Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 mANa mAramabATa saMjara namakanArA pati | NANu jjIvo jIvo jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI mahAvIra jayantI 2612 jainavidyA aSTapAhuDa vizeSAMka jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA jainavidyA saMsthAna, zrI mahAvIrajI dvArA prakAzita vArSika zodha-patrikA apraila, 2013-2014 sampAdaka maNDala zrI nagendrakumAra jaina zrI navInakumAra baja zrI candraprakAza jaina DaoN. jinezvaradAsa jaina DaoN. premacanda rA~vakA DaoN. anila jaina zrI nirmalakumAra jaina prabandha sampAdaka zrI mahendrakumAra pATanI maMtrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI prakAzaka sampAdaka DaoN. kamalacanda sogANI sahAyaka sampAdaka suzrI prIti jaina jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI ( rAjasthAna )
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 30.00 ru. sAmAnyataH 60.00 ru. pustakAlaya hetu mudraka jayapura priNTarsa prA. li. jayapura
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI kra.saM. viSaya lekhaka kA nAma pR.saM. prakAzakIya 44 sampAdakIya aSTapAhuDa : eka vihaMgAvalokana DaoN. hukamacanda bhArilla 2. aSTapAhuDoM kA eka kAvyazAstrIya adhyayana DaoN. udayacandra jaina 3. AcAryazrI kundakunda kRta DaoN. premacandra rA~vakA 'aSTapAhuDa' meM jIvana mUlya' dhammo dayAvisuddho AcArya kundakunda AcAryazrI kundakunda evaM DaoN. kuladIpakumAra unakA darzanapAhuDa darzanapAhuDa : eka adhyayana DaoN. kastUracanda jaina 'sumana' jaina adhyAtma yoga kA mahattvapUrNa DaoN. anekAntakumAra jaina grantha : mokSapAhuDa 8. munirAja hI jinabimba evaM jinapratimA DaoN. (pro.) kusuma paToriyA 9. aSTapAhuDa meM zramaNa aura zramaNAbhAsa DaoN. (ku.) ArAdhanA jaina 'svatantra' 10. pariNAmAdo baMdho mukkho AcArya kundakunda 11. aSTapAhuDa aura jaina sAdhu DaoN. rAjendrakumAra baMsala 57 63 67 73
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. jaina vidyA ( zodha-patrikA) sUcanAe~ patrikA sAmAnyataH varSa meM eka bAra, mahAvIra jayantI para prakAzita hogii| patrikA meM zodha - khoja, adhyayana-anusandhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegA / racanAe~ jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jaaegaa| svabhAvataH tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogA / yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata hoN| racanAe~ kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seNTImITara kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI caahie| asvIkRta / aprakAzita racanAe~ lauTAI nahIM jaayeNgii| racanAe~ bhejane evaM anya prakAra ke patra - vyavahAra ke lie patA - sampAdaka jaina vidyA jaina vidyA saMsthAna digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 302 004 phona naM. : 0141-2385247 I-mela : jainapa@rediffmail.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jainavidyA saMsthAna kI zodha-patrikA 'jainavidyA' kA yaha aMka 'aSTapAhuDa vizeSAMka' ke rUpa meM prakAzita kara atyanta prasannatA hai| ___'aSTapAhuDa' prAkRta bhASA meM nibaddha eka AdhyAtmika racanA hai, isameM ATha viSayoM ko lakSya kiyA gayA hai| isake racayitA haiM - 'AcArya kundkund'| AcArya kundakunda eka uccakoTi ke dArzanika, atizaya jJAnasampanna, AdhyAtmika vidvAna the| ye digambara jaina paramparA ke eka dRr3hastambha haiN| AcArya kundakunda tIrthaMkara mahAvIra va gautama gaNadhara ke bAda uttaravartI jainAcAryoM kI paramparA meM sabase pahale smaraNa kiye jAte haiN| jaina darzana va saMskRti ke unnayana meM inakA sAhityika avadAna anupama hai| AcArya kundakunda ke vyaktitva evaM kartRtva ke AdhAra se saMsthAna dvArA pUrva meM bhI 'jainavidyA' kA eka aMka 'AcArya kundakunda vizeSAMka' ke rUpa meM prakAzita hai| 'aSTapAhuDa' inakI eka viziSTa evaM pramukha racanA hai| yaha aMka isI racanA para AdhArita hai| isa aMka ke vinyAsa meM jina vidvAna lekhakoM kA yogadAna hai una sabhI ke prati AbhAra vyakta karate haiN| patrikA ke sampAdaka, sampAdaka-maNDala ke sadasya, sahayogI sampAdaka sabhI dhanyavAdAha haiN| nyAyAdhipati narendramohana kAsalIvAla mahendrakumAra pATanI adhyakSa prabandhakAriNI kameTI, . digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI maMtrI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya "pA~ca sau tIna gAthAoM meM nibaddha evaM ATha pAhuDoM meM vibhakta yaha aSTapAhuDa graMtha mUlasaMgha ke paTTAcArya AcArya kundakunda kI amarakRti hai|" "AcArya kundakunda ne vividha pakSa yukta pAhuDa granthoM kI racanA kI hai| ve sabhI adhyAtma jagata meM 'aSTapAhuDa' nAma se nahIM apitu 'pAhuDa' nAma se jAne jAte haiN| 'aSTapAhuDa' meM daMsaNapAhuDa, suttapAhuDa, cAritrapAhuDa, bohapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokkhapAhuDa, liMgapAhuDa aura sIlapAhuDa - ye ATha pAhuDa nAma ke anusAra apane-apane viSaya kI vizuddha AtmasvarUpa kI dRSTi ko dikhalAte haiN|" "ye aSTapAhuDa zrAvaka va zramaNa ke AcaraNa ke nirdezaka grantha haiN| isa grantha meM kundakundAcArya ke prazAsaka rUpa meM darzana hote haiM, jahA~ unhoMne AcaraNa ko anuzAsita karane kA upadeza diyA hai, sAtha hI zithilAcaraNa ke viruddha AcaraNa se sAvaceta rahane kA sandeza diyA hai|'' ___"saNapAhuDa kI 36 gAthAoM meM samyagdarzana, suttapAhuDa kI 27 gAthAoM meM samyagjJAna, cArittapAhuDa kI 45 gAthAoM meM samyaktvAcaraNa va saMyamAcaraNa ke mahattva kA pratipAdana kiyA gayA hai| bodha pAhuDa meM 62 gAthAoM meM sAdhu ke 11 sthala, bhAva pAhuDa kI 165 gAthAoM meM bhAvazuddhi para vizeSa bala diyA gayA hai| mokSapAhuDa kI 106 gAthAoM meM mokSa ke kAraNoM kA nirUpaNa huA hai| liMga pAhuDa kI 22 gAthAoM meM bAhya liMgamAtra se mokSa kI aprApti aura zIlapAhuDa kI 40 gAthAoM meM zIla kA mAhAtmya aura zIla ko mokSa kI prathama sIr3hI batAyA hai| isa prakAra kula 503 gAthAoM meM AcAryazrI ne zrAvaka va zramaNa donoM ke laukika va pAralaukika abhyudaya va niHzreyasa kA mArga prazasta kiyA hai|" (vii)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'AcArya kundakunda ke sAhitya meM una jIvana-mUlyoM kA samAveza hai jinase prANImAtra kA hita sampAdita hotA hai| sAhitya vahI hai jo hamArI AtmacetanA ko jagA de| yato'bhyudayaH niHzreyasa siddhiH sadharmaH - dharma vahI hai jo mAnavamAtra ke isa loka ke abhyudaya aura pAralaukika jIvana meM deha-mukti kA kAraNa bane / AcArya kundakunda kA vAGmaya yaha abhISTa siddhi pradAtA hai / aSTapAhuDa meM nibaddha sAhitya zramaNa va zrAvaka / sAdhu va gRhastha donoM ke hitArtha prazasta mArga kA nidarzana hai| prArambha ke tIna pAhuDa darzana, jJAna aura cAritra kI ratnatrayI haiN| pratyeka pAhuDa apane meM svatantra grantha hai| pratyeka kA prArambha maMgalAcaraNa va pratijJA vAkya se hotA hai aura samApana zikSAtmaka niSkarSa ke rUpa meM hai| "ye ATha grantha jIvana-mUlyaparaka haiM jahA~ pratyeka mUlyAtmaka anubhUti manuSya ke jJAnAtmaka aura saMvegAtmaka pakSa kI milI-julI anubhUti hotI hai / samagra dRSTi ina donoM ke mahattva ko svIkArane se utpanna hotI hai / " "inameM bhAva, gati, laya, kavitva zakti, oja, prasAda evaM mAdhurya guNa, zabda aura artha kI gaMbhIratA tathA ramaNIya artha kI sajIvatA hai| ye sabhI pAhuDa 'gAhA' (gAthA) chaMda meM nibaddha haiN| inameM anuSTupa, gAhU, viggAhA, vipulA Adi chaMda bhI haiN| " " AcArya kundakunda racita pAhuDoM meM zAntarasa kI pramukhatA hai| isake atirikta adhyAtma ke ina pAhuDoM meM hAsya, karuNA, vIbhatsa, zRMgAra, vIra, raudra Adi rasoM kA prayoga bhI hai| rasa, Ananda aura hita vastu tattva kI anubhUti hai| rasa sukha kI ora bhI le jAtA hai| AcArya kundakunda ke pAhuDoM meM anubhUti, parama- anubhUti, paramArtha anubhUti yA vizuddha pariNAma kI anubhUti Abhyantara cetanA kA prANa kahA jAtA hai| rasa Atma-sthita bhAvoM ko abhivyakta karatA hai / satkAvya AnandadAyI hotA hai, yadi vahI kAvya AdhyAtmika vicAroM se paripUrNa ho to vairAgya avazya hI utpanna kregaa| saMsAra se virakti, AtmAnubhUti kI abhivyakti meM avazya hotI hai| " "AcAryazrI ke kAvyoM meM anuprAsa, upamA, rUpaka, dRSTAnta evaM udAharaNoM kI bahulatA hai| " (viii)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ "AdhyAtmika kSetra meM AcArya kundakunda kA 'darzanapAhuDa' eka bahuta hI krAntikArI racanA hai| isa jaisI dUsarI racanA samUce jaina vAGmaya meM durlabha hai| pratIta hotA hai ki yadi yaha racanA nahIM hotI to samyagdarzana kA aisA adbhuta mahattva prakAzita nahIM ho paataa|" "AcArya ne tattva-zraddhAna ko vyavahAra samyaktva kahA hai| unakI dRSTi meM zuddha AtmA kA zraddhAna nizcaya samyaktva hai| aisA samyaktva hI mokSa prApti ke lie apekSita pratIta hotA hai| ise unhoMne ratnatraya meM sArarUpa mokSa kI prathama sIr3hI kahA hai| ise acche abhiprAya se dhAraNIya batAyA hai|" "aSTapADa meM zramaNa kA svarUpa mUlAcAra yA zramaNAcAra ke granthoM meM varNita svarUpavat na hokara prakIrNaka rUpa meM yatra-tatra bikharA huA hai| jaise-cAritrapAhuDa meM paMcamahAvrata, paMcasamiti, tIna gupti ke svarUpa; sUtra pAhuDa meM pANipAtra meM AhAra grahaNa karane, bhAvapAhuDa meM bhAvaliMga kI pradhAnatA se sAdhusvarUpa tathA bhAva vizuddhi banAye rakhane kA saMdeza, parISaha-upasarga sahane kI preraNA, anuprekSA, vinaya, dhyAna kA nirUpaNa; mokSapAhuDa meM svadravya-dhyAna, samyakcAritra, samabhAva cAritra; zIlapAhuDa meM zIla kI zreSThatA kA vivecana hai| yahA~ zramaNa ke svarUpa, vaMdanIya tathA avaMdanIya zramaNa kauna hai? avaMdanIya hone ke kAraNa, zramaNAbhAsa Adi viSayoM para vicAra kiyA jA rahA hai|" "AcArya kundakundadeva kI sArI cintA eka ora AtmA ke vAstavika svarUpa ko samajhAne kI hai, to dUsarI ora zramaNa dharma kA nirUpaNa kara unheM AtmAbhimukha banAne kI hai| ve muni ke dravyaliMga aura bhAvaliMga kisI meM bhI kiMcit bhI zithilatA nahIM cAhate the| suttapAhuDa meM unhoMne nizcela aura pANipAtra ko hI jinendra-kathita mokSamArga batAyA hai|" "anta meM AcArya yaha bhI kahate haiM ki cAritra apanI zakti ke anusAra kareM kintu cAritra ke prati zraddhAna avazya rkheN| jahA~ zraddhAna hotA hai zraddhA ke anukUla AcAra bhI samaya Ane para prApta hue binA nahIM rhtaa| ataH samyaktvAcaraNa ko AdhAra banAkara mokSa kI ora bar3hane meM sAra hai|" (ix)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vizeSAMka ke nirmANa meM jina vidvAna lekhakoM kA sahayoga prApta huA una sabake prati AbhAra prakaTa karate hue bhaviSya meM bhI sahayoga kI apekSA karate haiN| saMsthAna samiti, sampAdaka maNDala, sahayogI sampAdaka evaM anya sahayogI kAryakarttAoM ke prati bhI AbhArI haiN| mudraNa hetu jayapura priNTarsa prA. li., jayapura dhanyavAdAha hai| DaoN. kamalacanda sogANI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 1 aSTapAhuDa : eka vihaMgAvalokana - DaoN. hukamacanda bhArilla pA~ca sau tIna gAthAoM meM nibaddha evaM ATha pAhuDoM meM vibhakta yaha aSTapAhuDa graMtha mUlasaMgha ke paTTAcArya kaThora prazAsaka AcArya kundakunda kI eka aisI amara kRti hai jo do hajAra varSoM se lagAtAra zithilAcAra ke viruddha sazakta AvAja uThAtI calI A rahI hai| isakI upayogitA paMcama kAla ke anta taka banI rahegI; kyoMki yaha avasarpiNI kAla hai, isameM zithilAcAra to uttarottara bar3hanA hI hai| ataH isakI upayogitA bhI nirantara bar3hatI hI jAnI hai| Aja samRddhi aura suvidhAoM ke moha se Acchanna zithilAcArI zrAvakoM evaM samanvaya ke nAma para saba jagaha jhukanevAle netAoM dvArA apanI svArthasiddhi ke lie sAdhuvarga meM vyApta aparimita zithilAcAra ko bharapUra saMrakSaNa diyA jA rahA hai, pAla-poSakara puSTa kiyA jA rahA hai; ataH Aja ke saMdarbha meM isakI upayogitA asaMdigdha hai| itihAsa sAkSI hai ki digambara jaina samAja meM vRddhiMgata zithilAcAra ke viruddha jabajaba bhI AvAja bulanda huI hai taba-taba AcArya kundakunda kI isa amara kRti ko yAda kiyA jAtA rahA hai| isa grantha ke uddharaNoM kA samAja para apekSita prabhAva bhI par3atA hai, pariNAmasvarUpa samAja meM zithilAcAra ke viruddha eka vAtAvaraNa banatA hai| yadyapi vigata do hajAra varSoM meM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 uttarottara sImAtIta zithilAcAra bar3hA hai; tathApi Aja jo kucha bhI maryAdA dikhAI detI hai, usameM aSTapAhuDa kA sarvAdhika yogadAna hai| aSTapAhuDa eka aisA aMkuza hai jo zithilAcAra ke madonmatta gajarAja ko bahuta kucha kAbU meM rakhatA hai, sarvavinAza nahIM karane detaa| yadi aSTapAhuDa nahIM hotA to Aja hama kahA~ pahu~ca gaye hote - isakI kalpanA karanA bhI kaSTakara pratIta hotA hai| ataH yaha kahane meM raMcamAtra bhI saMkoca nahIM karanA cAhie ki aSTapAhuDa kI upayogitA nirantara rahI hai aura paMcama kAla ke anta taka banI rhegii| vItarAgI jinadharma kI nirmala dhArA ke avirala pravAha ke abhilASI AtmArthIjanoM ko svayaM to isa kRti kA gaharAI se adhyayana karanA hI cAhie, isakA samucita