana AzAdharajI ne kiyA hai vaisA kamala jaise raMga kI, maMjITha ke raMga jaisI aura hare raMga kI hI prAya: vasunandI ne bhI svaracita pratiSThA sAra saMgraha grantha honI caahie| aura vaha kaThina, ThaNDI, cikanI, uttama svAda meM kiyA hai| yaha pratiSThA pATha abhI taka mudrita nahIM huA vAlI, uttama AvAja kI (jhojarI na ho) majabUta, acchI hai| gaMdhavAlI, atyanta camakIlI, manohara aura uttama honI __ mUrti ghar3Ane ke liye jaMgala meM jAkara khAna se pASANa | caahie| kaisA ho aura kisa vidhi se lAyA jAve aura kaise kArIgara madvI vivarNa dagdhA vA laghvI rUkSA ca dhuumilaa| niHzabdA biMdurekhAdidUrSitA varjitA shilaa||79|| se mUrti ghar3AI jAve ityAdi kathana jo ina pratiSThA granthoM meM likhA milatA hai usakI jAnakArI Adhunika jaina samAja jo kamala, kuvarNa, jalI huI, halkI, rUkhI, dhUmila, ko nahIM ke barAbara hai| ataH maiM yahA~ usa prakaraNa ko | binA AvAja kI aura biMdurekhAdi doSoMvAlI ho aisI zilA vasunaMdikRta pratiSThA pATha se likhatA huuN| yaha varNana usake pratimA banAne ke kAma meM nahIM lenI caahie| tIsare pariccheda meM hai| parIkSyaivaM zilAM samyak tatra kRtvA mhotsvm| pUjAM vidyA zastrAgraM hUMkAreNAbhi mNtryet||80|| gRhe niSpAdyamAne ca niSpanne bhaavyissyti|| zilAM biMbArthamAnetuM gacchecchilpi smnvitH||67|| parIkSA se uttama zilA mila jAya to khAna meM se jinamaMdira bana rahA ho usake parNa hone meM abhI thoDA usa zilA ko kATane ke pahile vahA~ bhalIprakAra ucchava kAma bAkI ho taba hI pratimA banAne ke lie pASANa lene | ke sAtha pUjA vidhAna karake jisa zastra se zilA ko kATanI ko zilpI ke sAtha jaave| ho usa zastra ke agrabhAga ko 'om hUM phaT svAhA' isa | maMtra se maMtrita kara leveN| kRtvA mahotsavaM tatra nimittAnya valokya c| jUna-julAI 2007 jinabhASita 13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilAM vibhidya zastreNa punagaMdhAdibhiryajet / pradoSasamaye kRtvAgaMdhairhastAnUlepanam // 81 // phira usa zastra ke dvArA zilA ko kATakara usakI gaMdhAdi se pUjA kreN| tatpazcAt rAtri ke pUrva bhAga meM gaMdha dravyoM kA hAthoM meM lepana karake siddhabhaktiM bidhAyA dau maMtraM manasi saMsmaret / om namo'stu jinendrAya om prajJAzravaNe namaH // 82 // namaH kevaline tubhyaM namo'stu parimeSThine / svapne me devi vidyAMge brUhi kArya zubhAzubham // 83 // anena divyamaMtreNa samyagjJAtvA zubhAzubham / prAtastatra pUnargatvA pUjayettAM zilAM tataH // 84 // aura prathama hI siddhabhakti kA pATha karake Age ke maMtra kA mana meM smaraNa kreN| 'om namo'stu jinendrAya, om prajJAzravaNe nmH| namaH kevaline tubhyaM, namo'stu parameSThine / svapne me devi ! vidyAMge !, brUhi kAryaM zubhAzubhaM ' / isakA smaraNa karate huye so jaave| isa divyamaMtra se svapna meM acchI taraha zubhAzubha jAnakara yadi kArya zubha dIkhe to prabhAta hI phira vahA~ jAkara usa zilA kI pUjA kare / yathA koTizilA pUrvaM cAlitA sarvaviSNubhiH / cAlayAmi tathottiSTha zIghraM cala mahAzile / / 85 / / saptAbhimaMtritA kRtvA maMtreNAnena tAM zilAm / pIDArthaM pratimArthaM vA rathamAropayettataH // 86 // "yathA koTizilA / ...' ." yaha pUrA zloka hI maMtra hai| isa maMtra se ukta zilA ko 7 bAra maMtrita kiye bAda baiThaka sahita pratimA ko banAne ke liye usa zilA ko ratha meM khakara le cle| evamAnIya tAM samyak triH parItya jinAlayam / kRtvA mahotsavaM tatra sudine saMpravezayat // 87 // isa prakAra usa zilA ko acchI taraha lAkara kisI zubha dina meM ucchava karake aura jinAlaya kI tIna pradakSiNA dekara jinamaMdira meM le jaave| vahIM zilpI ko bulakAra usase usa zilA kI mUrti bar3AI jaave| isa sambandha meM AzAdharakRta pratiSThA pATha meM isa prakAra likhA hai sulagne zAMtikaM kRtvA satkRtya varazilpinam / tAM nirmApayituM jainaM biMbaM tasmai samarpayet // 61 // sadRSTirvAstu zAstrajJo madyAdi virataH zuciH / pUrNAMga nipuNa: zilpI jinArcAyAM kSamAdimAn // 62 // ( adhyAya 1 ) 14 jUna - julAI 2007 jinabhASita artha- zAMti vidhAna karake zubha muhurta meM jinabiMba banAne ke liye kisI acche kArIgara ko satkArapUrvaka vaha zilA supurda kara deve / vaha kArIgara teja najara kA, vAstu zAstra kA jJAtA, madyAdikA tyAgI, pavitra, pUrNAMgI, zilpakAma meM nipuNa aura kSamAdi kA dhArI, akrUra pariNAmI honA caahiye| aisA zilpI jinabiMba banAne ke yogya hotA hai| pAThaka dekheMge ki jinapratimA banAne ke kahA~ to pUrva kAla ke vidhi-vidhAna aura kahA~ Aja kI prathA, donoM meM AkAza pAtAla kA antara hai| pratimA nirmANArtha pASANa lAne kI vidhi to dUra rahI Ajakala to itanA bhI vicAra nahIM kiyA jAtA ki jisa mUrti ko hama pratiSThArtha le rahe haiM usakA ghar3ane vAlA zilpI kahIM madyamAMsAhArI to nahIM hai? basa bAjAra bikatI cIja kharIda kI aura pratiSThA meM rakha dI aisI mUrtiyoM meM camatkAroM kI AzA karanA mRgamarIcikA hai / pASANa ko bhagavAn banAnA koI baccoM kA khela nahIM hai / pUrvakAla meM bhagavAn kI mUrti ghar3ane vAle salAvaTa bhI aise vicAravAn hote the ki ve apanA khAnapAna zuddha rakhate the aura pavitra rahate the aura hama paramezvara kI mUrti ghar3ane vAle haiM isa bAta se apane Apa meM gaurava kA anubhava karate the| isI se AzAdhArajI ne Akara - zuddhi kA varNana karate hue janmakalyANaka meM bhagavAn kA prathama dhUlI kalazAbhiSeka sUtradhAra (zilpI) ke hAtha se karAnA likhA hai| aise zilpiyoM kA sanmAna bhI usa jamAne meM khUba kiyA jAtA thA / unake sanmAna kA ullekha bhI AzAdharajI ne ukta kalazAbhiSeka ke kathana meM kiyA hai| inhoMne hI pratiSThAvidhi meM garbhakalyANaka ke prasaMga meM eka aura ullekha kiyA hai sArvartukAni varavastraphalaprasUna zayyAsanAzanavilepana maMDanAni / tattaskriyopakaraNAni tathepsitAni tIrthezamAturupadI kurutAM dhanezaH // 20 // ( adhyAya 4 ) om nidhIzvara jinezvaramAtre bhogopabhogAnyupanayopanayeti svAhA / cAruvastra mudrikAhAra phala patrapuSpAdikaM pIThAgre pratiSThayet / tacca sarvaM vizvakarmA gRhIyAt / artha- saba RtuoM ke uttama vastra, phala, puSpa, zayyA, Asana, bhojana, vilepana, maMDana tathA aura bhI unauna kriyAoM kI sAdhaka icchita sAmagrI ko kubera jinamAtA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bheMTa kreN| meM ekAMta meM sthApana kara de|* sundara vastra, aMgUThI, hAra, phala, patra puSpAdi bheMTa | ina uddharaNoM se sahaja hI jAnA jA sakatA hai ki kI sAmagrI ko 'oma nidhIzvara' Adi Upara likhe maMtra | prAcIna kAla meM bhagavAn kI pratimA bAjAru kharIda beca kI ko bolate hue bhadrAsana ke Age rkheN| usa saba sAmagrI | cIja nahIM thI jisa zilA se vaha banAI jAtI thI vaha bhI ko zilpI grahaNa kre| Ajakala inameM se vastra, zayyA, khAna se bar3e vidhi-vidhAna se lAI jAkara maMdira meM rakkhI Asana Adi cIjoM ko koI-koI pratiSThAcArya paNDita le jAtI thI aura vahIM para salAvaTa Akara use banAtA thaa| lete haiM yA yaha sAmagrI melA karAne vAlI paMcAyata yA yajamAna banAne vAlA zilpI bhI zuddha AcAra-vicAra kA dhArI hotA ke adhikAra meM raha jAtI hai| pahile isake lene kA niyoga thA aura vaha samAja meM sammAna kI dRSTi se dekhA jAtA zalpI kA thA jaisA ki AzAdhara jI ne kahA hai| thaa| yahA~ taka ki pratiSThA kI vidhiyoM meM bhI use sAtha garbhAvatAra kI vidhi meM zilpI sambandhI eka aura | | rakhA jAtA thA aura pratiSThopayogI kitane hI bahumUlya padArthoM ullekha AzAdharajI ne nimna prakAra kiyA hai kI prApti ke adhikAra bhI use mile hue the jisase vaha "tAmeva rahasi purAnirUpitapratiSThe yAmaha pratimA natanasitasada vasvapracchAditAM parakhacarataTakikAkaravizvakarmA | mAlAmAla ho jAtA thaa| isake atirikta aura bhI paraskAra saudharmendro mahotsavenAnIya savizaddhabhadrAsanagarbhapadme | usa yajamAna dvArA / jatAyA / use yajamAna dvArA milA karate the| neveshyet|" jisa mUrti ko mAdhyama banAkara hama apane ArAdhya jisake Age TAMkI hAtha meM lekara pratimA ghar3anevAlA | deva kI ArAdhanA karake apanA kalyANa karate haiM- ihaloka zalpI cala rahA hai aisA saudharmendra pUrva kathita usI pratiSTheya | paraloka sudhArate haiM usa mUrti ko bAjArU cIja banA dene janapratimA ko naye sapheda uttama vastra se Dhakakara aura | se kyA usakA gaurava rahegA, yaha prazna kAphI gambhIra aura mahotsava ke sAtha lAkara pavitra bhadrAsana para kamala ke madhya | vicAraNIya hai| * AcAryakalpa paM. ToDaramalajI ke sAthI vidvadvara paM. / hai so sarva doSAM ne chor3a sampUrNa guNa sahita yathAjAta svarUpa nipuNatA rAyamallajI kRta 'jJAnAnanda zrAvakAcAra' ke pRSTha 102-103 para bhI | doya cAra pAMca sAta varSa meM hoya, eka tarapha to jina maMdira kI pUrNatA mUrti nirmANa ke viSaya meM isaprakAra varNana hai - hoya aura eka tarapha pratimAjI avatAra dhre| 'Age pratimA kA nirmApaNa ke artha khAna jAya pASANa lAve pIche ghane gRhasthAcArya paMDita aru deza-deza kA dharmI tAkU tAkA svarUpa kahiye haiM- so vaha gRhasthI mahA uchAva sUM khAna jAve | pratiSThA kA muhurta Upara kAgaja deM de ghanA heta sU bulaave| sarva saMgha khAna kI pUjA kre| pIche khAna ko nyota Ave aru kArIgara ne mela | ko nita prati bhojana hoya aura sarva duHkhita ko jimAve, koI jIva Ave so vaha kArIgara brahmacarya aMgIkAra kare, alpa bhojana le, ujjvala | vimukha na hoya rAtri divasa hI prasanna rhe| vastra pahire, zilpazAstra kA jJAnI ghanA vinaya tUM TAMkI kari pASANa | pIche bhalA dina bhalA muhurta viSe zAstrAnusAra pratiSThA hoy| kI dhIre-dhIre kora kaatte| ghano dAna baTe ityAdi ghanI mahimA hoy| aisI pratiSThI pratimAjI pUjanA pIche vaha gRhastha gRhasthAcArya sahita aura ghanA jainI loga, | yogya hai| binA pratiSThI pUjanA yogya nhiiN|' kuTumba parivAra ke loga gAjA-bAjA bajAte maMgala gAvate jinaguNa ke | sAre deza meM prativarSa kitanI hI paMcakalyANaka pratiSThAyeM hotI srota par3hate mahA utsava sUM khAna jaay| pIche pheri bAMkA pUjana kara | haiM aura unameM 10-20 nahIM kiMtu saikar3oM kI saMkhyA meM jaina mUrtiyoM banA cAma kA saMjoga kari mahAmanojJa rUpA sonA ke kAma kA mahA | kI pratiSThA hotI hai| lekina ye mUrtiyA~ zAstrokta vidhi se nirmitta pavitra mana kU~ raMjAyamAna karane vAlA ratha viSe komalI rUI kA pahalA | kalApUrNa evaM manojJa haiM yA nahIM isa ora bahuta kama dhyAna diyA jAtA meM lapeTa pASANa ratha meM dhre| pIche pUrvavat mahA utsava sUM jina maMdira hai| prastuta lekha meM vidvAn lekhaka ne mUrti nirmANa kI zAstrokta vidhi para vizada prakAza DAlA hai usa para mUrti pratiSThApakoM evaM pratiSThAcAryoM pIche ekAMta sthAnaka viSe ghanA vinaya sahita zilpazAstrAnusAra kA dhyAna jAnA Avazyaka hai| patimAjI kA nirmApaNa kare tA viSe aneka prakAra guNa-doSa likhyA / 'jaina nibandha ratnAvalI (dvitIya bhAga) se sAbhAra' laave| jUna-julAI 2007 jinabhASita 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA AtmahatyA nahIM hai pro. bhAgacandra jaina 'bhAskara' abhI pichale dinoM rAjasthAna meM eka vratI jaina mahilA / upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtiikaare| ne sallekhanApUrvaka apanA vyAdhigrasta zarIra kA aMta kiyaa| dharmAya tanuvimocana AhuH sllekhnaamaaryaaH|| isa ghaTanA ne eka saMvaidhAnika prazna khar3A kara diyA- kyA -ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 5.1 isa prakAra kI icchA mRtyu ko AtmahatyA nahIM kahA jA | sallekhanA AtmahatyA nahIM hai sakatA hai? tathya yaha hai ki jaina paramparA kI sahI jAnakArI | isa prakAra ke zarIra tyAga meM sAdhaka para AtmahatyA na hone ke kAraNa isa prakAra kA prazna uThAyA jA rahA hai| kA doSa nahIM lagAyA jA sakatA kyoMki AtmahatyA karane usake anusAra sallekhanApUrvaka maraNa kA varaNa karanA | vAlA kisI bhautika padArtha kI atRpta vAsanA se grasta rahatA AtmahatyA nahIM hai| ise samajhane ke lie hama nimna zIrSakoM hai| jabaki sallekhanA vratadhArI zrAvaka athavA sAdhu ke mana ke mAdhyama se vicAra kareMge meM isaprakAra kA koI sAMsArika vAsanAtmaka bhAva nahIM rahatA sallekhanA kA svarUpa balki vaha zarIrAdi kI asamarthatA ke kAraNa dainika kartavyoM sallekhanA yA saMthArA sAdhaka zrAvaka-zrAvikA aura | meM saMbhAvita doSoM ko dUra karane kA prayatna karatA hai| vaha aise sAdhu-sAdhvI grahaNa kiyA karate hai| sAdhaka kI yaha tRtIya | samaya ni:kaSAya hokara parivAra aura paricita vyaktiyoM se avasthA hai| yahA~ taka pahu~cate-pahu~cate vaha viSaya vAsanAoM kSamAyAcanA karatA hai aura mRtyuparyanta mahAvratoM ko dhAraNa se anAsakta hokara zarIra ko bhI baMdhana mAnane lagatA hai| | karane kA saMkalpa le letA hai| tadartha sarvaprathama Atmacintana samyagdarzana-jJAna-cAritra ke samanvita AcaraNa se usakA karatA hai aura usake bAda kramazaH khAdya aura peya padArtha mana saMsAra se virakta ho jAtA hai| usa sthiti meM yadi zarIra chor3akara upavAsapUrvaka dehatyAga karatA hai| vaha vItarAga ho aura iMdriyA~ apanA kAma karanA baMda kara detI haiM to samyak jAtA hai| usake mana meM na zarIra ke prati rAga rahatA hai aura na AcaraNa meM bAdhA utpanna hotI hai aura parAdhInatA bar3hatI sAMsArika bhogoM kI koI AkAMkSA zeSa rahatI hai| ata: usa calI jAtI hai| isalie usase mukta hone ke lie sAdhu| para AtmahatyA kA ka para AtmahatyA kA koI doSa lagAne kA prazna hI nahIM uThatA athavA zrAvaka sallekhanA yA samAdhimaraNa dhAraNa karatA hai|| (sa.si.,7.22; rAjavArtika,7.22 aadi)| isI ko saMthArA kahA jAtA hai (mahApurANa,39,149, cAritrasAra vastutaH AtmahatyA aura sallekhanA meM aMtara samajha 41.2) isa vrata meM nirAsakta hokara AmaraNa AhAra, jalAdika | lenA Avazyaka hai| AtmahatyA kI pRSThabhUmi meM koI atRpta kA pUrNataH tyAga kara diyA jAtA hai aura dharmArAdhanA pUrvaka | vAsanA kAma karatI hai| AtmahatyA karane vAlA athavA kisI zarIra tyAga karane kA saMkalpa grahaNa kara liyA jAtA hai| | bhautika sAmagrI ko prApta karane ke lie anazana karane vAlA sallekhanA kA tAtparya hai-samyaka prakAra se kAya aura | vyakti vikAra bhAvoM se jakar3A rahatA hai| usakA mana krodhAdi kaSAya ko kRSa karanA, kama karanA (lekhana)-samyak kAya | bhAvoM se Apta rahatA hai jabaki sallekhanA karane vAle ke mana kaSAyalekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhayasyAbhyantarANAM ca meM kisI prakAra kI vAsanA aura uttejanA nahIM rhtii| usakA kaSAyANAM tatkAraNahAyanakrameNasamyak lekhanA sallekhanA | mana ihalaukika sAdhanoM kI prApti se haTakara pAralaukika (sarvArthasiddhi,7.22; cAritrasAra, pR.23; sAgAradharmAmRta,1.12; | sukhoM kI prApti kI ora satata lagA rahatA hai| bhAvoM kI zrAvaka prajJapti 378 Adi) / yaha vrata vizeSataH usa samaya | nirmalatA usakA sAdhana hai| tajjIvattaccharIravAda se haTakara liyA jAtA hai jabaki sAdhaka ke Upara koI tIvra upasarga yA | zarIra aura AtmA kI pRthakatA para vicAra karate hue zArIrika Apatti A gaI ho athavA durbhikSa, vRddhAvasthA aura roga ke | parataMtratA se mukta honA usakA sAdhya hai| viveka usakI kAraNa AcAra-prakriyA meM bAdhA A rahI ho| aisI paristhiti | AdhAra zilA hai| ata: AtmahatyA ko sallekhanA kisI bhI meM yahI zreyaskara hai ki sAdhaka apane dharma kI rakSA ke lie dRSTi se paryAyArthaka nahIM kahA jA sakatA hai| jaina paramparA meM vidhipUrvaka zarIra ko chor3a de| yahA~ AMtarika vikAroM kA | maraNa ke prakAroM meM yaha tathya spaSTa ho jAtA hai| Arta-raudra visarjana karanA sAdhaka kA pramukha uddezya rahatA hai- | dhyAna pUrvaka hI AtmahatyA hotI hai, jabaki sallekhanA meM 16 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kI pRSThabhUmi sadaiva banI rahatI hai| ne rUsa ke hAthoM pahu~cane ke bhaya se golI mArakara AtmahatyA sallekhanA kI paramparA kara lI thii| lArDa klAiva ne cAkU se apanA galA kATakara sallekhanA caMki jainadharma kA AdhyAtmika aura AtmahatyA kA udAharaNa peza kiyA thaa| silaviyA plAtha ne pAramArthika siddhAMta hai,sahasroM varSa purAnA hai| tIrthaMkara RSabhadeva se hI yaha paramparA calI A rahI hai| aitihAsika kAla kI seksaTana ne apanI kAra ko baMdakara viSa khAkara AtmahatyA ora bhI yadi hama jhAMke to pArzvanAtha aura mahAvIra ne bhI | | kii| isa taraha ke saikar3oM udAharaNa hamAre sAmane haiN| isI sallekhanA ke mAdhyama se apanA zarIra chor3A thaa| samrATa | hamAre yahA~ bhI aise hI udAharaNa kama nahIM haiN| daheja, caMdragupta maurya ne zravaNabelagolA meM sallekhanA vrata pUrvaka lar3akI kA honA, balAtkAra, kainsara jaisI bImAriyA~, patimaraNa kA varaNa kiyA thaa| saikar3oM zilAlekha isa tathya ke | patnI meM kalaha, asaphalatA Adi aneka kAraNa haiM jinase pramANa haiM ki jainAcArya aMtima samaya meM sallekhanA pUrvaka hI | AtmahatyA kI ghaTanAe~ bar3hatI calI jA rahI haiN| aisI vitRSNA maraNa karate haiN| ye sabhI zilAlekha prakAzita bhI ho cuke haiN| | se utpanna AtmahatyA kI sallekhanA jaise AdhyAtmika maraNa sAhityika pramANoM ke sAtha purAtAtvika pramANa bhI isake | ke sAtha tulanA kaise kI jA sakatI hai? sAkSI haiN| aisI sthiti meM isa paramparA ko kaise jhuThalAyA jA kITsa, kolarija, zailI, varDasavartha, sTIveMsana, cArlsa, sakatA hai| leMba, kAlidAsa, bhavabhUti, puSpadanta-bhUtabali Adi jaise AcArya zAMtisAgara jI ne 18 sitaMbara 1955 meM | hajAroM sAhityakAroM ne AtmahatyA jaise ghinaune kRtya se dUra yamasallekhanA pUrvaka kunthalagiri (mahArASTra) meM samAdhimaraNa | rahakara apanI lekhanI ke mAdhyama se amaratA prApta kI hai| kiyA thaa| ise mRtyu mahotsava bhI kahA jAtA hai| AcArya homara, milTana, sUradAsa ne aMdhe hone para bhI duniyA~ ko bahuta vinobA bhAve ne bhI sallekhanA dhAraNA kI thii| Aja bhI yaha kucha diyA hai| nirAzA se dUra rahakara puruSArthavRtti apanAkara paramparA jIvita hai| isa paramparA para AtmahatyA kA doSa sakArAtmaka soca se jIvana ko jiyA jAnA caahie| saMgharSa lagAnA nitAMta ajJAnatA hai| jaina sAhitya meM maraNa ke prakAroM hI jIvana kI kahAnI hai| use AtmahatyA jaise ghRNita kRtya para sUkSma vivecana milatA hai| vahA~ zastra athavA viSAdika se samApta nahIM karanA caahie| ke mAdhyama se kiye gaye maraNa ko cyAvita maraNa kahA gayA AtmahatyA ko aMgrejI meM yUthAnsiyA (Euthanahai| yahI Aja AtmahatyA ke nAma se jAnA jAtA hai| ise sia) bhI kahA gayA hai| ise Slippery slope kahakara bhI ucita nahIM mAnA gayA hai| samAdhimaraNa dvArA kiyA gayA maraNa pakArA jAtA hai jahA~ cikitsaka kI sahAyatA se matya pAyI tyakta maraNa kahA jAtA hai| isa tyakta maraNa ko AdhyAtmika jAtI hai| ariSToTala, pleTo, DishAnara Adi dArzanikoM ne maraNa mAnA jAtA hai jo sahI hai| isaprakAra kI mRtyu kI ghanaghora nindA kI hai| niyAplATonisTo, AtmahatyA kI paramparA agastAyana, ekvinasa, DeviDahayama. dharakhema. phaDa Adi AtmahatyA ko aMgrejo meM syusAiDa kahA jAtA hai jo | vicArakoM ne bhI usakA virAdha kiyaa| marsI kiliMga para pUrNataH asaMvaidhAnika aura anucita hai| Aja bhArata meM pratidina | logoM ko daNDita bhI kiyA gyaa| nIdaralaiMDa meM kucha zartoM ke lagabhaga 300 AtmahatyAoM kI ghaTanAeM ho rahI haiN| vebasAiDa | sAtha AtmahatyA kA adhikAra avazya diyA gayA bAkI meM use lAbhaprada kahA gayA hai jisakI samagra niMdA kI jAnI | amerikA, bhArata Adi dezoM meM ise abhI aparAdha kI sImA caahie| mInA kumArI jaise aneka gaNamAnya vyaktiyoM ne isI meM hI rakhA gayA hai| kisI dharma ne bhI ise svIkAra nahIM kiyA AtmahatyA kA sahArA lekara apane antima jIvana ke duHkhoM | hai| se mukti lI hai| karja, prema, kalaha, saMpatti, anuttIrNatA | maraNa ke prakAra Adi jaise kAraNoM se hone vAlI AtmahatyAoM kI riporTa | jaina sAhitya meM maraNa ke tIna prakAroM kA varNana milatA Aye dina AtI hI rahatI hai| ina riporToM kI pRSTabhUmi se | hai- vahA~ 1) svAbhAvika sAdhAraNa maraNa ko cyuta, 2) zastrAdi sallekhanA aura AtmahatyA ke bIca kA antara bilakula | dvArA maraNa ko cyAvita aura, 3) samAdhimaraNa dvArA prApta spaSTa ho jAtA hai| maraNa ko tyakta kahA jAtA hai| tyakta ke tIna prakAra haiMvidezoM meM bhI AtmahatyAe~ kama nahIM huI haiN| hiTalara | (1) bhakta pratyAkhyAna (AhArAdi tyAgane ke bAda zarIra kI -jUna-julAI 2007 jinabhASita 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaryA svayaM karanA) (2) iMginImaraNa (niyata deza meM hii| sAdhuoM kA AhAra dAna bhI diyA jAtA hai| isa samaya cInI, zarIra kI paricaryA svayaM karanA) aura (3) prAyopagamana maraNa | tibbatI aura jaina, bauddhadharma meM bhI lagabhaga yahI rUpa milatA (zarIra kI paricaryA se mukta rahakara mAtra AtmadhyAna meM lIna | hai| ho jaanaa)| AcArya