pracAra-prasAra bhI karanA cAhie, jisase sAmAnyajana bhI zithilAcAra ke viruddha sAvadhAna ho skeN| isameM pratipAdita viSayavastu saMkSepa meM isa prakAra hai - (1) darzanapAhuDa chattIsa gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM maMgalAcaraNoparAnta Arambha se hI samyagdarzana kI mahimA batAte hae AcAryadeva likhate haiM - jinavaradeva ne kahA hai ki dharma kA mUla samyagdarzana hai; ataH jo jIva samyagdarzana se rahita haiM, ve vaMdanIya nahIM haiM (2) / bhale hI ve aneka zAstroM ke pAThI hoM, ugra tapa karate hoM, karor3oM varSa taka tapa karate raheM; tathApi jo samyagdarzana se rahita haiM, unheM Atmopalabdhi nahIM hotI, nirvANa kI prApti nahIM hotI, ArAdhanA se rahita hone ke kAraNa ve saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiM (4) / kintu jinake hRdaya meM samyaktvarUpI jala kA pravAha nirantara bahatA rahatA hai, unheM karmarUpI raja kA AvaraNa nahIM lagatA, unake pUrvabaddha karmoM kA bhI nAza ho jAtA hai (7) / __ jo jIva samyagdarzana-jJAna-cAritra tInoM se hI bhraSTa haiM, ve to bhraSToM meM bhI bhraSTa haiM; ve svayaM to nAza ko prApta hote hI haiM, apane anuyAyiyoM ko bhI naSTa karate haiN| aise loga apane doSoM ko chupAne ke lie dharmAtmAoM ko doSI batAte rahate haiM (8) / jisa prakAra mUla ke naSTa ho jAne para usake parivAra - skaMdha, zAkhA, patra, puSpa, phala kI vRddhi nahIM hotI; usI prakAra samyagdarzanarUpI mUla ke naSTa hone para saMyama Adi kI vRddhi nahIM hotii(10)| yahI kAraNa hai ki jinendra bhagavAna ne samyagdarzana ko dharma kA mUla kahA hai (11) /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 jo jIva svayaM to samyagdarzana se bhraSTa haiM, para apane ko saMyamI mAnakara samyagdRSTi se apane paira pujavAnA cAhate haiM; ve lUle aura gUMge hoMge arthAt ve nigoda meM jAveMge, jahA~ na to cala-phira hI sakeMge aura na bola sakeMge; unheM bodhilAbha atyanta durlabha hai (12) / isI prakAra jo jIva lajjA, gArava aura bhaya se samyagdarzanarahita logoM ke paira pUjate haiM, ve bhI unake anumodaka hone se bodhi ko prApta nahIM hoMge (13) / __ jisa prakAra samyagdarzanarahita vyakti vaMdanIya nahIM hai, usI prakAra asaMyamI bhI vaMdanIya nahIM hai (26) / bhale hI bAhya meM vastrAdi kA tyAga kara diyA ho, tathApi yadi samyagdarzana aura aMtaraMga saMyama nahIM hai to vaha vaMdanIya nahIM hai; kyoMki na deha vaMdanIya hai, na kula vaMdanIya hai, na jAti vaMdanIya hai (27) / vaMdanIya to eka mAtra samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa guNa hI hai; ataH ratnatraya-vihIna kI vaMdanA jinamArga meM ucita nahIM hai| jisa prakAra guNahInoM kI vaMdanA ucita nahIM hai, usI prakAra guNavAnoM kI upekSA bhI anucita hai| ataH jo vyakti samyagdarzana-jJAna-cAritravanta munirAjoM kI bhI matsarabhAva se vaMdanA nahIM karate haiM, ve bhI samyagdRSTi dharmAtmA nahIM haiN| are bhAI! jo zakya ho, karo; jo zakya na ho na karo, para zraddhAna to karanA hI cAhie; kyoMki kevalI bhagavAna ne zraddhAna ko hI samyagdarzana kahA hai (22) / yaha samyagdarzana ratnatraya meM sAra hai, mokSamahala kI prathama sIr3hI hai| isa samyagdarzana se hI jJAna aura cAritra samyak hote haiN| isa prakAra sampUrNa darzanapAhuDa samyaktva kI mahimA se hI bharapUra hai| isa pAhuDa meM samAgata nimnAMkita sUktiyA~ dhyAna dene yogya haiM - 1. daMsaNamUlo dhammo - dharma kA mUla samyagdarzana hai| (2) 2. saNahINo Na vaMdivvo - samyagdarzana se rahita vyakti vaMdanIya nahIM hai| (2) dasaNabhaTThassa Natthi NivvANaM - jo samyagdarzana se bhraSTa haiM, unako mukti kI prApti nahIM hotii| (3) sovANaM paDhamaM mokkhassa - samyagdarzana mokSa-mahala kI prathama sIr3hI hai| (21) jaM sakkai taM kIrai jaM ca Na sakkeI taM ca saddahaNaM - jo zakya ho, karo; jo zakya na ho, na karo; para zraddhAna to karo hii| (22)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 jainavidyA 26 (2) sUtrapAhuDa sattAIsa gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM arahaMtoM dvArA kathita, gaNadhara devoM dvArA nibaddha, vItarAgI nagna digambara santoM kI paramparA se samAgata suvyavasthita jinAgama ko sUtra kahakara zramaNoM ko usameM batAye mArga para calane kI preraNA dI gaI hai ( 1 ); jisa prakAra sUtra (DorA) sahita suI khotI nahIM hai, usI prakAra sUtroM (Agama) ke AdhAra para calanevAle zramaNa bhramita nahIM hote, bhaTakate nahIM haiM (3) / sUtra meM kathita jIvAdi tattvArthoM evaM tatsaMbaMdhI heyopAdeya saMbaMdhI jJAna aura zraddhAna hI samyagdarzana hai| yahI kAraNa hai ki sUtrAnusAra calanevAle zramaNa karmoM kA nAza karate haiN| sUtrAnuzAsana se bhraSTa sAdhu saMghapati ho, siMhavRtti ho, harihara-tulya hI kyoM na ho; siddhi ko prApta nahIM karatA, saMsAra meM hI bhaTakatA hai ( 8 ) / ataH zramaNoM ko sUtrAnusAra hI pravartana karanA caahie| jinasUtroM meM tIna liMga (bheSa) batAye gaye haiM; unameM sarvazreSTha liMga nagna digambara sAdhuoM kA hai, dUsarA liMga utkRSTa zrAvakoM kA hai aura tIsarA liMga AryikAoM kA hai| inake atirikta koI bheSa nahIM hai jo dharma kI dRSTi se pUjya ho / sAdhu ke liMga (bheSa) ko spaSTa karate hue AcArya kahate haiM - jaha jAyarUvasariso tilatusamettaM Na gihadi hatthesu / jai lei appabahuyaM tatto puNa jAi NiggodaM / / 18 / / - jaisA bAlaka janmatA hai, sAdhu kA rUpa vaisA hI yathAjAta (nagna) hotA hai| usake tila-tuSamAtra bhI parigraha nahIM hotaa| yadi koI sAdhu thor3A-bahuta bhI parigraha grahaNa karatA hai to vaha nizcita rUpa se nigoda jAtA hai| striyoM ke utkRSTa sAdhutA saMbhava nahIM hai, tathApi ve pApayukta nahIM haiM, kyoMki unake samyagdarzana, jJAna aura ekadeza cAritra ho sakatA hai ( 25 ) / isa prakAra sampUrNa sUtrapAhuDa meM sUtroM meM sanmArga para calane kI preraNA dI gaI hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 (3) cAritrapAhuDa paiMtAlIsa gAthAoM meM nibaddha isa cAritrapAhuDa meM samyaktvAcaraNa cAritra aura saMyamAcaraNa cAritra ke bheda se cAritra ke bheda kiye gaye haiM aura kahA gayA hai ki jinopadiSTa jJAna-darzana zuddha samyaktvAcaraNa cAritra hai aura zuddha AcaraNarUpa cAritra saMyamAcaraNa hai| 5 zaMkAdi ATha doSoM se rahita, niHzaMkAdi ATha guNoM (aMgoM) se sahita, tattvArtha ke yathArtha svarUpa ko jAnakara zraddhAna aura AcaraNa karanA hI samyaktvAcaraNa cAritra hai ( 7 ) / saMyamAcaraNa cAritra sAgAra aura anagAra ke bheda se do prakAra kA hotA hai ( 21 ) / gyAraha pratimAoM meM vibhakta zrAvaka ke saMyama ko sAgAra saMyamAcaraNa cAritra kahate haiM (22) / paMca mahAvrata, paMca samiti, tIna gupti Adi jo utkRSTa saMyama nirgrantha munirAjoM ke hotA hai, .vaha anagAra saMyamAcaraNa cAritra hai ( 28 ) | jo vyakti samyaktvA caraNa cAritra ko dhAraNa kiye binA saMyamAcaraNa cAritra ko dhAraNa karate haiM, unheM mukti kI prApti nahIM hotI ( 10 ) ; samyaktvAcaraNa sahita saMyamAcaraNa ko dhAraNa karanevAle ko hI mukti kI prApti hotI hai| ukta samyaktvAcaraNa cAritra nirmala samyagdarzana - jJAna ke atirikta kucha bhI nahIM hai| ataH yahA~ prakArAntara se yahI kahA gayA hai ki binA samyagdarzana - jJAna - cAritra ke mAtra bAhya kriyAkANDarUpa cAritra dhAraNa kara lene se kucha bhI hone vAlA nahIM hai| isa prakAra isa adhikAra meM samyagdarzana - jJAna sahita nirmala cAritra dhAraNa karane kI preraNA dI gaI hai (40) / (4) bodhapAhuDa bAsaTha gAthAoM meM nibaddha aura Ayatana, caityagRha, jinapratimA Adi gyAraha sthAnoM meM vibhakta isa pAhuDa meM gyAraha sthAnoM ke mAdhyama se eka prakAra se digambara dharma aura nirgrantha sAdhu kA svarUpa hI spaSTa kiyA gayA hai| ukta gyAraha sthAnoM ko nizcaya - vyavahAra kI saMdhipUrvaka samajhAyA gayA hai| ina sabake vyAvahArika svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki nizcaya se nirdoSa nirgrantha sAdhu hI Ayatana haiM, caityagRha haiM, jinapratimA haiM, darzana haiM, jinabiMba haiM, jinamudrA haiM, jJAna haiM, deva haiM, tIrtha haiM, arahaMta haiM aura pravrajyA haiM (3-4) /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 jainavidyA 26 (5) bhAvapAhuDa bhAvazuddhi para vizeSa bala denevAlI eka sau paiMsaTha gAthAoM ke vistAra meM phaile isa bhAvapAhuDa kA sAra saMkSiptarUpa se isa prakAra hai - bAhya parigraha kA tyAga bhAvoM kI zuddhi ke lie hI kiyA jAtA hai, parantu rAgAdi aMtaraMga parigraha ke tyAga binA bAhya tyAga niSphala hI hai (3) / kyoMki aMtaraMga bhAvazuddhi binA karor3oM varSa taka bhI bAhya tapa kareM, taba bhI siddhi nahIM hotI (4) / ataH muktimArga ke pathikoM ko sarvaprathama bhAva ko hI pahacAnanA cAhie (6) / he Atman! tUne bhAvarahita nirgrantha rUpa to aneka bAra grahaNa kiye haiM (7), para bhAvaliMga binA-zuddhAtmatatva kI bhAvanA binA caturgati meM bhramaNa karate hue ananta duHkha uThAye haiM (8) / narakagati meM sardI, garmI, AvAsAdi ke; tiryaMcagati meM khanana, jvalana, vedanA vyucchedana, nirodhana Adi ke; manuSyagati meM Agantuka, mAnasika, zArIrika Adi evaM devagati meM viyoga, hIna bhAvanA Adi ke duHkha bhoge haiM ( 9-10 ) / adhika kyA kaheM, AtmabhAvanA ke binA tU mA~ ke garbha meM mahA apavitra sthAna meM sikur3a ke rahA (11) / Aja taka tUne itanI mAtAoM kA dUdha piyA hai ki yadi use ikaTThA kiyA jAve to sAgara bhara jaave| tere janma-maraNa se duHkhI mAtAoM ke azrujala se bhI sAgara bhara jaave| isI prakAra tUne isa anaMta saMsAra meM itane janma liye haiM ki unake keza, nakha, nAla aura asthiyoM ko ikaTThA kareM to sumeru parvata se bhI bar3A Dhera ho jAve (1820)1 he Atman! tUne AtmabhAvarahita hokara tIna loka meM jala, thala, agni, pavana, giri, nadI, vRkSa, vana Adi sthaloM para sarvatra sarva duHkha sahita nivAsa kiyA ( 21 ); sarva pudgaloM kA bAra-bAra bhakSaNa kiyA, phira bhI tRpti nahIM huI ( 22 ) / isI prakAra tRSA se pIr3ita hokara tIna loka kA samasta jala piyA, tathApi tRSA zAMta na huI ( 23 ) / ataH aba samasta bAtoM kA vicAra kara, bhava ko samApta karanevAle ratnatraya kA ciMtana kara / he dhIra! tumane ananta bhavasAgara meM aneka bAra utpanna hokara aparimita zarIra dhAraNa kiye va chor3e haiM, jinameM se manuSyagati meM viSabhakSaNAdi va tiryaMcagati meM himapAtAdi dvArA kumaraNa ko prApta hokara mahAduHkha bhoge haiM ( 25-27) / nigoda meM to eka antarmuhUrta meM chiyAsaTha hajAra tIna sau chattIsa bAra janma-maraNa kiyA hai ( 28 ) |
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 he jIva! tUne ratnatraya ke abhAva meM duHkhamaya saMsAra meM anAdikAla se bhramaNa kiyA hai (30), ataH aba tuma AtmA ke zraddhAna-jJAna-AcaraNarUpa ratnatraya kI prApti karo, tAki tumhArA maraNa kumaraNa na banakara sumaraNa bana jAe aura zIghra hI zAzvata sukha ko prApta karo (31) / aba AcArya bhAvarahita mAtra dravyaliMga dhAraNa karane ke pazcAt hue duHkhoM kA varNana karate haiM - he munivara! tIna loka meM koI aisA sthala zeSa nahIM hai, jahA~ tUne dravyaliMga dhAraNa kara janma-maraNa dhAraNa na kiyA ho (33) / na hI koI pudgala aisA bacA hai, jise tUne grahaNa kara chor3A na ho; phira bhI terI mukti nahIM huI (35), apitu bhAvaliMga na hone se anaMtakAla taka janma-jarA Adi se pIr3ita hote hue duHkhoM ko hI bhogA hai| _adhika kyA kaheM, isa manuSya ke zarIra meM eka-eka aMgula meM 96-96 roga hote haiM (37), phira sampUrNa zarIra ke rogoM kA to kahanA hI kyA hai? pUrvabhavoM meM una samasta rogoM ko tUne sahA hai evaM Age bhI sahegA (38) / he muni! tU mAtA ke apavitra garbha meM rhaa| vahA~ mAtA ke ucchiSTa bhojana se banA huA rasa rUpI AhAra grahaNa kiyA (39-40) / phira bAla avasthA meM ajJAnavaza apavitra sthAna meM, apavitra vastu meM leTA rahA va apavitra vastu hI khAI (41) / he muni! yaha deharUpI ghara mAMsa, hAr3a, zukra, rudhira, pitta, aMtar3iyoM, khasira (rudhira ke binA aparipakva mala) vasA aura pUya (kharAba khUna) - ina saba malina vastuoM se bharA hai, jisameM tU Asakta hokara anantakAla se duHkha bhoga rahA hai (42) / AcAryadeva samajhAte hue kahate haiM ki he dhIra! jo sirpha kuTumbAdi se mukta huA, vaha mukta nahIM hai; apitu jo Abhyantara kI vAsanA chor3akara bhAvoM se mukta hotA hai, usI ko mukta kahate haiM - aisA jAnakara Abhyantara kI vAsanA chor3a (43) / bhUtakAla meM aneka aise muni hue haiM, jinhoMne dehAdi parigraha chor3akara nirgrantha rUpa dhAraNa kiyA, kintu mAnAdika nahIM chor3e; ataH siddhi nahIM huI (44) / jaba nirmAna hue, tabhI mukti huii| dravyaliMgI ugratapa karate hue aneka RddhiyA~ prApta kara letA hai, kintu krodhAdi ke utpanna hone ke kAraNa usakI ve RddhiyA~ sva-para ke vinAza kA hI kAraNa hotI haiM, jaise bAhu aura dvIpAyana muni (49-50) /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 bhAvazuddhi binA ekAdaza aMga kA jJAna bhI vyartha hai; kintu yadi zAstroM kA jJAna na ho aura bhAvoM kI vizuddhatA ho to AtmAnubhava ke hone se mukti prApta huI hai| jaise - zivabhUti