zivArya ne maraNa ke pA~ca bheda batAye haiM- | mesApoTAmiyAM aura misra saMskRti meM mRtyu ke bAda bAlamaraNa, bAla-bAla maraNa, paNDitamaraNa, paNDita- | Izvara rUpa nyAyAdhIza ke sAmane apanA pUrA lekhA-jekhA denA paNDitamaraNa aura bAla pnndditmrnn| paNDita-paNDita maraNa | par3atA hai| hebrika saMskRti meM mRtyu kI vizeSa avadhAraNA kI sallekhanA jaina-saMskRti kI viziSTa dena hai| jainetara | nahIM hai kyoMki vahA~ zarIra aura AtmA vApisa yathAsthAna cale saMskRti meM aisA prAvadhAna dekhane ko nahIM miltaa| vaidika | jAte haiN| use Izvara kI sRSTi kA svAbhAvika eka pavitra saMskRti meM prAyopavezana, prAyopagamana jaise katipaya zabda avazya bhAga mAnA jAtA hai para hai vaha pApa kA phl| use masIhA ke milate hai para unameM vaha vizuddhatA nahIM dikhAI detI jo | sAmane jAnA par3atA hai| sallekhanA meM hotI hai| yaha na AtmahatyA (Suicide) kA krizciniTI meM AtmA kA punarjanma kucha dUsare rUpa meM rUpa hai aura na ise Euthanasia yA MercyKilling kA hI hai| kula milAkara kahA jA sakatA hai ki usameM punarjanma rUpa kaha sakate haiN| aise maraNa AdhyAtma dRSTi zUnya hote haiN| hotA hai jise Resurrection kahA jAtA hai| marane ke bAda mAtra asakti kA saMbhAra hI unheM kahA jA sakatA hai| AtmA ko svarga, naraka yA vizaddhi ke lie bheja diyA jAtA jainetara darzanoM meM sallekhanA kI avadhAraNA | hai| mRtyu ke samaya Izvara kI prArthanA hI sabase bar3I zaraNa ___ mRtyu tIna prakAra kI ho sakatI hai- zArIrika, | hai| mAnasika aura aadhyaatmik| AdhyAtmika mRtyu ko hI jainedharma | islAma meM allA ko hI eka mAtra Izvara mAnA gayA meM sallekhanA kahA gayA hai| Atma sAkSAtkAra ke mAdhyama se hai| mRtyu ke samaya prArthanA kI jAtI hai ki vaha usake sAmane hI use prApta kiyA jA sakatA hai| lagabhaga sabhI dharmoM meM | khar3A rhe| vaha allAha se kSamA yAcanA karatA hai aura usase kisI na kisI rUpa meM AdhyAtmika mRtyu ko svIkAra | pavitra hone kI prArthanA karatA hai aura phira allAha meM samAviSTa kiyA gayA hai| vaidika, jaina, bauddha, cInI, tibbatI aura | ho jAtA hai| punarjanma yahA~ nahIM hai| marate samaya kurANa kA rzanoM meM usakA mUla uddezya AtmAnubhati yA pATha sunatA / par3hatA hai aura pApoM se mukta karane kI prArthanA AtmajJAna prApta karanA rahA hai aura pAzcAtya darzanoM meM AtmA | karatA hai| se mukti prApta karanA athavA punarjanma prApta karanA rahA hai| tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAye to mRtyu ke samaya sallekhanA jaisA koI zabda vaidika saMskRti meM nahIM | sabhI dharmoM meM apane iSTadeva ke prati zraddhA aura bhakti vyakta hai| para naciketA aura yama tathA arjuna aura kRSNa ke bIca | kI jAtI hai stavana yA sUtrapATha karake aura kRta kAryoM kA hue vArtAlApa se AtmasamarpaNa rUpa bhaktiyoga kA rUpa sAmane prAyazcita kara nirAsakti pUrvaka jIvana kA antima samaya avazya AtA hai| upaniSada sAhitya meM saMsAra (janma-maraNa) nikAlA jAtA hai| isa prakriyA meM jainadharma kI sallekhanA kA vijJAna kA vikAsa huA hai aura avidyA rUpa karma ke vinAza jo gaharA rUpa hamAre sAmane rahatA hai vaha anyatra nahIM miltaa| se mukti prApta kI jAtI hai samAdhi ke mAdhyama se| isase Euthanasia aura sallekhanA (Spiritual death) adhika kucha nahIM miltaa| mRtyu ke bAda hI kriyAkANDa | Euthanasia kA artha hai Good death yA dying vyavasthA meM maMtrapUrvaka gaMgAjala chir3akanA Adi kArya isakI | well ise Psysician-assisted suicide kahA jAtA hai paridhi ke bAhara haiN| videzoM meM vyakti eka lambI asahanIya bImArI se jaba taMga bauddhadharma meM mRtyu para vijaya prApta karane kA mArga ho jAtA hai to vaha cikitsaka kI sahAyatA se mRtyu pAkara vipazyanA sAdhanA hai| kisI gotamI aura siddhArtha ko mRtyu- usase mukta ho jAnA cAhatA hai| ise Slippery slope bhI darzana dekara hI jAgrata kiyA gayA thaa| buddha ne cAra Arya | kahA jAtA hai| yaha eka prakAra se AtmahatyA hI hai jo satyoM ke mAdhyama se anAtmavAda siddhAMta kI pratiSThA kara | sAmAjika aura dhArmika dRSTi se anucita aura kAnUna ke mRtyu ko jItane kA patha prazasta kiyA hai| mRtyu ke samaya | viruddha hai| jIvana kA yadyapi yaha eka svAbhAvika pariNAma bauddha sUtroM kA pATha kiyA jAtA hai aura bAda meM paritrANakara | hai para kinhIM vizeSa paristhitiyoM meM kyA dUsare ke mAdhyama se 18 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI isa pariNAma ko prApta kiyA jA sakatA hai? yaha eka yakSa / ahaMkAra, paropakAritA aura apmaan| Freud ne ise bhAvAtmaka prazna hai jisapara sAmAjika, dhArmika, rAjanItika aura | udvelana kA kAraNa mAnA aura svayaM bhI usakA zikAra huA nyAyAdhIza samudAya meM matabheda khar3A huA hai| ohiyo meM 1906 meM amerikA ne AtmahatyA ke pakSa meM bila AdivAsI jAtiyoM meM mRtyu ko svAbhAvika na mAnakara | pAsa karAnA cAhA para vaha girA gyaa| 1935 meM briTena meM bhI use zatru yA bhUta pizAcoM dvArA diyA gayA apaghAta mAnA jAtA | aisI hI bila lAyA gayA para use maMjUrI nahIM mila sakI hai| para pUrva aura pAzcAtya paramparA meM use svAbhAvika hI | Tohnson aura Repouille ko kramazaH unakI patnI aura kahA jAtA hai| grIka dArzanikoM ne to mRtyu ke bAda punarjanma | putra ko Mercy Killing karane para daMDita bhI kiyA gyaa| hotA hai yA nahIM, isa viSaya para bhI kAphI vicAra kiyA hai| hiTalara ne to usameM eka nayA mor3a hI lA diyaa| dvitIya Euthanasia zabda grIka eu se niSpanna huA hai jisakA artha | vizvayuddha meM lagabhaga eka lAkha logoM ko jAtIya zuddhikaraNa hotA hai well aura thanatos kA tAtparya hai mRtyu| yadi | ke nAma para napuMsaka banA diyA gyaa| jarmanI ne lethala gaisa ke zArIrika aura mAnasika bImArI se rogI adhika parezAna ho | mAdhyama se 1939 meM apaghAtiyoM ko mRtyu ke ghATa utAra jAtA hai to vaha nyAyAlaya meM mRtyu pAne ke lie nivedana | diyaa| 1941 meM to antataH usake pakSa meM kAnUna bhI bana karatA hai| yadi nyAyAlaya use svIkAra karatA hai to nyAyAdhIza | gyaa| yaha vastutaH eka prakAra se sAmUhika vadha hI thaa| ise rogI ko viSa pilAne svayaM AtA hai| Euthanasia nahIM kahA jA sktaa| ariSToTala, pleTo aura DishAnara ne AtmahatyA kI briTena meM Euthanasia Society kI sthApanA huI aura niMdA kI hai aura svAbhAvika mRtyu ko hI sahI svIkAra | Euthanasia ke pakSa meM puna: vAtAvaraNa banAyA gyaa| 1950 kiyA hai| kadAcit Sophocles pahalA dArzanika hai jisane | se 1969 taka lagAtAra briTena aura amerikA meM isake pakSa ko ucita mAnA hai| roma meM use Summum | meM aneka bAra bila rakhe gaye para ve pAsa nahIM ho ske| Bonum mAnA jAtA rahA, yadi usakA kAraNa bImArI, unmAda | Fleteher ne Euthanasia ke pakSa meM jabardasta tarka prastuta yA apamAna ho| para use sainikoM, aparAdhiyoM aura dAsoM ke | kiye| usane Murder ko Malice aforethought kahA lie niSiddha mAnA hai| lagabhaga tIsarI zatI meM IsAI mata se | aura Euthanasia ko Mercyaforethought kahakara use prabhAvita niyoplATonisTo ne isakA virodha kiyA aura use | ucita tthhraayaa| janamata karAkara bhI isa pakSa ko majabUta Izvara dvArA pradatta pariNAma maanaa| agastAyana ne pA~cavI zatI | karAyA gayA keneDA, briTena aura amarIkA meN| isake bAda meM ise chaThe kamAMDameMTa"Thoushaltnotkill" kA virodhaka | Death with dignity wills bhI lAye gaye para Living will maanaa| terahavIM zatI meM Aquinas ne isakA aura bhI samarthana ko kAnUnI nahIM banAyA jA skaa| aMta meM 5976 meM yaha kahakara kiyA ki AtmahatyA karane vAlA pazcAtApa keliphorniyA, amarIkA meM Right-to-die statute pAsa ho (Repentance) se vaMcita raha jAtA hai aura svAbhAvika skaa| nIdaralaiNDa Adi dezoM ne bhI isa para vicAra kiyA mRtyu se bhI galata AtmahatyA kA vicAra hai| unhoMne Summa aura DutchMedical Councilvaluntaryeuthanasia ko theolegica meM AtmahatyA ko pApa aura kAnUna virUddha kahA | | svIkRta kiyaa| phira bhI vivAda zAMta nahIM huaa| 1980 meM hai| Renaissance ne yadyapi isa paramparA ke virodha meM kucha | Derek Humphry ne Hemlock society banAI, Let me nahIM kahA para usa para punarvicAra karane kA vAtAvaraNa avazya die before I wake pustaka likhI aura Euthanasia bnaayaa| phalata: Thomas More Litopia ne 1516 meM aura | Research of Guidance Organization Group taiyAra F.Bacon ne New Atlantis meM 1926 meM AtmahatyA ke | kiyaa| The world federation ofright-to-die SociepakSa meM apane tarka diye use sahI batA diyaa| paraMtu 1757 meM | ties bhI banAI gaI para use pUrI taraha kAnUnI nahIM banAyA jA David Hume ne una tarkoM kA uttara dekara AtmahatyA ko punaH svIkAra kara diyaa| antataH svIkAra kara liyaa| 19vIM zatI meM AtmahatyA para vaijJAnika AdhAra se amarIkA meM ise kAnUnI jAmA pahanAne kA bar3A prayatna vicAra kiyA jAne lgaa| 1897 meM Durkheim ne use | haA para saphalatA nahIM mila skii| 1970 meM saprIma korTa ne sAmAjika aparAdha kahakara usake tIna kAraNa batAye- | Right to refurse medical treatm jUna-julAI 2007 jinabhASita 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| Dr. Jack Kevorkian ke athaka prayatna se The | zreNI se mukta nahIM kiyA jA skaa| naitikatA kI dRSTi se oregon death with dignity act pAsa huA 1994 meM para | bhI ise ucita nahIM kahA jA skaa| IsAI, islAma, vaidika, use 1997 meM radda kara diyA gayA aura Physician-as- | jaina, bauddha Adi koI bhI dharma AtmahatyA kI svIkRti nahIM sisted suicide ko gaira kAnUnI mAnA gyaa| Aja bhI use detaa| parI taraha vaidhAnika rUpa nahIM mila skaa| briTena meM pharavarI bhAratIya saMvidhAna meM bhI AtmahatyA ko kisI bhI 14, 2003 ko SaDvarSIya cloned sheep dolly ko phephaDoM | sthiti meM vaidhAnika nahIM mAnA gyaa| usakA Article 21 raNa euthanized death se samApta | aura Section 309 spaSTa rUpa se AtmahatyA ko gairakAnunI kara diyA gyaa| isakA tAtparya yahI hai ki aba asahanIya | mAnatA hai| aura lA-ilAja ho jAne para karuNA ke AdhAra para prANI ko | isake bAvajUda satI prathA zadiyoM se pracalita rahI hI mRtyu kA varaNa karAyA jA sakatA hai| mahAtmA gA~dhI ne bhI | hai| vaidika dharma yadyapi AtmahatyA ke pakSa meM nahIM hai phira bhI eka bachar3e ko isI AdhAra para mArane kI AjJA dI thI | jahA~ kahIM vaha udAratA ke pakSa meM bhI dikhAI detA hai| jainadharma jisakI kAphI AlocanA kI gaI thii| meM isa udAratA ko sallekhanA kA rUpa diyA gayA hai| zArIrika AtmahatyA (Suicide) ko vaidhAnika svIkRti na akSamatA aura roga kI gaMbhIratA jaba gaharI ho jAtI hai to pUrNa milane kI pRSThabhUmi meM mUla bhAvanA yaha hai ki vyakti kA nirAsakta hokara, ahiMsaka bhAva se dhArmika ArAdhanA karate samAja ke prati eka viziSTa kartavya huA karatA hai jo | hue vyakti ko jIvana-mukta hone ko vaidhAnika mAnatA hai jaina AtmahatyA se patita ho jAtA hai| vyakti para samAja kA | dhrm| saMvidhAna meM bhI isa prakAra kI dhArmika mRtyu ko adhikAra hotA hai| vaha vyakti ko mArane meM sahayoga nahIM de | asaMvaidhAnika nahIM batAyA gyaa| sktii| isake atirikta dhArmika kSetra meM AtmahatyA ko isa prakAra sallekhanA yA samAdhimaraNa ko kisI bhI Izvara ke viparIta mAnA gyaa| kinhIM vizeSa paristhitiyoM meM | sthiti meM AtmahatyA ke samakakSa nahIM baiThAyA jA sakatA hai| use svIkArA jA sakatA hai para vaidhAnikatA nahIM dI jA | yaha to eka dhArmika mRtyu hai, vItarAgatA pUrvaka mRtyu kI sktii| inake atirikta Atma svAtantrya, kAruNika mRtyu, | svIkRti hai| usameM AtmahatyA kA aMza bhI nahIM aataa| cikitsaka kI sahAyatA se prApta mRtyu Adi tarkoM ne bhI kastUrabA vAcanAlaya ke pAsa, jIvana kI guNavattA ko kama nahIM kiyaa| use aparAdha kI | sadara, nAgapura -440001(mahArASTra) DaoN. zreyAMsa jaina 'dIkSA svarNa jayantI puraskAra' se puraskRta akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstri pariSada ke lokapriya yazasvI adhyakSa, vyAkhyAna vAcaspati, siddhAntavettA, vANIbhUSaNa vidvAn DaoN. paM. zreyAMsa kumAra jaina bar3auta ko unakI gahana, avirala, saiddhAntika tattvavyAkhyA ojasvI prabhAvaka, hRdayasparzI sarala zailI evaM sacce deva zAstra guru ke prati ananya agAdha zraddhA ko dRSTigata karate hue paurANika, aitihAsika, traya tIrthaMkaroM ke kalyANakoM se samanvita dharmaprANa puNya dharA suprasiddha tIrthakSetra hastinApura jambUdvIpa ke pAvana prAMgaNa meM zrI digambara jaina triloka zodha saMsthAna dvArA zrI terahadvIpa jinabimba paMcakalyANaka pratiSThA ke pAvana prasaMga para 'gaNinI pramukha AryikA jJAnamatI dIkSA svarNa jayantI puraskAra' se sammAnita kiyA gayA, jisakA bhavya kAryakrama AsthA cainala se sIdhA prasAraNa bhI huaa| sAla, zrIphala, aMga vastra, pratIka cinha, rAzi Adi upakaraNa bheMTa kiye gye| vidvAn mahodaya kI svAdhyAya zIlatA, tattva pratipAdana kI prabhAvanA paraka zailI yuvA sarasvatI upAsakoM ke liye preraNAprada hai| isa avasara para DaoN. sAhaba kI agAdha zrutasevArtha unakI kalama kI gatizIlatA banI rhe| aisI bhAvanA ke sAtha saparivAra jIvana kI maMgala kAmanA kI gyii| 'jainama jayatu zAsanam' dvArA-siMghaI arihaMta jaina morenA 20 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA : dehavisarjana kI vaijJAnika prakriyA bra. puSpA jaina bar3hA detA hai| jina vyaktiyoM meM ina tInoM kA saMtulana bigar3a jAtA hai, unakI pAcana zakti kSINa hone lagatI hai / vRddhAvasthA Ane taka deha itanI kamajora ho jAtI hai ki usake dA~ta, A~ta, lIvara, plIhA, kiDanI, hArTa, pheMphar3e, haDDiyA~, naseM ityAdi sahita sampUrNa pAcanatantra hI kamajora ho jAtA hai / aisI sthiti meM nitaprati halkA, supAcya AhAra lene kA krama bana par3atA hai| isataraha zurU hotA hai dehavisarjana kA krama / jinako yaha jJAna ho jAtA hai, ve apanI sAdhanA ko dRr3ha karate huye zarIra ke sAtha-sAtha kaSAyoM ko bhI kRza karanA zurU kara dete haiN| ve mAnate hai ki jaba deha ne padArthoM se, AtmA se sambandha visarjana zurU kara diyA hai, taba hameM bhI una padArthoM se, usa deha se mamatva visarjana zurU kara denA caahiye| jaba sRjana ke samaya AhAra kama rahatA hai tathA kaSAyeM bhI kama rahatI haiM, taba yaha visarjana kA samaya hai, AhAra to svataH kama hotA jA rahA hai| ataH hameM kaSAya, rAga-dveSa, IrSyA, tRSNA, bhogAkAMkSA aura deha kA, parivAra kA mamatva bhI kama kara denA cAhiye / jaba AhAra ko pacAne kI kSamatA ghaTa rahI hai, to gariSTha, iSTa, bhArI, tale padArthoM se moha chor3ate huye, kramazaH khAdya, svAdya, lehya ko bhI kama karate huye peya para AnA caahiye| phira usakI bhI icchA jaba na ho, to usakA bhI arthAt jala kA bhI tyAga kara denA caahie| (vizeSa jAnakArI ke liye dekheM, 'bhagavatI aaraadhnaa')| deha kA sRjana aura visarjana eka kArmika ghaTanA hai| sRjana ke samaya AhAra vargaNAoM kA sahayoga jisa krama se hotA hai, ThIka isase viparIta krama deha visarjana ke samaya hotA hai / sAmAnya jIva ise nahIM jAna pAte haiM, phalataH apane ajJAna aura moha ke kAraNa deha se rAga bar3hAte haiM aura sallekhanA kA vicAra nahIM banA paate| jisataraha koI zizu jaba mA~ ke garbha meM hotA hai, taba vaha nAla ke dvArA mA~ ke pAcana tantra se rasAhAra prApta karatA hai| vaha patalA arthAt peyarUpa meM hotA hai| janma ke bAda mA~ ke dUdha kA pAna karatA hai, vaha bhI peya rUpa meM hii| chaha mAha kA hote-hote dAla kA pAnI yA patalI cA~Tane yogya khIra lene lagatA hai| Aja kI mAtAyeM sairelaka Adi kA upayoga kara rahI hai, jise hama lehA kahate haiN| parivAra meM yaha jJAna paramparA se prApta hotA rahatA hai| pUrA parivAra aneka prakAra ke vyaMjanoM kA sevana karatA hai aura zizu sirpha lehya aura peya AhAra hI grahaNa karatA hai| kyA ise durvyavahAra kahA jAyegA ? nahIM! yaha to samajhadArI kA kArya mAnA jAvegA, kyoMki pacAne kI yogyatA ke anusAra hI to AhAra karAyA jAyegA, anyathA bImArI kA zikAra ho jaayegaa| bar3e loga malAI khAte haiM aura zizu ko pAnI milA dUdha pilAte haiM, yaha svastha rahane kA sisTama hai, jise sArI umra dhyAna meM rakhanA par3atA hai| zizu jaba do varSa se adhika kA ho jAtA hai, taba use halakA supAcya khAdya AhAra denA zurU karate haiM, jisase usakI deha kA ucita saMpoSaNa hotA hai| zuddha nirdoSa peya, lehya, khAdya padArthoM kA sevana karatekarate kabhI-kabhI vaha svAdya AhAra bhI letA hai, jo usakI pAcana kriyA meM sahAyaka hotA hai, jaise sauMpha, ajavAyana, loMga, ilAyacI aadi| dhIre-dhIre vaha cAroM prakAra kA AhAra lene kA jJAna aura pacAne kI yogyatA prApta kara letA hai| mana, vacana, kAya ke dvArA kiyA gayA zrama pAcanakSamatA ko aura kaSAyoM kA tyAga, deha tyAga se bhI kaThina hotA hai| isake liye gurusAnnidhya kI AvazyakatA hotI hai, kyoMki anAdikAlIna saMskAra akele se nahIM chUTate / zAstroM meM kahA hai / AcArya samantabhadra svAmI ne ratnakaraNDaka-zrAvakAcAra meM kahA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // arthAt pratikArarahita upasarga ke Ane para, durbhikSa ke par3ane para, bur3hApA ke Ane para aura asAdhya bImArI ke Ane para dharma kI rakSA ke liye deha ke visarjana ko sallekhanA kahA hai I 'durlabho viSayatyAgaH durlabhaM tattvadarzanam / durlabhA sahajAvasthA, sadguroH karuNAM binA // ' T arthAt guru kI karuNA ke binA viSayoM kA tyAga, tattva kA darzana aura sahaja samAdhi durlabha hotI hai / isaliye sAdhaka vidhipUrvaka yogyaguru se samaya Ane para sallekhanA vrata lete haiN| guru una para karuNA karate haiM aura unheM vrata dekara kSapaka banAte haiM aura ve svata: ho jAte hai niryApakAcArya / vaha kSapaka jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgadveSAdibhAvakarma aura zarIra Adi nokarmoM ke cakravyUha se mukta hone kA puruSArtha karatA hai, jisameM guru pala-pala sahAyaka hote haiN| Agama meM to eka kSapaka kI sallekhanA meM AcAryasahita 48 muniyoM dvArA jUna - julAI 2007 jinabhASita 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRtya karane kA ullekha hai| jisa samaya kSapaka meM bhojanasaMyama kI bhAvanA zithila hotI najara AtI hai, taba unakA dhyAna kSapaka kI kaSAyoM ko zithila karAne kI ora jAtA hai aura usa vicalita kSapaka ko upadeza dekara, aneka prakAra ke vyaMjanoM ko thAlI meM dikhAkara usase kahate hai ki jitanA bane, utanA grahaNa kara lo, ye zrAvaka dene ko taiyAra haiM aura yadi grahaNa kI yogyatA na ho, to tyAga karane kA sAhasa kro| aneka janmoM meM kitanA bhojana kiyA hai, kintu Aja taka tRpti nahIM huI / kintu jaba padArtha sAmane rakhe haiM, khAne bhopAla kI kendrIya jela meM upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA udbodhana paramapUjya sarAkoddhAraka upAdhyAyaratna zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA 28 maI 2007 ko bhopAla kI kendrIya jela meM maMgala pravacana huaa| lagabhaga eka kilomITara pahale hI jela ke kaidiyoM ke baiNDa ne upAdhyAya zrI kI agavAnI kI tathA geTa para jela adhikArIyoM ne pAda prakSAlana kiyA / upAdhyAya zrI ne jela meM cala rahIM yojanAoM kA avalokana kiyaa| mukhya atithi AIjI zrI pavana jaina evaM jela adhIkSaka zrI purUSottama somakuMvara the / pUjya upAdhyAyazrI ne kendrIya jela meM upasthita hajAroM kaidiyoM ko saMbodhita karate hue kahA ki jIvana meM kI gaI eka bhUla hameM apane parivAra se dUra kara detI hai| kisI vyakti ke jela meM rahane para usake parivAra para kyA bItatI hai isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| unhoMne kahA ki kaidiyoM ko jela jIvana ke daurAna apane iSTa kA smaraNa karanA caahie| jela se bAhara Ane ke bAda hamase punaH koI aparAdha na ho / upAdhyAya zrI ne bhopAla jela ke mAhaula kI tArIpha karate hue kahA ki yahA~ ke adhikAriyoM ne kaidiyoM ko pArivArika mAhaula diyA hai| unhoMne kahA ki bhopAla jela ko yadi vyasanamukta jela banA sakeM to acchA rhegaa| jela meM rahane vAlA koI bhI vyakti zarAba, sigareTa, bIr3I, taMbAkhU kA sevana na kareM to unake jIvana meM AdhyAtmika badalAva A sakatA hai| kI icchA hote huye, khAye nahIM jA rahe haiM, taba usa icchA ko tyAgakara AtmasaMtoSa ko kyoM upalabdha nahIM karate? apane liye huye vrata ko pAlakara svargAdi sukha ko prApta kara sakate ho, to vrata ko bhaMga kara durgati kA pAtra kyoM banate ho? yadi jabaradastI kucha khA bhI loge, to aMta samaya meM kaoNmA meM cale jAoge, behoza ho jAoge, bhagavAn kA nAma bhI na le sakoge, jo tumheM saMsArasamudra se pAra lagAnevAlA hai| ataH sallekhanA dehavisarjana kI vaijJAnika prakriyA hai, AtmahatyA nahIM / rahalI, sAgara (ma. pra. ) mukhya atithi AIjI zrI pavana jaina