muni (53) / ukta udAharaNoM se spaSTa hai ki bhAvarahita nagnatva akAryakArI hai| bhAvasahita dravyaliMga meM hI karmaprakRti ke samUha kA nAza hotA hai (54) / he dhIramuni! isa prakAra jAnakara tujhe AtmA kI hI bhAvanA karanA cAhie (55) / jo muni dehAdika parigraha va mAnakaSAya se rahita hotA huA AtmA meM lIna hotA hai, vaha bhAvaliMgI hai (56) / bhAvaliMgI muni vicAra karatA hai ki maiM paradravya va parabhAvoM se mamatva ko chor3atA huuN| merA svabhAva mamatvarahita hai, ataH maiM anya sabhI AlambanoM ko chor3akara AtmA kA Alambana letA hU~ (57) / jJAna, darzana, cAritra, pratyAkhyAna, saMvara, yoga - ye sabhI bhAva aneka hone para bhI eka AtmA meM hI haiN| saMjJA, saMkhyAdi ke bheda se unheM bhinna-bhinna kahA jAtA hai (58) / maiM to jJAna-darzanasvarUpa zAzvata AtmA hI hU~; zeSa saba saMyogI padArtha paradravya haiM, mujhase bhinna haiM (59) / ataH he Atman! tuma yadi cAra gati se chUTakara zAzvata sukha ko pAnA cAhate ho to bhAvoM se zuddha hokara atinirmala AtmA kA cintana karo (60) / jo jIva aisA karatA hai, vaha nirvANa ko prApta karatA hai (61) / jIva arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, azabda, aliMgagrahaNa, anirdiSTa-saMsthAna va cetanA guNavAlA hai| caitanyamayI jJAnasvabhAvI jIva kI bhAvanA karmakSaya kA kAraNa hotI hai, (64) / ___ bhAva kI mahimA batAte hue AcArya kahate haiM ki zrAvakatva va munitva ke kAraNabhUta bhAva hI haiM (66) / bhAvasahita dravyaliMga se hI karmoM kA nAza hotA hai| yadi nagnatva se hI kAryasiddhi ho to nArakI, pazu Adi sabhI jIvasamUha ko nagnatva ke kAraNa mukti prApta honI cAhie; kintu aisA nahIM hotA, apitu ve mahAduHkhI hI haiN| ataH yaha spaSTa hai ki bhAvarahita nagnatva se duHkhoM kI hI prApti hotI hai, saMsAra meM hI bhramaNa hotA hai (67) / bAhya meM nagna muni paizUnya, hAsya, bhASA Adi kAryoM se malina hotA huA svayaM apayaza ko prApta karatA hai evaM vyavahAra dharma kI bhI ha~sI karAtA hai; isalie Abhyantara bhAvadoSoM se atyanta zuddha hokara hI nirgrantha bAhyaliMga dhAraNa karanA cAhie (69) /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 bhAvarahita dravyaliMga kI nirarthakatA batAte hue AcArya kahate haiM ki jisa muni meM dharma kA vAsa nahIM hai, apitu doSoM kA AvAsa hai, vaha to ikSuphala ke samAna hai, jisameM na to muktirUpI phala lagate haiM aura na ratnatrayarUpa gaMdhAdika guNa hI pAye jAte haiM (71) / ataH he Atman! pahale mithyAtvAdi Abhyantara doSoM ko chor3akara, bhAvadoSoM se atyanta zuddha hokara, bAhya nirgrantha liMga dhAraNa karanA cAhie (73) / ___zuddhAtmA kI bhAvanA se rahita muniyoM dvArA kiyA gayA bAhya parigraha kA tyAga, girikandarAdi kA AvAsa, jJAna, adhyayana Adi sabhI kriyAe~ nirarthaka haiN| isalie he muni! loka kA manoraMjana karanevAlA mAtra bAhya veSa hI dhAraNa na kara, indiyoM kI senA kA bhaMjana kara, viSayoM meM mata rama, manarUpI bandara ko vaza meM kara, mithyAtva, kaSAya va nava nokaSAyoM ko bhAvazuddhipUrvaka chor3a, deva-zAstra-guru kI vinaya kara, jinazAstroM ko acchI taraha samajhakara zuddhabhAvoM kI bhAvanA kara; jisase tujhe kSudhA-tRSAdi vedanA se rahita tribhuvana cUDAmaNI siddhatva kI prApti hogI (94) / he muni! tU bAIsa parISahoM ko saha(94); bAraha anuprekSAoM kI bhAvanA kara (96); bhAvazuddhi ke lie navapadArtha, saptatattva, caudaha jIvasamAsa, caudaha guNasthAna Adi kI nAmalakSaNAdikapUrvaka bhAvanA kara (97); dazaprakAra ke abrahmacarya ko chor3akara navaprakAra ke brahmacarya ko pragaTa kara (98) / isa prakAra bhAvapUrvaka dravyaliMgI muni hI darzana, jJAna, cAritra, tapa ko prApta karatA hai, bhAvarahita dravyaliMgI to cAroM gatiyoM meM anaMta duHkhoM ko bhogatA hai (99) / he muni! tU saMsAra ko asAra jAnakara kevalajJAna kI prApti ke lie nirmala samyagdarzana sahita dIkSA lene kI bhAvanA kara (110), bhAvoM se zuddha hokara bAhyaliMga dhAraNa kara, uttama guNoM kA pAlana kara (113) / jIva, ajIva, Asrava, baMdha aura saMvaratattva kA cintana kara (114), mana-vacana-kAya se zuddha hokara AtmA kA cintana kara; kyoMki jaba taka vicAraNIya jIvAdi tattvoM kA vicAra nahIM karegA, taba taka avinAzI pada kI prApti nahIM hogI (115) / ____ he munivara! pApa-puNya baMdhAdi kA kAraNa pariNAma hI hai (116) / mithyAtva, kaSAya, asaMyama aura yogarUpa bhAvoM se pApa kA baMdha hotA hai (117) / mithyAtva rahita samyagdRSTi jIva puNya ko bA~dhatA hai (118) / ataH tuma aisI bhAvanA karo ki maiM jJAnAvaraNIya ATha karmoM se
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jainavidyA 26 AcchAdita hU~, maiM inheM samApta kara nija svarUpa ko prakaTa karU~ (119) / adhika kahane se kyA? tU to pratidina zIla va uttaraguNoM kA bheda-prabhedoM sahita cintana kara (120) / he muni! dhyAna se mokSa hotA hai| ataH tuma Artta-raudra dhyAna ko chor3akara dharma va zukla dhyAna ko dhAraNa karo (121) / dravyaliMgI ke dharma va zukla dhyAna nahIM hotA, ataH vaha saMsArarUpa vRkSa ko kATane meM samartha nahIM hai (122) / jisa muni ke mana meM rAgarUpa pavana se rahita dharmarUpI dIpaka jalatA hai, vahI AtmA ko prakAzita karatA hai (123), vahI saMsArarUpI vRkSa ko dhyAnarUpI kulhAr3I se kATatA hai| __ jJAna kA ekAgra honA hI dhyAna hai (125) / dhyAna dvArA karmarUpI vRkSa dagdha ho jAtA hai, jisase saMsArarUpI aMkura utpanna nahIM hotA hai (126), ataH bhAvazramaNa to sukhoM ko prApta kara tIrthaMkara va gaNadhara Adi padoM ko prApta karate haiM; para dravyazramaNa duHkhoM ko hI bhogatA hai| ataH guNa-doSoM ko jAnakara tuma bhAvasahita saMyamI bano (127) / bhAvazramaNa vidyAdharAdi kI RddhiyoM ko nahIM cAhatA, na hI vaha manuSya-devAdi ke sukhoM kI vAMchA karatA hai (130), vaha cAhatA hai ki maiM zIghrAtizIghra Atmahita kara lU~ (131) / he dhIra! jisa prakAra gur3amizrita dUdha ke pIne para bhI sarpa viSarahita nahIM hotA, usI prakAra abhavya jIva jinadharma ke sunane para bhI apanI durmata se AcchAdita buddhi ko nahIM chor3atA (138)! vaha mithyA dharma se yukta rahatA huA mithyA dharma kA pAlana karatA hai, ajJAna tapa karatA hai, jisase durgati ko prApta hotA huA saMsAra meM bhramaNa karatA hai; ataH tujhe 363 matoM ke mArga ko chor3akara jinadharma meM mana lagAnA cAhie (142) / samyagdarzana kI mahimA kA varNana karate hue AcArya kahate haiM ki jisa prakAra loka meM jIvarahita zarIra ko 'zava' kahate haiM, vaise hI samyagdarzana rahita puruSa 'cala zava' hai (143) / zava loka meM apUjya hotA hai aura samyagdarzanarahita puruSa lokottara mArga meM apUjya hotA hai| muni va zrAvaka dharmoM meM samyaktva kI hI vizeSatA hai| jisaprakAra tArAoM ke samUha meM candramA suzobhita hotA hai, pazuoM meM mRgarAja suzobhita hotA hai; usI prakAra jinamArga meM jinabhakti sahita nirmala samyagdarzana se yukta tapa-vratAdi se nirmala jinaliMga suzobhita hotA hai (145) / isa prakAra samyaktva ke guNa va mithyAtva ke doSoM ko jAnakara guNarUpI ratnoM ke sAra mokSamahala kI prathama sIr3hI samyagdarzana ko bhAvapUrvaka dhAraNa karanA cAhie (146-147) /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 __ jisa prakAra kamalinI svabhAva se hI jala se lipta nahIM hotI, usI prakAra samyagdRSTi jIva bhI svabhAva se hI viSaya-kaSAyoM meM lipta nahIM hotA (154) / AcAryadeva kahate haiM ki jo bhAvasahita sampUrNa zIla-saMyamAdi guNoM se yukta haiM, unheM hI hama muni kahate haiN| mithyAtva se malina cittavAle bahuta doSoM ke AvAsa muniveSa dhArI jIva to zrAvaka ke samAna bhI nahIM haiM (155) / jo indriyoM ke damana va kSamArUpI talavAra se kaSAyarUpI prabala zatru kI jItate haiM, cAritrarUpI khaDga se pAparUpI staMbha ko kATate haiM, viSayarUpI viSa ke phaloM se yukta moharUpI vRkSa para car3hI mAyArUpI bela ko jJAnarUpI zastra se pUrNarUpeNa kATate haiM(158); moha, mada, gaurava se rahita aura karuNAbhAva se sahita haiM; ve muni hI vAstavika dhIra-vIra haiM (159) / ve muni hI cakravartI, nArAyaNa, ardhacakrI, deva, gaNadhara Adi ke sukhoM ko aura cAraNa RddhiyoM ko prApta karate haiM tathA sampUrNa zuddhatA hone para ajara, amara, anupama, uttama, atula, siddha sukha ko bhI prApta karate haiM (161) / bhAvapAhuDa kA upasaMhAra karate hue AcAryadeva kahate haiM ki sarvajJadeva kathita isa bhAvapAhuDa ko jo bhavya jIva bhalIbhAMti par3hate haiM, sunate haiM, cintana karate haiM ve avinAzI sukha ke sthAna mokSa ko prApta karate haiM (165) / ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki bhAvapAhuDa meM bhAvaliMga sahita dravyaliMga dhAraNa karane kI preraNA dI gaI hai| prakArAntara se samyagdarzana sahita vrata dhAraNa karane kA upadeza diyA gayA hai| (6) mokSapAhuDa eka sau chaha gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM AtmA kI anantasukhasvarUpa dazA mokSa evaM usakI prApti ke upAyoM kA nirUpaNa hai| isake Arambha meM hI AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA evaM paramAtmA - ina tIna bhedoM kA nirUpaNa karate hue batAyA gayA hai ki bahirAtmapanA heya hai, antarAtmapanA upAdeya hai aura paramAtmapanA parama upAdeya hai (4) / Age baMdha aura mokSa ke kAraNoM kI carcA karate hue kahA gayA hai ki parapadArthoM meM rata AtmA baMdhana ko prApta hotA hai aura parapadArthoM se virata AtmA mukti ko prApta karatA hai (13) / isa prakAra svadravya se sugati aura paradravya se durgati hotI hai - aisA jAnakara he Atman! svadravya meM rati aura paradravya meM virati karo (16) /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 AtmasvabhAva se bhinna strI-putrAdika, dhana-dhAnyAdika sabhI cetana-acetana padArtha 'paradravya' haiM (17) aura inase bhinna jJAnazarIrI, avinAzI nija bhagavAna AtmA svadravya' hai (18) / jo muni paradravyoM se parAnmukha hokara svadravya kA dhyAna karate haiM, ve nirvANa ko prApta karate haiM (19) / ataH jo vyakti saMsArarUpI mahArNava se pAra honA cAhate haiM, unheM apane zuddhAtmA kA dhyAna karanA caahie| AtmArthI munirAja socate haiM ki maiM kisase kyA bAta karU~; kyoMki jo bhI ina A~khoM se dikhAI detA hai, ve saba zarIrAdi se jar3a haiM, mUrtika haiM, acetana haiM, kucha samajhate nahIM haiM aura cetana to svayaM jJAnasvarUpa hai (29) / ___ jo yogI vyavahAra meM sotA hai, vaha apane AtmA ke hita ke kArya meM jAgatA hai aura jo vyavahAra meM jAgatA hai, vaha apane kArya meM sotA hai (31) / isa prakAra jAnakara yogIjana samasta vyavahAra ko tyAgakara AtmA kA dhyAna karate haiM (32) / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra kI paribhASA batAte hue AcAryadeva kahate haiM ki jo jAne so jJAna; jo dekhe so darzana aura puNya aura pApa kA parihAra hI cAritra hai athavA tattvaruci samyagdarzana, tattva kA grahaNa samyagjJAna evaM puNya-pApa kA parihAra samyakcAritra hai| ___ taparahita jJAna aura jJAnarahita tapa - donoM hI akArya haiM, kisI kAma ke nahIM haiM, kyoMki mukti to jJAnapUrvaka tapa se hotI hai (59) / dhyAna hI sarvotkRSTa tapa hai, para jJAnadhyAna se bhraSTa kucha sAdhujana kahate haiM ki isa kAla meM dhyAna nahIM hotA (73), para yaha ThIka nahIM hai; kyoMki Aja bhI samyagdarzana, jJAna, cAritra ke dhanI sAdhujana AtmA kA dhyAna kara laukAntika devapane ko prApta hote haiM aura vahA~ se cayakara AgAmI bhava meM nirvANa kI prApti karate haiM (77) / para jinakI buddhi pApakarma se mohita hai, ve jinendradeva tIrthaMkara kA liMga (veSa) dhAraNa karake bhI pApa karate haiM; ve pApI mokSamArga se cyuta hI haiM (78) / nizcayatapa kA abhiprAya yaha hai ki jo yogI apanI AtmA meM acchI taraha lIna ho jAtA hai, vaha nirmalacAritra yogI avazya nirvANa kI prApti karatA hai (83) / isa prakAra munidharma kA vistRta varNana kara zrAvakadharma kI carcA karate hue sabase pahale nirmala samyagdarzana ko dhAraNa karane kI preraNA dete haiM (86) / kahate haiM ki adhika kahane se kyA lAbha hai? mAtra itanA jAna lo ki Aja taka bhUtakAla meM jitane siddha hue haiM aura bhaviSyakAla meM bhI jitane siddha hoMge, vaha saba samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai (88) /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 jaina vidyA 26 Age kahate haiM ki jinhoMne sarvasiddhi karane vAle samyaktva ko svapna meM bhI malina nahIM kiyA hai, ve hI dhanya haiM, ve hI kRtArtha haiM, ve hI zUravIra haiM aura ve hI paMDita haiM (89) / anta meM mokSapAhuDa kA upasaMhAra karate hue AcArya kahate haiM ki sabase uttama padArtha nija zuddhAtmA hI hai, jo isI deha meM raha rahA hai| arahaMtAdi paMcaparameSThi bhI nijAtmA meM hI rata haiM aura samyagdarzana, jJAna aura cAritra bhI isI AtmA kI avasthAe~ haiM; ataH mujhe to eka AtmA kA hI zaraNa hai (105) / isa prakAra isa adhikAra meM mokSa aura mokSamArga kI carcA karate hue svadravya meM rati karane kA upadeza diyA gayA hai tathA tattvaruci ko samyagdarzana, tattvagrahaNa ko samyagjJAna evaM puNya-pApa ke parihAra ko samyakcAritra kahA gayA hai| anta meM ekamAtra nija bhagavAna AtmA kI hI zaraNa meM jAne kI pAvana preraNA dI gaI hai| isa adhikAra meM samAgata kucha mahatvapUrNa sUktiyA~ isa prakAra haiM 1 1. AdasahAve surao joI so lahai NivvANaM- AtmasvabhAva meM surata yogI nirvANa kA lAbha prApta karatA hai| (12) 2. paradavvAdo duggar3a savvAdo hu suggaI hoI - paradravya ke Azraya se durgati hotI hai aura svadravya ke Azraya se sugati hotI hai| (16) 3. tamhA AdA hu me saraNaM- isalie mujhe eka AtmA kI hI zaraNa hai| (105) 4. jo sutto vavahAre so joI jaggae sakajjami / jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje / / 31 / / yogI vyavahAra meM sotA hai, vaha apane svarUpa kI sAdhanA ke kAma meM jAgatA hai| aura jo vyavahAra meM jAgatA hai, vaha apane kAma meM sotA hai| 5. kiM bahuNA bhaNieNaM je siddhA NaravarA gae kAle / sijjhihahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM / / 88 / / adhika kahane se kyA lAbha hai, itanA samajha lo ki Aja taka jo jIva siddha hue haiM aura bhaviSyakAla meM hoMge, vaha saba samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 (7) liMgapAhuDa bAIsa gAthAoM ke isa liMgapAhuDa meM jinaliMga kA svarUpa spaSTa karate hue jinaliMga dhAraNa karanevAloM ko apane AcaraNa aura bhAvoM kI sa~bhAla ke prati sartaka kiyA gayA hai| AraMbha meM hI AcArya kahate haiM ki dharmAtmA ke liMga (nagnaM digambara sAdhu veSa) to hotA hai, kintu liMga dhAraNa kara lene mAtra se dharma kI prApti nahIM ho jaatii| isalie he bhavyajIvo! bhAvarUpa dharma ko pahicAno, akele liMga (veSa) se kucha honevAlA nahIM hai (2) / _ Age calakara aneka gAthAoM meM bar3e hI kaThora zabdoM meM kahA gayA hai ki pApa se mohita hai buddhi jinakI, aise kucha loga jinaliMga ko dhAraNa karake usakI ha~sI karAte haiN| nirgrantha liMga dhAraNa karake bhI jo sAdhu parigraha kA saMgraha karate haiM, usakI rakSA karate haiM, usakA citavana karate haiM; ve nagna hokara bhI sacce zramaNa nahIM haiM, ajJAnI haiM, pazu haiN| isIprakAra nagnaveSa dhAraNa karake bhI jo bhojana meM gaddhatA rakhate haiM, AhAra ke nimitta daur3ate haiM, kalaha karate haiM, IrSyA karate haiM, manamAnA sote haiM, daur3ate hue calate haiM, uchalate haiM, ityAdi asatkriyAoM meM pravRtta hote haiM ve muni to haiM hI nahIM, manuSya bhI nahIM Age calakara phira likhate haiM ki jo muni dIkSArahita gRhasthoM meM aura dIkSita ziSyoM meM bahuta sneha rakhate haiM, muniyoM ke yogya kriyA aura guruoM kI vinaya se rahita hote . haiM ve bhI zramaNa nahIM haiN| anta meM AcArya kahate haiM ki isa liMgapAhuDa meM vyakta bhAvoM ko jAnakara jo muni doSoM se bacakara saccA liMga dhAraNa karate haiM, ve mukti pAte haiN| (8) zIlapAhuDa zIlapAhuDa kI viSayavastu ko spaSTa karate hue zIlapAhuDa ke anta meM vacanikAkAra paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - "zIla nAma svabhAva kA hai, AtmA kA svabhAva zuddha jJAna-darzanamayI cetanAsvarUpa hai, vaha anAdi karma ke saMyoga se vibhAvarUpa pariNamatA hai| isake vizeSa mithyAtva-kaSAya Adi aneka haiM, inako rAga-dveSa-moha bhI kahate haiN| inake bheda saMkSepa meM caurAsI lAkha kie haiM, vistAra se asaMkhya-ananta hote haiM, inako kuzIla kahate haiN| inake abhAvarUpa saMkSepa se
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 _15 caurAsI lAkha uttaraguNa haiM, inheM zIla kahate haiN| yaha to sAmAnya paradravya ke saMbaMdha kI apekSA zIla-kuzIla kA artha hai aura prasiddha vyavahAra kI apekSA strI-puruSa ke saMga kI apekSA kuzIla ke aThAraha hajAra bheda kahe haiN| inake abhAvarUpa aThAraha hajAra zIla ke bheda haiN|" vAstava meM samyagdarzana-jJAna-cAritra hI zIla hai, inakI ekatA hI mokSamArga hai| ataH zIla ko spaSTa karate hue kahate haiM - NANaM carittahINaM liMgaggahaNaM ca dNsnnvihuunnN| saMjamahINo ya tavo jai carai NiratthayaM svv||5|| NANaM carittasuddhaM liMgaggahaNaM ca dNsnnvisuddhN| saMjamasahidoya tavo thoo vi mahAphalo hoi||6|| - cAritrahIna jJAna nirarthaka hai, samyagdarzanarahita liMgagrahaNa arthAt nagna digambara dIkSA lenA nirarthaka hai aura saMyama binA tapa nirarthaka hai| yadi koI cAritrasahita jJAna dhAraNa karatA hai, samyagdarzanasahita liMga grahaNa karatA hai aura saMyamasahita tapazcaraNa karatA hai to alpa kA bhI mahAphala prApta karatA hai|' Age AcArya kahate haiM ki samyagdarzanasahita jJAna, cAritra, tapa kA AcaraNa karanevAle munirAja nizcita rUpa se nirvANa kI prApti karate haiN| jIvadayA, indriyoM kA damana, satya, acaurya, brahmacarya, santoSa, samyagdarzana, jJAna, tapa- ye zIla ke hI parivAra haiM (19) / viSa ke bhakSaNa se to jIva ekabAra hI maraNa ko prApta hotA hai, kintu viSayarUpa viSa (kuzIla) ke sevana se anantabAra janma-maraNa dhAraNa karane par3ate haiN| zIla binA akele jAna lene mAtra se yadi mokSa hotA hai to dazapUrvo kA jJAna jisako thA, aisA rudra naraka kyoM gayA (31)? adhika kyA kaheM, itanA samajha lenA ki jJAnasahita zIla hI mukti kA kAraNa hai| anta meM AcAryadeva kahate haiM - jiNavayaNagahidasArA viSayavirattA tavodhaNA dhiiraa| __ _ sIlasalileNa bahAdA te siddhAlayasuhaM jNti||38|| . - jinhoMne jinavacanoM ke sAra ko grahaNa kara liyA hai aura jo viSayoM se virakta ho gaye haiM, jinake tapa hI dhana hai aura jo dhIra haiM tathA jo zIlarUpI jala se snAna karake zuddha hue haiM, ve munirAja siddhAlaya ke sukhoM ko prApta karate haiN|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 isa prakAra isa adhikAra meM samyagdarzana-jJAnasahita zIla kI mahimA batAI hai, use hI mokSa kA kAraNa batAyA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki sampUrNa aSTapAhuDa zramaNoM meM samAgata yA saMbhAvita zithilAcAra ke viruddha eka samartha AcArya kA sazakta adhyAdeza hai, jisameM samyagdarzana para to sarvAdhika bala diyA gayA hai, sAtha meM zramaNoM ke saMyamAcaraNa ke niraticAra pAlana para bhI paryApta prakAza DAlA gayA hai, zramaNoM ko paga-paga para satarka kiyA gayA hai| samyagdarzana rahita saMyama dhAraNa kara lene para saMyamAcaraNa meM zithilatA anivArya hai| samyagdarzana rahita zithila zramaNa svayaM ko to saMsArasAgara meM Dubote hI haiM, sAtha hI anuyAyiyoM ko bhI le DUbate haiM tathA nirmala digambara jinadharma ko bhI kalaMkita karate haiM, badanAma karate haiN| isa prakAra ve loga AtmadrohI hone ke sAtha-sAtha dharmadrohI bhI haiM - isa bAta kA ahasAsa AcArya kundakunda ko gaharAI se thaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne isa prakAra kI pravRttiyoM kA aSTapAhuDa meM bar3I kaThoratA se niSedha kiyA hai| AcArya kundakunda ke hama sabhI anuyAyiyoM kA yaha pAvana kartavya hai ki unake dvArA nirdezita mArga para hama svayaM to caleM hI, jagata ko bhI unake dvArA pratipAdita sanmArga se paricita karAyeM, calane kI pAvana preraNA deM - isI maMgala kAmanA ke sAtha isa upakrama se virAma letA huuN| - zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura-15 (rAja.)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 aSTapAhaDoM kA kAvyazAstrIya adhyayana . - DaoN. udayacandra jaina hideNa saha sAhiccaM, bhaavpp-bhaavbNdhgN| sahattha-sahidaM kavvaM, appANaMda visuddhgN|| bhAva samanvita, bhAva prabandha yadi Atmahita ke sAtha zabda aura artha ke kAvya nizcita rUpa se AtmA kI vizuddhatA ko darzAte haiM to prajJAtmA AnaMdarUpa bhI pradAna karatA hai| prajJAtmA kA Ananda AtmA ke vizuddha bhAvoM meM hai| ve bhAva siddha amRtatva-dAyaka bhI hote haiN| sUtrArtha ke manISi heya-upAdeya tattva ko jAnate haiN| AcArya kundakunda aise hI prajJA manISi haiM jinhoMne sadRSTi dI hai, ve svayaM 'suttapAhuDa' kI prathama gAthA meM kahate haiM - suttatthamaggaNatthaM savaNA sAhaMti paramatthaM / - isa jagata meM jitane bhI sadRSTi yukta zramaNa hote haiM ve sUtra-artha, Agama vacana ke artha anveSaNa se paramArtha ko siddha karate haiN| sUtra ke artha aura pada sahita puruSa saMsAra meM sthita hotA huA bhI apane AtmA ke pratyakSa se saMsAra ko hI naSTa kara dete haiN| AcArya kundakunda eka aise hI paramAgama ke racanAkAra haiM jinake kAvya 'pAhuDa' rUpa meM prasiddha haiN| 'pAhuDa' siddhAnta ke upahAra haiM, siddhAnta ke svarUpa kA pratipAdana karanevAle kAvya haiN| inake paJcAstikAya nAmaka paramAgama meM jahA~ samyaktva kA sAra hai, vahIM para syAdvAda kI bhaMga-dRSTi bhI hai| jIva, ajIva, puNya-pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa ina nau padArthoM kI sAragarbhita vivecanA hai| samayasAra meM cAritra, darzana aura jJAna meM sthita jIva ko 'svasamayavAlA' kahA hai tathA pudgala karma pradeza meM sthita jIva ko 'parasamayavAlA' kahA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jainavidyA 26 paramArtha meM svasamaya aura vyavahAra meM parasamaya hotA hai| samao savvattha suMdaro loe (samayasAra3) arthAt isa saMsAra meM samaya-vizuddha AtmaciMtana sarvatra prazaMsanIya hotA hai| 'samayasAra pAhuDa' ke sabhI adhikAra zuddhAtma ke sumeru ke kUTa haiN| jJAna, jJeya aura cAritra ke dArzanika vizleSaNavAle 'pravacanasAra pAhuDa' meM yathArtha AtmasvarUpa kA sAkSAtkAra hai| 'niyamasAra pAhuDa' meM adhyAtma ke mArga para ArUr3ha zramaNoM ke lie SaTAvazyaka karma kI vizuddhi kA Aloka hai| aTThapAhuDa aura unakA kAvyAtmaka mUlyAMkana - AcArya kundakunda ne vividha pakSa yukta pAhuDa granthoM kI racanA kI hai| ve sabhI adhyAtma jagata meM 'aTThapAhuDa' nAma se nahIM, apitu 'pAhuDa' nAma se jAne jAte haiN| 'aTThapAhuDa' meM dasaNapAhuDa, suttapAhuDa, cAritrapAhuDa, bohapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokkhapAhuDa, liMgapAhuDa aura sIlaguNapAhuDa (sIlapAhuDa) ye ATha pAhuDa nAma ke anusAra apane-apane viSaya kI vizuddha AtmasvarUpa kI dRSTi ko dikhalAte haiN| inameM bhAva, gati, laya, kavitva zakti, oja, prasAda evaM mAdhurya guNa, zabda aura artha kI gaMbhIratA tathA ramaNIya artha kI sajIvatA hai| ye sabhI pAhuDa gAhA' (gAthA) chaMda meM nibaddha haiN| inameM anuSTupa, gAhU, viggAhA, vipulA Adi chaMda bhI aTThapAhuDa granthoM meM chanda - caraNoM, varNoM evaM mAtrAoM ke AkarSaka bandhana se kAvya meM pravAha, saundarya aura geyatA A jAtI hai| jise sunane-par3hane se madhura saMgIta jaisA Ananda prApta hotA hai| AcArya kundakunda / ke chanda-prabandhana meM saMsAra rokane kI kalA hai| inake prabandhana meM saMsAra ke bandhana kahe jAnevAle rAga, dveSa evaM moha ko sthAna nahIM hai| inake kAvya kI padyAtmaka vidhA meM samatva hai, samabhAva hai aura adhyAtma rasa kI surasaritA ke vizuddhatama jala kI anaMta kallole haiM, jo ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta zakti ke kIrtana se 'appA me paramappA' kA pATha par3hA jAtI haiN| yahI detI hai vizuddha pariNAmoM kI gati, vItarAgatA kI anupama pragati aura sarvajJa patha kI mti| inakI gAthAe~ jo bhI gAtA hai vaha pAtA hai siMha-sama nirbhaya vRtti| kundakunda ke pAhuDa granthoM meM mUlataH kahane ke lie to gAthA chanda hai, para ve kaI prakAra kI haiN| gAthA - paDhama bAraha mattA, bIe aTThArahehiM sNjuttaa| . jaha par3hamaM taha tIaM, daha paMca vihUsiyA gaahaa||54|| prAkRta paiMgalam
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 - jisake prathama caraNa meM 12, dvitIya meM 18 mAtrAe~ hoM, jo prathama meM hai vahI tRtIya meM ho aura cauthe caraNa meM 15 mAtrAe~ hoM vaha gAthA chanda hai| isa prakAra gAthA chaMda meM 57 mAtrAe~ hotI haiN| nimna ullekha se yaha spaSTa hotA hai| 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 12+18= 30 daMsaNamUlo dhammo, 27 ' ' ' / / ' ' = 12, ' / / ' ' / ' ' ' = 15 = 57 gAthA bheda - prAkRta paiMgalam (60-61) meM gAthA ke sattAIsa bheda kahe gae haiM, jo AcArya kundakunda ke aTThapAhuDa meM prAyaH vidyamAna haiM - '|| ' ' ' ' = 12, taMdU sakaNNe, gAhA lacchI riddhi buddhi savvAe gAhAe sattA vaNNAi hoMti attaaiN| puvvaddhammi a tIsA, sattAIsA paraddhammi / / lajjA vijjA khamA dehI gorI dhAI (dhatti) cuNNA chAyA kaMti 12+15=27 uvaiTTho / / '' / / / '| ' ' ' = 18 = 30 daMsaNahINo Na vaMdivvo ||2|| mahAmAyA kitti guru 2 2 2 2 2 2 2 2 2 27 26 25 24 23 22 21 20 30+27= 57 maatraaeN| yathA jiNavarehiM sissANaM / 19 18 17 16 15 14 lahu 3 5 7 9 11 13 15 17 2 2 2 2 2 2 19 21 23 25 27 - 29 akkhara PS PS PS PS w w w w w w w w w 3 30 31 32 33 34 36 38 39 40 41 42 19 43
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 15. siddhi 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. mANiNI 25. 26. 27. rAmA gAhiNI vissA vAsiyA sohA hariNI cakkI sArasI ku siMhI haMsiA 15 guru 27 laghu, 42 akssr| 32 = 13 cuNNA kaMti dhattI 12 - 11 10 9 - 8 7 6 5 mahAmAyA - - paMcadahaguru sattAIsa lahu tti akkhara viyAlIsA / 4 3 47 49 51 54 53 55 1 55 56 1. daMsaNapAhuDa - isa pAhuDa meM 36 gAthAe~ haiM, jisameM kaMti, cuNNA, dhattI, gorI, dehI, khamA, vijjA, siddhi Adi gAthAe~ haiN| 2 31 33 35 37 39 41 3 435 43 siddhi terasa digghakkharA ya, igatIsa lahu cavvAlIsakkharA / guru laghu akSara 18 21 39 16 25 41 19 19 38 jainavidyA 26 44 45 46 (daM.pA. 1) (daM.pA. 6) (daM.pA. 7) 7 8 9 15 47 48 cadusaTThicamarasahido cadutIsahi aisaehiM saMjuttA / aNavara bahusattahio, kammakkhaya kaarnnnnimitto|| 29 / / daM.pA. 49 50 52 53