ne kahA ki itihAsa gavAha hai ki jisane bhI abhimAna kiyA hai, usakA nAma nahIM huA hai lekina jo dharma kI zaraNa meM AtA hai vaha amara ho jAtA hai| jela adhIkSaka purUSottama somakuvara ne upAdhyAya zrI ke pravacana ke bAda sabhI kA AbhAra vyakta karate hue upAdhyAya zrI ke jela meM Ane ke upalakSya meM sabhI sajAhAphatA kaidiyoM kI pAMca dina kI sajA mApha karane kI ghoSaNA bhI kii| kAryakrama meM bra. anitA dIdI ne upAdhyAya zrI ke vyaktitva ke bAre meM prakAza ddaalaa| kamala hAthIzAha ne saMcAlana kiyA / upAdhyAya zrI ne bhopAla jela meM AhAra caryA kI / sunIla jaina saMcaya zAstrI hamAre saMsthAna ke eka TrasTI zrI sudhIra kumAra jaina, ambAlA chAvanI nivAsI (mo. 9315601689) evaM zrImati urvazI jaina, jo ki pichale ATha varSo se do pratimAdhArI haiM unakI suputrI ku. rucikA jaina ne varSa 2006 kI bhAratIya prazAsanika sevA parIkSA (AI.e.esa) meM apane prathama prayAsa meM 112vA~ sthAna prApta kara pUre jaina samAja kA nAma bhAratavarSa meM rozana kiyA hai| ku. rUcikA jaina eka sarvaguNa sampanna bAlikA hai jisane paMjAba yUnivarsiTI caNDIgar3ha se varSa 2006 meM hI bI.I. baoNyoTaika kI parIkSA meM caturtha sthAna prApta kiyaa| rAjendra jaina, mukhya TrasTI rASTrIya saMskRta saMsthAna mAnita vizvavidyAlaya naI dillI dvArA 26 disa. se 29. disa. 2006 taka purI (ur3IsA) meM Ayojita " akhila bhArata zAstrIya saMskRta bhASaNa spardhA" meM sonala kumAra jaina ne sAhitya zAstra meM svarNa padaka prApta kiyaa| zrI sumata candra jaina, digaur3A, jilA TIkamagar3ha (ma. pra. ) 22 jUna - julAI 2007 jinabhASita Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa ke mUlaguNoM kA naitika sAmAjika evaM vaijJAnika dRSTikoNa DaoN. zreyAMsakumAra jaina bhAratIya saMskRti meM jaina aura bauddha sAdhuoM kI , mukhya guNoM ko mUlaguNa kahate haiM, jisaprakAra mUla zramaNa saMjJA hai| prakRta meM digaMbara muni ke paryAyavAcaka ke | jar3a ke binA vRkSa nahIM ThaharatA, usIprakAra mUlaguNoM ke rUpa meM zramaNa zabda grAhya hai jisakI vyutpatti "zrAmyati | binA zramaNa ke vrata nahIM tthhrte| aba zramaNa ke mUlaguNoM mokSamArge zramaM vidadhAtItI zramaNaH" hai| isa vyutpatti ke | para vicAra kiyA jA rahA haianusAra jo mokSamArga meM zrama karatA hai, vaha zramaNa kahalAtA AcArya kuMdakuMda mUlaguNoM ko batalAte hue likhate hai| AcArya kuMdakuMda ise paribhASita karate hue kahate haiM- | samasatta baMdhavaggo samasahadakkho pasaMsaNiMda smo| vadasamididiyArodho loNcaavssymcelmnnhaannN| samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe smosmnno||3/41 khidisayaNamadaMtadhovaNaM ThidimoyaNamegabhattaM c||208|| pravacanasAra edekhalu mUlaguNA samaNANaM jinnvrehiNpnnnnttaa||209|| jo zatru aura baMdhu varga meM samatA buddhi rakhate haiM, sukha pravacanasAra du:kha prazaMsA aura niMdA meM samAna haiN| patthara ke Thele aura arthAt pAMca mahAvrata, pAMca samiti, pAMca indriyoM kA suvarNa meM jinakI samAna buddhi hai tathA jIvana aura maraNa | rodha, SaD Avazyaka, keza loMca, acelakatva, asnAna, meM jinakI samAna buddhi hai tathA jIvana aura maraNa meM jinake | bhUmizayana, adantadhovana, khar3e khar3e bhojana, eka bAra AhAra samatA bhAva hai aise muni hI zramaNa kahalAte haiN| ye vAstava meM zramaNoM ke 28 mUlaguNa jinavaroM ne kahe haiN| ___ zramaNa hI karma baMdha se chuTakArA pAtA hai| duHkhoM kI | inake pRthaka-pRthaka svarUpa ko jAnakara vartamAna meM nivRtti bhI usI kI hotI hai isIlie kahA bhI gayA hai| unakI prAsaMgikatA aura sAdhakoM dvArA pAlana vidhi bhI "tAtparya yaha hai ki munipada nirgrantha digambara mudrA dhAraNa / jAnanA Avazyaka hai etadartha pratyeka mUlaguNoM kA lakSaNa kiye binA yaha jIva sAMsArika duHkhoM se nivRtta nahIM ho | batalAte hae usakI vartamAna pAlana vyavasthA para bhI vicAra sakatA hai zramaNa muni kA bhAva yA karma zrAmaNya hai| jo | prastata haisamyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ina tInoM meM ahiMsA mahAvrata- pramAda ke vazIbhUta hokara prANiyoM yugapat pravartatA hai, vaha ekAgratA ko prApta hai, aisA mAnA | ke iMdriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa prANoM kA ghAta gayA hai aura usI kA zrAmaNya munipanA pUrNatA ko prApta | nahIM karanA arthAta sabhI prANiyoM para dayA bhAva rakhanA ahiMsA hotA hai| jo anya dravya ko prAptakara moha karatA hai, rAga mahAvrata hai| karatA hai, dveSa karatA hai, vaha ajJAnI hai aura prakAra ke karmoM satya mahAvrata- pramAdavaza rAga, dveSa, moha, cugalI, se baMdha ko prApta hotA hai| kiMtu jo bAhya padArthoM meM na moha | dA mAtsarya Adi doSoM se bho IrSyA. mAtsarya Adi doSoM se bhare hue asatya bhASaNa kA karatA hai, na rAga karatA hai aura na dveSa karatA hai vaha zramaNa | tathA jisa satya bhASaNa se prANiyoM ko pIDA pahu~ce aise vividha karmoM kA kSaya karatA hai| ye zramaNa zubhopayoga aura | bhASaNa kA tyAga karanA satya mahAvata hai| zuddhopayoga ke bheda se do prakAra ke hote haiN| unameM acaurya mahAvrata- pramAdavaza kisI bhI sthAna para par3e zuddhopayogI zramaNa Asrava se rahita hote haiM aura zubhopayogI | e, bhUle hue, rakhe hue dravya ko tathA pustaka, upakaraNa Asrava sahita hote haiN| donoM hI zramaNa mokSa ke adhikArI | evaM ziSya Adi para dravyoM ko binA die grahaNa nahIM karanA haiN| inameM buddhipUrvaka mUlaguNoM kI paripAlanA hI cAritra ko | acaurya mahAvata hai| dhAraNa karanA hai| cAritra ke mAdhyama se hI karmabaMdha ko naSTa brahmacarya mahAvrata- manuSyinI, tiryaMcI aura devAMganAoM karane kA puruSArtha calatA hai aura isI ke dvArA yathAkhyAta | meM tathA unake citra evaM kASTha pASANa Adi kI marti meM cAritrasahita svarUpa pragaTa hotA hai| isake prakaTIkaraNa meM | rAga pariNAmoM kA tyAga karanA brahmacarya mahAvata hai| mUlaguNoM kI mukhya bhUmikA hotI hai| ata: inhIM kA naitika / aparigraha mahAvrata- kSetra, vAstu Adi daza prakAra ke sAmAjika aura vaijJAnika dRSTikoNa ko samajhane kA prayAsa | bAhya parigraha. mithyAtva. krodha, mAna, mAyA. lobha evaM nau jUna-julAI 2007 jinabhASita 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kaSAya ina caudaha prakAra ke AbhyaMtara parigraha meM tathA / rakheM tabhI zramaNa dharma nirAbAdha gati se bar3hatA huA dharmaprabhAvanA saMyama, jJAna, zauca ke sAdhanabhUta upakaraNa pIchI kamaNDalu | kA prabala nimitta ho sakatA hai| zAstra Adi meM mamatva nahIM rakhanA aparigraha mahAvrata hai| zarIra ko niyaMtrita rakhane ke lie AcAryoM ne pA~coM mahAvratoM ko pUrNa sAvadhAnI se pAlane vAle | samitiyoM ko vidhivat pAlana karane ko kahA hai| inake sAdhaka nirgrantha mokSamArga ko prazasta karate haiM aura kara bhI | binA sAdhutA. nahIM hai| ataH inakA svarUpa jAnakara avazya rahe haiN| prAyaH sAdhuoM dvArA inakA samyakrIti se pAlana hI pAlana karanA caahie| ye IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa kiyA jAtA hai kiMtu kucha sAdhu Ajakala inake pAlana karane | aura pratiSThApanA ke bheda se samitiyA~ pA~ca prakAra kI haiN| meM bhI pramAda kara rahe haiN| rAtri ke kAryakramoM meM sammilita zAstrAdhyayana, tIrtha yAtrA, guruvandanA Adi dhArmika kAryoM ke hokara maMdira, Azrama, maTha Adi nirmANa meM bhUmi ke khanana | lie tathA AhAra nIhAra Adi ke lie sUryodaya ke bAda Adi karane/karAne aura anumodana kara jIvoM kI virAdhanA | citta kI ekAgratA pUrvaka cAra hasta pramANa jamIna dekhakara ke doSa se dUSita hote hue ahiMsA mahAvrata kI upekSA ho calanA IryAsamiti hai| paizunya. hAsya. karkaza, yaddhapravardhaka. rahI hai| zrAvakoM se adhika saMbaMdha aura vArtAlApa karane | paranindA, AtmaprazaMsA, strIkathA, bhojanakathA, corakathA, ke kAraNa satya vrata ke pAlana meM doSa lagAyA jA rahA hai| rAjakathA tathA anya bhI rAga dveSotpAdaka bhASA kA tyAga dUsare saMgha ke sAdhu ko unake guru kI AjJA ke binA apane | kara hita mita priya bhASA bolanA bhASAsamiti hai| saMgha meM rakhakara aura ziSya banAkara caurya karma jaise doSa | asAtAvedanIya karma ke tIvra udaya se utpanna hone vAlI se dUSita ho rahe haiN| gRhasthoM ke AvAsoM meM Thaharakara kSudhA ko zAnta karane hetu tathA vaiyyAvRttyAdi ke lie nava mahilAoM se vArtA Adi prasaMgoM ke kAraNa brahmacarya vrata | koTiyoM se nirdoSa 46 doSa rahita AhAra grahaNa karanA meM bhI doSa lagAyA jA rahA hai| unheM parigraha pizAca ne apane eSaNAsamiti hai| pIchI, zAstra, kamaNDalu, rakhate uThAte ghere meM ghera liyA hai, jisameM mahAvratoM kI maryAdAoM kA | samaya pratyana pUrvaka pravatti AdAnanikSeSaNasamiti hai| jahA~ ullaMghana kiyA jA rahA hai| mahAvratI apane sAtha moTara gAr3I, | asaMyamIjanoM ke AvAgamana se rahita ekAnta sthAna ho, jo mobAila, Tepa, ghar3I, sone cAMdI Adi kI mAlAeM nahIM rakhate | vanaspatikAyika evaM indriyAdi jIvoM se rahita ho vahA~ haiM jaba unake paramANu mAtra parigraha kA niSedha kiyA hai | malamUtrAdi kA kSepaNa karanA pratiSThApanA samiti hai| aura saMpUrNa padArthoM meM mUrchAbhAva kA tyAga batAyA hai to vartamAna meM samitiyoM ke pAlana kI bhI upekSA ho ve aisI vastue~ apane pAsa kaise rakha sakate haiM jinase viSaya | rahI hai jo naitika, sAmAjika aura vaijJAnika tInoM dRSTiyoM vAsanAoM kI vRddhi ho| jainAcAryoM ne kahA hai ki parigraha | se ucita nahIM hai kyoMki samitiyoM ke pAlana meM yadi sAdhu kI cAha satat atRpta rakhatI hai| yadi kisI prakAra icchita | zithilatA bartate haiM to unake dvArA hiMsA avazya hogii| pramAda parigraha jur3a bhI jAtA hai to bhI usase tRpti nahIM hotI | ke kAraNa hI samitiyA~ samyak prakAra se nahIM pAlI jAtI hai usake prApta hone se lobha kI vRddhi hI hotI hai| parigraha | haiM jabaki inakA naitika, sAmAjika aura vaijJAnika dRSTiyoM ke prati lobha se prerita ho sAdhu vividha prakAra ke nirmANa | se vizeSa mahattva hai| zramaNa kA jIvarakSA prathama kartavya hotA kAryoM meM saMlagna hotA hai| dhIre-dhIre vaha svayaM usakA | hai agara dekhakara calegA aura pramAda nahIM karegA to hI saMcAlaka aura sUtradhAra bana jAtA hai isase usakI nirdoSa- | hiMsAdi doSoM se bcegaa| bhASAsamiti meM hita mita priya niraticAra caryA meM bAdhA upasthita hone lagatI hai| isa parigraha | saMbhASaNa ke dvArA sAdhu naitika ke sAtha sAmAjika vyavasthA kI cAha ne hI to kucheka muniyoM ko mahAnagaroM meM yA | meM sahayogI banatA hai| unake vacanoM se pratyeka vyakti parigrahadhArI gRhasthoM ke bIca meM rahane ko bAdhya kara diyA | sadAcAra meM pravRtti kara sakatA hai| sAdhu ke hita mita priya hai| parigraha hI aisA pApa hai jisake kAraNa hiMsA, jhUTha, corI | vacana jIva mAtra ke upakArI hote haiN| pratiSThApana samiti aura abrahma se bacanA bahuta kaThina hai naitika, sAmAjika | kA pAlana naitika aura sAmAjika dRSTi se to mahattvapUrNa evaM vaijJAnika dRSTiyoM se mahAvratoM ko nirdoSa pAlanA ucita | hai hI sAtha meM vaijJAnika dRSTikoNa se bhI isakA kama mahattva hI nahIM apitu anivArya hai| ataH Aja AvazyakatA hai | nahIM hai kyoMki sAdhu ke dvArA pratiSThApana samiti ke pAlana ki sAdhu saMghoM meM raheM aura gRhasthoM se yathAsaMbhava dUrI bhI | dvArA jIvoM kI rakSA to hotI hI hai aura pradUSaNa se bacAva 24 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| vAtAvaraNa meM nirmalatA rahatI hai| pA~coM samitiyA~ / tIrthaMkaroM meM se kisI bhI eka pUjya AtmA kA mana, vacana, pA~coM mahAvratoM ke sAtha palatI haiM aura samiti tathA mhaavrtoN| kAya kI zuddhi evaM kRtikarma pUrvaka stuti tathA namaskAra kA pAlana tInoM dRSTiyoM se zreSTha hai| vandanA nAmaka mUlaguNa hai| apane doSa ko zodhanA tathA pragaTa cetana acetana padArthoM se utpanna hue mRdu, kaThora, | karanA pratyAkhyAnamUlaguNa hai| eka niyata kAla ke lie snigdha, rUkSa, halke, bhArI, ThaNDe aura uSNa sparza meM Ananda | nizcita Asana se dhyAna karanA aura deha mamatva ko chor3akara evaM kheda nahIM karanA sparzanendriyanirodha mUlaguNa hai| AhAra | sthita rahanA kAyotsarga nAmaka mUla guNa hai| grahaNa kAla meM rAga dveSa nahIM karanA rasanendriya nirodha hai| ina SaDAvazyaka rUpa mUlaguNoM ke bhalIprakAra se sugandha meM rAga aura durgandha meM dveSa nahIM karanA ghrANendriya | pAlana karane vAle zramaNa naitika aura sAmAjika mahatva ko nirodha mUlaguNa hai| sacitta aura acitta padArthoM ke tathA ghaTa | pratiSThita karate haiN| samAja meM aise sAdhuoM kI pratiSThA paTAdi ke varNa saMsthAna Adi ko dekhakara unameM rAgadveSa | vizeSa rahatI hai jo apane AvazyakoM kA pAlana karate haiN| nahIM karanA cakSu indriyanirodha nAmaka mUlaguNa hai| cetana | vaijJAnikadRSTi se bhI ina mUlaguNoM kA mahatva kama nahIM hai acetana padArthoM ke priya apriya zabdoM ko sunakara rAgadveSa kyoMki sAdhaka kI sAdhanA meM inase pavitratA aura AtmA Adi nahIM karanA karNendriya nirodha mUlaguNa hai| kI vizuddhi bar3hatI hai| inake azka kA prabhAva dUsaroM para paMcendriya nirodha kA bhI naitika, sAmAjika evaM | par3atA hai| anya logoM kI bhAvanAyeM aise sAdhakoM ke prati vaijJAnika mahattva hai| indriyoM ke niyantrita hone ke kAraNa | jur3atI hai| ata: SaDAvazyaka rUpa mUlaguNoM kA vizeSa sthAna zramaNa viSaya vAsanA se dUra rahatA hai| viSaya vAsanA se dUra | hai| rahane kA sAmAjika prabhAva par3atA hai| jisa zramaNa kA caritra | sAdhuoM ke dvArA uSkRSTataH do mAha meM madhyama tIna nirmala hotA hai viSayoM meM pravRtti nahIM hotI hai usakA bahumAna | mAha meM jaghanya cAra mAha meM upavAsa pUrvaka dina meM hAthoM rahatA hai kintu jo indriya vAsanAoM meM lipta hotA hai yA | se mastaka, dAr3hI aura mUMcha ke bAla ukhAr3anA loca nAmaka jisakI pravRtti abrahma rUpa hotI hai usakI lokanindA hotI | mUlaguNa hai| hai samAja usakA bahumAna nahIM karatI hai sAtha meM usake isa mUlaguNa ke mAdhyama se dharma kI mahatI prabhAvanA sAtha nindya vyavahAra bhI hotA hai| vaijJAnikadRSTi se bhI indriya | hotI hai zarIra ke prati nirmamatva jAgRta hotA hai jisase naitika nirodha kA prabhAva hotA hai jisa sAdhaka kI sAdhanA uttama | kartavya kI pUrti hotI hai| samAja meM sAdhaka ke vairAgya guNa hotI hai indriyA~ vaza meM hotI haiM pUrNabrahmacarya kA pAlana hotA kI prazaMsA hotI hai| sahanazIlatA bar3hatI hai yaha vaijJAnika hai usake zarIra kI divya AbhA jaga ko AkRSTa karane | prabhAva par3atA hai| vAlI hotI hai sAtha meM cehare kI dIpti ke sAtha prajJA bhI vastra tRNa parNa Adi se zarIra ko na DhakanA aura prakhara rahatI hai| vyaktitva jyotirmaya bana jAtA hai| ata: | hAra mukuTa Adi se zarIra ko alaMkRta nahIM karanA nagnatva ye mUlaguNa tInoM dRSTiyoM se zreSTha haiN| yA Acelakya nAmaka mUlaguNa hai| zramaNa ke SaD Avazyaka mUlaguNa meM garbhita isalie isase zarIra ke prati nirmamatA / zIta uSNavedanA sahane kie gaye haiM kyoMki inake binA zramaNapanA hI nahIM raha | kI zakti kA bddh'naa| zarIra se rAga kama hone se Atma sakatA hai| Adhi vyAdhi (mAnasika aura zArIrika pIr3A) | guNoM kI saMbhAla honA naitika, sAmAjika aura vaijJAnika se grasta ho jAne para bhI indriyoM ke vazIbhUta na hokara jo | tInoM dRSTiyoM se mahatva baDhAtI haiN| . dina rAta ke Avazyaka zramaNoM ko karane hI cAhie unhIM | snAna, ubaTana, aMjana Adi kA tyAga rakhanA asnAna kAryoM ko Avazyaka kahate haiN| ye AvazyakaM zramaNoM karma | nAmaka mUlaguNa hai| yaha mUlaguNa mala parISahajaya karAtA hai| sAmAyika, caturviMzati stava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna | zarIra ke prati rAga ghaTAtA hai| jala kA adhika vyaya na aura kAryotsarga chaha haiN| karane ke kAraNa jala-kAyika jIvoM kI virAdhanA se bacAtA jIvana-maraNa, lAbha-alAbha Adi meM samAna pariNAma | hai sAtha meM trasa jIvoM kI virAdhanA se bacAtA hai ata: naitika, honA sAmAyika mUlaguNa hai| stavana zuddhatA pUrvaka tIrthaMkaroM | sAmAjika, vaijJAnika sabhI dRSTiyoM se asnAna mUlaguNa kA kI stuti karanA caturviMzatistava mUlaguNa hai| caubIsa | mahatva hai| yaha azubha lakSaNa vartamAna meM sunAI dene lagA jUna-julAI 2007 jinabhASita 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki koI eka sAdhu isa mUlaguNa meM zithilatA baratane / mUlaguNa hai| lage haiM, jo digambaratva ke prati durguNa hai| samAja ko citaMna adantadhAvana, sthitabhojana aura ekabhakta ye tInoM kA viSaya bhI hai| mUlaguNa sAdhaka kI sAdhanA kI vRddhi meM parama sahAyaka kSitizayana mUlaguNa ke pAlaka sAdhu jIva bAdhA rahita | hote haiM kyoMki inase indriya aura zarIra para niyaMtraNa to sthAna meM eka karavaTa se zayana karate haiN| jahA~ strI, pazu, | hotA hI hai| Alasya rahita jAgRta avasthA rahatI hai jisase napuMsaka evaM asaMyamI jIvoM kA AvAgamana na ho tathA jahA~ | ye mUlaguNa naitika, sAmAjika aura vaijJAnikarUpa se sAdhaka saMkleza pariNAmoM ke kAraNabhUta jIva hiMsA, mardana, kalaha | kI AtmA ke prabhAvaka haiN| inake pAlana se sAdhu jJAna dhyAna Adi na ho aise cAritra yogya prAsuka bhUmi para gRhastha yogya | tapa meM vRddhi ko prApta hotA hai| zayyA aura saMstara se rahita apane zarIra pramANa tRNAdi ke sAdhu ke ukta 28 mUlaguNa hI hote haiN| na to 28 saMstara para athavA kASTha phalaka Adi para daMDa ke samAna / | se adhika na km| sAmAnyarUpa se ye 28 mUlaguNa sAdhuoM athavA dhanuSa ke samAna eka bagala se sonA bhUzayana mUlaguNa | ke dvArA jIvana paryanta pAlana kiye jAte haiN| vizeSa yaha hai isa mUlaguNa se vidhivata pAlana karane vAlA sAdhu naitika | hai ki mahAvrata Adi yamarUpa arthAt sarvakAla jIvana meM kartavya kA pAlana to karatA hI hai sAtha meM sAmAjikadRSTi pAlana kiye jAte haiM kiMtu anya mUlaguNa niyamarUpa arthAt se sammAna prApta karatA hai| isameM Alasya kA abhAva rahatA alpakAla kI avadhi ko lie hue hote haiN| sabhI mUlaguNoM hai| nidrA kama AtI hai bhogAkAMkSA nahIM rahatI hai jisase kA pAlana Avazyaka hai inameM se kisI bhI ke binA nirdoSa AtmagaNoM kA vikAsa hotA hai ataH vaijJAnikadRSTi se munipanA siddha nahIM hotaa| yadi koI sAdhu mUlaguNoM ko isakA mahatvapUrNa sthAna hai| chor3akara kevala zeSa uttaraguNoM ke paripAlana meM hI prayatna isa mUlaguNa kA kucha sAdhu pAlana na karake naitika | karane vAle tathA niraMtara pUjA Adi kI icchA rakhane vAle sAmAjika aura vaijJAnika tInoM dRSTi se dharma kI hAni ke | sAdhu kA yaha prayatna mUlaghAtaka hogaa| kAraNa ki uttaraguNoM nimitta bana rahe haiN| yaha satya hai ki saMprati zubha saMhanana | meM dRr3hatA una mUlaguNoM ke nimitta se prApta hotI hai| isIlie kA abhAva hone se pUrvAcAryoM dvArA nirdiSTa zUnya ghara, parvata, | yaha unakA prayatna usaprakAra kA hai jisa prakAra yuddha meM guphA, zikhara, vRkSamUla, nadItaTa Adi upayukta vasatikAoM| koI mUrkha subhaTa apane sira kA chedana karane vAle zatru ke meM rahanA zakya nahIM hai kiMtu isakA yaha artha to nahIM hai | prahAra kI cintana karake kevala aMgulI ke agrabhAga ko ki jahA~ strI/pazu/saptavyasanI janoM kA AvAgamana yA khaNDita karane vAle prahAra se hI apanI rakSA kA prayatna nivAsa ho vahA~ una koThIyoM/ baMgaloM meM gRhasthoM ke Dabala | karatA hai|11 yahA~ spaSTa kiyA gayA hai ki mUlaguNoM ko baiDa gaDe haTAkara caTAI bichavAkara zayyA banAkara zayana | nirdoSa rIti se pAlanA hI zreyaskara hai| jo saMyata mahAvrata kiyA jaaye| yadi zahara meM hI Asana-zayana karanA kAraNavazAt | Adi se yukta haiM, vahI nirgrantha mokSamArgI vaMdya haiM / pUjya Avazyaka hai to anadRSTi deva maMdira dharmazAlaye, zikSAlaya yA tIrthasthAna para rahakara dhyAna sAdhanA karanA caahiye| vartamAna meM mUlaguNoM meM zithilatA hI nahIM dekhI jA zrAvakoM ke AvAsa meM kabhI nahIM ThaharAnA cAhiye kyoMki | rahI hai balki kucha sAdhu ekAdhika mUlaguNoM kA pAlana vahA~ nivAsa karane vAle muniyoM se jinAjJA kA ullaMghana | hI nahIM kara rahe haiM, jo mUlaguNoM kA pAlana na kareM unake kiyA jAtA hai| viSaya meM kisI zaMkAkAra ne zaMkA kI hai "yadi koI muni __dA~tona Adi se dA~ta sApha na karanA, adaMta dhAvana | 28 mUlaguNoM kA ThIka prakAra se pAlana nahIM karatA to mUlaguNa hai| isase iMdriya saMyama hotA hai| glAni ke bhAva | samyagdRSTi ko use namaskAra karanA cAhie yA nahIM? yadi ko utpanna nahIM hone dete haiN| vaha eka yA do mUlaguNoM kA bilakula hI pAlana nahIM karatA apane hAtha ko bhojana kA pAtra banAkara khar3e-khar3e | hai, to phira vaha namaskAra kA pAtra hai yA nahIM?" isakA nirdoSa AhAra lenA sthiti bhojana nAmaka mUlaguNa hai| | samAdhAna paM. ratanacanda jaina mukhtAra vyaktitva aura kRtitva sUrya ke udaya aura astakAla kI tIna ghar3I chor3akara | graMtha ke prathama bhAga ke pRSTha 788 para isaprakAra diyA gayA kevala eka bAra meM AhAra, pAnI lenA eka bhakta nAmaka | hai "jo muni 28 mUlaguNoM kA ThIka-ThIka pAlana nahIM karatA 26 jUna-julAI 2007 jinabhASita - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. athavA eka yA do mUlaguNoM kI sarvathA upekSA kara detA / sandarbha:hai, vaha muni hI nahIM hai, ata: vaha namaskAra kA pAtra nahIM paDivajjadu sAmaNNaM jAda icchasi dukkhA parimokkhaM // 3/1 pra.sA. hai| bhAvaliMgI muni to 28 mUlaguNoM kA yathArtharIti se pAlana daMsaNaNANacarittesu tIsu jugavaM samuTThido jo du| eyaggagado tti mado sAmaNNaM tassa paDipuNNaM // 3/42 pra.sAra karate haiM unake arihantadeva, nirgrantha guru va ahiMsAmayI dharma pravacanasAra 3/43 kA saccA zraddhAna bhI hai| ataH mokSamArga meM unakI prazaMsA atthesu jo Na mudvaijjhadi Nahi rajjadi Neva dosa mukyaadi| samaNo jadi so NiyadaM khavedi kammANi vivihANi // mokSamArga Aja bhI cala rahA hai| paMcama kAla ke aMta pravacanasAra 3/44 taka calegA kiMtu kheda hai ki kAla prabhAva se mokSamArga para pravacanasAra 3/42 paramANupamANaM vA mucchA dehAdiesu jassa punno| calane vAle bhI kucha jana parigraha pizAca se parAbhUta hokara vijjadi jadi so siddhiMNa lahadi savvAgamadharo vi||3/39 janasaMparka ko mahattva de raheM haiM jabaki AcAryapUjyapAda ne pravacanasAra likhA hai jassa pariggahagahaNaM aNaM bahuyaM va havai liNgss|| janebhyo vAk tataH spando manasazcitta vibhrmaaH| so garahiu jiNavayaNe pariggaharahio NirAyAro // sUtrapAhuDa 9 bhavanti tasmAtsaMsarga janaryogI ttstyjet||72|| jisa veSa meM thoDA yA bahuta parigraha kA grahaNa hotA hai, vaha samAdhizataka niMdanIya hai kyoMki jinavacana meM parigraha rahita ko hI muni kahA loka saMparka hone para vacanAlApa hotA hai usase bhagavatI ArAdhanA 231, 638 mUlAcAra gA. 791,795 mAnasika caMcalatA hotI hai aura citta meM vibhrama hotA hai|| bhagavatI ArAdhanA 639 isIlie yogI janasaMparka kA tyAga kre| ytermuulgunnaashcaassttaaviNshtirmuulvttroH| zAstrakAroM ne sAdhu ko usakI caryA ko spaSTarUpa nAtrApyanyatamenonAtiriktAH kdaacn| se batAyA hai| yadi kisI ke dvArA svarUpa ko na samajhakara sarvai rebhiH samastaizca siddhaM yaavnmunivrtm| parigraha grahaNa kiyA jAtA hai, to usake kuphala ko vahI na vyastairvyastamAtraM tu yAvadaMzanayAdapi // 743-44 uttarArddha paMcAdhyAyI prApta kregaa|14 muktvA mUlaguNAn yatervidadhataH zeSeSu paraM, daNDo mUlaharo Agama/zAstroM ke ukta kathanoM ke AdhAra para munirAjoM bhavatyavirataM pUjAdikaM vaaNchtH| ke caraNoM meM yahI prArthanA karatA hU~ ki mUlaguNoM nirdoSarItyA ekaM prAptabhare: pahAramatulaM hitvA zirazchedakaM, rakSatyaMgulikoTikA paripAlana karate hue mokSamArga ko prazasta kreN| khyAti khaNDana karaM ko'nyeraNe buddhimAn // padmanandi paM.1/41 lAbha pUjA kI cAha vaza apane nAmoM se saMsthAoM, klAboM, | paMca mahavvaya jutto tihiM guttihiM josa saMjado hoi| NiggaMtha mokkhamaggo so hodi hu vaMdaNijjo // sUtrapAhuDa20 skUla, kaoNlija, dharmazAlA, Azrama Adi ke nirmANa yojanAoM vAlagga koDimattaM pariggahagahaNaM Na hoi saahuunnN| meM svayaM ko na lagAkara Atmahita kareM, jisase jina dharma bhuMjei pANipatte diNNaMNNaM ekka ThANammi // sUtrapAhuDa 17 kI prabhAvanA ho| jaha jAyarUvasariso tilatusamittaM Na gihadi httesu| jai lei appa bahuyaM tatto puNa NiggodaM / / sUtrapAhuDa 18 . rIDara, saMskRta vibhAga, di. jaina kAlija, bar3auta 14. zrI rAkeza kumAra jaina vidyAvAridhi (pI.eca.DI.) ghoSita zrI digambara jaina AcArya saMskRta mahAvidyAlaya sAMgAnera, jayapura ke prAcArya evaM rAjasthAna saMskRta vizvavidyAlaya meM zramaNa saMkAya ke DIna zrI DaoN. zItalacaMdra jaina ke nirdezana meM rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se zrI rAkeza kumAra jaina ko mahAkavi AcArya jJAnasAgara jI mahArAja dvArA viracita vIrodaya mahAkAvya ke AdhAra para 'vIrodayamahAkAvyasya dArzanikamanuzIlanam' viSaya para vidyAvAridhi upAdhi pradAna kI gyii| ukta upalabdhi hetu zrI rAkeza kumAra jaina ko mahAvidyAlaya evaM zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna, sAMgAnera, jayapura parivAra kI hArdika shubhkaamnaaeN| vIrendra kumAra jaina -jUna-julAI 2007 jinabhASita 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA hai . rAtri meM deva pUjana karanA Agamasammata nahIM paM. pulaka goyala zrAvaka ke SaTkarmoM meM deva pUjA ko prathama sthAna diyA | milatA hai| nIce unameM se kucha pramANa prastuta kara rahA huuN| gayA hai| AcAryoM ne pUjA ke saMbaMdha meM isa prakAra kahA hai- | (a) prAtaH kAla athavA tInoM sandhyAkAloM meM pUjA zrImAjjinendrANAM, pAda padmadvaye mudaa| pUjA ke Agama pramANa mahA bhavyaiH prakartavyA, loka dvaya sukha prdaa| (1) zrI yazastilaka cama (sa.sa. 186) | prAtarvidhistava padAmbujapUjanena madhyAnhasannidhirayaM munimaannen| artha- mahAna bhavya jIvoM ko isa loka aura paraloka | sAyantano'pi samayo mama deva yAyAn nityaM tvadAcaraNa kIrtana meM sukha dene vAlI zrI jinendra bhagavAn ke donoM caraNa kamaloM | kaarmiten|| 529 // kI pUjA harSa pUrvaka karanI caahiye| artha- he deva! prAtaH kAlIna vidhi Apake caraNa __ vartamAna meM zrAvakoM meM devapUjA karane kI rUci evaM | kamaloM kI pUjA se sampanna ho, madhyAnha kAla kA samAgama usake prati Adara bhAva niraMtara bar3hatA huA bhI dekhA jA | muniyoM ke Atithya satkAra meM bIte tathA sAMya kAla kA rahA hai, jo zubha sUcaka hai| paraMtu kucha mahAnubhAva rAtri meM | bhI samaya Apake caritra ke kathana kAmanA meM vyatIta ho| bhI deva pUjA karate huye dikhAI dete haiN| san 1996 meM jaba | (1) zrI vratodyotana- zrAvakAcAra meM kahA haipUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja kA cAturmAsa mahuA bhavyena prAtarutthAya jinabimvasya drshnm| (sUraja-gujarAta) meM ho rahA thA, taba mahuA ke nivAsI kucha vidhAya svazarIrasya kriyate zuddhirUttamA / / 2 // loga dazalakSaNaparva ke dinoM meM rAtri ko 10 baje parva kI paridhAya dhautavastrANyAdAya saccandanAni pussyaanni| pUjA prArambha karate the aura 2 baje rAtri taka karate rahate tena yugAntara dRSTyA dRSTavyA jIva saMghAMtAH // 3 // jina bhavanaM tena tadAlokayatA tripradakSiNaM kRtvaa| the| mahuA kA prasiddha bhagavAn pArzvanAtha kA maMdira nadI ke kinAre para sthita hai| rAtri meM pUjA sthala para vizeSa prakAza ArabhyA jinapUjA zrutapUjA munIndra pUjA ca // 4 // artha- bhavya jIvoM ko prAtaH kAla uThakara aura vyavasthA hone se cAra indriya jIvoM kI mahAn hiMsA hotI jinabimba kA darzana karake apane zarIra kI uttama zuddhi thii| prAta: jaba saphAI hotI thI taba lAkhoM macchara evaM TiDDe | karanI caahiye||2|| Adi jaMtu mare huye milate the| maiMne unako isa saMbaMdha meM bahuta samajhAne kI koziza kI, paraMtu ve kucha bhI sunane punaH dhule vastroM ko pahinakara aura uttama caMdana puSpAdi lekara cAra hAtha bhUmi ko zodhate aura jIva samUha ko taiyAra nahIM huye| kyA itanI ghora hiMsA hone ke bAda ko dekhate hue jina maMdira ko jAnA cAhie // 3 // jo pUjA kI jAya, use puNya baMdha meM kAraNa mAnA jA sakatA vahA~ jAkara aura tIna pradakSiNA dekara jina pUjA, hai? kabhI nahIM mAnA jA sktaa| jaina dharma kA mUla to ahiMsA hai| zrAvaka ke pUjA Adi SaTkarmoM meM yadyapi tuccha hiMsA zrutapUjA aura munijanoM kI pUjA AraMbha karanI caahiye||4|| avazyambhAvI hai, jaise abhiSeka ke liye jala garma karanA (3) zrI dharma saMgraha zrAvakAcAra meM isa prakAra kahA hai prAtarjinAlaye gatvA stutvA ceSTvA jinaadikaan| Adi meN| paraMtu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki hiMsA karane tatra sthitvA kiyatkAlaM prgcchennijmNdirm||62|| meM svacchanda ho jAyA jaaye| pUjA Adi kAryoM meM bhI pUre artha- punaH prAtaH kAla jinAlaya jAkara aura vahA~ yatnAcAra sahita hI pravRtti honI caahiye| yatnAcAra pUrvaka deva, guru tathA zAstrAdi kI saMstuti karake tathA pUjana karake pravRtti hI dharma hai| aura kucha samaya taka vahA~ para rahakara isake bAda phira apane vibhinna zrAvakAcAroM meM jaba isa viSaya para khoja makAna para aave||62|| kI gayI to mujhe do prakAra ke pramANa prApta huye| eka to (4) zrI cAritrasAra graMtha meM isa prakAra kahA haiaise pramANa the jinameM prAtaH athavA subaha, dopahara tathA bali snapanaM sandhyAtraye'pi jagatrayasvAminaH sAMyakAla tInoM samaya pUjA karane kA vidhAna milatA hai evaM pUjAbhiSeka krnnm| dUsare pramANa ve mile jinameM rAtri pUjA kA spaSTa niSedha 28 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha- naivedya samarpaNa karanA, abhiSeka karanA, tInoM sandhyAoM meM tIna jagata ke svAmI jinendradeva kI pUjA karanA, abhiSeka karanA Adi bhI pUjana ke hI aMtargata haiM (5) zrI sAgAradharmAmRta meM isa prakAra kahA hai 1 bhaktyA grAmagRhAdi zAsana vidyA dAnaM trisandhyAzrayA / sevA sve'pi gRhercanaM ca yaminAM nitya pradAnAnugam // 2 / 25 // artha- zAstrokta vidhi se gA~va, ghara, dukAna Adi kA dAna denA, apane ghara meM bhI arihaMta kI tInoM saMdhyAoM meM kI jAne vAlI sevA tathA muniyoM ko bhI nitya AhAra dAna denA hai bAda meM jisake, aisI pUjA nityamaha pUjA kI gaI hai // 2/25 // (6) zrI vasunnadi zrAvakAcAra meM isa prakAra kahA hairattiM jaggaja puNo tisaTiT salAya purisasukahAhiM / saMgheNa samaM puNo vi kujjA pahAyammi // 422 // evaM cattAri viNANi jAva kujjA tisaMjha jiNapUjA / nettummIlagaNapujjaM cautthaNhavaNaM tao kujjA // 423 // artha - punaH saMgha ke sAtha tiresaTha zalAkA puruSoM kI sukathAlApoM se rAtri ko jage arthAt rAtri jAgaraNa kareM aura prAtaH kAla saMgha ke sAtha pUjana kareM // 422 // isa prakAra cAra dina taka tInoM sandhyA meM jina pUjana kare / tatpazcAt netronmIlana pUjana aura caturtha abhiSeka kareM // 423 // (7) zrI guNa. zrAvakAcAra meM isa prakAra kahA smutvAnaMtaguNopetaM jinaM sandhyAtraye'rcayet / vaMdanA kriyate bhaktyA tadbhAvArcanamucyate // 225 // artha :- anaMta guNoM ke svAmI jinendra bhagavAn kA smaraNa karate hue, tInoM saMdhyAoM meM unakI jo pUjA, vaMdanA bhakti sahita kI jAtI hai, use bhAva pUjA kahate haiM / (8) zrI praznottara zrAvakAcAra meM isa prakAra kahA hai: trikAlaM-jinanAthAn ye, pUjayaMti narottamAH / lokatrayabhavaM zarma, bhuktvA yAMti paraM padam // 210 // artha- jo uttama puruSa savere, dopahara aura zAma tInoM samaya bhagavAn jinendra deva kI pUjA karate haiN| ve tInoM lokoM meM utpanna hone vAle, samasta bhogoM ko bhogakara mokSa pada meM jA virAjamAna hote haiN| (9) zrI guNabhUSaNa zrAvakAcAra meM isa prakAra kahA haiprAtaH punaH zucIbhUya nirmApyAptAAdi pUjanam / sotsAhastadahorAtraM saddhyAnAdhyayanairnayet // 65 // artha- punaH prAtaHkAla pavitra hokara deva zAstra guru Adi kA pUjana karake utsAha ke sAtha uttama dhyAna aura adhyayana karate huye usa dina aura rAtri ko bitAye / (yahA~ prAtaH kAla pUjana karanA kahA gayA hai aura rAtri ko dhyAna evaM adhyayana karane kA vidhAna kiyA hai) (10) zrI puruSArtha siddhayupAya meM isa prakAra kahA hai prAtaH protthAya tataH kRtvA tAtkAlikaM kriyAkalpam / nirvatayedyayoktaM, jinapUjAM prAsukairdravyaiH // 155 // artha - punaH prAtaH kAla uThakara aura tAtkAlika kalApa ko karake prAsuka dravyoM ke dvArA Agamokta vidhi se jinadeva kI pUjana kare / kriyA (11) kizanasiMhakRta kriyAkoSa meM isa prakAra kahA haipUrvAnhika pUjA jo kareha, vasudaraba manohara kari dhare / madhyAnha pUja samae su eha, manu haraNa kusuma bahu pekhi deha / 38 / aparAnha bhavika jana kariha eva, dIpahi car3hAya bahu dhUpa kheva / hi vidhi pUjA kari tIna kAla, zubhakaMTha ucAriya jayaha mAla / 39 / artha- jo prAtaHkAla pUjA karatA hai vaha aSTadravya manohara lekara karatA hai / madhyAnha me bahuta se manohara phaloM se karatA hai| zAma ko bhavyajana dIpaka car3hAkara aura dhUpa khekara pUjA karate haiN| isa prakAra tInoM kAloM meM pUjA karake acche kaMTha se bhagavAn ke guNoM kA gAna karanA caahie| (noTa- rAtri meM pUjA karanA nahIM likhA hai) (12) zrI zrAvakAcAra sAroddhAra meM isa prakAra kahA hai prAtarutthAya saMzuddhakAyastAtkAlikIM kriyAm / racayecca jinendrAca jalagaMdhAkSatAdibhiH // 313 // artha- prAtaH kAla uThakara tAtkAlika zaucAdi kriyAoM ko karake zuddha zarIra hokara jala-gaMdha-akSa Adi dravyoM se jinendra deva kI pUjA kareM I (13) zrI dharmaratnAkara meM bhI kahA hai prAtaH protthAya tataH kRtvA tAtkAlikaM kriyAkalpam / nirvartayedyathoktaM, jina pUjAM prAsukairdravyaiH // 503 // artha- isake bAda prAtaH kAla uThakara aura tAtkAlika sAmAyika Adi vidhi ko karake prAsuka dravyoM ke dvArA Agamokta vidhi se jinapUjA karanI cAhiye / rAtri meM pUjA niSedha ke Agama pramANa 1. zrI dharmasaMgraha zrAvakAcAra meM isa prakAra kahA hai na zrAddhaM daivataM karma snAnaM dAnaM na cAhutiH / jAyate yatra kiM tatra narANAM bhoktumarhati / 3-25 / artha- jaba rAtri meM zrAddha, devakarma (pUjA), snAna, jUna-julAI 2007 jinabhASita 29 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAna aura Ahuti Adi karma nahIM hote haiM, to rAtri meM kyA / hiMsA avazya hotI hai ataH rAtri meM pUjA karane kA niSedha manaSyoM ke liye bhojana yogya karma kahA jA sakegA? kabhI hai| nhiiN| (yahA~ rAtri meM devapUjA tathA snAna Adi kA niSedha | isaprakAra uparokta sabhI zrAvakAcAroM ke pramANoM kA kiyA gayA hai) niSpakSa adhyayana karane se nimnalikhita tIna biMdu spaSTa 2. zrI dharmopadeza pIyUSa varSa zrAvakAcAra meM kahA hai- | hote haiN| __'rAtro snAna vivarjanaM' / 73 / 1. pUjA prAta:kAla uThakara karanI caahiye| artha- rAtri meM snAna karane kA tyAga kreN| arthAt | 2. prAtaH, dopahara tathA saMdhyAkAla ina tInoM kAloM kyoMki snAna binA pUjana saMbhava nahIM hai, ata: rAtri meM pUjA | meM bhI pUjA karane kA vidhAna hai, paraMtu kisI bhI zAsta kA niSedha prApta hotA hai| meM rAtri meM pUjA karane kA ullekha nahIM miltaa| 3. zrI sAgAradharmAmRta meM isa prakAra kahA hai 3. zrAvakAcAroM meM, rAtri meM pUjana karane kA spaSTa yatra satpAtradAnAdi kiMcit karma nessyte| niSedha bhI pAyA jAtA hai| ko'dyA-tatrAtyayamaye svahitaiSI dinaatyye| 4-27 / niSkarSa yahI nikalatA hai ki rAtri meM jIva hiMsA artha- jisa rAtri meM satpAtradAna, snAna aura devapUjA | bahata hone ke kAraNa, zrAvaka ko rAtri meM kadApi pUjA nahIM Adi koI bhI zubhakarma nahIM kiyA jAtA hai, usa karanI caahiye| rAtri meM svAdhyAya, dhyAna, tresaTha zalAkA rAtri ke samaya meM kauna apanA hita cAhane vAlA puruSa bhojana puruSoM kI kathA Adi karane yogya haiN| vartamAna meM ajJAna karegA? koI nhiiN| yA galata kriyAyeM karane kA mukhya kAraNa, zAstroM ke svAdhyAya 4. zrI amitagatizrAvakAcAra meM isa prakAra kahA hai kA abhAva, hamArA bholApana tathA kucha galata vidvAnoM Adi yatra nAsti yativarga saMgamo, yatra nAsti guru deva puujnm|| ke dvArA artha kA anartha karake sIdhe sAde logoM ko bahakAnA yatra saMyama vinAzi bhojanaM, yatra saMsajati jIva bhkssnnm| 41 / 141 | hai| jaba uparokta itane sAre zrAvakAcAroM meM spaSTa rAtri pUjA artha- jisameM sAdhu varga kA saMgama nahIM hai, jisameM | karane kA niSedha hai, taba phira bhI yadi rAtri meM pUjA kI deva aura guru kI pUjA nahIM kI jAtI hai, jisameM khAyA jAtI hai, to aise logoM ko kaise samajhAyA jAye? samAja gayA bhojana saMyama kA vinAzaka hai aura jisameM jIte jIvoM | meM aise adhakacare paMDita bahuta sAre bana gaye haiM, jo na to ke bhI khAne kI saMbhAvanA rahatI hai (aisI rAtri meM bhojana saMskRta jAnate haiM, na prAkRta hI unhoMne par3hI hai, na saMskRta na kre|) meM zAstrI hai aura na AcArya kI DigrI prApta kI hai, phira 5. zrI kuMdakuMdazrAvakAcAra meM isa prakAra kahA hai bhI ve anya vidvAnoM kI galatiyAM nikAlate huye artha kA rAtrau na devatA pUjAM snAna daanaashnaanic| | anartha kara apanI svArthasiddhi meM lage huye haiN| samAja ko na vA khadira tAMbUlaM, kuryAnmaMtraM ca no sudhiiH|5/5| aise vidvAnoM yA sAdhuoM se atyaMta sAvadhAna rahane kI jarUrata artha- buddhimAna puruSa rAtri meM na to devatAoM kI pUjA kare, na snAna-dAna-bhojana hI kreN| na katthA tAMbUla ataH mukhya AvazyakatA isa bAta kI hai ki kisI kA bhakSaNa kareM aura na maMtra ko siddha hI kreN| 5/5 / vidvAn yA sAdhu ke dvArA bahakAye jAne se bceN| svayaM (6) zrI lATI saMhitA meM isa prakAra kahA hai svAdhyAya kareM aura apanA nirNaya lene kA sAhasa bnaayeN| tatrArdharAtra ke pUjA, na kuryAdarhatA mpi| hiMsAhetorava syAdrAtrau pUjA vivrjnm||5-186|| mere isa lekha likhane kA abhiprAya yahI hai ki zrAvakAcAroM artha- (prasaMga- tInoM saMdhi kAloM meM arthAt prAtaH, meM varNita viSaya ko par3hakara svayaM kA nirNaya banAte huye, dopahara tathA sAMyakAla bhagavAn jinendra kI pajA kareM paraMta) | rAtri meM pUjA karane se hone vAle pApa se baceM aura jinendradeva AdhI rAta ke samaya bhagavAn arahaMta deva kI pUjA nahIM kI vANI ke anusAra pradhAna dharma ke sacce pAlaka bneN| karanI caahie| kyoMki rAtri meM pUjA karane se jIvoM kI / zubha bhuuyaat| indaura (ma.pra.) 30 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvadharma ke prarvataka bhagavAn vRSabhadeva (AdinAtha) paM. anantaballe, jainadarzanAcArya zIrSaka par3hakara pAThakoM ko ajIba sA laga sakatA / hai ki, chAndogyopaniSada meM eka kathA AtI hai ki "brAhmaNa hai ki, jaina dharma kI jagaha jIva dharma kahA~ se AyA? isameM | gautama RSi vidyA sIkhane ke lie kSatriya jaibilI ke pAsa ajIba lagane kI koI bAta nahIM hai| mere abhiprAya se jaina | gaye taba jaibilI ne kahA, 'brahma matalaba jJAna yaha vidyA dharma yaha nAma arvAcIna lagatA hai| yadyapi kandakandAcArya | brAhmaNoM ko nahIM AI arthAta yaha vidyA daSprApta hai usakA ke sAhitya meM 'joNha' zabda kA prayoga huA hai, jisakA | adhikArI aura utpAdaka kSatriya hai' dekheMartha TIkAkAroM ne 'jaina' aisA kiyA hai to bhI yaha dharma na prAkRtvattaH purA vidyA brAhmaNAn grcchti| . ke lie upayukta huA nahIM lagatA hai| 'jIva dharma' aisA tasmAttu sarveSu lokeSu kSatrasyaiva prazAsanamabhUta // maiMne apanI tarapha se nahIM likhA hai, yaha to bhUvalaya graMtha (chAndogyopaniSada)" ke praNetA AcArya zrI kumudendu dvArA bhUvalaya ke maMgalAcaraNa isase spaSTa ho jAtA hai ki vidyA (jJAna) ke meM likhA gayA hai aura usI ko maiMne jyoM kA tyoM liyA | utpAdaka jaina haiM aura isakI utpatti bhagavAna RSabhadeva hai| 'jIva dharma' se tAtparya mere abhiprAya se yaha hai ki, | se huI hai| aisA hI eka aura prasaMga pRSTha 28-29 para batAyA jIva saba vastaoM meM pradhAna hai: isa dharma ke AcaraNa se | gayA hai ki, 'upaniSadoM meM eka kathA AtI hai-eka samaya sabhI jIva apanA kalyANa kara sakate haiM, da:khoM se mukta | brAhmaNa vaMzI nArada, Atma vidyA sIkhane ke lie rAjA ho sakate haiN| yaha dharma kisI jAti, paMtha ke lie sImita | sanatkumAra ke darabAra meM gye| usa samaya nArada kahate haiM nahIM hai balki jIva mAtra kA dharma hai| koI vidvAn isa viSaya | ki maiM vaidika vidyA meM pAraMgata hai lekina maiM apane jJAna para vizada carcA kareM to acchA rahegA, maiMne saMkSepa meM apanA ko paripUrNa nahIM samajhatA kyoMki kurU, pAMcAla AryoM kI vicAra vyakta kiyA hai| isI jIva dharma kA upadeza yuga apara vidyA aura vaidika jJAna bhinna hai| AryoM kI Atma ke Adi meM bhagavAna Adibrahma vRSabhadeva ne upadeza diyA | vidyA athavA para vidyA meM maiM bilkula anabhijJa huuN| Atma thA aura taba se lekara yaha dharma asaMkhya jIvoM kA kalyANa | vidyA meM vaidika yajJa kAMDa kA niSedha kiyA hai kyoMki "jIva karate AyA hai aura vartamAna ke isa bhautika yaga meM isakI | ke Atmonnati meM yajJa bAdhaka hai" (yAjJavalkya) bahuta hI jarUrata hai| Aie aba Age calate haiM, bhagavAn spaSTa hai ki bhagavAn RSabhadeva ki 'AtmavidyA' vRSabhadeva ke itihAsa kI or| vaise to bhagavAn vRSabhadeva | hI Atmonnati meM sahAyaka hai aura jo jIva usakA AcAraNa para bahuta se lekha par3hane ko mile haiM lekina maiM jisa viSaya | | karatA hai vaha paramAtmA pada ko prApta kara letA hai| vaidika ko prastuta karanA cAhatA hU~ vaha kucha alaga hai| eka kIrtana | sAhitya meM AtmavidyA kI zreSThatA ko par3hakara kisa jaina samrATa tAtyA copaDe karake vidvAna haye haiM, unakI aneka | ko