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 21 13 35 gorI - 20 1 7 37 (daM.pA. 13,14) dehI - 21 15 36 (daM.pA. 18) khamA - 22 (daM.pA. 8,13,19,24) vijjA - 23 11 34 2. suttapAhuDa - isa pAhuDa meM 27 gAthAe~ haiN| jisameM kitti, cuNNA, kaMti, dhattI, gorI, dehI evaM khamA kA bhI prayoga hai| khamA kA udAharaNa dekhie - icchAyAramahatthaM, suttaThio jo ha chaMDae kmm| ThANe Thiya sammattaM paraloya suhaMkaro hoii||14|| su.pA. vijjA - cittAsohi Na tesiM, DhillaM bhAvaM tahA shaavenn| vijjadi mAsA tesiM, itthIsu Na saMkayA jhaannN||26|| su.pA. 3. cArittapAhuDa - isa pAhuDa meM 45 gAthAe~ haiN| buddhi, lajjA, vijjA, khamA, dehI, gorI, dhattI, cuNNA, chAyA, kaMti, mahAmAyA Adi gAthAoM kA prayoga hai| yathA - buddhi gAthA dekheM - NANaM daMsaNasammaM, cArittaM sohikAraNaM tesiN| _mokkhArAhaNaheDaM, cArittaM pAhuDaM vocche / / 2 / / cA.pA. cAritta pAhuDa meM vipulA chanda kA bhI prayoga hai - mahilAloyaNa - puvvarai - saraNa - saMsatta vasahi vikhaahiN| puTThiyarasehiM virao bhAvaNa paMcAvi turiymmi||35|| cA.pA. capalA - pavvajja saMgacAe payaTTa sutave susaMjame bhaave| hoi suvisuddhajhANaM, Nimmohe vIyarAyatte / / 16 / cA.pA. pavvajja saMgacAe payaTTa - isameM cAra gaNa haiN| dvitIya aura caturtha gaNa meM jagaNa (II) hone se capalA gAhA hai| mukhacapalA - isameM cAra gaNa hote haiN| dvitIya aura caturtha jagaNa (151) yukta hote haiN| isake pazcAt yadi gAthA kI taraha hI dUsarA bhAga ho vahA~ mukhacapalA gAhA hai| yathA - ucchAha - bhAvaNAsaM pasaMsasevA sudaMsaNe sddhaa| Na jahadi jiNasammattaM, kuvvaMtoNANamaggeNa / / 14 / cA.pA.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 ucchAha bhAvaNAsaM - pasaMsa - isameM dvitIya caturtha gaNa jagaNa haiM aura samasta pada / '| / '| sAmAnya gAthA kI taraha haiN| 22 jaghanacapalA gAhA - isakA prathama evaM dvitIya caraNa gAthA yukta ho aura tRtIya evaM caturtha caraNa meM dvitIya aura caturtha gaNa jagaNa (ISI) se samanvita ho| 4. boha pAhuDa - isa pAhuDa meM 61 gAthAe~ haiN| unameM lajjA, vijjA, khamA, dehI, gaurI, dhattI, cuNNA, chAyA, kaMti, mahAmAyA, kitti Adi gAthAe~ haiM / dekheM lajjA gAhA kA udAharaNa NiggaMthA NissaMgA, NimmANAsA arAya NiddosA / NimmamaNirahaMkArA, pavvajjA erisA bhaNiyA / / 49 / / bo. pA. 5. bhAva pAhuDa - isa pAhuDa meM 164 gAthAe~ haiN| unameM lajjA, vijjA, khamA, dehI, gorI, dhattI, cuNNA, chAyA, kaMti Adi kaI gAthAe~ haiN| vipulA kA prayoga 25, 27, 35, 42, 124 gAthAoM meM hai| isameM anuSTupa chaMda kA bhI prayoga huA hai| anuSTupa - aTThakkhara susaMjuttA pNcmlhu-chttttgguu|| anuSTupa chaMda meM ATha-ATha akSara hote haiN| paMcama laghu, chaThA guru ke hone para prathama caraNa meM aMtima guru hote haiM aura dvitIya caraNa ke aMta meM dIrgha hrasva-dIrgha (SIS) hotA hai| yathA - ego me sassado appA, NANa - daMsaNa - lakkhaNo / SSS SIS SS '| SIS SIS sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga SSS SIS SS SS ' ' / gAhU - puvvaddhe uttaddhe sattaggala matta vIsAi~ / - lakkhaNA / 159 / / bhA.pA. SIS chaTTamagaNa paamajjhe gAhU meruvva jualAI 111 / 521 1 prA. pai. gaNa do laghu (meru) rUpa ho| yathA - jisake pUrvArddha evaM uttarArdha meM 27-27 mAtrAe~ hoM tathA donoM ardhAliyoM kA chaThA NavavihabaMbhaM payaDahi, abbaMbhaM dasavihaM pamottUNa | mehuNa - saNNAsatto bhamiosi bhavaNNave bhIme / / 98 / / bhA.pA.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 23 6. mokkha pAhuDa - isa pAhuDa meM 106 gAthAe~ haiN| isameM vijjA, khamA, dehI, gorI, dhattI, cuNNA, chAyA, kaMti Adi gAthAe~ haiN| isake atirikta capalA, vipulA, uggAhA, gAhU evaM anuSTupa chaMda bhI haiN| dekheM anuSTupa - jaM mayA dissade rUvaM taM Na jANAdi svvhaa| jANagaM dissade NaMtaM tamhA jaMpemi keNa hN||29|| mo.pA. gAhU - jo sutto vavahAre, so joI jaggade skjjmmi| jo jaggadi vavahAre, so sutto appaNe kjje||31|| mo.pA. gorI - 20 guru 17 laghu aura 37 akSara - viMsa guru lahu sattaraha, sattatiMsa dakkharA gorI gaahaa| yathA - evaM jiNapaNNattaM, mokkhassa ya pAhuDaM subhttiie| . jo paDhadi suNadi bhAvadi, so pAvai sAsayaM sokkhN||106|| mo.pA. 7. liMgapAhuDa - isa pAhuDa meM 22 gAthAe~ haiM, jinameM lajjA, vijjA, khamma, dehI, gorI, dhattI, cuNNA, chAyA, kaMti Adi ke lakSaNa haiN| isameM gAhU kA bhI prayoga hai| yathA - pAvopahadibhAvo sevadi ya, abaMbhu liNgiruuvenn| so pAvAmohidamadI, hiMDadi sNsaar-kaaNtaare||7|| li.pA. 8. sIlapAhuDa - isa pAhuDa meM 40 gAthAe~ haiM, jinameM lajjA, vijjA, khamma, dehI, gorI, dhattI, cuNNA, chAyA, kaMti, mahAmAyA Adi gAthAoM ke prayoga haiN| isameM vipulA (16,22,34) chaMda bhI hai| chAyA kA udAharaNa dekhie - jiNavayaNa-gahidasArA, visayavirattA tapodhaNA dhiiraa| sIla-salileNa NhAdA, te sihAlaya-suhaM jNti||38|| sattaraha gubhijudA, tevIsalahu tti akkhara caaliisaa| 17 guru 23 laghu aura 40 akSara yukta chaayaa| aTTapAhaDoM meM rasa paripAka - AcArya kundakunda-racita pAhuDoM meM zAntarasa kI pramukhatA hai| isake atirikta adhyAtma ke ina pAhuDoM meM hAsya, karuNa, vIbhatsa, zRMgAra, vIra, raudra Adi rasoM kA prayoga bhI hai| rasa, Ananda aura hita vastu tatva kI anubhUti hai| rasa sukha kI ora bhI le jAtA hai| AcArya kundakunda ke pAhuDoM meM anubhUti-parama anubhUti, paramArtha anubhUti yA vizuddha pariNAma kI anubhUti Abhyantara cetanA kA prANa kahA jAtA hai| rasa Atma sthita bhAvoM ko abhivyakta
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 karatA hai| satkAvya AnandadAyI hotA hai, yadi vahI kAvya AdhyAtmika vicAroM se paripUrNa ho to vairAgya avazya hI utpanna kregaa| saMsAra se virakti AtmAnubhUti kI abhivyakti meM avazya hotA hai| 24 zRMgAra rasa zRMgAra rasa meM saMyoga aura viyoga donoM hI pakSa hote haiN| AcArya kundakunda ke pAhuDoM meM zRMgAra rasa kA kahIM-kahIM para hI prayoga huA hai - vaTTe yakhaMDesu ya bha ya visAlesu aMgesu / aMgesu ya pappe ya savvesu ya uttamaM sIlaM / / 25 / / zI. pA. hAsya rasa karuNa rasa raudra rasa - dhAvadi piMDaNimittaM, kalahaM kAUNa bhuMjade piMDaM / avaruparUI saMto, jiNamaggi Na hodi so samaNo / / 13 / / li.pA. vRddhAvasthA kA dayanIya citra dekhie - savve vi ya parihINA rUvavirUvA vi vadidasuvayA vi / / 18 / / zI.pA. - bhavasAyare aNaMte, chiNNujjhiya kesa - Naha - raNAlaTThI / puJjadi jadi ko vijae, havadi ya girisamadhiyA rAsI / / 20 / / bhA. pA bhayAnaka rasa adbhuta rasa - vIbhatsa rasa - ekkekkoMgulivAhI, chaNNavadI hoMti jANa maNuyANaM / avasese ya sarIre royA bhaNa kittiyA bhINayA / / 37 / / bhA.pA. bhAva pAhuDa kI gAthA 17 se 29 isa rasa ko vyakta karatI hai| asuIvIhatthehi ya kalimalabahulAhi gabbhavasahIhi / vasiosi ciraM kAlaM aNeyajaNaNINa muNipavara / / 17 / / bhA.pA. - paDidesa - samaya- poggala - Auga - pariNAma - NAma - kAlaTTha / gahiujjhiyAiM bahuso anaMtabhavasAyare jIvo ||35 / / bhA.pA. zAnta rasa AcArya kundakunda adhyAtma ke zikhara para sthita samasta janasamUha ko zAnta rasa kA AsvAdana karAte haiN| sabhI pAhuDoM meM isake aneka prakAra haiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 25 sammatta-NANaM-dasaNa-bala-vIriya-vaDmANa je svve| kali-kalusa-pAvarahiyA varaNANI hoMti airenn||6|| daM.pA. isameM caturvidha samyaktva ke AdhAra para utkRSTa jJAnI ke jJAna rUpa zAnta bhAva ko darzAyA hai| sukharUpa zAnta rasa ke lie suttapAhuDa grantha kI paMktiyA~ dekhI jA sakatI haiM icchAyAramahatthaM suttaThiNo jo ha chaMDae kmm||14|| sutta pA. vAtsalya rasa - ucchAha-bhAvaNAsaM pasaMsasevA sudaMsaNe sddhaa| Na jahadi jiNasammattaM, kuvvaMto nnaannmggenn||14|| cA.pA. aTTapAhaDoM meM alaMkAra - zabda aura artha sahita kAvya meM AvazyakatAnusAra saundarya ke upakaraNa bhI A jAte haiN| adhyAtma kSetra meM alaMkaraNa svAnubhUti ko utpanna karate haiN| ye Abhyantara rasAsvAda ko utpanna kara utsAha, bhAvanA, sevA, zraddhA, vairAgya, bhakti evaM atizaya, anupama guNoM kI ora le jAte haiN| AcArya ke pAhuDa caritra pradhAna nahIM haiM, ve svayaM vizuddha bhAvoM se yukta mUlottara guNI vizuddhatA, vItarAgatA, jJAyaka bhAva, samatva evaM ratnatraya ke Azrama ko dikhalAte haiN| ve rUpaka, upamA, yamaka, zleSa, dRSTAnta, udAharaNa utprekSA, svAbhAvokti, samAsokti, anyokti, atizayokti, dIpaka Adi alaMkAroM ko rakhate nahIM, apitu svayaM hI kAvya gati meM A jAte haiN| AcAryazrI ke kAvyoM meM anuprAsa, upamA, rUpaka, dRSTAnta evaM udAharaNoM kI bAhulatA hai| anuprAsa alaMkAra - sadda sammaM ca vesamma, aNuppAse surassa jo jahA~ para zabda-sAmya aura svara kI vaiSamyatA hotI hai vahA~ anuprAsa hotA hai| antyAnuprAsa AcArya ke sabhI pAhuDoM meM hai| sammatta-salila-pavaho, NiccaM hiyae pavaTTade jss| kammaM vAluyavaraNaM, baMdhucciya NAsade tss||7|| daM.pA. isake dvitIya caraNa ke jassa aura caturtha caraNa ke 'tassa' meM antyAnuprAsa hai| varNoM kI AvRtti yA sAmyatA pratyeka pAhuDa meM hai| dasaNabhaTTA bhaTTA, daMsaNabhaTTassa Natthi nnivvaannN| sijhaMti cariyabhaTTA, daMsaNabhaTTA Na sijhNti||3|| daM.pA. ceiyabaMdha mokkhaM dukkhaM sukkhaM ca appayaM tss| ceiharaM jiNamagge, chakkAya hiyakaraM bhnniyN||9|| bo.pA.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 yamaka alaMkAra - yamaka alaMkAra mAdhuryamaya vAtAvaraNa ko upasthita karatA hai| jahA~ para eka taraha ke do zabda hote haiM, parantu unake artha alaga-alaga hote haiM - appA appamma rado / / 31 / / bhA.pA. 26 yahA~ para appA kA artha svayaM hai aura dUsare 'appammi' kA artha hai AtmA meM arthAt apane Apa jo AtmA meM rata hotA hai usI ko samyaktva hotA hai| bhaMjasu iMdiyaseNaM bhaMjasu maNo makkaDaM payatteNa // 90 / / bhA.pA. yahA~ 'bhaMja' kriyA kA do bAra prayoga huA hai jisameM prathama 'bhaMja' kriyA nAza karane / tor3ane ke artha meM hai| dvitIya 'bhaMja' vaza meM karane / AdhIna karane ke artha meM hai| zleSa alaMkAra - eka zabda ke do yA do se adhika artha hote haiM suttammi jaM sudiTTha, Airiya-paraMpareNa maggeNa / NAdUNa duviha suttaM, vaTTadi sivamagga jo bhavvo / / 2 / / su.pA. 'sUtra' siddhAnta/Agama/pravacana bhI artha hai, sutta - zrutta bhI artha hai, sutta - sUtra -dhAgADorI bhI artha hai| suttapAhuDa kI tRtIya gAthA meM isakA pUrNa spaSTIkaraNa svataH hI pAThaka yA zrotA ko prApta ho jAtA hai| suttammi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kuNadi / sUI jahA asuttA, NAsadi sutte sahA No vi / / 3 / / su.pA. isameM zleSa, yamaka aura udAharaNa tIna alaMkAra ke sAtha mAnavIya alaMkaraNa bhI hai| upamA alaMkAra - sAhamma-uvamA yA jahA~ sAdRzyatA dikhalAI jAe vahA~ upamA alaMkAra hotA hai| bhavasAyare anaMte chiNNujjhiya - kesa - NaharaNAlaTThI / puMjadi jadi ko vijae, havadi ya girisamadhiyA rAsI / / 2011 bhA.pA. anaMta saMsAra ke samUha ko meru parvata ke samAna kahA hai| rUpaka alaMkAra - uvamANuvameyamhi bhede jAde abheda go| atyanta sAmya ke kAraNa upamAna aura upameya meM bheda hone para bhI abheda ho vahA~ rUpaka alaMkAra hotA hai| yathA -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 27 ma jaha visayaluddha visado, taha thAvara jaMgamANa ghoraannaaN| savvesi pi viNAsadi, visayavisaM dAruNaM hodi||21|| zI.pA. isameM indriya viSayoM ko viSayarUpI viSa kahA hai| isa gAthA meM udAharaNa ke sAtha-sAtha anuprAsa evaM rUpaka alaMkAra bhI hai| dRSTAnta alaMkAra - AcArya kundakunda ke pAhuDoM meM nIti tattva kI bahulatA hai, isalie upamAna vAkya aura upameya vAkya bimba-pratibimba bhAva hone para dRSTAnta alaMkAra kA prayoga ho gyaa| biMba ca paDibiMba ca dihate pridissde| yathA - dehAdicattasaMgo, mANakasAeNa kalusio dhiir| attAvaNeNa jAdo, bAhubalI kittiyaM kaalN||44|| bhA.pA. yahA~ mAna kaSAya ke kAraNa meM bAhubalI kA dRSTAnta hai, nidAna ke lie madhupiMga kA - mahupiMgo NAma muNI dehaahaaraadicttvaavaaro||45|| bhA.pA. dUsarA dRSTAnta vaziSTha muni kA diyA gayA hai - . aNNaM ca vsittttmunnii| bAhu nAmaka muni doSa ke kAraNa daNDaka nagara ko jalA dete haiM, jisake pariNAmasvarUpa ve raurava nAmaka naraka ko prApta hue (49 bhaa.paa.)| vizuddha bhAvavAle zivabhUti muni kA dRSTAnta (53), dvaipAyana ratnatraya meM bhraSTa hone para anaMtasaMsAra ko prApta hue (50) / vizuddha pariNAma zivakumAra muni yuvatijanoM se parivRta hokara bhI saMsAra-sAgara se pAra hue (51 bhaa.paa.)| aise anekAneka dRSTAnta bhAvapAhuDa meM haiN| mokSapAhuDa meM suhAge kA dRSTAnta hai| (mo.pA. 24) utprekSA alaMkAra - saMbhAvaNA hi uvvekhe- sambhAvanA jahA~ hotI hai vahA~ utprekSA hai| puriso vi jo sasutto, Na viNAsadi so gado vi sNsaare| sacceyaNa paccakkhaM, NAsadi taM so adissamANo vi||4| su.pA. arthAntaranyAsa alaMkAra - sAmaNNaM vA viseso vA sAdhammedara atthe| atyaMtara NiyAso tu taM annnn-annnn-ruve|| jahA~ sAmAnya yA vizeSa sAdharma yA vaidharma yukta prastuta hotI hai vahA~ arthAntaranyAsa hotA hai| aSTapAhuDoM meM isa taraha ke bhI prayoga haiN| yathA -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jainavidyA 26 je daMsaNesu bhaTThA, pAe pADaMti dsnndhraannN| __te hoMti lullamUA, bohI puNa dullahA tesiN||12|| daM.pA. samyagdarzana se bhraSTa ko lUle-gUMge isalie kahA kyoMki ve gatihIna evaM zabda se rahita hote haiN| jaise unheM ratnatraya durlabha hotA hai vaise hI samyagdarzana se bhraSTa jIva ko hotA hai| aTThapAhuDa meM guNa - ___ guNayade ukkiTTo hodi ti guNo jisase kisI vastu kI zobhA utkRSTa ho jAe yA vRddhi ko prApta ho jAe use guNa kahate haiN| kavvassukkassa kattAro guNo dhammo ti jaayde| . kAvya ke utkarSa ke lie kartA kA dharma guNa kahalAtA hai| AcArya kundakunda ke pAhuDoM meM AtmotkarSa kI bahulatA hai| inake kAvyoM meM zabdaguNa aura arthaguNa donoM hI haiMzabda guNa - ojappa sAda-sAmittaM samAhi-mahurANi c| somAlatta-udArattaM, atthaM vitti-sukaMti ca / / ___ oja, prasAda, samatA, samAdhi, mAdhurya, sukumAratA, udAratA, artha, vyakti aura kAnti ye guNa zabda guNa haiN| AcArya ke pAhuDoM meM ye sabhI guNa haiN| oja guNa - daMsaNabhaTTA bhaTTA, daMsaNabhaTTassa Natthi nnivvaannN| sijhaMti cariyabhaTTA, saNabhaTTA Na sijhNti||3|| daM.pA. ___ yahA~ para 'bhaTTa' zabda meM oja guNa hai| jo isa saMsAra meM darzana/samyagdarzana se bhraSTa haiM, ve hI paramabhraSTa haiM, unheM nirvANa kI prApti nahIM hotI hai| oja guNa meM citta kA vistAra hotA hai - ojotthi cittavitthAe~ dittiM kaMti ca diisde| vIra-vIbhaccha roddesuM ahigaM ahisuucde|| prasAda guNa - sahidae sahAvittaM sadattharayaNA pde| pasAdo AdabhAvesuM, svvtth-rs-vijnne|| sarvasAdhAraNa rUpa meM zabda aura artha ke racanA pada meM jo svAbhAvikatA hotI hai yaha sarvatra rasa meM vyaMjita hotI hai aura AtmA ke samasta pariNAmoM meM prasannatA, Ananda evaM svAnubhUti utpanna karatA hai vahA~ prasAda guNa hotA hai| aSTapAhuDoM meM isa rasa ko bhI prAyaH dekhA jA sakatA hai -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 ___29 sammattAdo NANaM, NANAdo savvabhAva uvlddhii| uvaladdha-payatthe puNa seyAseyaM viyaannedi||15|| daM.pA. isa gAthA meM zreya-azreya donoM kI upalabdhi meM jJAna ko mahatvapUrNa mAnA hai, isase jJAnI AtmA apane kartavya aura akartavya donoM hI rUpoM ko pahacAnane meM samartha hotA hai| sutta pAhuDa meM bhI dekheM - jo puruSa sUtra yA zruta meM sthita hotA hai vaha paraloka meM sukhI hotA hai| yathA - icchAyAramahatthaM, suttaThiNo jo ha chaMDae kmm| ThANe TThiya sammataM, paraloya suhaMkaro hoi||14| su.pA. samatA - sammabhAve samAbhAve Ada-visuddha-dhammago samatva meM samabhAva hotA hai jo AtmA ke vizuddha dharma kA bodhaka mAnA jAtA hai| samatA AtmA kA dharma hai, jise pratyeka pAhuDa kI gAthAoM se prApta kiyA jA sakatA hai| NANaM daMsaNa sammaM cArittaM sohikAraNaM tesiN| mukkhArAhaNaheDaM, cArittaM pAhuDaM vocche / / 2 / / cA.pA. jJAna, darzana aura cAritra ke samatva meM zuddhikaraNa hai, vizuddhi hai| sattUmitte ya samA psNs-nniNdaa-alddhi-lddhi-smaa| taNa-kaNae samabhAvA, pavvajjA erisA bhnniyaa||47|| bo.pA. prazaMsA, nindA, aladdhi/hAni - laddhi/lAbha, zatru-mitra meM samabhAva tathA tRNa evaM suvarNa meM samabhAva honA pravrajyA/dIkSA hai| samAdhi - AtmA se paramAtma tattva kI ora agrasara honA samAdhi hai| samabhAva se dehatyAga ke pariNAma evaM samabhAva kA varaNa pAhaDoM kA viSaya hai| jo rayaNattayajutto, kuNadi tavaM saMjado ssttiie| so pAvadi paramapadaM, jhAyaMto appayaM suddhN||43|| mo.pA. mAdhurya guNa - zAnta rasa pUrNa visuddha Atmacintana ke viSaya se pUrNa pAhuDoM meM mAdhurya guNa kI bahulatA hai| pAThaka-zrotA Adi jo bhI inake viSaya ko sunatA-par3hatA yA unake gahana cintana para vicAra karatA hai usako apUrva Ananda prApta hone lagatA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jainavidyA 26 karuNe vippalaMbhatte, saMte tu uttrottre| mahurattaM ca ANaMdaM cittaddavitta- bhaave| mAdhurya guNa karuNa, vipralambha evaM uttarottara zAnta rasa meM pAyA jAtA hai, isase madhuratAAnanda evaM citta dravIbhUta bhAva ko prApta hotA hai| jahajAdarUvasariso, tilatusamittaM, Na gihadi htthesu| jai ledi appabahugaM, tatto puNa jAdi nniggod||18|| su.pA. zramaNa yathAjAta bAlaka ke samAna hote haiM, ve apane hAtha meM tila-tuSa mAtra/kiMcit bhI grahaNa nahIM karate haiN| yadi ve grahaNa karate haiM to nigoda ko prApta hote haiN| 'nigoda' kahane meM karuNa rasa hai| sAdhaka sAdhanA avasthA meM sthita hokara kiMcit bhI vastu grahaNa karate haiM to ve nigoda paryAya meM jAte haiN| cAritramArga kI ora agrasara honevAle sAdhaka ke lie kahA - pavvajja saMgacAe payaTTa sutave susaMjame bhaave| hodi suvisuddhajhANaM, Nimmohe viiyraaytte||16|| cA.pA. arahaMta mudrA vAstava meM dIkSA evaM zikSA denevAlI hotI hai| yathA - arahaMtamudda esA dAyArI dikkha-sikkhA y||18|| bo.pA. sukumAratA - aSTapAhuDa kI gAthAe~ nirmala bhAvoM ko utpanna karanevAlI haiM, inake zabdoM meM arthoM ke sAtha eka-eka pada meM sukumAratA hai| yathA - jIvavimukko sabao, dasaNamukko ya hodi clsbo| sabao loya - apujjo, louttayammi clsbo||143|| bhA.pA. jaMjANaditaM NANaM, jaM picchaditaM ca daMsaNaM bhnniyN||3|| cA.pA. dhammo dayA visuddho ....... ....... / / 25 / / bo.pA. akkhANi bAhirappA, aMtaraappA hu appsNkppo| kamma-kalaMkavimukko, paramappA bhaNNade devo||5| mo.pA. sIlaM rakkhaMtANaM, dasaNasuddhANa diDhacarittANaM / / 12 / / zI.pA.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 udAratA - AcArya kundakunda ke pAhuDa sabhI ke AtmAnuzIlana ke lie haiN| unakI gAthAe~ vyakti-sApekSa na hokara sarvajagata ke una AtmAoM ke lie haiM, jo saMsAra se pAra honA cAhate haiM yA Atmavizuddha pariNAmoM kI icchA rakhate haiN| ve kahane meM nahIM cUkate ki hajAroM varSoM taka tapazcaraNa karanevAlA yadi samyagdarzana se rahita hai to ratnatraya prApta kara hI nahIM sakatA / yathA - sammatta- - virahiyA NaM suTTu vi uggaM tavaM caraMtANaM / lahaMti bohilAhaM avi vAsa - sahassakoDIhiM / / 5 / / da.pA. suttapAhuDa meM dekhie - ukkiTTha sIhacariyaM, bahupariyammo ya garuyabhAro y| jo viharai sacchaMda, pAvaM gacchadi hodi micchattaM // 9 // artha guNa - aSTapAhuDa meM nirarthaka zabdoM kA prayoga nahIM hai, unake prayukta artha eka se eka arthabodhaka haiM yathA - * daMsaNamUlo dhammo = dharma kA mUla darzana hai (da.pA. 2) sammattarayaNa = samyaktvarUpI ratna (daM.pA. 4) -- * sAhAparivAra = zAkhA parivAra (daM.pA. 11), - - sUttatthaM (su. pA. 5) samavaNNA hodi cArittaM (cA.pA.3) = 31 - NiggaMthA saMjadA paDimA - (bo.pA. 10) vyakti guNa - jahA~ para gRhastha, zrAvaka yA zramaNa ko AdhAra banAkara kathana kiyA tA hai vahA~ vyakti guNa hotA hai| (jJAna aura darzana) ke samAyoga se cAritra hotA hai / nirgrantha saMyata jaMgama pratimA hai, ve vandanIya haiN| * NANAe jiNamuddA - jJAna se jinamudrA hai| (bo. pA. 18 ) - sivapuripaMtha - bhAva zivapurI kA mArga hai| (bhA.pA. 6 ) * suda-dArAI visae maNuyANaM vaDhade moho - manuSyoM kA moha suta, patnI Adi ke ..kAraNa se bar3hatA hai| (mo.pA. 10)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 kAnti guNa - aSTapAhuDa guNoM ke bhaNDAra haiN| inameM samatva kAnti, dayAdharma, zrutacintana, bodhatattva, mukti evaM AcaraNa kI vizuddhi hai| zIlapAhuDa meM jIvadayA, indriyadamana, zIla, tapa, darzana vizuddhi evaM jJAnazuddhi kI vizeSatA kAnti guNa ko utpanna karatI hai| jIvadayA dama saccaM acoriyaM baMbhacera sNtose||19|| zI.pA. sIlaM tavo visuddhaM dasaNasuddhI ya NANasuddhI y| sIlaM visayANa arI, sIlaMmokkhassa sovaannN||20|| zI.pA. isa taraha aSTapAhuDa meM alaMkAra, rasa, chaMda Adi ke sAtha aneka guNa bhI vidyamAna haiN| ye sabhI paramArtha ke darzana karAnevAle haiN| inake mUla meM zabda-arthamUlaka rahasya, adhyAtma kA anugati, laya, yati evaM antarAtmA meM paramAtma ke darzana karAne kI aneka dRSTiyA~ haiN| pAhaDa ke gAthAtmaka anubandha meM prabandha ke zAstrIya pakSa evaM janacetanA ke vividha AyAma haiN| 861, aravinda nagara udayapura
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 33 AcArya zrI kundakunda kRta 'aSTapAhuDa' meM jIvana-mUlya - DaoN. premacandra rAMvakA bhAratIya dharma-darzana aura adhyAtma ke unnayana evaM vikAsa meM jina vibhinna dhArAoM kA yoga rahA hai unameM zramaNa-dhArA kA avadAna sarvAdhika mahattvapUrNa hai| Atmonnayana ke mArga meM tapaHsAdhanA se yukta zramaNa-dhArA ke tattva-cintana ke itihAsa meM tIrthaMkara mahAvIra aura gautama gaNadhara ke pazcAt prAtaHvandya zrI padmanandi kundakundAcArya bhAskara sadRza bhAsamAna haiM, jinhoMne do hajAra varSa pUrva vikrama kI prathama zatI meM prAkRta vANI meM yaha siddha kiyA ki koI bhI mAnava parama tattva kA anubhava svAnubhUti se hI prApta kara sakatA hai aura svAnubhava Atma-jJAna va Atma-dhyAna se hI sambhava hai| AcArya pravara kundakunda bhAratIya adhyAtma-paramparA ke mahAna tattvAnveSI, AtmAnubhavI saphala sAdhaka the| AcAryoM kI paramparA meM, granthoM ke nirmANa meM, viSayoM ke pratipAdana meM aura jaina darzana ke maulika siddhAntoM ko kAlAntara meM prAmANikatA pradAna karane meM AcArya bhagavanta kundakunda ko mahAna zreya prApta hai| tIrthaMkara mahAvIra aura unake pramukha ziSya indrabhUti gautama gaNadhara ke sAtha maMgalAcaraNa meM unakA (AcArya kundakunda kA) nAma-smaraNa bar3e Adara bhAva ke sAtha kiyA jAtA hai| prAkRta sAhitya va zilAlekhoM meM inake pA~ca nAma milate haiN| dakSiNa bhArata meM Andhrapradeza ke kauNDakundapura meM janma hone se ve kundakunda nAma se vikhyAta hue| kunda
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 kunda puSpa kI bhA~ti ve adhyAtma cintama meM dhavala / ujjvala yaza ke dhArI the| nirantara svAdhyAya, cintana-manana va lekhana meM saMlagna rahane se grIvA kI vakratA se bekhabara ve vakragrIvAcArya bhI kahe gye| vaya meM laghu hone para bhI jJAna - prajJA ke kSetra meM apanI mahanIyatA se elAcArya bne| AcArya zrI kundakunda kA sampUrNa vyaktitva evaM kartRtva yathA nAma tha guNa kA sArthaka thaa| kula milAkara asAdhAraNa pratibhA va jJAna ke dhanI AcArya kundakunda asIma jJAnalabdhi ke avadhAraka the| ve cAraNaRddhidhArI the| UrdhvamukhI cetanA se yukta ve dehAtIta the| 95 varSa kI Ayu meM unhoMne samAdhi - maraNa liyaa| 34 AcArya zrI kundakunda ne 84 pAhuDoM kI racanA kii| vartamAna meM upalabdha granthoM meM paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, rayaNasAra, aSTapAhuDa aura bArasANupekkhA kula gAthA saMkhyA 1711 haiN| prArambha ke tIna grantha nATakatraya yA prAbhRtatraya kahalAte haiN| tirukkurala jo tamila bhASA kA nIti graMtha hai AcArya kundakunda - racita mAnA jAtA hai| ise paMcama veda bhI kahA jAtA hai| pAhuDa saMskRta ke prAbhRta zabda kA samAnArthaka hai, jisakA artha hai upahAra yA bheNtt| tIrthaMkaroM ke dvArA prakRSTa rUpa se prasthApita mAnavIya hitArtha sandeza, nirdeza, upadeza pAhuDa khlaaye| prakRSTa AcAryoM ke dvArA jo dhAraNa kiyA gayA hai, vyAkhyAyita huA hai, vaha prAbhRta hai|' AryikA supArzvamati ke anusAra- vItarAga prabhu ke dvArA nirdoSa zreSTha vidvAna AcAryoM kI paramparA se bhavyajanoM ke lie dvAdazAMgoM ke vacanoM ke samudAya ke eka dezavAcana ko bhI prAbhRta kahate haiM / prAkRta ke anusAra jo padoM se sphuTa athavA vyakta hai vaha pAhuDa hai| 2 prakarSeNa AsamantAt bhRtaM prAbhRtam - jo utkRSTatA ke sAtha saba ora se bharA huA ho, jisameM pUrvApara virodharahita sAMgopAMga varNana ho, use prAbhRta kahate haiN| isa paribhASA ke anusAra AcArya kundakunda ne apane pAhuDoM meM tadviSayaka sAMgopAMga varNana kiyA hai| AcArya kundakunda dvArA pradatta aSTapAhuDa ATha granthoM kI bheMTa hai jo samAja meM mUlyAtmaka cetanA ke vikAsa ke lie samarpita hai| ye aSTapAhuDa - ATha grantha manuSyoM ko mUlyAtmaka tuSTi kI ora agrasara hone ke lie prerita karate haiN| jIvana kA saMvegAtmaka pakSa hI mUlyAtmaka tuSTi kA AdhAra hotA hai| ye darzana pAhuDa Adi ATha grantha jIvana ko samagra rUpa meM dekhane kI dRSTi pradAna karate haiN| 4