khuzI nahIM hogI; jaina darzana kI zreSThatA hamAre mastaka pustakoM meM bhagavAn vRSabhadeva caritra (do bhAgoM meM) eka ko U~cA kiye binA nahIM rhegaa| pustaka hai, isakA mAtra pahalA bhAga upalabdha hai aura vaha Age pRSTha 55 para bhagavAn RSabhadeva matsyadranAtha bhI jIrNa-zIrNa hai| isalie maiMne marAThI se hindI meM bhASAMtara | ina donoM ke saMbaMdha para prakAza DAlA gayA hai| ve likhate karavAyA hai aura isI bhASAMtara ke AdhAra para yaha lekha likha | haiM- "bhagavAn RSabhadeva ne jisa samaya dIkSA lI usa samaya rahA hU~, matalaba pRSTha saMkhyA Adi saba isake anusAra hai| cAra hajAra rAjA logoM ne dIkSA lI thI, lekina bhagavAn aba Age bar3hate haiM hamAre pUjya Adarza bhagavAn RSabhadeva | RSabhadeva jaise unako bhUkha Adi pariSaha sahana nahIM huye kI or| isalie unhoMne bhagavAn RSabhadeva ko chor3a diyA aura bhagavAn RSabhadeva ke brahmavidyA (jJAna) ke bAre meM | alaga-sA hI paMtha nikAlA aura vahI yaha nAtha paMtha hai| carcA karate haye caupar3e sAhaba batAte haiM ki vidyA ke | yaha nAtha paMtha kA itihAsa hindU dhArmiyoM ne nimna rIti se adhikArI aura utpAdaka kSatriya haiN| yaha to nizcita hai ki | diyA hai, 'atyaMta prAcIna kAla meM nau-nArAyaNa astitva mUlataH kSatriya jaina the aura kSatriyoM ke Adi puruSa Adi meM the| lakSmI pati ne (viSNu ne) ina nau nArAyaNoM kA avatAra brahmA bhagavAn RSabhadeva haiN| pRSTha 11-12 se patA calatA | lekara unheM mRtyu loka meM sRSTi kA saMhAra karane ke lie jUna-julAI 2007 jinabhASita 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA / isItaraha unhoMne avatAra liyaa| ina nAthoM meM matyeMdranAtha / hinduoM ke pratyeka avatArI purUSoM ke gurUAdi nAtha hI aura unake ziSya gorakhanAtha prasiddha hai| ina nava nAthoM meM | Thaharate haiN| isa viSaya meM jJAnezvara mahArAja kyA kahate haiM jagaduddhAra kA kAma kiyA' (dezamukha kRta kSatriyoM kA | dekhiye- "AdinAtha guru sakala siddhAcA, matsyeMdra tayAcA itihAsa pRSTha 228) / isa prakAra saccAI dezamukha jI ne | mukhya ziSya // matseMdrAne bodha gorakhAsI kelA: gorakSa okalA apane kSatriyoM kA itihAsa meM diyA hai isa para se navanAtha | gahinIpratI // gahinI prasAdeM nivRtti dAnAra // jJAnadevA paMtha aura unake mukhya pracAraka matsyeMdranAtha aura unake ziSya | yojvileN||" isIprakAra "AdinAthaM ca matseMdragorakSaM gahinI gorakhanAtha, jAlaMdharanAtha ityAdikoM kA saMbaMdha jaina dharma se | tathA // nivRttiM jJAnanAthaM ca bhUyo bhUyo nmaamyhm||'' isaprakAra hai yaha dekheM se yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki AdinAtha ina navanAthoM kA itihAsa kA prAraMbha 'atyaMta prAcIna | bhagavAn matseMdranAtha ke guru haiM aura svayaM jJAnezvara mahArAja kAla meM aisA kahA hai aura inakA saMbaMdha nau nArAyaNoM se bhI AdinAtha bhagavAn se hI apanI guru paramparA batAte haiN| jor3A hai| ina nau nAthoM ko prAcInakAla ke nau nArAyaNoM | Age ve batAte haiM ki 'isIprakAra sAdhu nukobA kI guru kA avatAra mAnA jAtA hai| atyaMta prAcInakAla kA matalaba paramparA AdinAtha prabhu se hI hai| tukobAjI ke guru bAbA jaina dharma ke alAvA kisI kA nahIM ho sakatA aura dUsarI | caitanya apane guru AdinAtha prabhu hone kA batAyA hai (dezamukha bAta yaha ki, nau nArAyaNa ye jaina dharma ko chor3akara anyatra | kRta kSatriyoM kA itihAsa pRSTha 216 dekhie)' kahIM para huye haiM aisA kahIM bhI sunane meM nahIM AtA hai| isIprakAra AdyazaMkarAcArya kI guru paraMparA bhagavAn kRSNa aura balarAma ye nArAyaNa-pratinArAyaNa donoM jaina dharma | AdinAtha se prAraMbha hotI hai| pRSTha 59 para caupar3e likhate meM haye haiN| yAni nAtha paMtha kA udgama bhI jaina dharma se hI | haiM, "dekhie- (dezamukhakRta kSatriyoM kA itihAsa pRSTha 219) huA hai aisA siddha hotA hai| bhagavAna RSabhadeva ke dIkSA | aura (bhArata i.sa.ma.sa.pU.66)"gosAvI saMpradAya ke pravartaka kAla se isakA saMbaMdha AtA hai|" jo AdyazaMkarAcArya the unake guru goviMdanAtha, unake guru pR.56 kI TippaNI meM kahA hai-'dezamukhakRta kSatriyoM | gauupAda, inake guru viSNudeva isaprakAra bIca meM cAlIsa kA itihAsa' isameM dekheM- "nAthoM meM se virakta aise hamezA | guruoM ke pazcAt sadAziva Ate haiM unake guru Adizakti bhramaNa karane vAle virAgI mahAtmAoM ko yati kahate haiM, | aura bAda meM unake Adya guru zrI AdinAtha' (vRSabhadeva) isa para se 'yati' yaha zabda jaina dharma kA hI hai|' 'setu | haiM" yaha bAta vizeSa mahattvapUrNa lagatI hai ki khuda baMdha rAmezvara meM mArUti aura matsyeMdranAtha inake bhASaNa huye | AdyazaMkarAcArya kI guru paraMparA bhI bhagavAn AdinAtha se the| usameM matsyeMdranAtha ne maiM 'yati' hU~ aisA kahA thaa| | prAraMbha hotI hai| kyA vartamAna ke vidvAn isaprakAra se vizeSa (mAlukavikrata- navanAtha kathA dekheN)'| isa prasaMga meM pRSTha | chAna-bIna nahIM kara skte| anveSaNA karane para aura bhI 56 para jo 'nAtha' zabda kI utpatti batAyA hai vaha bhI dhyAna | jaina dharma ke itihAsa ko puSTI denevAlI jAnadAra bAte mila yogya hai| caupar3e likhate haiM,- 'nAtha' yaha zabda do zabdoM | sakatI haiN| garaja hai icchA aura lagana kii| pR.60 para likhA ke mela se banA hai| na + atha= nAtha- aisA yaha zabda banatA | hai ki, nAtha paMtha ke itihAsa meM dekhamukha kahate haiM ki,hai| yaha nAtha zabda svataMtra nahIM hai| 'na' matalaba nahIM aura nAtha paMtha ke loga,- bolo hara hara mahAdeva kahate haiM" aura 'atha' matalaba Adi (prAraMbha)- matalaba 'na + atha'= nAtha paraspara milate samaya 'AdIza' kahakara AligaMna dete haiN| yAnI jisakA Adi (prAraMbha) nahIM arthAt 'anAdi' aisA | | isa AdIza kA saMbaMdha yadyapi dekhamukhajI kahate haiM ki yaha nAtha zabda kA artha vyutpatti ke anusAra hotA hai| isaprakAra | zivasmaraNa meM kahA jAtA hai phira bhI yaha unakA kahanA se vyutpAttyartha para se bhI isa nAtha zabda kA prAcInatva siddha | sahI nahIM hai| kAraNa, Adi + Iza = AdIza matalaba isakA hotA hai| 'nAtha' yaha upapada unake nAma ke Age lagAnA | artha AdinAtha aisA hI hotA hai| isameM zivajI kA kyA upayukta hogA, jo mahAtmA anAdi hai athavA jinakA dharma | saMbaMdha hai!...' isI pRSTha kI TippaNI meM likhA hai ki, anAdi hai|'' isase to lagabhaga yaha nizcita ho jAtA hai | mAyAmatseMdranAtha yA bolapaTa meM dRzya 27 vA~ dekhie-isameM ki matsyeMdranAtha kA saMbaMdha bhagavAn RSabhadeva se hai| Age | gorakhanAtha aura matseMdra ke dUsare eka ziSya ina donoM ke pRSTha 58 para caupar3e batAte haiM ki- 'matsyeMdranAtha ke guru | milana ke samaya ve paraspara "jaya AdIza' (AdinAtha) jisaprakAra bhagavAn RSabhadeva nAtha siddha hote haiM usIprakAra | kahakara hAtha jor3akara baiThate haiM, isa para se prAcInakAla 32 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM "AdIza' isa zabda ko namaskAra ke badale lete hoNge|| yaha rur3hI kyA hogI? hameM lagatA hai ki rAjaputAnA meM prathama pR. 61 para se mAlUma hotA hai ki, jisa samaya yaha | musalamAna ghuse hoMge aura unhoMne AryoM ko prathama jabaradastI pustaka likhA gayA thA usa samaya nAtha paMtha kI janasaMkhyA | se udhara hI bhraSTa kiyA unameM se jo jaina dharmIya the unheM paMdraha lAkha thii| usameM nagna gosAvIyoM kI janasaMkhyA jyAdA | apane iSTa deva se saMbaMdha tor3anA duHsaha huA hogaa| phira thii| Age caupar3e sAhaba kahate haiM ki nagnAvasthA matalaba | bhI namAja par3hane ke nimitta se apane pUrva deva kA ve loga jaMgalI avasthA hai aise jo vidvAna kahate haiM unakI AMkhoM | bhaktI se darzana lene ke lie Ate hoge, kyoMki vaha agara meM yaha naMge gosAvIyoM kA varga matalaba hai tIkhA aMrjana hai| kaTTara islAmI hote to unakA kAla aisA thA ki ve vahA~ isI pRSTha para likhA hai ki bhAgavata adhyAya 6 zloka | ke mUla kesariyAjI kI mUrti hI nikAlakara usa jagaha 5 meM batAyA hai ki, "vRSabhanAtha caritra sunakara koMka, keMTa masjida banA lete|" yaha viSaya vicAra pravartaka lagatA hai aura kaTaka dezoM ke rAjAoM ne vRSabhanAtha jI ke pAsa dIkSA | aura merA aisA vicAra hai ki isa viSaya para vizeSa chAnabIna lii| vRSabhanAtha jI ke samaya 363 pAkhaMDI upadezaka the" | honI caahiye| vidvAn isa viSaya isase yaha pAkhaMDI yati ina nAthapaMtha paMthavAloM meM se hI hone | to aura vizeSa jAnakArI prApta ho sakatI hai| caahie| pR. 62 kI TippaNI meM likhA hai, bharata kula se | / paigaMbara zabda kA artha batAte hue veM pR. 57 para likhate zrI matseMdranAtha kA atyaMta ekatva bhAva kA saMbaMdha thA itanA | haiM- pai+ga+aMbara paigaMbara aisA zabda taiyAra huA hai| 'pai' kahe to basa hai (dezamukhakRta kSatriyoM kA itihAsa pR.332 matalaba kucha nahIM, 'ga' malataba garva aura 'aMbara' matalaba dekhiye) Age 'na: viSNuH pRthivIpatiH' isa para carcA karate vstr| isake zabda 'rahIma' matalaba shaaNtii| isaprakAra aura haye likhA hai ki isakA artha 'rAjA viSNu kA avatAra | bhI zabdoM kA khulAsA kiyA hai| pR.68 para paigaMbara zabda hai'| ve kahate haiM ki yaha jaina dharma se saMbaMdhita hai| pR. 64 kA eka aura artha saMdeza vAhaka aisA likhA hai| isI pRSTha para likhA hai ki 'nA viSNuH pRthivIpatiH' yaha jagata meM | islAma dharma ke mukhya paMthoM kI carcA karate hue likhA hai, eka advitIya mAna eka zreSTha aura pUjya vyakti ko hI | islAma dharma meM eka Adi islAma aura dUsarA mUsA islAma matalaba vRSabhadeva ko hI hai| vRSabhadeva chor3akara kisI bhI | aise do bheda pramukha haiN| siyA, sunnI, mugala aura paThAna ye rAjA ko viSNu kA avatAra nahIM kahA hai| sivAya vedakAla | bheda Ajakala haiN| "Adama" meM sUrya ko bhI viSNu kahate the aura vRSabhadeva bhI sUryavaMzI | mata prakAra musalamAna loga calate the usa samaya 'Adama' hI haiN| isa deva ko ye loga mAnate hoMge, vohI Adi islAma hai aba calie thor3A sA Age bar3he aura usa kauma ko | aura Adama ko mAnane vAle jo bhakta vo hI 'AdamI' dekheM jisakA nAma sunate hI kahIM logoM ke mana meM kSobha | matalaba manuSya haiN| viSNu ke bhakta vaiSNava, ziva ke bhakta utpanna hotA hai, lekina vAstava meM aisI koI bAta nahIM | zaiva aura jina ke bhakta vo jaina usIprakAra Adama ke jo hai| yaha hai islAma dhrm| bhagavAn vRSabhadeva aura islAma | bhakta vo AdamI hai| Age jainoM meM muzakamunI ke upadeza dharma' isa viSaya para carcA karate huye caupar3e sAhaba likhate | se jo bhakta loga sudhare vo muzakamunI ke bhakta bneN| unhIM haiM, "islAma dharma meM sRSTi ke Adi puruSa ko 'AdamabAbA' | ko Age 'musA islAma' isa nAmase saMbodhita karane lage aise hI kahA hai| 'Adama' yaha Adi zabda kA rUpa hai|| hoNge| isa pRSTha kI TippaNI meM likhA hai ki 'muzakamunI jaina dharma meM bhI vRSabhanAtha ko (AdinAtha ko) Adiprabhu | ye bhagavAn zrI mahAvIra jI ke samakAlIna the|' isake lie aura Adima puruSa aise hI kahA hai| Adama zabda yaha Adima | koI pramANa nahIM diyA hai, lekina maiMne kaI logoM se zabda kA spaSTa rUpAMtara hai| do hajAra varSapUrva jaina zAstra | muzakamunI ke bAre meM sunA hai (dakSiNa meM); kyA vidvAna meM 'Adima' zabda milatA hai|" isI pRSTha para Age likhA | isake liye prAmANa DhUMr3ha nahIM sakate? tAtyA caupar3e kA hai- "isa jagaha eka mahatvapUrNa aura pracalita ruDhI dhyAna | adhurA kAma vidvAnoM ko pUrA karanA cAhie aisA mujhe lagatA meM rakhane yogya hai yAne zrI kSetra dhuliyA (rAjaputAnA) isa | hai| kSetra ke bAre meM hai| zrI kSetra kesariyA ke bAhara eka masjida | "hiMduoM kI jo bAraha jyotirliMga Aja ve prAcInahai, vahA~ musalamAna loga nitya namAja par3hate haiM aura jAte | kAla meM jina maMdira hI the| unameM se kAzI, yallorA aura vakta 'AdamabAbA kI dIna' aisA kahakara nikala jAte haiN| | jyotibA (kolhApUra) inakA varNana hama isa prakaraNa meM Age -jUna-julAI 2007 jinabhASita 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dUsare bhAga meM diyA hai " / isa viSaya para vidvAnoM ke dvArA vizeSa anusaMdhAna karane kI AvazyakatA hai| isa viSaya para aura prakAza DAlate hue likhA hai, "ina uparyukta sabhI maMdiroM meM mahAdeva kI piMDI biThAI hai| mahAdeva ko mahArUdra isa nAma se jaina bhI pahicAnate haiM, lekina ve na hAtha, na mu~ha aura na paira aisA mAtra nahIM maante| hiMduoM ke kaI maMdiroM meM mahAdeva kI mUrti bhI rahatI hai phira bhI vahA~ piMDI rahatI hI hai| kisI bhI mUrti kA varNana karanA ho to vaha mUrti jisa AkAra kI hogI usIprakAra varNana karane kI rIti hotI hai, lekina isa mahAdeva kA sabhI vicitra hI hai| pothI pustaka meM athavA stuti strotoM meM unakA varNana karanA ho to, hAtha meM trizUla, sarapara jaTA, vyAghrAMbara dhArI, zaMkhadhArI, gale meM ruMDakImAlA ityAdi kA varNana karate haiM, lekina maMdiroM meM mahAdeva kI mUrti dekheM to sirpha golAkAra patthara biThAyA najara AtA hai aisA prakAra kyoM hogA? isakA agara vicAra kiyA to aisA lagatA hai ki- prAcInakAla meM vRSabhanAtha ko hI mahAdeva kahakara pUjA karate the isake Age dharmAMtara kiye huye kSatriyoM ke mana meM pUrva dharma kI (jaina dharma kI) bhAvanA naSTa ho isIlie vRSabhadeva mUrti ke pAsa mahAdeva kahakara rakhA hogaa| pUnA, ahamadanagara, nAsika isa jagaha jainakAsAra aura hiMdUkAsAra ( ye pahale jaina hI the) inake darzana ke lie kAlikA maMdira meM bhagavAn pArzvanAtha kI mUrti rakhate the / " (pR. 77-78) isI pRSTha para, yAne pRSTha 71 para likhA hai, " yallorA ke leNIyoM meM sabase mahattvapUrNa leNI matalaba "kailAza parvata" / pichalI bAra caukasa buddhi se dekhane ke bAda yaha leNI mUlataH AdinAtha tIrthaMkara kA hI hogA aisA dikhaa| itihAsa prasiddha rASTrakUTa gharAne meM se eka rAjA ne yaha taiyAra kiyA hai aura rASTrakUTa rAjA jaina dharmIya the yaha aba sUrya prakAza jitanA satya sAbita huA hai| hiMduoM ne isa leNI meM se mUla mUrti ke hI indriyoM ko chA~Takara usI ko mahAdeva kI mUrti banAI hai yaha kailAza leNI ke AkRti se samajha meM AtA hai| bhagavAn AdinAtha bhI kailAza parvata para hI mokSa ko gaye hai aura ina leNIyoM kA nAma bhI kailAza leNI aisA hI hai / ( yallorA kI sabhI leNIyA~ jainoM kI hI haiM, yaha kaise yaha eka pustaka meM dene vAle haiN|) kisI bhI dRSTi se vicAra kareM to bhI vRSabhadeva aura mahAdeva ye eka hI haiN| jaina loga vRSabhadeva AdinAtha kahate haiM aura hiMdU loga mahAdevajI ko AdinAtha mAnate haiM, donoM kA sthAna kailAza parvata hI hai|" lekhaka kA kahanA hai ki isa 34 jUna - julAI 2007 jinabhASita vivecanA se vRSabhanAtha kA parivartana mUlasvarUpa meM pharaka karake mahAdeva kaise banAyA hai yaha pAThakoM ke dhyAna meM AyA hI hogA; aura yaha kAma hiMduoM kA Aja kA nahIM hai, isakA utkRSTa aura tAjA udAharaNa matalaba pune ke caturbhuja lokamAnya tilaka / lekhaka kI yaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki jaina tIrthaMkara kA hiMdUkaraNa kaise kiyA gayA hai| yU~ to, yadi bhagavAn RSabhadeva ke bAre meM likhanA cAhe to aneka pRSThe bhara jAyeMgI aura yaha bhI hai ki kama samaya meM bha. vRSabhadeva ke bAre meM vistAra se likha bhI nahIM sakate haiM / yahA~ thor3I bahuta jAnakArI dI hai, Age kabhI aura vistAra se likhane kA prayatna karU~gA / isa lekha ko likhane kA Azaya yaha hai ki jainoM ko bhagavAn RSabhadeva kI mahimA mAlUma ho aura sAtha meM jainoM ko apane Adarza para svAbhimAna bddh'e| bhagavAn RSabhadeva isa vizva ke zreSTha aura Adarza mahApuruSa haiM aura unhoMne sarvaprathama prakRti ke niyamoM ko batAyA hai yaha par3hakara kisa jaina kA mastaka garva se U~cA nahIM uThegA ? bhagavAn RSabhadeva para aura vizeSa anusaMdhAna karane kI AvazyakatA hai, kyA vidvAn caupar3e sAhaba ke tarkoM aura unake saMzodhana ko dhyAna se par3he aura vizeSa saMzodhana kA kArya kareM to AgAmI samaya meM bahuta sI naI bAteM sAmane Ane kI ummIda hai| icchA aura lagana ke sAtha kAma karane kI AvazyakatA hai aura sAtha meM vizva stara para bhagavAn RSabhadeva kA pracAra prasAra honA cAhie / eka aura bAta yaha hai ki, jisataraha hama bhagavAn mahAvIra kI jayaMtI manAte haiM usIprakAra bhagavAn RSabhadeva kI jayaMti manAye to bahuta acchA rahegA / sunA jAtA hai ki mahAvIra jayaMtI ke rASTrIya avakAza ko khArija kiyA gayA hai, eka hI to rASTrIya avakAza prApta thA vaha bhI khatma ho gayA, aisA honA nahIM caahie| kama kama eka avakAza to hameM milanA cAhie cAhe bhagavAn RSabhadeva kI janma jayaMtI para mile yA bhagavAn mahAvIra ke janma jaMyatI para / mere abhiprAya se donoM hI jayaMtiyA~ mahattvapUrNa haiM aura inake lie vizeSa utsAha honA caahie| donoM ke lie rASTrIya avakAza mile to kahanA hI kyaa| jaina samAja ko isa viSaya para vizeSa dhyAna denA hogA / sAre vizva meM bhagavAn RSabhadeva kI pUjA ho, unakA Adara ho isI bhAvanA se yaha lekha samApta karatA hU~ / zramaNa saMskRti saMsthAna, sAMgAnera (jayapura) rAjasthAna Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara paM0 daulatarAma jaina : vyaktitva evaM kartRtva hue| vi.sa. 1882 ma Apa zrI jAta hotA hai sumata kumAra jaina durlabha nara bhava pAya sudhI je, jaina dharma seveN| / caukI para koI prAkRta yA saMskRta bhASA kA zAstra virAjamAna 'daulata' te ananta avinAzI, sukha zivikA beveN|| kara lete the aura chIMTa chApate hue usakI gAthAe~ yA zloka jaina dharma ke marmajJa, adhyAtmavid, atyaMta pratibhAzAlI, | bhI yAda karate jAte the| unakI smaraNa zakti evaM ruci itanI prakANDa vidvAn kavivara paNDita daulatarAma jI jaina kA janma | prabala thI kI ve eka dina meM sATha sattara gAthAyeM yA zloka uttara pradeza ke sAsanI nagara ke muhallA chipaiTI meM vi. kaNThastha kara lete the| unake isa AcaraNa se preraNA milatI saM. 1855 (san 1768) meM gaMgerIvAla-phatehapuriyA gotrIya | hai ki vyakti ko vyartha ke anta:dhyAna Adi vikAroM se zrI ToDaramala jaina pallIvAla ke yahA~ huaa| ApakA vivAha | bacakara adhika se adhika samaya tattvAbhyAsa karanA caahie| seTha cintAmaNi jaina bajAja chipaiTI alIgar3ha kI suputrI se | jIvana ke aMtima saphara meM Apa ko dillI meM huA thaa| Apake do putra vi. saM. 1883 (san 1826) | viziSTa svAdhyAyI evam adhyAtma ruci saMpanna sadharmiyoM tathA vi. saM. 1886 (san 1829) meM sAsanI meM utpanna | kA suMdara samAgama milaa| Apa dharmapurA- dillI ke naye | jaina paMcAyatI maMdira meM tattvagoSThI karate the| mahAkavi ne ___ApakA vyavasAya chIMTa chApane kA thaa| Apake pUjya | vi.saM. 1601 meM mAgha kRSNa caturdazI ko dillI ke aneka pitAzrI apane choTe bhAI cunnIlAla ke sAtha hAtharasa meM | sAdharmI baMdhuoM ke sAtha Apane tIrtharAja sammeda zikhara kI kapar3e kA vyApAra karate the| ApakA kArya kSetra sAsanI, yAtrA bhI kI thI, jaisA ki daulata vilAsa ke pada 78 se hAtharasa aura alIgar3ha rhaa| vi.saM. 1882 meM Apa zrI jambUsvAmI atizaya kSetra caurAsI, mathurA ke pratiSThApaka seTha "Aja girirAja nihArA, dhana bhAga hmaaraa|" zrI manIrAma jaina ke sAtha rhe| Apake jyeSTha putra TIkArAma ApakA svargavAsa lagabhaga 68 varSa kI avasthA meM lazkara (gvAliyara) meM rahate the tathA choTe putra ke bAre meM | dillI meM mArgazIrSa kRSNA amAvasyA, vi.saM. 1623 (sana adhika jJAta nahIM hai kyoMki inakA asamaya hI nidhana ho | 1886) meM, bar3e hI zAMta bhAvoM se- samAdhi pUrvaka huaa| Apako gayA thaa| apanI mRtyu kA chaha dina pUrva hI AbhAsa ho gayA thaa| ___ApakA vividha viSayoM ke vidvAn kavi the kiMtu "Aja se chaThe dina madhyAhna ke pazcAt maiM isa zarIra sAtha hI vairAgya prakRti ke dharmAtmA satpuruSa bhI the| ApakA | se nikala kara anya zarIra dhAraNa karU~gA, ata: Apa sabase jIvana krodha-lobha-aMhakArAdi se dUra raha kara sadaiva jina | kSamAyAcanA kara samAdhimaraNa grahaNa karatA huuN|" (tIrthaMkara bhakti, zAstra svAdhyAya, adhyAtma cintana, vairAgya bhAvanA, | mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pRSTha 4/289) saMyamAnurAga Adi zreSTha guNoM se surabhita thaa| ApakI jina kartRtva- kavivara daulatarAma kA sthAna madhyakAlIna adhyAtma meM gaharI ruci thI, sadaiva AdhyAtmika ciMtana manana | hindI jaina kaviyoM meM sarvopari hai| ApakA kAvya yadyapi meM magna rahA karate the| paraMtu unakA yaha adhyAtma ciMtana | parimANa kI dRSTi se atyalpa hai, paraMtu guNavattA kI dRSTi zuSka yA nIrasa nahIM thA, apitu vairAgya se paripUrNa thaa| | se vaha sarvathA advitIya evam anupameya hai| bhAva evam zilpa isase spaSTa hai ki kavivara daulatarAma ke jIvana meM jAna | donoM hI dRSTiyoM se vaha sarvathA adabhata va samIcIna haiaura vairAgya kA adbhuta samanvaya thaa| Apa zuSka jJAnI "bhAva-bhAva kyA zabda-zabda para bhavijana mana blihaarii| bhI nahIM the, to aMdhe vairAgI bhI nhiiN| Apake jJAna meM vairAgya hai 'vIrendra' sUrya rAzi jaba taka, taba taka kIrti tumhaarii||" kI gati thI aura vairAgya meM jJAna kI ckss| Apake jIvana racanAe~ kA mAno eka hI Adarza vAkya thA- "ajjhayaNameva jjhANaM" Apane graMthoM kI racanA brajabhASA-mizrita khar3I bolI arthAt adhyayana hI dhyAna hai| meM kii| pratyeka racanA meM adhyAtma kA hI adbhuta rasa hindI, saMskRta tathA prAkRta bhASAoM para ApakA | vidyamAna hai| adhikAra thaa| kahA jAtA hai ki jisa samaya Apa chIMTa ApakI pramukha racanAaiM nimnavat haiMchApane kA kArya karate the usa samaya apane samIpa eka chahaDhAlA- saMpUrNa kRti meM soraThA, caupAI, paddhari, -jUna-julAI 2007 jinabhASita 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narendra, dohA, rolA, cAla va harigItikA ke kula 96 chanda | munidazA kA varNana karate hue mokSadazA kA varNana kiyA haiM jo bhAva ke sAtha-sAtha kalAtmaka dRSTi se bhI atIva | hai aura aMta meM rAgarUpI Aga ko tyAga karane kI sIkha utkRSTa haiN| jaina dharma ke marma kA sAra yaha kAvya brajabhASA | dete hue graMtha-samApana kI sUcanA hai| mizrita khar3I bolI meM hai| prastuta graMtha kI racanA prAcIna | chahaDhAlA eka samIkSA- chahaDhAlA kI pahalI DhAla vidvAna paNDita badhajana kI chahaDhAlA kati ke AdhAra para | meM 'mokSamArga prakAzaka' ke Adya tIna adhyAyoM kA sAra saMkSepa dUsarI DhAla meM A gayA hai| isIprakAra nauveM adhyAya pUrNa huii| kA prAraMbha "AtmA kA hita mokSa hI hai" se haA hai usI isa kAlajayI racanA meM saMsArI jIva ke bhramaNa kI | prakAra tIsarI DhAla kA prAraMbha "AtmA ko hita hai sukha kathA hai tathA kisa prakAra yaha jIva saMsAra rUpI samudra ko | so sukha AkulatA bina kahie" paMkti se huA hai| pAra kara ke mokSa pada prApta kara sakatA hai- isakA mArga chahaDhAlA aura mokSamArga prakAzaka kI isa samAnatA bhI sugamatA se batAyA gayA hai| isa kRti meM 6 DhAla | kI vivecanA se eka mahattvapUrNa tathya iMgita hotA hai ki (adhikAra) haiN| sarvaprathama "vItarAga vijJAna" ko "tIna | chahaDhAlA kI tIsarI, cauthI, pA~cavI evam chaThavIM DhAla kA bhuvana meM sAra" evam "zivasvarUpa zivakAra" batAte hue Azraya lekara usakA vistAra karate hue isa apUrNa mokSamArga "triyoga" se namaskAra kiyA gayA hai| tatpazcAt pahalI | prakAzaka graMtha kA dUsarA bhAga likhakara pUrNa karane kA DhAla meM mokSamArga evam samyak darzana kA vizeSa kathana | dAyitva koI zodhArthI manISI vidvAn le le to jijJAsuoM hai| cauthI DhAla meM samyak jJAna evam eka deza caritra kA kI mokSamArga ke svarUpa kI pipAsA saMtapta ho sakatI hai| varNana hai| pA~cavIM DhAla meM vairAgya jananI bAraha bhAvanAoM mAjika mUrtikuMja, kamalA bAjAra, kA ciMtana hai aura chaThI DhAla meM sakala cAritra athavA sAsanI-204216 (hAtharasa) u.pra. bhagavAn aranAtha jambUdvIpa saMbaMdhI bharata kSetra ke kurujAMgala deza kI hastinApura nagarI meM somavaMzI, kAzyapagotrI mahArAjA sudarzana rAjya karate the| unakI mahArAnI kA nAma mitrasena thaa| usa mahArAnI ne magasira zuklA caturdazI ke dina puSpa nakSatra meM jayanta vimAnavAsI ahamindra ko tIrthaMkara suta ke rUpa meM janma diyaa| zrI kunthunAtha tIrthaMkara ke tIrtha ke bAda jaba eka hajAra karor3a varSa kama palya kA cauthAI bhAga bIta gayA taba zrI aranAtha bhagavAn kA janma huaa| unakI Ayu bhI isI antarAla meM zAmila thii| bhagavAn aranAtha kI Ayu caurAsI hajAra varSa kI thI. tIsa dhanuSa U~cA unakA zarIra aura savarNa ke samAna unakI kAnti thii| kumAra avasthA ke jaba ikkIsa hajAra varSa bIta gaye taba unake pitA ne unheM rAjya sauMpa diyaa| ve ikkIsa hajAra varSa taka maNDalezvara rAjA ke rUpa meM zAsana karate rhe| AyudhazAlA meM cakraratna pragaTa ho jAne para cakravartI ke yogya saMpUrNa vaibhava unheM prApta huaa| isa prakAra bhogopabhoga rUpa sukha kA anubhava karate hue Ayu kA tIsarA bhAga arthAt jaba aTThAIsa hajAra varSa kI Ayu zeSa thI taba kisI eka dina zarada Rtu ke meghoM kA vilaya ho jAnA dekhakara ve vairAgya ko prApta hue| jisase unhoMne apane aravinda nAmaka putra ke lie rAjya-bhAra sauMpa diyA aura magazira zuklA dazamI ke dina sahetuka vana meM telA kA niyama lekara eka hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA dhAraNa kara lii| pAraNA ke dina cakrapura nagara meM nRpati aparAjita ne unheM AhAra dAna dekara paJcAzcarya prApta kiye| isa tahara chadamastha avasthA ke solaha varSa aura bIta jAne para ve munirAja apane hI dIkSA vana meM kArtika zuklA dvAdazI ke dina belA kA niyama lekara Amra vRkSa ke nIce dhyAnalIna hue aura ghAtiyA karma naSTakara unhoMne kevalajJAna prApta kiyaa| bhagavAn ke samavazaraNa kI racanA huI jisameM pacAsa hajAra muni, sATha hajAra AryikAyeM, eka lAkha sATha hajAra zrAvaka, tIna lAkha zrAvikAyeM, asaMkhyAta deva-deviyA~ aura saMkhyAta tiryaMca the| aneka dezoM meM vihAra kara dharmopadeza dete hue jaba eka mAha kI Ayu zeSa raha gaI taba ve bhagavAn sammedAcala para padhAre aura vahA~ eka hajAra muniyoM ke sAtha pratimAyoga dhAraNa kara caitra kRSNA amAvasyA ke dina rAtri ke pUrva bhAga meM aghAtiyA karmoM kA kSayakara mokSa prApta kiyaa| muni zrI samatAsAgarakRta 'zalAkApuruSa' se sAbhAra 36 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "1857 ke mahAsamara ke do jaina mahAnAyaka" DaoN.(zrImatI) jyoti jaina AyA phiraMgI dUra se, aisA maMtara mArA | jaMge AjAdI aura usake prayAsoM kI kahAnI svayaM kaha lUTA donoM hAthoM se, pyArA vatana hamArA rahe haiN| itihAsa kA dukhada pahalU yaha bhI hai ki aneka Aja zahIdoM ne hai tumako, ahale vatana lalakArA itihAsakAroM ne ise mAtra kucha sainikoM kI anuzAsanahInatA tor3o gulAmI kI jaMjIreM, barasAo aMgArA yA vidroha kA nAma diyA hai para aisA likhA jAnA to kyA hindu musalamAM sikha, hamArA bhAI, bhAI pyArA socanA bhI una hajAroM, lAkhoM dezabhaktoM ke sAtha beiMsAphI yaha hai AjAdI kA jhaNDA ise salAma hamArA hogI, jinhoMne isa mahAsamara meM apanI jAna kI bAjI lagA deza ko aMgrejoM (phiraMgiyoM) se mukta karAne meM | dI thii| 1857 kI krAMti meM iMkalAbiyoM kA yaha priya gIta thaa|| 1857 ke krAMtiyaja kA satra IsTa iMDiyA kaMpanI kI 1857 kA svAtaMtrya samara bhAratIya rAjanaitika itihAsa | usa nIti ko mAnA gayA jisameM cikanAI yukta kAratUsa, kI aisI ghaTanA hai jise smaraNa kara Aja bhI diloM meM | jisake khola ko, sipAhiyoM ko mu~ha se kholanA par3atA joza A jAtA hai| itihAsa kA yaha sunaharA pRSTha hamArI thaa| sipAhiyoM meM yaha bAta phaila gayI thI ki isameM gAya rASTrIya cetanA aura abhivyakti ko vyakta karatA hai| Aja aura suara kI carbI hotI hai| kaMpanI ke sainika, jinameM jaba hama 1857 ke mahAsaMgrAma kI 150vIM jayaMtI manA rahe | hindU aura musalamAna donoM the kI bhAvanA ko jabaradasta haiM to atIta kA smaraNa karanA svAbhAvika hai| aitihAsika Thesa pahu~cI, phalasvarUpa sipAhiyoM ne bagAvata kA jhaNDA dastAvejoM, ghaTanAoM, kahAniyoM, mahAnAyakoM ke balidAnoM | bulaMda kiyaa| maMgala pANDeya ko phAMsI kI sajA dene ke aura jana-jana kI bhAvanAoM Adi ko lekhana ke mAdhyama | | bAda deza ke eka bar3e hisse meM vidroha phaila gyaa| meraTha se jitanA jAnA, Aja yahI saba socakara-jAnakara sabhI | se dezI sipAhiyoM ne dillI kUca kiyaa| deza meM cAroM tarapha gauravAnvita ho rahe haiM ki hamArA atIta rASTrIyatA kI bhAvanA | isa krAMti kI lahara phailatI jA rahI thii| dezabhara meM vyApta se sarAbora thaa| garIbI, tabAhI, bhukhamarI ne isa bAgavata ko aura bhI bhar3akA itihAsa vizeSajJoM ke 1857 kI krAMti ke saMbaMdha | diyaa| rAnI lakSmIbAI, nAnA sAhaba, maulavI ahamada zAha, meM apane-apane tathya haiM,rAya hai| kAlamArksa ne ise '1857 / tAtyATope, begama hajarata mahala sahita aneka deza bhakta netA kA svataMtratA saMgrAma' nAma diyaa| aMgreja oNphIsara thAmasa isa saMgrAma se jur3a gaye sabhI ne dillI ke bAdazAha bahAdura ne likhA hai ki isa saMgrAma meM hindastAnI janatA kI zAha japhara ko hindustAna kA svataMtra zAsaka ghoSita kara jabaradasta ekatA dekhane ko milii| 1857 kA yaha samara | diyaa| bAdazAha japhara ne bhI isa jimmedArI ko maMjUrI dI hara stara para laDA gyaa| eka ora aneka rAjA, mahArAja, | aura phiraMgI rAja ke virodha meM ghoSaNA patra jArI kiyaa| bAdazAha, nabAba, jamIMdAra, tAllukedAra Adi rahe to dUsarI 1857 kI krAMti ke daurAna aMgreja sarakAra ne sakhta ora kisAna, bhiztI, majadUra, halavAI, kahAra, telI, bar3haI, | kadama utthaaye| dezabhaktoM ke sAtha badasalUkI kI gayI, sare saphAI karmacArI Adi kA bhI sakriya sahayoga rhaa| loka | Ama kor3e lagAye gaye, jisakA bhI thor3A sambandha rASTrakalAkAroM ne nRtya, gAyana, vAdana Adi ke dvArA apanA | bhaktoM se thA use sare Ama phAMsI lagA dI gii| isa samara sahayoga diyaa| mahilAoM ne bhI apanI mahanIya bhUmikA | meM aneka logoM kI kurbAnI huI apane adamya sAhasa aura nibhaayii| videzI sattA ko ukhAr3a phekaneM evaM videzI | jAMbAjI se pratyeka yoddhA jana nAyaka bana gyaa| 1857 ke zAsakoM ko deza se khader3ane kA yaha jabaradasta abhiyAna | 150 varSa hone ke upalakSya meM varSabhara kAryakrama Ayojita thaa| aneka saMgharSa hue, bhaMyakara raktapAta huaa| aneka | hote raheMge aura inameM jo dastAveja aura tathya sAmane AyegeM mAtAoM kI godeM sUnI ho gayI to bahutoM kA siMdUra pucha | taba hameM isakI mahattA kA patA clegaa| gyaa| isa svAtantrya samara meM sabhI jAti evaM dharmoM ke logoM jaina dharmAvalabyioM ne sadaiva kaMdhA milAkara deza ke ne apanA yogadAna diyaa| samasta dastAveja evaM itihAsa isa | svAdhInatA saMgrAma meM sAtha diyaa| 1857 ke isa saMgharSa meM -jUna-julAI 2007 jinabhASita 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka logoM ne apanA sarvasva homa kara diyaa| yahA~ hama / aura mirjA munIra bega ke hastAkSaroM vAlA patra aMgrejoM ke 1857 ke una do jaina mahAnAyakoM kA smaraNa kareMge jo | hAtha laga gyaa| taba inake virUddha kaThora kAryavAhI karane apanA saba kucha deza para nyochAvara kara zahIda ho gye| kA Adeza diyA gyaa| patra pAte hI hisAra kalekTara eka amara zahIda lAlA hakama canda jaina | sainika daste ko lekara hAMsI pahuMce aura lAlA hukumucanda amara zahIda lAlA hukuma canda jaina ne 1857 ke | evaM mirjA munIra bega ke makAnoM para chApe maare| donoM ko kAntiyajJa meM apane jIvana kI Ahuti de dii| lAlA | giraphtAra kiyA sAtha meM hukumucanda ke teraha sAla ke bhatIje hukumacanda jaina kA janma 1816 meM hAMsI (hisAra) hariyANA | phakIracanda ko bhI giraphtAra kara hisAra lAkara una para ke prasiddha kAnUnago parivAra meM zrI dUnIcanda jaina ke yahA~ | mukadamA calAyA gyaa| eka dikhAvaTI sI kAryavAhI karake huaa| janmajAta pratibhA ke dhanI hukumacanda jI kI phArasI 18 janavarI, 1858 ko hisAra ke majisTreTa ne lAlA aura gaNita meM vizeSa rUci thii| ina viSayoM para Apane kaI | hukumucanda aura mirjA munIra bega ko phAMsI kI sajA sunA pustakeM bhI likhii| apanI zikSA aura bahumukhI pratibhA ke | dI aura phakIracanda ko chor3a diyaa| bala para Apane mugalabAdazAha bahAdura zAha japhara ke darabAra 19 janavarI, 1858 ko lAlA hukumucanda aura mirjA meM uccapada prApta kara liyaa| bAdazAha se Apake madhura saMbaMdha | munIra bega ko lAlA hukumucanda ke makAna ke sAmane phAMsI the| Apa sAta varSa taka mugala bAdazAha ke darabAra meM rahe | de dI gii| krUratA kI parAkASThA to taba huI jaba lAlA the| zrI jaina uccakoTi ke dAnI, udAra aura paropakArI the| jI ke bhatIje phakarI canda, jise adAlata ne rihA kara Apane gAMvoM meM mandiroM, kuoM aura tAlAboM kA nirmANa | diyA thA, use bhI pakar3akara phAMsI para laTakA diyA gyaa| kraayaa| aneka TUTe maMdiroM kA jIrNoddhAra bhI kraayaa| bhAratIya svataMtratA saMgrAma 1857 ke itihAsa kA yaha krUratama 1857 meM jaba svataMtratA saMgrAma kA bigula bajA taba | adhyAya thaa| aMgrejoM ne unake zava aMtima saMskAra hetu bhI lAlA hukumacanda kI deza prema bhAvanA aMgaDAI lene lgii| nahIM diye balki unakI bhAvanAoM ko Ahata karate hue dillI meM Ayojita deza bhakta netAoM ke usa sammelana | lAlA jI ke zava ko daphanAyA gayA aura mirjA munIra bega meM, jisameM tAtyA Tope, bahAdura zAha japhara Adi upasthita | ke zava ko jalAyA gyaa| lAlA jI kI aTUTa saMpatti ko the, hukumacanda jI bhI upasthita the| Apane aMgrejoM ke virUddha | kaur3iyoM ke bhAva nIlAma kara diyA gyaa| yuddha karane kI pezakaza kii| Apane upasthita netAoM aura lAlA hukumucanda kI smRti meM hAMsI nagarapAlikA bahAdura zAha japhara ko vizvAsa dilAyA ki ve isa svataMtratA | ne 1961 meM amara zahIda hukumucanda pArka banavAyA hai, saMgrAma meM apanA tana-mana aura dhana sarvasva balidAna karane | jisameM lAlA jI kI Adamakada pratimA lagavAyI gaI hai| ko taiyAra haiN| mugala bAdazAha ne bhI hara taraha kI yuddha sAmagrI | amara zahIda amara caMda bAMThiyA (jaina) sahAyatA svarUpa bhejane kA AzvAsana diyaa| svAdhInatA saMgrAma 1857 meM anaganita deza premiyoM hAMsI pahu~cate hI hukumacanda ne dezabhakta vIroM ko | ne apanI kurbAnI dii| tatkAlIna gvAliyara rAjya ke ekatrita kiyA aura jaba aMgreja senA dillI kUca kara rahI | koSAdhyakSa amaracanda bAMThiyA aise hI deza bhakta mahApuruSa thI taba hAMsI se gujarate hue usa para hamalA kiyA, bhArI | the| 1857 ke mahAsamara meM jUjha rahe krAMtivIroM ko saMkaTa lar3AI huI para Apake pAsa yuddha sAmagrI thor3I thI aura ke samaya Arthika sahAyatA dekara Apane svAdhInatA ke bAdazAha kI sahayatA bhI nahIM pahu~ca paayii| para Apa | svarNima itihAsa meM apanA nAma amara kara liyaa| hatotsAhita nahIM hue| lAlA hukumacanda evaM unake sAthI amara zahIda amaracanda bAMThiyA meM dharmaniSThA mirjA munIra bega ne eka patra guptarUpa se phArasI bhASA meM | dAnazIlatA, sevA bhAvanA, ImAnadArI, kartavya parAyaNatA bAdazAha ko likhA jisameM aMgrejoM ke virUddha saMgharSa meM sAtha | Adi guNa janmajAta the| yahI kAraNa thA ki unheM gvAliyara dene kA vizvAsa dilAyA aura aMgrejoM ke virUddha ghRNA ke | rAjya ke pradhAna rAjakoSa gaMgAjalI kA pradhAna koSAdhyakSa bhAva vyakta kiye| banAyA gyaa| gaMgAjalI meM aTUTa dhanasaMcaya thA jisakA dillI para aMgrejoM kA adhikAra ho gyaa| bAdazAha | anumAna siMdhiyA narezoM ko bhI nahIM thaa| vipula dhanarAzi kI vyaktigata phAiloM kI jAMca ke daurAna lAlA hukumucanda | se bhare isa khajAne para caubIsoM ghaMToM sazastra pulisa kA 38 jUna-julAI 2007 jinabhASita - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paharA rahatA thaa| khaMjAcI hone ke kAraNa bAMThiyA jI kA / yA 'rAjadroha' aura usakA pratiphala thA sajAe maut| bAMThiyA paricaya sabhI bar3e rAjyAdhikAriyoM se thaa| ApasI carcA | jI se prApta isa sahAyatA se krAMtikAriyoM ke hausale bulaMda ke daurAna aMgrejoM dvArA bhAratIyoM para atyAcAra kI bAteM bhI ho gaye aura aMgrejoM ke dAMta khaTTe kara diye para rAnI hotI thii| atyAcAra kI ghaTanAoM ko suna-suna kara bAMThiyA | lakSmIbAI lar3ate-lar3ate zahIda ho gyii| rAnI lakSmIbAI jI kA hRdaya tar3apa uThatA thA aura deza ke lie kucha karane | ke balidAna ke cAra dina bAda hI 22 jUna 1858 ko kI bhAvanA balavatI hone lagatI thii| unake dRDhanizcaya aura | gvAliyara meM hI rAjadroha ke aparAdha meM nyAya kA DhoMga racakara mAtRbhUmi ke prema ne rAnI lakSmIbAI kI krAMtikArI senAoM | lazkara ke bhIr3a bhare sarrAphA bAjAra meM nIma ke per3a se ko sahAyatA karane kA nirNaya le liyaa| laTakAkara amaracanda bAMThiyA ko phAMsI de dI gaI aura 1857 kI krAMti ke samaya rAnI lakSmIbAI, unake | kaThora cetAvanI ke rUpa meM unakA zarIra tIna dinoM taka senA nAyakarAva sAhaba, tAtyATope Adi krAMtikArI gvAliyara laTakAye rakhA gyaa| gvAliyara ke sarrAphA bAjAra meM amaracanda ke raNakSetra meM aMgrejoM ke virUddha DaTe hue the paraMtu lakSmIbAI | bAMThiyA kA eka sTecyU sthApita kiyA gayA hai| isaprakAra ke sainikoM aura gvAliyara ke vidrohI sainikoM ko kaI mAha | isa mahAnAyaka ne 1857 ke svAtantrya samara kI mazAla se vetana nahIM milA thA, na hI rAzana-pAnI kA samucita | jalAye rakhane ke lie kurbAnI de dii| prabaMdha ho sakA thaa| taba bAMThiyA jI ne apanI jAna kI 1857 kI isa 150 vIM jayaMtI para ina sapUtoM para paravAha na karate hue krAMtikAriyoM kI madada kI aura | jaina samAja hI nahIM saMpUrNa bhAratIya samAja garva karatA hai rAjakoSa kA dvAra khola diyaa| sainikoM ko pA~ca-pA~ca mAha | aura unheM vinamra zraddhAMjali detA hai| kA vetana vitarita kiyA gyaa| bAMThiyA jI ke isa sAhasika zikSaka AvAsa 6, nirNaya ke pIche unakI adamya dezabhakti kI bhAvanA chipI kuMdakuMda jaina mahAvidyAlaya parisara, huI thI paraMtu aMgrejI zabdakoza meM isakA artha thA 'dezadroha' khataulI 251201 (u.pra.) bhagavAn mallinAtha jambUdvIpa saMbaMdhI bharata kSetra ke baMga deza meM mithilA nagarI kA svAmI ikSvAkuvaMzI, kAzyapagotrI, kumbha nAma ke rAjA rAjya karate the, prajAvatI nAma kI unakI rAnI thii| usa mahArAnI ne magazira zukla ekAdazI ke dina aparAjita vimAnavAsI ahamindra ko tIrthaMkara suta ke rUpa meM janma diyaa| aranAtha tIrthaMkara ke bAda eka hajAra karor3a varSa bIta jAne para bhagavAn mallinAtha kA janma huA thaa| unakI Ayu isI meM zAmila thI pacapana hajAra varSa kI unakI Ayu thI, paccIsa dhanuSa U~cA zarIra thA aura suvarNa ke samAna unake zarIra kI kAMti thii| kumArakAla ke sau varSa bIta jAne para eka dina bhagavAn mallinAtha ne dekhA ki samasta nagara hamAre vivAha ke lie sajAyA gayA hai| isa prakAra nagara kI sAja sajjA dekhakara unheM pUrvajanma ke apane aparAjita vimAna kA smaraNa A gyaa| jAtismaraNa hone se vairAgya ko prApta kumAra mallinAtha svAmI ne agahana zukla ekAdazI ke dina sAMyakAla ke samaya zveta vana meM pahu~ca kara belA kA niyama le tIna sau rAjAoM ke sAtha jainezvarI dIkSA dhAraNa kara lii| mahAmuni mallinAtha pAraNA ke dina mithilApurI meM praviSTa hue| vahA~ suvarNa ke samAna kAnti vAle nandiSeNa rAjA ne unheM AhAradAna dekara paJcAzcarya prApta kiye chadmastha avasthA ke chaha dina vyatIta ho jAne para vaha usI dIkSA vana meM azoka vRkSa ke nIce belA kA niyama lekara dhyAnalIna hue aura magazira zukla ekAdazI ke dina prAta:kAla ke samaya ghAtiyA karmoM kA nAzakara kevalajJAna prApta kiyaa| bhagavAn ke samavazaraNa kI racanA huI jisameM cAlIsa hajAra muni, pacapana hajAra AryikAyeM, eka lAkha zrAvaka, tIna lAkha zrAvikAyeM, asaMkhyAta deva-deviyA~ aura saMkhyAta tiryaMca the| samasta Arya kSetroM meM vihAra kara dharmopadeza dete hue jaba unakI Ayu eka mAha kI zeSa raha gaI taba ve sammedAcala para pahu~ce aura vahA~ pA~ca hajAra muniyoM ke sAtha unhoMne pratimAyoga dhAraNa kiyA tathA phAlgana zakla saptamI ke dina saMdhyA ke samaya aghAtiyA karma naSTa kara mokSa prApta kiyaa| muni zrI samatAsAgarakRta zalAkApuruSa' se sAbhAra jUna-julAI 2007 jinabhASita 39 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA samAdhAna praznakartA - sau. kalpanA zAha, sAMgalI jijJAsA - svargoM meM avadhijJAna kA kSetra kitanA hai ? samAdhAna- siddhAMtasAra dIpaka 15/201-212 ke AdhAra se svargoM meM avadhijJAna kA kSetra isa prakAra hai saudharma-aizAna svarga- pahalI pRthvI taka sAnatkumAra- mAhendra svarga- dUsarI pRthvI taka pAMcaveM se AThaveM svarga taka- tIsarI pRthvI taka nauveM se bArahaveM svarga taka- cauthI pRthvI taka terahaveM se solahaveM svarga taka pAMcavI pRthvI taka navagraiveyaka ke ahamindra- chaThI pRthvI taka 9 anudiza tathA 5 anuttara ke ahamindra - sAtavIM pRthvI taka 5 anuttaravAsI ahamindra- saMpUrNa lokanAr3I jijJAsA - jambU vRkSa tathA zAlmalI vRkSa kA svarUpa btaayeN| samAdhAna karaNAnuyoga ke vibhinna zAstroM ke AdhAra se prazna kA samAdhAna isa prakAra hai (1) jambU vRkSa- nIla kulAcala ke samIpa, sItA nadI ke pUrva taTa para meru parvata kI IzAna dizA meM, uttara kuru kSetra ke kone meM, jAmuna vRkSa ke AkAra ke samAna, zAzvata, pRthvI kAya, uttama ratna evaM maNiyoM se banA huA eka mahAn jaMbUvRkSa sthita hai| isakI prathama pIThikA 500 yojana vistRta, madhya meM 8 yojana U~cI aura aMta meM AdhA yojana U~cI hai| isa pIThikA ke madhya meM 8 yojana UMcI eka svarNamaya pIThikA hai jisakA mUla vyAsa 12 yojana, madhya 8 yojana aura agrabhAga kA vyAsa 4 yojana