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 jainavidyA 26 AcArya zrI kundakunda-praNIta prAkRta bhASA meM nibaddha 'aSTapAhuDa' ATha svataMtra prakaraNoM kA saMgraha hai| ye haiM - daMsaNa pAhuDa, cAritta pAhuDa, sutta pAhu, bodha pAhuDa, bhAva pAhuDa, mokkha pAhuDa, liMga pAhu aura sIla pAhuDa | ye aSTa pAhuDa zrAvaka va zramaNa ke AcaraNa ke nirdezaka grantha haiN| isa grantha meM kundakundAcArya ke AcArya / prazAsaka rUpa meM darzana hote haiM, jahA~ unhoMne AcaraNa ko anuzAsita karane kA upadeza diyA hai| sAtha hI zithilAcaraNa ke viruddha AcaraNa se sAvaceta rahane kA sandeza diyA hai| aisA lagatA hai ki caturvidha saMgha ke AcaraNa meM Agata zaithilya ke nirAkaraNa hetu AcAryazrI kA mAnavamAtra ke prati mArmika sambodhana hai| daMsaNa pAhuDa (darzana-prAbhRta) kI 36 gAthAoM meM samyagdarzana, sutta pAhuDa (sUtra prAbhRta) kI 27 gAthAoM meM samyagjJAna, cAritta pAhuDa ( cAritra prAbhRta) kI 45 gAthAoM meM samyaktvAcaraNa va saMyamAcaraNa ke mahattva kA pratipAdana kiyA gayA hai| bodha meM 62 pAhuDa gAthAoM meM sAdhu ke 11 sthala, bhAva pAhuDa kI 165 gAthAoM meM bhAva zuddhi para vizeSa bala diyA gayA hai| mokSa pAhuDa kI 106 gAthAoM meM mokSa ke kAraNoM kA nirUpaNa huA hai| liMga pAhuDa kI 22 gAthAoM meM bAhya liMga mAtra se mokSa kI aprApti aura zIla pAhuDa kI 40 gAthAoM meM zIla kA mAhAtmya - zIla ko mokSa kI prathama sIr3hI batAyA hai| isa prakAra kula 503 gAthAoM meM AcAryazrI ne zrAvaka va zramaNa donoM ke laukika aura pAralaukika abhyudaya va niHzreyasa kA mArga prazasta kiyA hai| AcArya kundakunda ke sAhitya meM una jIvana-mUlyoM kA samAveza hai jinase prANImAtra kA hita sampAdita hotA hai| sAhitya vahI hai jo hamArI AtmacetanA ko jagA de| yato'bhyudayaH niHzreyasa siddhiH sadharmaH - dharma vahI hai jo mAnava mAtra ke isa loka ke aura abhyudaya pAralaukika jIvana meM deha mukti kA kAraNa bane / AcArya kundakunda kA vAGmaya yaha abhISTa siddhi pradAtA hai - saMsAraduHkhataH satvAn yo dharati uttame sukhe / aSTapAhuDa meM nibaddha sAhitya zramaNa va zrAvaka / sAdhu va gRhastha donoM ke hitArtha prazasta mArga kA nidarzana hai| prArambha ke tIna pAhuGa darzana, jJAna va cAritra kI ratnatrayI hai| ye pAhuDa Atmonnayana hetu pAtheya ratna rUpa haiN| pratyeka pAhuDa apane meM svataMtra graMtha hai| pratyeka kA prArambha maMgalAcaraNa va pratijJA vAkya se hotA hai aura samApana zikSAtmaka niSkarSa rUpa meM hai| ye ATha grantha jIvana-mUlyaparaka hai jahA~ pratyeka mUlyAtmaka anubhUti manuSya ke jJAnAtmaka aura saMvegAtmaka pakSa kI milI-julI anubhUti hotI hai| samagra dRSTi ina donoM ke mahattva ko svIkArane se utpanna hotI hai| '
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jainavidyA 26 yahA~ pratyeka pAhuDa meM nihita jIvana mUlya prastuta haiM - darzana pAhuDa - arthAt samyagdarzana kA jIvana meM mahattva | AcAryazrI kundakunda deva ne sarvaprathama darzana pAhuDa kI 36 gAthAoM meM jIvana meM samyagdarzana kA mahattva batAte hue kahA hai ki dharma kA mUla samyagdarzana hai| samyagdarzana ke binA jJAna aura cAritra vandanIya nahIM hote| samyagdarzana hI janma-maraNa roga-nivAraNa ke lie parama auSadhi hai| yaha mokSa - mahala kA prathama sopAna hai| jo samyagdarzana se bhraSTa haiM ve vAstava meM bhraSTa haiM, unheM mukti prApta nahIM ho sakatI hai - daMsaNa mUlo dhammo ... daMsaNahINo Na vaMdijjo ||2|| daMsaNa bhaTTA bhaTTA, daMsaNa bhaTTassa Natthi NivvANaM / / 3 / / bahuzrutajJa athavA zAstroM ke jJAtA hone para bhI jo samyagdarzana se hIna haiM unheM kabhI mukti nahIM miltii| samyagdarzana rahita tapa bhI nirarthaka hai| sammattarayaNabhaTThA jANaMtA bahuvihAI satthAI / / 4 / / Na lahaMti bohilAhaM, avi vAsasahassakoDIhiM ||5|| samyaktvarUpI jala-pravAha meM jisakA hRdaya bahatA rahatA hai usake anAdi kAla ke karmabandhana kA AvaraNa naSTa ho jAtA hai - sammattasalilapavaho NiccaM hiyae pavaTTae jassa / kammaM vAluyavaraNaM baMdhucciya NAsae tassa / / 7 / / AcArya kahate haiM ki zraddhAna karanevAlA hI samyagdRSTi hotA hai| jaM sakkar3a taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ya saddahaNaM / kevalijiNehiM bhaNiyaM saddahamANassa sammattaM / / 22 / / jitanI zakti ho utanA hI caritra dhAraNa karanA cAhiye / yadi zakti nahIM hai to zraddhAna karanA cAhiye, kyoMki zraddhAna karanevAlA hI samyaktvI hotA hai / - aisA kevalI bhagavAna ne kahA hai| jaina dharma meM nirgrantha muni, gyAraha pratimAdhArI utkRSTa zrAvaka (kSullaka) aura AryikA ye tIna pada hI utkRSTa mAne gaye haiN| ye hI vaMdanIya haiN| asaMyamI kI kabhI vandanA nahIM karanI caahie| jo vastrarahita hone para bhI bhAvasaMyamI nahIM hai vaha bhI vandanIya nahIM hai| vi deho vaMdijjai Navi ya kulo Navi ya jAisaMjutto / ko vaMdamiguNahINo Na husavaNo Neya sAvao ho / 27 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 ___37 na hI deha vandanIya hai, na hI kula, aura na jAti hI vandanIya hai| guNahIna kI vandanA kauna karatA hai? kyoMki guNoM ke binA na koI zramaNa hotA hai aura na hI shraavk| jo darzana, jJAna, cAritra aura tapa vinaya rUpa cAra prakAra kI ArAdhanA meM lIna rahate haiM, jo ina guNoM ke dhAraka haiM, ve hI vandanIya haiN| samyagdarzana se hI jJAna aura cAritra samyak hote haiM ataH darzana hI sAra hai| samyaktvasahita jJAna, darzana, cAritra, tapa se hI nirvANa prApta hotA hai| sUtra pAhuDa - 27 gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM sarvaprathama sUtra ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki - aha~toM dvArA bhASita, gaNadharoM dvArA gUMthe gaye tathA nigraMtha AcAryoM dvArA zabda aura arthamaya sUtroM ke anusAra svayaM apane jIvana ko sAdhA hai tathA unake anusAra calane kI preraNA dI hai, usI mArga para calanevAlA paramArtha ko samajhatA hai aura saMsAra meM bhaTakatA nhiiN| jisa prakAra sUtra (dhAgA) sahita sUI khotI nahIM, usI prakAra zruta-zAstra kA abhyAsI jJAtA zramaNa va zrAvaka saMsAra meM bhramita nahIM hote - suttammi jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kunndi| sUI jahA asuttA NAsadi sutte sahA No vi||3|| jo jinokta sUtroM meM pratipAdita pAramArthika aura vyAvahArika satya ko jAnate haiM, ve karma-mala kA nAza karate haiM aura sacce sukha ko pAte haiN| jinendra dvArA kathita sUtroM se jIvAjIvAdi tattvoM kA artha tathA heya va upAdeya kA jJAna hotA hai| kyoMki jinabhASita sUtra vyavahAra aura paramArtha rUpa hai| una para calanevAlA hI zAzvata sukha pAtA hai| jo ina sUtroM se aparicita haiM aura bhraSTa haiM ve mukti prApta nahIM kara skte| bhale hI vaha saMghapati hoM, siMhavRtti hoN| Atma-jJAna hI zreSTha jJAna hai| jo puruSa apanI AtmA ko nahIM jAnatA, Atma-bhAvanA nahIM karatA hai, bhale hI dAna, pUjA, tapazcaraNa kare siddhi ko prApta nahIM kara sktaa| AtmadhyAna hI mokSa kA kAraNa hai| aha puNa appA Nicchadi dhammAI karei Nirava sesaaii| taha vi Na pAvadi siddhiM, saMsArattho puNo bhnnido||15|| isalie he bhavya jIvo! mana-vacana-kAya se zuddha-buddha svabhAvavAle Atma tattva kA zraddhAna karo, usI kI ruci karo, AtmA ko jAnane kA yatna kro| eeNa kAraNeNa ya taM appA saddaheha tivihenn| jeNa ya lahei mokkhaM taM jANijjai pyttenn||16||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 AcAryadeva spaSTa rUpa se kahate haiM - yathAjAta (janmate hue nagna zizusadRza) rUpa ko dhAraNa karanevAle digambara sAdhu tila - tuSamAtra bhI parigraha nahIM rkhte| yadi parigraha rakhe to nigoda kA pAtra hai - 38 jahajAyarUva-sariso tilatusamitaM Na gihadi hattesu / jai lei appabahuyaM tatto puNa jAi NiggodaM // 18 // isa prakAra sUtra pAhuDa meM jJAna ke mahattva para bala diyA hai ki jJAnapUrvaka AcaraNa hI sukha kA sAdhana hai| cAritra pAhu 45 gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM AcArya zrI kundakundadeva samyagdarzana aura samyagjJAna kA phala samyakacAritra kA dhAraNa batAyA hai, jo jAnatA hai vaha jJAna hai, jo dekhatA hai vaha darzana hai| jJAna aura darzana ke samAyoga se cAritra hotA hai / vaha cAritra do prakAra kA hai - eka samyaktvAcaraNa cAritra aura dUsarA saMyamAcaraNa cAritra / jinopadiSTa jJAna - darzana zuddha samyaktvAcaraNa cAritra hai aura zuddha AcaraNarUpa cAritra saMyamAcaraNa cAritra hai| zaMkAdi doSoM se rahita, niHzaMkitAdi guNoM se yukta, tattvArtha ke yathArtha svarUpa ko jAnakara unakA zraddhAna evaM AcaraNa karanA hI samyaktvAcaraNa cAritra hai| saMyamAcaraNa cAritra do prakAra kA hai - sAgAra aura angaar| jo kramazaH zrAvaka aura zramaNa ke hotA hai| yaha donoM ke lie jIvana-mUlya hai| AcArya zrI kundakunda kA upadeza donoM ke lie upAdeya hai| ve kahate haiM - he bhavya ! ajJAna ko jJAna se, mithyAtva ko samyaktva se tathA Arambha sahita moha ko ahiMsA - aparigraha rUpa dharma se jItakara saMyamAcaraNa grahaNa karo / saMyamAcaraNa meM zrAvaka va zramaNa donoM ke paripAlana para bala diyA hai| anta meM rAgadveSa ke parihAra ko samyak cAritra kahA hai / apariggaha samaNuNNesu saddaparisarasa-rUvagaMdhesu / rAyaddosAINaM parihAro bhAvaNA hoMti / / 36 / / jo jAnatA hai, dekhatA hai, zraddhAna karatA hai aura sthira hotA hai, vahA~ cAritra hai jaM jANai taM NANaM jaM picchar3a taM ca daMsaNaM bhaNiyaM / NANassa picchiyassa ya samavaNNA hoi cArittaM / / 3 / / aNNANaM micchattaM vajjahi NANe visuddasammatte / aha mohaM sArambhaM parihara dhamme ahiMsAe ||15||
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 bodha pAhuDa - isa pAhuDa kI 62 gAthAoM ke jAnane se hI samyagdarzana aura samyakcAritra kA pAlana hotA hai| isa pAhuDa meM kahA gayA hai - nizcaya se nirdoSa-nirgrantha sAdhu hI Ayatana hai, caitya gRha hai, jina pratimA hai, darzana hai, jina bimba hai, jina mudrA hai, jJAna hai, deva hai, tIrtha hai, arahaMta hai aura pravrajyA hai| nizcaya se Ayatana Adi AtmA ko hI hai| bandha, mokSa, sukha-duHkha AtmA ke hote haiN| ataH AtmA hI caitya hai| chaha kAya ke jIvoM kA hita karanevAlA caitya kA sthAna hai - ceiya bandhaM mokkhaM dukkhaM sukkhaM ca appayaM tss| caiiharaM jiNamagge chakkAya hiyaMkaraM bhnniyN||7|| jo dharma, artha, kAma aura jJAna ko detA hai vahI deva hai| vaha moha-mamatA se rahita hai| jisa prakAra dhanuSa ke abhyAsa evaM bANa se rahita dhanuSadhArI lakSya ko prApta nahIM kara sakatA, usI prakAra jJAnAbhyAsa ke binA bodhi ko prApta nahIM kiyA jA sktaa| jJAniyoM kA vinaya karake hI jJAna ko prApta karanA caahie| paMca indriyoM se nirodha, khyAtilAbha, iha-paraloka ke bhogoM kI AzA se rahita AtmA hI tIrtha hai| bhAva pAhuDa - 265 gAthAoM meM nibaddha bhAva-pAhuDa meM AcArya deva ne muni aura AtmA ko sambodhita karake bhAva-zuddhi kA upadeza diyA hai| he Atmana! bhAva zuddhi ke binA bAhya liMga sArthaka nahIM hotA hai| bhAva-zuddhi ke sAtha hI dravya liMga grAhya hai - . bhAvo hi paDhamaliMgaM Na davvaliMgaM ca jANa prmtthN| bhAvo kAraNabhUdo guNadosANAM jiNA vinti||2|| bhAva hI prathama liMga hai, dravyaliMga ko paramArtha mata smjho| jinendra bhagavAna ne guNadoSoM kA kAraNabhUta bhAva liMga ko hI kahA hai| AcArya kundakundadeva kA udghoSa hai ki koTi varSa tapa karane para bhI bhAva binA siddhi nahIM hotii| bhAvoM kI zuddhi ke binA bAhya parigraha kA tyAga kyA kareM? (4-5) aMtaraMga pariNAmoM kI zuddhi ke binA bAhya tyAga, tapazcaraNa niSphala hai| isa saMsArI jIva ne anAdi kAla se ananta saMsAra viSai bhramaNa kara bhAvarahita nigraMtha rUpa bhI dhAraNa kiyA, parantu siddhi nahIM milii| he jIva! tUne naraka gati meM bhISaNa duHkha sahe, kabhI tiryaMcagati, kabhI manuSya gati meM tIvra duHkha pAye, parantu zuddha Atmatattva kI bhAvanA binA saMsAra bhramaNa nahIM mittaa|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 bhAva rahita hokara par3hane-sunane se kyA lAbha hai? cAhe gRhastha ho, cAhe gRha-tyAgI paDhieNavi kiM kIrai, kiM vA suNieNa bhaavrhienn||66|| tuSa-mAsa bhinna kI bhAMti dehAtma bhedajJAna raTate hue zivabhUti muni ne zAstra jJAna na hote hue bhI bhAva vizuddhi se kaivalya ko prApta kara liyA (53) / jaise tuSasahita taMdala kI kaNa zuddhi nahIM kI jA sakatI, isI taraha parigrahasahita jIva kI bhAva zuddhi kabhI nahIM ho sakatI (bh.aa.)