pramANa / isa pITha ke madhya bhAga meM, Upara tIna chatroM se aMcita, vajramaya skaMdha, uttama vaiDUrya ratnoM ke patra evaM phaloM se saMkulita aneka laghu jaMbUvRkSoM ke madhya meM mahAdaidIpyamAna vRkSa hai| usa vRkSa ke ardhabhAga se cAra zAkhAyeM nikalatI haiN| inameM se uttara dizA saMbaMdhI zAkhA para yakSoM se niraMtara pUjya, vaMdanIya evaM stutya, zAzvata arthAt akRtrima jina caityAlaya haiN| zeSa 3 zAkhAoM para jaMbUdvIpa kA rakSaka anAvRta nAma kA deva apanI parama vibhUti ke sAtha nivAsa karatA hai| (2) zAlmalI vRkSa- sudarzana meru kI naiRtya dizA meM, sItodA nadI ke pazcima taTapara, niSadha kulAcala ke 40 jUna - julAI 2007 jinabhASita paM. ratanalAla bainAr3A samIpa deva kuru kSetra meM jaMbUvRkSa ke samAna utsedha, AyAma evaM vistAra se yukta zAlmalI vRkSa hai| isakI dakSiNa zAkhA para veNudhArI Adi devoM dvArA pUjya aura aneka jinabiboM se saMkulita ratnamaya akRtrima jinAlaya haiN| zeSa tIna zAkhAoM para veNu nAma kA mahAn deva nivAsa karatA hai| praznakartA - paM. vinaya kumAra zAstrI, jabalapura jijJAsA- kyA samyagdarzana ke sAtha samyakcAritra hone kA nimaya hai yA nahIM? samAdhAna- samyagdarzana ke sAtha samyakcAritra kA avinAbhAvI saMbaMdha nahIM hai| caturtha guNasthAna meM samyagdarzana to hotA hai paraMtu samyakcAritra nahIM hotA / Agama meM samyak cAritra ke tIna bheda kahe haiM aura unake guNa sthAna isa prakAra batAye gaye haiM / 1. aupazamika cAritra - guNasthAna 8 se 11 tk| 2. kSAyika cAritra - guNasthAna 8 se 14 taka / 3. kSAyopazamika cAritra - guNasthAna 6 evaM 7 / isake alAvA saMyamAsaMyama rUpa deza cAritra, mAtra pAMcaveM guNa sthAna meM hotA hai / uparokta ke alAvA jo sAmAyika Adi 5 prakAra kA cAritra kahA hai, vaha bhI mAtra munirAjoM ke hI hotA hai| isaprakAra caturtha guNasthAna meM koI bhI saMyama rUpa samyak - cAritra nahIM hotA hai / arthAt samyagdarzana ke sAtha samyak - cAritra kA avinAbhAvI saMbaMdha nahIM hai| isa saMbaMdha meM AcAryoM ke pramANa bhI upalabdha haiM jo isa prakAra haiM 1. zrI rAjavartika meM isa prakAra kahA hai"samyagdarzanasya samyagjJAnasya vA anyatarasyAtmalAbhe cAritramuttaraM bhajanIyam " artha- samyagdarzana va samyagjJAna kI prApti hone para cAritra bhajanIya hai arthAt cAritra prApta ho bhI, aura na bhI ho / 2. zrI uttara purANa meM isa prakAra kahA haisameta meva samyaktva jJAnAbhyAM caritaM matam / syAtAM vinApi te tena, guNasthAna caturthake / 74-543 / artha- samyak cAritra to samyagdarzana evaM samyagjJAna sahita hI hotA hai / paraMtu caturtha guNasthAna meM samyagdarzana evaM samyagjJAna, samyak cAritra ke binA hI hote haiN| 3. zrI pravacanasAra kI TIkA meM, A. amRtacandra ne Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA hai jIvoM ke khAne meM A jAne se mAMsabhakSaNavata doSa bhI hotA saMyama zanyAta zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH| 237 / hI hai| isa saMbaMdha meM zAstroM ke nimna pramANa dRSTavya haiM kI TIkA | (1) zrI sarvopayogI zloka saMgraha pRSTha 166 para artha-saMyama zUnya, zraddhA va jJAna se siddhi nahIM hotii|| praznakartA- sau. anitA jaina, kolhApara pataMti vahavo jIvA, anna bhAjana vnissu| prazna- gRhastha zrAvaka kA kitanA dhana dAna meM denA mAMsa doSastathA hiMsA, tasmAt tyAjyaM nizA shnN|46 / zreSTha hai? artha- rAtri meM anna ke bartana tathA agni Adi meM samAdhAna- isa prakaraNa meM zrI 'dharmaratnAkara' pRSTha | aneka jIva par3ate hai| jisase mAMsa khAne kA doSa tathA hiMsA 361 para isa prakAra kahA hai hotI hai| ataH rAtri bhojana chor3ane ke yogya hai| 46 / tUryAMzo vA SaDaMzo vA, dazAMzo vA nijaarthtH| (2) zrI padamakRta zrAvakAcAra meM rAtri bhojana ke dIyate yA tu sA zakti varyAM madhyA kniiysii| 1431-25 / | saMbaMdha meM pRSTha 43 para isa prakAra kahA hai artha- apanI dainika Aya meM se caturtha bhAga (25%) rAtrai bhojana jo kIjIie, to te jIva huye bhkss| chaThA bhAga (17%) athavA dasaveM bhAga (10%) kA jo mAMsa AhAra sama te sahIe, dUsaNa dIse samakSa / 56 / satpAtradAnAdi meM sadupayoga kiyA jAtA hai, use yathAkrama artha- rAtri bhojana jo karatA hai vaha una trasa jIvoM se utkRSTa, madhyama aura jaghanya zakti jAnanA caahiye| | ko bhI khA letA hai| ataH vaha rAtri bhojana mAMsa AhAra isI graMtha ke paSTha 44 para uparyakta prakAra hI likhA | ke samAna hI hai| usItaraha kA daSaNa sAmane hI dikhatA hai| hai| sAtha meM yaha bhI likhA hai ki jo puruSa lakSmIvAn hokara (3) rAtri bhojana kA varNana karate haye 'daulatarAma bhI isa pratizata se kama dAna detA hai use dhArmika jana dAtA | kRta kriyAkoSa' meM pRSTha 382 para isa prakAra kahA hailogoM meM kucha bhI nahIM ginte| mAMsa ahArI sArikhe, nizi bhojI mtihiin| prazna- saMkalpa aura vikalpa meM kyA aMtara hotA janama yA pApa teM,laheM kugati dukhdiin| 98 / artha- jo buddhihIna puruSa rAtri bhojana karate haiM ve samAdhAna- zrI paramAtma prakAza gAthA 16 kI TIkA | mAMsAhArI ke samAna hI haiN| isa pApa ke kAraNa ve janmameM zrI brahmadeva ne isa prakAra kahA hai janma meM duHkhI aura dIna hote huye kugati ko prApta karate "bahirdravyaviSaye putrakalatrAdi cetanAcetanarupe mamedamiti svarUpaH saMkalpaH, ahaM sukhI duHkhItyAdi citta gato (4) 'lATI saMhitA' meM rAtri bhojana ke saMbaMdha meM harSaviSAdi pariNAmo vikalpa iti|" isa prakAra kahA haiartha- bahiraMga vastu patra. strI Adi cetana tathA niyante jantavastatra jhNpaapaataatsmksstH| acetana ke viSaya meM, 'ye mere haiM' aisA mamatva pariNAma tatkalevara sammizraM tatkutaH syaadnaamissm| 52 / saMkalpa kahalAtA hai| tathA maiM sukhI, maiM duHkhI ityAdi citta artha- vaha trasa jIvoM kA samudAya jarA sI havA kA meM hone vAle harSa viSAdAdi rUpa pariNAmoM ko vikalpa kahA jhakorA lagane mAtra se hI apane dekhate-dekhate mara jAtA hai jAtA hai| tathA unakA kalevara uDa-uDa kara saba bhojya meM mila jAtA isa prakAra ina donoM meM aMtara pAyA jAtA hai| hai| aisI hAlata meM rAtri bhojana kA tyAga na karane vAloM praznakartA- zrI araviMda kumAra jaina sI.e., iMdaura ke mAMsa kA tyAga kaise ho sakatA hai? arthAt nahIM ho sakatA prazna- kyA zAstroM meM rAtri bhojana karane ko mAMsa arthAt unake mAMsa bhakSaNa ke samAna hI doSa lagatA hai| bhakSaNavat kahA hai yA vartamAna meM kucha sAdhu tathA vidvAna, jainoM ke kulAcAra meM isIliye rAtri bhojana tyAga atizayokti karate huye kahate haiM? mAnA gayA hai| uparokta pramANoM para acchI taraha gaura karake samAdhAna- zrAvaka ke AcaraNa ke saMbaMdha meM, | par3hane aura ciMtana ke bAda, jaina mAtra ko rAtri bhojana kA zrAvakAcAra graMthoM meM bhalIprakAra varNana kiyA gayA hai| rAtri | tyAga avazya hI karanA caahiye| bhojana karane meM trasa jIvoM kI hiMsA bhI hotI hai aura trasa 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA - 282002 (u.pra.) jUna-julAI 2007 jinabhASita 41 ain Education International Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anupama Ayojana zrRtArAdhanA zivira DaoN. narendrakumAra jaina, variSTha saMpAdaka-'pArzva jyoti' paramapUjya saMtaziromaNi 108 zrI vidyAsAgara jii| kameTI, kuNDalapura ne kiyA, jisake lie adhyakSa siMghaI mahArAja isa yuga meM digambara jaina zramaNa saMskRti ke prabhAvaka | saMtoSakumAra jaina, zrI vIreza seTha (maMdira nirmANa prabhArI), nirvivAda AcArya haiM, jinakI jJAna, dhyAna aura tapazcaryA | maMtrI zrI vIrendra bajAja, koSAdhyakSa zrI candrakumAra jaina evaM kI khyAti saMpUrNa bhAratavarSa meM vikhyAta hai| yadi niSpakSa | zrI navIna jaina, zrI jayakumAra jalaja sahita sabhI padAdhikArI dRSTi se Akalana kiyA jAye to koI bhI vyakti unakI | evaM sadasya badhAI ke pAtra haiN| municaryA para aMgulI nahIM uThA sktaa| kSidrAnveSI logoM | dinAMka 14 maI ko prAyaH smaraNIya pUjya bar3e bAbA ko chor3a diyA jAya to sabhI eka mata se unheM svIkAra | bhagavAn zrI AdinAtha, AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kara unakI hara bAta ko nirNAyaka mAnane meM vizvAsa rakhate | aura 'zruta skaMdha' ke citra anAvaraNa haiN| vidvAnoM kI bahuta dinoM se yaha icchA thI ki AcArya | paM. mUlacanda luhAr3iyA ke savinaya nivedana ke uparAMta zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke sAnnidhya meM eka goSThI aisI | AcAryazrI ne apane guru pUjya AcArya zrI jJAnasAgara jI ho jo saiddhAntika viSayoM para kendrita ho tathA zAstrIya | mahArAja kA smaraNa kara unheM jinavANI kA saccA sevaka pariprekSya meM samAdhAna kAraka siddha ho| Aropa-pratyAropa kA | batAte hue kahA ki unhoMne mujha jaise anagar3ha patthara ko mAhaula na bane, kintu jijJAsAoM kA bharapUra samAdhAna ho| | tarAzane kA kArya kiyaa| zrutArAdhanA zivira meM dUra-dUra se paM. malacanda lahADiyA tathA a.bhA.di. jaina vidvatpariSada ke | Aye vidvAnoM ke madhya carcA karate hae batAyA ki kAla koSAdhyakSa paM. amaracanda jaina evaM maMtrI DaoN. surendrakumAra jaina | dravya nimitta hai vaha prabhAvaka yA vidhAyaka nahIM hai| kucha ne isa zivira kI pahala kI, jo saphala siddha huii| | loga prabhAvaka hote haiM kintu sAmane nahIM hote| AcArya dinAMka 14 se 16 maI, 2007 taka saMtaziromaNi | kundakunda ne kabhI kAla ko prabhAvaka rUpa meM svIkAra nahIM mahArAja ke sasaMgha sAnnidhya meM | kiyaa| kAla kA artha hai shny| kAla jIvana nahIM hai| aneka gRhatyAgI brahmacArI-brahmacAriNiyoM pratibhAmaNDala kI | Ayukarma hI jIvana hai| kAla ke prabhAva ko batAnA puruSArtha 80 bahinoM, 50 vidvAnoM aura upasthita zraddhAluoM ne pUjya | ko dhikkAranA hai| kAla ko pakar3akara jo duHsAhasa karate bar3e bAbA bhagavAn AdinAtha kI pratimA aura zrIdhara kevalI | haiM ve mAtra paMtha calAte haiN| kI nirvANabhUmi ke rUpa meM jagat vikhyAta kuNDalapura meM kuguru, kudeva, kudharma kI carcA karate hue Apane AcAryazrI ke di. 13 maI ko ravivArIya pravacana ke sAtha- | ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI gAthAoM ko uddhRta karate hue sAtha 6 anya pravacanoM aura vyaktigata carcA ke mAdhyama se | batAyA ki jo kSudhAtRSAdi 18 doSoM se rahita haiM ve hI sacce Agamika siddhAntoM ke sAtha-sAtha samasAmayika samasyAoM | deva haiN| yahI hamAre ArAdhya haiN| dayA aura ahiMsA kI jahA~ ko batAkara samAdhAna khojane kA prayAsa kiyaa| tIna | carcA hotI hai aura mithyAdarzana jisase haTatA hai, deva, zAstra, divasIya isa zivira ko 'zratArAdhanA zivira kA nAma diyA | garu para zraddhAna hotA hai. nava padArtha. samyagdarzana. samyagjJAna gyaa| aba taka prAyaH yaha hotA thA ki aise ziviroM meM | aura samyakcAritra kI bAta jahA~ hotI hai vaha zAstra hai, vidvAn pravacana karate the aura samAja sunatI thii| yaha pahalI | parantu Aja to logoM ke apane-apane zAstra haiM, aisI sthiti bAra huA hai ki samAja aura vizeSarUpa se vidvAnoM ne parama | meM zAstra kI kauna bAta kare? saba apanI-apanI bAta kaha pUjya AcAryazrI ko sunaa| tIna dina meM lagabhaga 16 ghaMTe | rahe haiN| isalie kisI bhI bAta ko samajhane ke lie mUla AcAryazrI kA mArgadarzana/saMbodhana milanA vidvAnoM evaM samAja | evaM saMskRta TIkA ko avazya paDhanA caahie| Aja kI ke lie saubhAgya kI bAta hai, jisake lie hama saba kRtajJa | sthiti to yaha hai ki jise bhASA kA jJAna nahIM ve upadeza haiN| isa zivira kA Ayojana zrI di.jaina tIrthakSetra prabaMdha | de rahe haiN| jise bhASA kA jJAna nahIM use upadeza kA adhikAra 42 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI nahIM hai| upadeza ke lie zabdArtha, nayArtha, mtaarth,| nahIM clegaa| mUla meM to vItarAga bhAva yA vItarAgatA honI AgamArtha aura bhAvArtha kA jJAna jarUrI hai| unhoMne guru kI | caahie| parakha ke lie zAstroM kI parakha ko jarUrI batAyA aura | paMthavAda kI carcA karate hue pUjya AcArya zrI kahA ki bhAvArtha kA jJAna jarUrI hai| zAstroM meM guru kI | vidyAsAgara jI mahArAja ne batAyA ki paMthavAda pUjA paddhati paribhASA spaSTa hai| ko lekara hai| paMthavAdI ko vItarAga saMvedana nahIM hotaa| dayAdharma kI carcA karate hue AcAryazrI ne batAyA | paMthavAdI pUjA paddhati ko lekara khar3e haiM aura Apasa meM ki kucha loga hamAre pAsa Akara prazna karate haiM ki Apake | lar3a rahe haiN| inheM jainAgama, jainatva, sacce deva se koI lenA pravacana meM dayA kI bAta AtI hai AtmA kI nahIM? isa | denA nahIM hai| ve yaha pUchate haiM ki pUjana kisase kareM? kaise prazna kA samAdhAna dete hue AcAryazrI kahate haiM- 'dayAmUlo | kareM? koI yaha nahIM pUchatA ki pUjA kisakI kareM? isake bhavet dharmaH' arthAt jahA~ mUla meM dayA hotI hai vahIM dharma | prati jijJAsA hI nahIM hai| AcArya samantabhadra ne yaha nahIM hotA hai| dayA kA Azraya lo, mUla apane Apa mila jaayegaa| kahA ki kauna samyagdRSTi hai, kauna mithyAdRSTi? unhoMne deva, zAstra, guru, SaT dravya, nau padArtha ke sAtha samyagdarzana, | to batAyA ki jo kSutpipAsA Adi 18 doSoM se rahita haiM samyagjJAna aura samyaMkcAritra kI carcA ko Agamapaddhati | ve hI deva haiN| kalpavAsI Adi ArAdhya nahIM haiN| bhavanatrika aura Adi (prAraMbha) se lekara Age bar3hane ko Apane | kI ArAdhanA kahIM nahIM kahI hai| samyagdRSTi yadi bhavanatrika adhyAtma paddhati batAte hue kahA ki 16vIM kakSA taka prazna | meM jAyegA to vahA~ vaha mithyAdarzana ke sAtha hI jAyegA kintu kramabaddha cleNge| isake bAda vyakti zodha karatA hai to | yaha niyama nahIM hai ki vaha mithyAdRSTi hI banA rhegaa| jahA~ pustakAlaya jAkara kisI bhI pustaka kI bhASA kA upayoga | kalpavAsI devoM meM kucha samyagdRSTi haiM kucha mithyaadRsstti| kara sakatA hai| aMta meM siddhAnta AtA hai| dinAMka 15 maI | deviyA~ bhI aisI hI hotI haiN| inameM kabhI bhI ArAdhanA kI ko apane pravacana meM samyagdarzana kI carcA karate hue batAyA , bAta nahIM khii| jinabimba ke darzanoM se nidhatti aura ki nizcaya samyagdarzana sIdhe prApta nahIM hotA, usake lie | nikAcita karmoM ke kSaya bhI dekhe jAte haiM ataH sarvaprathama vyavahAra samyagdarzana Avazyaka hai| prathama guNasthAna meM saba | samyagdarzana prApta karanA caahie| jo deva, zAstra, guru para rahate haiM, zeSa guNasthAna apanI apanI yogyatA ke anusAra | zraddhAna ko samyagdarzana nahIM mAnate haiM unheM digambaratva aura milate haiN| deva, zAstra, guru ko dekhakara jo unakI ArAdhanA | tattvArtha sUtra kA jJAna nahIM haiN| isake viparIta jo kathana karatA hai vahI samyagdRSTi hai| samyagdRSTi ke samyagdarzana karatA hai vaha sAmAjika vighaTana kA kAraNa banatA hai| dhanakI prApti aura vRddhi hotI hai| daulata cAhie isalie 'nAma le lo' aisA nahIM hai| isa anAyatanoM se bacakara AyatanoM meM AyeMge to niyama | zivira kA uddezya yahI hai ki zivira lagAyA hai to kucha se samyagdarzana hogaa| jo samyagdarzana prApta karatA hai vaha | lekara jaao| viSaya-kaSAyoM meM jo rama rahA hai unakI ratnatraya prApta karatA hai| yadi ratnatraya kI vRddhi karanA hai | ArAdhanA meM yadi koI laga gayA to vaha anAyatana meM calA to samyagdarzana prApta karanA hogaa| jinendra bhagavAna ke darzana | gyaa| jo AyatanoM meM rahatA hai vaha to zubhopayogI hotA se upazama samyagdarzana kI prApti hotI hai| jinabimba ke | hai| vaha sacce deva, zAstra, guru ko hI Azraya banAtA hai| darzana meM niHzaMkitAdi ATha aMgoM kI bhAvanA kA phala | dinAMka 16 maI ko AcAryazrI ne 'ratnatraya' ke saMbaMdha meM prApta hotA hai| anAyatana aura Ayatana kI carcA karate hue vistAra se vivecana kiyA ki samyak zraddhAna (darzana), Apane batAyA ki jo dene yogya nahIM haiM unase lene kI | samyagjJAna aura samyakcAritra ina tIna pahaluoM para calanA cAha karanA anAyatana hai aura jo deva, zAstra, guru ke rUpa | hI mokSamArga hai| meM haiM ve Ayatana haiN| Ayatana ke pAsa zubhopayogI jAtA | AcArya jJAnasAgara jI mahArAja evaM AcArya vidyAsAgara hai, anAyatana ke pAsa ashubhopyogii| lekina isase kAma | jI mahArAja kI pUjana, AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke -jUna-julAI 2007 jinabhASita 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35veM samAdhi divasa ke kAraNa 35 zAstra bheMTa tathA 35 | jisase zubhopayoga ho ske| AcArya amRtacandra ne zubhopayoga dIpakoM se AcArya vidyAsAgara jI mahArAja kI AratI, ko paramparA se mokSa kA kAraNa batAyA hai| vartamAna kI nArelI se padhAre tIrthakSetra ke padAdhikAriyoM dvArA zrI azoka | vikRtiyoM para bhI AcAryazrI ne kaI cuTakiyA~ liiN| jaisepATanI (Ara.ke.mArbalsa) evaM zrI mUlacanda luhAr3iyA ke | 1. maThAdhIza bana jAoge to AhAracaryA samApta ho jaayegii| netRtva meM AcAryazrI se AgAmI cAturmAsa ke nivedana hetu | 2. AhAracaryA samApta ho jAyegI to municaryA samApta ho zrIphala bheMTa karane ke uparAMta hue prabhAvI pravacana meM AcArya | jaayegii| 3. sArI samitiyA~ badala rahI haiN| 4. loga zaucakUpa kundakunda, AcArya jayasena aura AcArya amRtacandra ko | kI bAta karate haiM, pIchI lekara zaucakUpa meM kaise jAyeMge? digambara paramparA kA AcArya batAte hue jinavANI ke samyak | 5. Aja nIhAra aura vihAra samApta ho rahA hai| 6. dharma jJAna hetu TIkAoM ko par3hane kI preraNA dI aura batAyA ki | mArga calo, Upara kI (Agama) mAno yaha hamArA Agraha graMthoM ke bhAvArtha meM gar3abar3iyA~ huI haiN| jinavANI ke prati | nahIM, satyAgraha hai| yaha vyavahAra ThIka nahIM hai| mokSamArga para calanA hai, to | tIna dinoM taka cha: satroM meM cale isa zivira meM pUrI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA pAlana karanA | taraha se saiddhAntika viSayoM para gahana carcA huii| isa zruta hogaa| lekina Aja koI sirpha jJAna ko lekara cala rahA | ArAdhanA zivira meM pramukharUpa se sarvazrI paM. amaracandra jaina hai to koI cAritra ko, koI darzana ko lekara cala rahA hai | (kuNDalapura), paM. mUlacanda luhAr3iyA (kizanagar3ha), DaoN. lekina jaba taka ye tInoM samAnarUpa se eka nahIM ho jAyeMge | ratanacanda jaina (bhopAla), prA. nihAlacanda jaina (bInA), DaoN. taba taka prabhAva nahIM dikhA paate| jaise amRtadhArA meM kapUra, | ramezacanda jaina (bijanaura), paM. nirmala jaina (satanA), DaoN. ajavAyana aura piparameMTa kA honA jarUrI hai usI taraha mokSa | rAjendrakumAra jaina baMsala (amalAI), DaoN. nemicandra jaina ke lie ratnatraya kA honA jarUrI hai| Apa loga kUpa (kueM) / (khurAI), bra. pradIpa jaina suyaza (azokanagara), bra. puSpA se jala nikAlate ho to bAlTI bA~dhate ho, usameM tIna | dIdI (rahalI), damoha se DaoN. bhAgacanda bhAgendu, paM. amRtalAla rassiyA~ hotI haiN| tInoM rassiyoM kI ekatA se hI jala nIce | jaina, vArANasI se DaoN. kamalezakumAra jaina, DaoN. phUlacanda se Upara A pAtA hai yadi alaga-alaga rakhoge to ThIka | jaina premI, DaoN. munnI puSpA jaina, jayapura se DaoN. zItalacanda nahIM rhegaa| jala Upara Ate-Ate nIce calA jaayegaa| | jaina, DaoN. precamanda rAMvakA, DaoN. sanatakumAra jaina, DaoN. akhila (bhArata varSa meM jala vaise bhI nIce jA rahA hai- ha~sI) isalie | baMsala, paM. rAkeza jaina, khataulI se DaoN. kapUracanda jaina, DaoN. yadi mokSa cAhate ho to ratnatraya kA pAlana kro| ratnatraya | jyoti jaina, murainA se paM. mahendrakumAra jaina, DaoN. harizacanda ke saMbaMdha meM jo bhI bolo vaha DaMke kI coTa para bolo|| jaina, paM. pavana dIvAna, gvAliyara se zrI ravIndra mAlava, paM. eka kunena kI golI se yadi maleriyA ThIka ho jAye to | azoka zAstrI, IsarI se bra. kamala jaina, bra. pavana jaina, ThIka rahegA nahIM to mIThe se to maleriyA ho gayA thaa| DaoN. narendrakumAra jaina (sanAvada), DaoN. surendrakumAra jaina zubhopayoga aura azubhopayoga kI carcA karate hue Apane | (burahAnapura), bra. saMjIva jaina (kaTaMgI), jabalapura se paM. batAyA ki zubhopayoga vaha hai jo azubhopayoga se rahita hai| virAga zAstrI, suzrI nIrU jaina, ajamera se zrI narendrakumAra zuddhopayoga vaha hai jo azuddhopayoga se rahita hai| zubha | jaina, zrI akaleza jaina, paM. kapUracanda pATanI (guvAhATI), aura azubha ko eka mAnane ko AcArya amRtacandra ne amRta | paM. indrasena jaina (sahAranapura), zrI rUpacanda kaTAriyA meM viSa gholane ke samAna batAyA hai| Apane cuTakI late | (dillI), zrI pI.sI. pahAr3iyA (bhIlavAr3A), paM. siddhArtha hue kahA ki azubhopayoga kA itanA durbhAgya nahIM hai jitanA | jaina (satanA), indaura se bra. jineza malaiyA, zrI nirmala zubhopayoga kA piTanA hai| azubhopayoga se bacane ke lie pATodI Adi deza ke zIrSastha vidvAnoM/ patrakAroM ne zrutArAdhanA AcAryazrI ne sabase pahale pA~ca pApoM kA tyAgakara pA~ca vrata, | zivira meM sahabhAgI banakara AcArya zrI vidyAsAgara jI samiti, trigupti aura SaT Avazyaka pAlane kI preraNA dI | mahArAja ke zrImukha se zrutazravaNa kA saubhAgya arjita kiyaa| 44 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha zivira bhaviSya ke lie mArgadarzaka siddha hogaa| saMpUrNa | vidvatpariSad kI ora se kiyA gayA hai| isI krama meM zrI zivira kA vidhivat saMcAlana/saMyojana a.bhA.di.jaina | digambara jaina jJAnodaya tIrthakSetra mahilA, samiti, nArelI dvArA vidvatpariSad ke maMtrI DaoN. surendrakumAra jaina ke dvArA zrImAn | prakAzita 'vidyA sudhA guNAbhivandana' smArikA kA vimocana paM. mUlacanda luhAr3iyA evaM paM. amaracandra jaina ke mArgadarzana | kiyA gyaa| meM kiyA gyaa| dinAMka 15 maI kI rAtri meM kuNDalapura kSetra kameTI dinAMka 14 maI ko a.bhA.di. jaina vidvat pariSada | evaM maMdira nirmANa samiti ke padAdhikAriyoM evaM vidvAnoM kI kAryakAriNI kI baiThaka DaoN. zItalacanda jaina (jayapura) | tathA saMpAdakoM ke madhya bar3e bAbA kI mUrti ke sthAnAMtaraNa kI adhyakSatA meM sampanna huI jisameM pramukharUpa se anekAnta / evaM maMdira nirmANa viSayaka khulI bAtacIta huii| jisameM manISI DaoN. ramezacanda jaina (bijanaura) kA akhila bhAratIya | kameTI kI ora se saMpUrNa tathya rakhe gye| vidvAnoM evaM stara para sammAna evaM abhinaMdana graMtha bheMTa karane kA nirNaya | saMpAdakoM ke pratyeka prazna kA sapramANa uttara diyA gyaa| kiyA gyaa| dinAMka 15 maI ko navagaThita a.bhA.jaina patra | dinAMka 16 maI ko prAtaH sabhI vidvAnoM, saMpAdakoM ne kSetra saMpAdaka saMgha kA zapatha vidhi samAroha evaM ciMtana baiThaka | kameTI ke sAtha bar3e bAbA ke purAne evaM navIna sthala tathA saMpanna huii| dinAMka 16 maI ko AcArya zrI vidyAsAgara dvArA | vahA~ saMgrahIta mUrtiyoM evaM anya vastuoM kA avalokana racita naye zataka kAvya 'caitanya candrodaya' kA vimocana | kiyaa| sabhI inakI surakSA dekhakara Azvasta hue| isataraha dAnavIra zrI azoka pATanI (Ara.ke.mArbalsa, kizanagar3ha) | kuNDalapura tIrtha kSetra para aneka Ayojana hone se kSetra para ne kiyaa| yahA~ ullekhanIya hai ki AcAryazrI ke dvArA racita | Ane vAle darzanArthI atyanta lAbhAnvita hue| isa saMskRta zataka kAvya ke sAtha hindI padyAnuvAda bhI e-27, narmadA vihAra, AcAryazrI ne hI racA hai| isa kAvya kA prakAzana a.bhA.di.jaina | sanAvada - 451111(ma.pra.) kambhoja bAhabalI meM zivira sampanna paramapUjya saMtaziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke AzIrvAda se unakI sayogya ziSya maMDalI jya muni zrI niyamasAgara jI, muni zrI akSayasAgara jI, muni zrI vRSabhasAgara jI, muni zrI supArzvasAgara jI, mani zrI nemisAgara jI Adi ke sasaMgha sAnnidhya meM evaM zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsa adhiSThAtA paM. ratanalAla bainADA ke kulapatitva meM 17 maI se 27 maI taka atizaya kSetra kumbhoja bAhubalI (kolhApura) mahArASTra meM 'samyagdarzana zikSaNa zivira' kA bhavya Ayojana huaa| isa dasa divasIya dhArmika zikSaNa zivira meM sampUrNa mahArASTra va karnATaka se lagabhaga 2200 zivirArthiyoM ne jaina dharma zikSA (bhAga 1, 2), chahaDhAlA, ratnakaraNDaka zrAvakAcAra tattvArthasUtra aura iSTopadeza kA adhyayana kiyaa| pUjya muni zrI niyamasAgara jI dvArA 'samyagjJAna' pustikA para evaM muni zrI akSayasAgara jI dvArA chahaDhAlA para mArmika upadeza diyA gyaa| sAyaMkAlIna AratI ke pazcAt sabhI zivirArthiyoM ke lie sAmUhika kakSA meM paM. saurabha jaina, sAMgAnera dvArA iSTopadeza evaM karaNAnuyogavettA paM. ratanalAla bainAr3A dvArA zivirArthiyoM kI vibhinna dhArmika jijJAsAoM kA AgamaniSTha samAdhAna prastuta kiyA gyaa| adhyApana kArya meM paM. anaMta balle, paM. AzISa jaina, paM. sudhIra jaina bArAmatI, DaoN. abhaya dagar3e, sau. ujjvalA gosAvI, sau. aMjalI khovare, paM. vinIta jaina, paM. rAjeza jaina 'rAja', paM. vinoda belokara, paM. pratISa kAle, paM. sareza jaina Adi 25 vidvAnoM kA advitIya sahayoga rhaa| zArIrika evaM mAnasika svAsthya ke lie yogAcArya zrI navIna jaina 'barelI' dvArA yogAbhyAsa karAyA gyaa| 27 maI ko samApana samAroha meM puraskAra vitaraNa ke sAtha zivira sAnaMda sampanna huaa| paM. pulaka goyala zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna, vIrodaya nagara, sAMgAnera, jayapura (rAja.) -jUna-julAI 2007 jinabhASita 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - eka zAma patrakAroM ke nAma AcArya zrI vidyAsAgara jI se patrakAroM kI bAtacIta DaoN. narendrakumAra jaina, variSTha saMpAdaka-'pArzva jyoti ' kuNDalapura, digambara jaina zramaNasaMskRti paramparA ke | nahIM hai| saMvedya ko kathya nahIM banAyA jA sktaa| pramukha saMta AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke darzana 2. AcArya pada milane para Apako kaisA lagA? evaM vaMdana kara pratyeka vyakti apane ko saubhAgyazAlI mAnatA uttara- aba isa viSaya meM kyA kahU~? hai| unakI jJAna, dhyAna aura tapazcaryA kI sabhI prazaMsA karate 3. AcAryazrI ! Apako bundelakhaNDa hI priya kyoM haiN| kuNDalapura meM zrutArAdhanA zivira ke zubhAvasara para aneka | lagatA hai? jaina patra-patrikAoM ke saMpAdaka bhI Aye the| jinheM 15 uttara- (ha~sate hue) pratiprazna kiyA- vyakti dukAna maI kI zAma ko AcAryazrI se vArtA kA saMyoga milaa| kahA~ kholatA hai? uttara- jahA~ calatI hai| vahA~ se uThAkara patra patrikAoM ke saMpAdakoM ko diye gaye apane mukhya saMdeza | anyatra kaba jAtA hai? uttara- jaba dukAna calanI baMda ho meM AcAryazrI ne batAyA ki jaina patra-patrikAoM ko anya | jAtI hai| agara vahIM DaTA hai to kyoM? kyoMki jahA~ raoN rAjanaitika patra-patrikAoM se alaga honA caahie| patra kA | maTeriyala milatA hai vahIM rahanA ThIka hotA hai| isataraha kArya patrikAoM ke mAdhyama se nahIM honA cAhie arthAt | AcAryazrI kA spaSTa saMketa thA ki aura sthAnoM ke mukAbale jahA~ patra samAcArAtmaka hote haiM vahIM patrikA vicArAtmaka | bundelakhaNDa meM dhArmika vrata, AcaraNa kI bhAvanA adhika honI caahie| pahale galata jAnakArI prakAzita karanA, bAda | hai| logoM meM sacce sAdhuoM ke prati AsthA hai aura svayaM meM bhUla sudhAra ke mAdhyama se khaNDana karanA kisI bhI dRSTi | sAdhu banane kI bhAvanA prabala hai| se ucita nahIM hai| kisI bhI samAcAra ko logoM se sunakara 4. sAdhAraNa vyakti jainadharma kaise apanA sakatA hai? nahIM balki tathyAnveSaNapUrvaka tathA Azvasta hokara prakAzita uttara- zAstroM meM isakI vidhi batAI gaI hai| AcArya kreN| patrakAroM ke Upara bahuta bar3I sAmAjika jimmedArI | jinasena ne pratijJA kI thI ki jaba Apa loga 1000 jainI hotI hai usakA unheM samyak nirvAha karanA caahie| | banA deMge tabhI AhAra ke lie uluuNgaa| aise-aise mahArAja isa patrakAra vArtA meM navagaThita a.bhA.jaina patra | hue haiM jinhoMne 100 yA 1000 jaina banAkara AhAra liyA saMpAdaka saMgha se saMbaddha nimnalikhita saMpAdaka/patrakAra hai| isa bAta kA itihAsa sAkSI hai| jainadharma bahuta vizAla upasthita the- zrI kapUracaMda pATanI (jaina gajaTa, jaina pArSada) | hai kiMtu hama saMkIrNa ho gaye haiN| hamAre dharma kI vizAlatA DaoN. ramezacanda jaina, DaoN. narendrakumAra jaina, DaoN. surendrakumAra | kA kAraNa isakA vizAla dRSTikoNa hai| hama jaba taka guNa jaina (pArzva jyoti), DaoN. rAjendrakumAra baMsala, DaoN. premacandra ] aura doSa nahIM batAte taba taka vyakti prabhAvita nahIM ho rAMvakA, zrI akhila baMsala (samanvaya vANI), zrI narendrakumAra skte| hameM saMkIrNatA ko tor3anA hogaa| Aja to hama apane jaina (svataMtra jaina ciMtana), zrI ravIndra mAlava (vIra) DaoN. | ko nahIM saMbhAla pA rahe haiM dUsaroM ko kaise saMbhAleMge? jaina jyoti jaina (jaina saMdeza), DaoN. ratanacandra jaina, paM. mUlacanda | banane se pahale jaina dharma ke siddhAntoM ko pUrI taraha se luhAr3iyA (jinabhASita), paM. virAga zAstrI (cahakatI cetanA), | AtmasAt karanA caahie| rahana-sahana, pahanAvA-ur3hAvA meM akaleza jaina (ajamera Ajakala), bra. jineza malaiyA | bhI parivartana karanA jarUrI hai| hameM taMtra, maMtra, yaMtra kI jagaha (saMskAra saagr)| patra saMpAdakoM ne AcArya zrI vidyAsAgara | vAstavika dharma ko samajhakara apanAnA hogA, saMkIrNatA ko jI mahArAja se aneka prazna pUche jinake unhoMne apane hI | chor3anA hogaa| rocaka evaM dArzanika aMdAja meM uttara diye| isa patrakAra | 5. saMkIrNatA kaise TUTe? vArtA ke pramukha aMza isaprakAra haiM uttara- (ha~sakara) Apa batAo? rAjasthAna se vyakti 1. AcArya zrI! Apake vairAgya kA kAraNa kyA thA? | AsAma kyoM gaye? uttara- samasyAe~ bahuta haiM kintu vahA~ uttara- apane viSaya meM batAnA 'Agama kI AjJA' | vyApAra acchA hai| hameM bhI isItaraha lakSya kI ora dekhanA 46 jUna-julAI 2007 jinabhASita Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / caahie| jainI banAne kI Agama meM vidhi hai kintu hama haiM ki aura TUTa-phUTa karate jA rahe haiN| alpasaMkhyaka svayaM meM haiM aura usameM bhI TUTa-phUTa ? sakate haiM, paMtha nhiiN|' patra/saMpAdaka bhI ba~Te hue haiN| paMthavAda kA itanA Agraha hai ki DhAI ghaMTe kahane (samajhAne) ke bAda bhI Tasa se masa nahIM hote| Aja to loga paMthAgraha ke kAraNa 6. hama sAdharmI bandhuoM kA sahayoga kaise kara sakate sacce deva, zAstra aura guru para bhI vizvAsa nahIM kara rahe haiM ? haiM / uttara- sau saMtAna ke barAbara eka vRkSa hotA hai| vRkSa ke pAsa kaI pathika AyeMge aura AksIjana grahaNa kareMge ? vRkSa niSpakSa bhAva se sabhI ko AksIjana Adi kI suvidhA detA hai isItaraha hama sabhI sAdharmI bandhuoM ke sahayoga ke lie Age aayeN| hama viSaya kaSAyoM ke poSaNa meM lAkhoM rupaye kharca karate haiM lekina sAdharmI ke saraMkSaNa evaM utthAna meM eka 'paisA bhI kharca nahIM krte| isa viSaya meM hameM siMdhI evaM paMjAbI samAja kA anukaraNa karanA caahie| hamAre yahA~ AhAradAna, auSadhidAna Adi ke sAtha AzrayadAna kI bhI bAta kahI gaI hai| jisa ora vidvAnoM ko samAja kA dhyAna rahe haiM, banAye jA rahe haiM? AkarSita karanA caahie| hameM jaina AcAra saMhitA banA lenA caahie| Aja logoM ko samAnatA cAhie, sammAna cAhie / vijAtIya vivAha ke saMbaMdha meM pUche jAne para AcArya zrI ne kahA ki jisa lar3akI ko Apa apanA rahe haiM use AtmasAt kara rahe haiM yA nahIM? vaha bhI hameM AtmasAt kara rahI hai yA nahIM? isa prakriyA meM hameM dhyAna rakhanA cAhie ki samAja meM kSobha na ho| khaNDelavAla jaina jAti ke itihAsa meM DaoN. kastUracanda kAsalIvAla ne jisaprakAra gotrotpatti ke viSaya meM likhA hai usase patA calatA hai ki samAja ne AtmasAt kiyA hai| pahale gurukuloM meM samAja vyavasthA lAgU thii| pahale bacce ko praveza karA dete the phira unameM niyama aura saMskAra dete the| isa prakriyA ke lie hameM sAmAjika vAtAvaraNa banAnA hogaa| dakSiNa meM jaina banAne dharma kA prakAza karanA mArga prabhAvanA | kI vidhi, saMskAra Aja bhI haiM / 7. AcArya zrI ! sapta parama sthAna dIkSA ke lie jarUrI kaheM? haiM ? uttara- jise apanAyA jA rahA hai use AtmasAt karanA hai hamAre yahA~ zAstroM meM dvija banAne kI prakriyA hai / zAstroM meM jaina brAhmaNa kA ullekha AyA hai| jaina brAhmaNa kyA hotA hai? ise Apa loga samajheM / 8. paMthavAda ko kaise rokeM? uttara- dharma se paMtha kA koI nAtA nahIM lekina vyakti ar3e hue haiM aura binA cale calA rahe haiN| hamAre lie Agama hI paMtha hai| Aja sthiti yaha ho gaI hai ki 'hama dharma chor3a 9. hamAre yahA~ AyojanoM (paMcakalyANakoM) kI adhikatA ho rahI hai jisase dhana kA apavyaya ho rahA I abhI jayapura meM hI aneka bar3e Ayojana eka hI tithiyoM meM eka jaise hue? uttara- jayapura bhI to bar3A hai ? AyojanoM ko bhI karanA hai, unhIM tithiyoM meM karanA hai aura pratispardhA bhI hai jo upayoga honA cAhie thA vaha nahIM ho rahA hai| upayoga sahI honA caahie| 10. eka AcArya ke saMgha meM aneka AcArya bana uttara- isa viSaya meM hama apane vicAra pUrva meM hI batA cuke haiN| pUrva meM kucha AcAra saMhitAyeM bhI banI haiN| 11. kyA videzoM meM digambara jaina dharma kA pracAra nahIM ho sakatA? uttara- hamAre AcAryoM ne isa viSaya meM dizA nirdeza diye haiN| kahA hai ki AtmA prabhAvanIyo ratnatraya tejasA satatameva / dAna tapo jinapUjA vidyAtizayaizca jinadharmaH // sarvArthasiddhi meM bhI AcArya pUjyapAda ne mArga prabhAvanA kA svarUpa batAyA hai hai ? jJAnatapodAnajinapUjAvidhinAdharmaprakAzanaMmArgaprabhAvanA / arthAt jJAna, tapa, dAna aura jina pUjA inake dvArA 12. AcArya zrI, hama ApakI racanAoM meM zreSTha kise uttara (ha~sakara) isa racanA meM raca... nA / 13. kyA zramaNa paramparA vaidika paramparA se prAcIna uttara- ciMtana karo / zramaNa paramparA aura vaidika paramparA alaga-alaga haiN| atharvaveda ke 15 veM vrAtyakANDa meM zramaNoM kA varNana hai lekina vaidikoM ne isakI TIkA hI nahIM likhI / sAyaNa ne bhASya nahIM likhaa| Apa loga pramAda chor3akara isa dizA meM kArya kreN| 14. vyApAra meM jaina, jainAcAra ke viruddha kArya kara jUna - julAI 2007 jinabhASita 47 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe haiM? uttara- Apa kyA kara rahe haiM? Apa loga vyApAra aise kara rahe haiM jo nahIM karanA caahie| jo zarAba evaM abhakSya padArthoM kA vyApAra kara rahe haiM unhIM ko Apa mAlA pahanA rahe haiN| hama se vaidika loga pUchate haiM ki Apake dharma meM jina bAtoM kA niSedha hai unhIM ko jaina loga khule Ama kyoM kara rahe haiM? Aja na zrAvaka meM bhIti hai, na zramaNa meM | arthAt apane sAdharmI baMdhu samUha ke prati chala-kapaTa rahita tathA sadbhAvanA sahita unakI yogyatAnusAra Adara satkAra karanA vAtsalya guNa kahA gayA hai| 16. kyA pravacana meM tAliyAM bajAnA ucita hai ? uttara - yaha laukika bhASaNoM evaM nAroM kA prabhAva hai / pravacana ke daurAna kahI gaI bAtoM kI prazaMsA kI abhivyakti ke lie bhI loga aisA karate haiM / 17. AcAryazrI, bar3e bAbA kI mUrti ke sthAnAMtaraNa ko lekara jo pUrva meM AzaMkAyeM vyakta kI gaI thIM vaha nirmUla sAbita huiiN| Aja bar3e bAbA uccAsana para surakSita virAjamAna haiM, phira bhI aisA lagatA hai ki 90 pratizata loga samarthana meM haiM, zeSa 10 pratizata virodha meM? uttara- samAja ko yogya-ayogya ke viSaya meM socanA caahie| yadi ucita kArya hai to 90 yA 50 pratizata kyoM? zata pratizata samarthana kyoM nahIM? 10 pratizata bhI uttara- mahApurANa ke uttarArdha meM isakA uttara milatA hai| rASTra aura samAja kA saMvardhana karake hI isakA nirvahana ho sakatA hai| Apa loga kAma kreN| isa dizA meM eka pratizata bhI kAma nahIM ho rahA hai| hama eka vyakti ko bhI dharmAtmA nahIM bnaate| sahI Aya kA srota hai 'dharma ruci' / dharmAtmA bnaao| Aja loga 5 lAkha kI bolI to le lete haiM kintu 5 vyaktiyoM ko dharmAtmA nahIM banA skte| yadi nirAzrita logoM ko AzrayadAna diyA jAya to dharma kA saMrakSaNa ho sakatA hai| eka lAkha rupaye dene para pUre parivAra kA gujArA ho sakatA hai| isa taraha pAMca lAkha dene para 5 parivAra dharmAtmA bana jaayeNge| AcArya samantabhadra svAmI ne kahA haisvayUthyAn pratisadbhAva sanAthApeta ketavA / pratipattiryathAyogyaM, vAtsalyamabhilapyate // 19. AcArya zrI Aja pUrvAMcala meM eka AcArya kA pravAsa cala rahA hai unakA spaSTa kahanA hai ki maiM kundakunda 15. rASTrIya dAyitvoM kA nirvahana kaise kareM ? dharma ko nahIM mAnatA, ve kahate haiM ki kundakunda ekAntavAdI nirapekSa rASTra meM dharma kA pAlana kaise kareM? the kyoMki unhoMne mAtra dravyAnuyoga kI carcA kI hai| unhoMne 'maMgalaM kundakundAdyo' ke sthAna para 'maMgalaM puSpadantAdyo' kahanA prAraMbha kara diyA hai jabaki kisI bhI mUla zloka meM parivartana nahIM kiyA jAnA cAhie / hama virodha karate haiM to kahate haiM ki 'hama muni virodhI haiM ' / ve guvAhATI meM cAturmAsa karanA cAhate haiM jabaki hamAre yahA~ kI paMcAyata ne zithilAcArI sAdhuoM kA cAturmAsa na karAne ke lie prastAva pAsa kiyA huA hai| hama logoM para bar3A prezara hai| 48 jUna - julAI 2007 jinabhASita aprasanna kyoM haiM? yaha janataMtra kA nahIM AsthA kA prazna hai / 18. kyA yaha prakriyA bAra-bAra duharAI jAnI caahie| uttara- sAmAjika kArya ke saMbaMdha meM soca-vicAra kara samAja ko nirNaya lenA caahie| yogya-ayogya ke viSaya meM socanA caahie| uttara- isakA artha, ki prezara hai !!! matalaba samarthaka bhI haiM? hamAre vicAra spaSTa haiM / satya kI bAta (sahI bAta) sunane ke lie bhI dhIraja aura sahanazIlatA / samatA caahie| pakSapAta ko chor3akara hI satya kA nirNaya kiyA jA sakatA hai| yadi paMthavAda, jAtivAda, rAjanIti hai to dharma/satya ko koI sunegA nahIM / Aja yahI ho rahA hai| 20. Ajakala bAla gopAla TI.vI. ke vibhinna cainaloM se kusaMskAra grahaNa kara rahe haiM, aise meM hama kyA kareM? uttara- apane gharoM se TI.vI. vagairaha ko visarjita kara diijie| isase hAni hI hAni hai| lAbha kucha bhI nahIM hai / patrakAroM ke vizeSa mArgadarzana evaM AzIrvAda kI cAha ke uttara meM AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ne kahA ki merI bhI patrikA hara ravivAra ko prakAzita hotI hai jise hajAroM loga apane gharoM meM le jAkara par3hate haiN| isa taraha AcArya zrI kA saMketa thA ki unake dvArA diye jAne vAle ravivArIya pravacana ke mAdhyama se dharma aura samAja hita ke lie mArgadarzana diyA jAtA hai / e - 27, narmadA vihAra, sanAvada - 451111 (ma.pra.) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutapaMcamIparva-vaMdanASTaka pratiSThAcArya paM. pavana kumAra zAstrI 'dIvAna' parama pAvana yaha maMgala belA, jinavANI sau bAra prnnaam| zrutapaMcamI parvanAma hai, muni nara sura gaNa kareM utthaan|| dravya zruta kA pAvana rakSaNa, saMrakSaNa aura sNrddhn| dhanya-dhanya saubhAgya hamAre, jina vacanAmRta kiyA grahaNa tIrthaMkara, gaNadhara Adika, kevaliyA zrutakevali puujy| aMga pUrva ke jJAtA munivara, aMgaaMzadhArI guru puujy|| pratyakSa rahA yAvata suyogaina, dhanya dhanyathA pUrNa sNsaar| kAlacakra gatimAna jagata meM, jina vacana vilopana vividha prkaar|| dhanya-dhanya dharasena guruvara, hRdaya mAMhi tina kiyA vicaar| rahe amarajinavANI jaga meM, ata: Alekhana ho sNsaar|| bhUtabalI va puSpadaMta muni, guru AjJA lI ura meM dhaar| SaTkhaMDAgama prAbhRta likhakara, kiyA jagata jana prmopkaar|| yahI tithi vaha Aja jAna lo, huA Alekhana pUrNa dravya shrut| jyeSTha mAsa kI zukla paMcamI, zrutapaMcamI-parva utkRsstt|| Aja RNI hama saba una guruvara, jinavANI jina yog-mhaan| zrutalekhana kI zuci praNAlI, jana-jana kA karatI klyaann|| Aja sabhI nijakartavya jAna leM, graMtha-zAstra kI kareM sNbhaar| jIrNa-zIrNa jo graMtha huye haiM, kareM saMrakSaNa-sabhI prkaar|| graMtha likhAveM presa chapAveM, jJAnadAna kA prm-uphaar| zAlA aura vidyAlaya calAkara, zrata bIja vapana kA kareM prcaar|| jahA~-jahA~ graMtha bhaMDAra hamAre, kareM sabhI hama saaj-sNvaar| mA~ sevA utkRSTa kahI jaga, mA~ hI karatI bedd'aa-paar| jinavANI kA paThana-pAThakara, zravaNa kareM yA anumodn| manana-cintavana, AtmasAta kara, muktiramAkA aaliNgn| Aja kareM jinavANI arcanA, zobhA yAtrA-vividha prkaar| jana-jana koMde parama preraNA, kareM jagata-jaga yaha uddhaar|| mati-zruta jJAna samanvita jagajana, avadhi-manaHparyaya zubha bhaav| kaivalya jJAna upalabdhi pAne, karo bhavya jana kotti-upaav|| jinavANI jagamAta hamArI, kareM munii-gnnanukrnn| zrAvaka jana jinavANI zravaNakara, zramaNa saMgha kI seva nmn| jJAnadAnahI mahAdAna hai, sabhI dAna zaubhe nija thaan| zAzvata saukhya dilAne vAlA, yahI karegAjiya utthaan|| anta bhAvanAdeva zAstra guru ratana tIna jaga, dete yahI jaga parama prsaad| utkRSTa parama padapAte bhavigaNa, kareMsu-arcana dina yA raat|| karU~ gamana maiM yA patha pAvana, muktivadhUkA madhura miln| namana 'pavana'kA yA tithi pAvana, jina bhakti hI rahe shrnn| morenA (ma.pra.) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji naM. UPHIN/2006/16750 jaina patra-sampAdakoM se vArtA karate AcArya zrI vidyAsAgara jI zrutArAdhanA zivira kuNDalapura (damoha) ma.pra. 14 maI se 16 maI 2007 AcArya zrI vidyAsAgara jI kI pUjA karate hue vidvAna-zrAvaka Adi zrutArAdhanA zivira kuNDalapura (damoha) ma.pra. 14 maI se 16 maI 2007 svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, 210, jona-1, ema.pI. nagara, bhopAla (ma.pra.) se mudrita evaM 1/205 prophesara kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) se prakAzita / saMpAdaka : ratanacandra jaina /