| jo abhyantara parigraharUpa (rAga, dveSa, moha) bhAvoM se mukta hai vahI mukta hai| kevala bAMdhavAdi chor3ane se mukta nhiiN| he dhIra! abhyaMtara parigraha kA tyAga kro| yadi zIghra cAra gatiyoM ko chor3akara zAzvata sukha cAhate ho to bhAvazuddha evaM pUrNataH nirmala AtmA kA abhyAsa karo (60) / Atma-bhAvanA se hI nirvANa hotA hai| AcArya kundakunda ne bhAva zuddhi ke lie bAraha bhAvanAoM kA cintana, vratoM kA dhAraNa, brahmacarya, pariSaha-upasarga sahana Adi batAye haiN| bhAvasahita dravyaliMga hI mukti kA kAraNa hai| dhyAna se mokSa hotA hai, ataH Arta-raudradhyAna chor3akara dharmadhyAna dhAraNa kro| Atma-jJAna meM ekAgra honA hI dhyAna hai| dhyAna dvArA karmarUpI vRkSa dagdha ho jAtA hai| jisa prakAra kamalinI svabhAva se hI jala se lipta nahIM hotI, usI prakAra samyagdRSTi jIva svabhAva se hI viSaya-kaSAyoM se lipta nahIM hotA (152) / dharma, artha, kAma, mokSa evaM anya sabhI kArya zuddha bhAvoM meM sthita hone se hI siddha hote haiN| ataH pariNAmoM (bhAvoM) kA zuddha honA apekSita hai (162) / pUjAdi, vrata sahita pariNAma puNya hai aura moharahita Atma-pariNAma dharma hai| dharma karmakSaya hetu hai| ataH dharma-svarUpa AtmA kA hI zraddhAna, jJAna va dhyAna karanA caahiye| bhAvayukta zramaNa va zrAvaka manuSya-devAdi ke sukhoM ko nahIM cAhatA, vaha to Atmahita hI cAhatA hai| vahI mAnavatva kA jIvanta mUlya hai (130-32) / AcArya kahate haiM - maiM manavacana-kAya se darzana-jJAna-cAritramaya bhAvasahita zramaNa ko namaskAra karatA hU~ (129) / mokSa pAhuDa - 106 gAthAoM meM nibaddha mokSa pAhuDa meM mokSa va mokSa ke kAraNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AtmA kI ananta sukharUpa sarvotkRSTa sthiti hI mokSa hai| isa pAhuDa meM AtmA ke tIna rUpoM - bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bahirAtmA heya, antarAtmA upAdeya aura paramAtmA dhyeya hai| jisane sparzanAdi,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 indriyoM dvArA bAhya deha ko AtmA jAnA hai vaha bahirAtmA hai| dehAdi se bhinna AtmA ko jAnane, mAnane aura anubhava karanevAlA aMtarAtmA hai| dravya karma, bhAva karma, nau karma rUpa karma-kalaMka se rahita, ananta guNa-yukta paramAtmA hai / bahirAtmA ko mana, vacana, va , kAya se chor3akara antarAtmA kA Azraya lekara paramaAtmatva kA dhyAna karane se nirvANa / mukti kI prApti hotI hai (3-12) / jo para-dravya meM rata hai vaha mithyAdRSTi hokara karma baMdha karatA hai, Atma svabhAva ke atirikta sabhI paradravya hai| jo vyakti para dravya se parAGmukha hai, AtmA meM lIna hai, vaha karma-bandhanoM se dUra hotA hai (13) / dhyAna se svarga aura mokSa donoM milate haiN| para-padArthoM meM rAga duHkha kA kAraNa hai| jiNavaramaeNa joI jhANe jhAeha suddhamappANaM / jeNa lahai NivvANaM Na lahai kiM teNa suraloyaM / / 2011 41 jo jinendra matAnusAra zuddha AtmA kA cintana karate haiM ve nirvANa prApta karate haiM, kyA ve dhyAna ke prabhAva se svarga ko nahIM prApta kara sakate ? nija zuddha Atma tattva kA dhyAna karanevAle yogI donoM ko prApta karate haiN| AcArya udAharaNa dvArA spaSTa karate haiM - jo jAi joyaNasayaM diyaheNekkeNa lei gurubhAraM / so kiM kosaddhaM pi hu Na sakkae jAhu bhuvaNayale / / 21 / / arthAt jo puruSa mahAna bhAra ko lekara eka dina meM sau yojana jAtA hai vaha kyA isa bhUtala para AdhA ko nahIM jA sakegA? muni hI nahIM, zrAvaka bhI samyaktva dhAraNa kara dhyAna kara sakate haiN| krodha, mAna, mAyA, lobhAdi kaSAyoM; ATha prakAra ke madoM; rAga - -dveSa- strI- putra -dhana-dhAnyAdi meM moha kA tyAga kara; hiMsA rahita dharma kA pAlana kara, Atma tattva meM lIna raha dhyAna kI agni se svarga va mokSa donoM milate haiN| mauna grahaNa karanA Atma-sAdhanA kA Avazyaka aMga hai| vacanAlApa dvArA citta kI ekAgratA naSTa hotI hai| ataH AcArya deva ne AtmadhyAna ke lie mauna dhAraNa kA Adeza diyA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 jainavidyA 26 moNavvaeNa joI joyattho joyae appA | | 28 / / AcArya kahate haiM arhantAdi paMca parameSThI AtmA meM hI hai, ataH AtmA hI zaraNa hai| ratnatraya kI ArAdhanA AtmA kI ArAdhanA hai| jJAna, jJAtA va jJeya AtmA hI hai| viSayakaSAyoM se yukta manuSya ko siddha-sukha nahIM mila sakatA hai| jo jIva viSaya kaSAyoM se virata ho jinendra bhagavAna dvArA kathita upadeza ko grahaNa kara tadanukUla AcaraNa kara zuddhabuddha AtmA kA dhyAna karatA hai vahI parama sukha ko prApta karatA hai| ye mArga hI jIvanamUlya hai| liMga pAhu 22 gAthAoM meM nibaddha isa pAhuDa meM sAdhucaryA meM samAgata visaMgati/vikRtiyoM ko ujAgara kara unase sAvadhAna raha bacane kA sandeza diyA hai| ve kahate haiM ki sAdhu nagna veSa dhAraNa karate haiM, para mAtra nagnatva se dharma kI prApti nahIM hotI / jo nagna digambara bheSa dhAraNa kara apanI viparIta kriyAoM meM rata rahate haiM ve upahAsa ke pAtra hote haiN| dharmAcaraNa hI liMga dhAraNa kI sArthakatA hai| jo muni veSa dhAraNa kara mohavaza gAne - bajAne Adi bAharI vRttiyoM meM pravRtta hote haiM, parigraha rakhate haiM, usakI rakSA kI ciMtA karate haiM, nirmANa Adi kAryoM meM lagate haiM, AhArAdi meM Asakti rakhate haiM, mAna karate haiM, pramAda aura nidrA meM rahate haiM, dUsaroM se IrSyA karate haiM, striyoM meM rAgabhAva rakhate haiM, IryAsamitipUrvaka nahIM calate haiM, sAmAjikoM meM bhedabhAva dRSTi rakhate haiM ve apanA hI bhava bigAr3ate haiN| ve mAtra dravyaliMgI muni haiM, zramaNa nahIM haiN| AcArya zrI kundakunda ne dravyaliMgI muniyoM ko sAvaceta kara ratnatraya kI zuddha ArAdhanA meM bhAvaliMgI muni banane kI preraNA dI hai| zIla pAhuDa : cAlIsa gAthAoM meM nibaddha isa aMtima aSTama pAhuDa meM zIla kI mahimA batAI gaI hai| isa pAhuDa kI gAthAoM meM kahA gayA hai ki zIla evaM jJAna meM koI virodha nahIM hai| zIla arthAt cAritra kA abhAva jJAna ko bhI naSTa kara detA hai| zIla binA jJAna kA koI mahattva nahIM hai| AtmA kA svabhAva jJAnadarzanamayI hai| jJAna va cAritra kA samyak pariNamana suzIla hai| jaba taka jIva viSayoM meM pravartatA hai, taba taka vaha jJAnasvabhAvI AtmA ko nahIM jAnatA hai| ataH viSayoM kA tyAga hI suzIla hai| jo viSayoM meM Asakta nahIM hai, ve zIlaguNa se maNDita haiM aura unakA hI jIvana saphala hai| jIva- dayA, indriyA-damana, satya, acaurya, brahmacarya, saMtoSa, ratnatraya, tapazcaraNa - ye sabhI zIlA parivAra hai||19||
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 AcArya kahate haiM - viSa khAne se jIva ekabAra hI maratA hai, lekina viSayasevanarUpI viSa se arthAt kuzIla AcaraNa se manuSya bAra-bAra maratA hai| yadi manuSya ke sabhI aMga uttama haiM, sundara haiM, pUrNa haiM, parantu eka zIla aMga nahIM hai to sabhI aMga vyartha haiN| ataH zIla hI nirmala tapa hai, zIla hI darzana kI zuddhatA hai, zIla hI jJAna kI zuddhatA hai, zIla hI viSayoM kA zatru hai, zIla hI mokSa kI sIr3hI hai| zIla se tIvra duHkha bhI samApta ho jAte haiM aura sukha kI prApti hotI hai| niSkarSataH AcArya kundakundadeva kRta aSTapAhuDa ke sabhI AThoM pAhuDoM kI 503 gAthAoM meM mAnavIya jIvana ke mUlyAtmaka pakSa kA sUkSmatA se udghATana kara jIvana ke ihaloka ke abhyudaya aura pAralaukika jIvana hetu niHzreyasa kA sanmArga prazasta karate haiN| jaina darzana ke vizruta vidvAna manISI DaoN. kamalacandajI sogANI ke zabdoM meM aSTapAhuDa (ATha granthoM kI bheMTa) mAnava samAja ke mUlyAtmaka cetanA ke vikAsa ke lie samarpita hai| zreSTha mAnavIya samAja ke unnayana hetu inakA svAdhyAya apekSita hai| 1. SaTprAbhRta SaTpAhuDa : A.zrutasAgara : hindI TIkAkAra : A.supArzvamati, purovAk, pR. 3 2. SaTprAbhRta SaTpAhuDa : A.zrutasAgara : hindI TIkAkAra : A.supArzvamati, purovAk, pR. 3 3. DaoN. kamalacanda sogANI : aSTapAhuDa cayanikA : prastAvanA, pR. 3 4. DaoN. kamalacanda sogANI : aSTapAhuDa cayanikA : prastAvanA, pR. 3 5. DaoN. kamalacanda sogANI : aSTapAhuDa cayanikA : prastAvanA, pR. 2 6. aSTapAhuDa, cayanikA, prAkRta bhAratI akAdamI 22, zrIjI nagara, durgApurA, jayapura - 302018
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jainavidyA 26 dhammo dayAvisuddho dhammo dayAvisuddho pavvajjA svvsNgpricttaa| devo vavagayamoho udayayaro bhavvajIvANaM / / 25 / / bo.pA. jiMdAe ya pasaMsAe dukkhe ya suhaesu y| sattUNaM ceva baMdhUNaM cArittaM samabhAvado // 2 // mo.pA. uttharai jA Na jara o royaggI jA Na Dahai dehuddiN| iMdiya balaM ta viyalai tAva tumaM kuNahi appahiyaM / / 132 / / bhA.pA. AcArya kundakunda aSTapAhuDa dharma (cAritra vaha hai jo) dayA se zuddha kiyA huA hai, saMnyAsa (vaha hai jo) samasta Asakti se rahita hotA hai; deva (vaha hai jisake dvArA) mUrchA naSTa kI gaI (hai, aura jo) bhavya jIvoM (samatA bhAva kI prApti ke icchuka jIvoM) kA utthAna karanevAlA hotA hai| - niMdA aura prazaMsA meM, duHkhoM aura sukhoM meM, zatruoM aura mitroM meM samabhAva (rakhane) se (hI) cAritra hotA hai| he manuSya! jaba taka (tujhe) vRddhAvasthA nahIM pakar3atI hai, jaba taka rogarUpI agni (terI) deharUpI kuTiyA ko nahIM jalAtI hai, (jaba taka) indriyoM kI zakti kSINa nahIM hotI taba taka tU Atmahita/apanA hita kara le| anu. - DaoN. kamalacaMda sogANI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyA 26 aprela 2013-2014 AcArya kundakunda evaM unakA darzanapAhuDa - DaoN. kuladIpakumAra 45 prAkRta sAhitya ke vizAla gagana meM AcArya kundakunda aura unakA sAhitya sUryacandra ke samAna dedIpyamAna hai| AcArya kundakunda aura unake sAhitya ne bhAratIya darzanazAstra ko bhI eka mahattvapUrNa dRSTikoNa pradAna kiyA hai, jisakA mUlyAMkana aneka vidvAnoM ne apane granthoM meM mukta - kaNTha se kiyA hai| yahA~ hama isI sandarbha meM unakI eka kRti ' darzanapAhuDa' kA paryAlocana karanA cAhate haiM / IsA kI prathama zatAbdI ke pUrvArddha meM dakSiNa bhArata kI pavitra dharA para koNDakunda nAmaka grAma meM avatarita hue AcArya kundakunda kA sthAna digambara jaina paramparA meM atyanta mahattvapUrNa hai| unakI mahattA isI pramANa se siddha ho jAtI hai ki ukta paramparA meM bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda sarvaprathama unhIM kA smaraNa kiyA jAtA hai| yathA maMGgalaM bhagavAna vIro, maMGgalaM gautamo gaNI / maMGgalaM kundakundAryaH jainadharmo'stu maMGgalaM / / - AcArya kundakunda kI kRtiyoM meM se pramukha tIna - paJcAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra bhAratIya dArzanika kRtiyoM meM vahI sthAna rakhatI haiM, jo upaniSada, brahmasUtra aura bhagavadgItA rakhatI hai| AcArya kundakunda kI ukta kRtiyA~ nATakatrayI evaM prAbhRtatrayI ke nAma se bhI abhihita kI jAtI haiN|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jainavidyA 26 kahA jAtA hai ki AcArya kundakunda ne caurAsI (84) pAhuDagrantha likhe the parantu ve sabhI Aja upalabdha nahIM haiN| mAtra 15 grantha vartamAna meM upalabdha hote haiM jo nimnalikhita mUla nAma 1. paJcAstikAya paMcatthikAya pravacanasAra pavayaNasAro niyamasAra NiyamasAro samayasAra samayapAhuDaM dvAdazAnuprekSA bArasaaNuvekkhA rayaNasAra rayaNasAro 7. dazabhaktisaMgraha dazabhaktisaMggaho 8-15. aSTapAhuDa aTThapAhuDaM 'aSTapAhuDa' meM ATha pAhuDagranthoM ko saMgRhIta kiyA gayA hai jo ki aneka sthAnoM se prakAzita ho cukA hai| ve ATha pAhuDa adholikhita haiM - 1. daMsaNapAhuDa 2. suttapAhuDa 3. cArittapAhuDa 4. bodhapAhuDa 5. bhAvapAhuDa 6. mokkhapAhuDa 7. liMgapAhuDa 8. siilpaahudd| vikrama kI solahavIM (16vIM) zatAbdI meM bhaTTAraka zrutasAgarasUri ne ukta pAhuDoM meM se prathama chaha pAhuDoM para saMskRta bhASA meM eka sundara TIkA bhI likhI hai, jo 'SaTprAbhRtasaMgraha' ke nAma se vikhyAta hai| pratIta hotA hai ki bhaTTAraka zrutasAgarasUri ke samakSa chaha pAhuDa hI upalabdha rahe hoMge, isIlie unhoMne inhIM para TIkA likhii| isakA prakAzana san 1920 I. meM mANikacanda granthamAlA, bambaI se bhI huA thaa| bAda meM liMgapAhuDa aura sIlapAhuDa aura upalabdha hone para 'aSTapAhuDa' ke nAma se punaH prakAzana huaa| ukta pAhuDoM ke atirikta kucha aura pAhuDoM ke nAmoM ke ullekha bhI milate haiN| prAkRta evaM jaina sAhitya meM mUrdhanya manISI DaoN. e.ena.upAdhye ne adholikhita 46 pAhuDoM kI sUcI prastuta kI hai -
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 47 1. AcAra pAhuDa, 2. alApa pAhuDa, 3. aMga pAhuDa, 4. ArAhaNA pAhuDa, 5. baMdha pAhuDa, 6. buddhi yA bodhi pAhuDa, 7. caraNa pAhuDa 8. cUliyA pAhuDa, 9. cUrNi pAhuDa, 10. divva pAhuDa, 11. dravya pAhuDa, 12. dRSTi pAhuDa, 13. iyanta pAhuDa, 14. jIva pAhuDa, 15. joNi pAhuDa, 16. karmavipAka pAhuDa, 17. karma pAhuDa, 18. kriyAsAra pAhuDa, 19. kSapaNa pAhuDa, 20. labdhi pAhuDa, 21. loya pAhuDa, 22. naya pAhuDa, 23. nitya pAhuDa, 24. nokamma pAhuDa, 25. paMcavarga pAhuDa, 26. payaDDha pAhuDa, 27. paya pAhuDa, 28. prakRti pAhuDa, 29. pramANa pAhuDa, 30. salamI pAhuDa, 31. saMThANa pAhuDa, 32. samavAya pAhuDa, 33. SaTdarzana pAhuDa, 34. siddhAnta pAhuDa, 35. sikkhApAhuDa, 36. sthAna pAhuDa, 37. tattva pAhuDa, 38. toya pAhuDa, 39. oghata pAhuDa, 40. utpAda pAhuDa, 41. vidyA pAhuDa, 42. vastu pAhuDa, 43. vihiya yA vihaya paahudd| 'saMyamaprakAza' meM uparilikhita pAhuDoM ke atirikta nAmakammapAhuDa, yogasAra pAhuDa, nitAya pAhuDa, udyota pAhuDa, zikhA pAhuDa tathA aiyanna pAhuDa ke nAma prApta hote haiN| 2 yahA~ 'pAhuDa' zabda ke artha para bhI kucha prakAza DAlanA Avazyaka pratIta hotA hai| pAhuDa arthAt prAbhRta, jisakA artha hotA hai - 'bheMTa' | AcArya jayasena eka dRSTAnta ke mAdhyama se 'pAhuDa' kA artha spaSTa karate hue batalAte haiM ki - jaise devadatta nAma kA koI vyakti rAjA kA darzana karane ke lie koI 'sArabhUta vastu' rAjA ko detA hai to use prAbhRtayA bheMTa kahate haiM usI prakAra paramAtmA ke ArAdhaka puruSa ke lie nirdoSa 'paramAtmA rUpI rAjA' kA darzana karAne ke lie yaha zAstra bhI prAbhRta (bheMTa) haiN| 3 AcArya yativRSabha ke anusAra 'jamhA padehi pudaM (phuDaM) tamhA pAhuDaM' arthAt jo padoM se sphuTa ho use pAhuDa kahate haiM / 4 jayadhavalA ke racayitA AcArya vIrasena ke anusAra- 'prakRSTena tIrthaMkareNa AbhRtaM prasthApitaM iti praabhRtm|' arthAt tIrthaMkara ke dvArA prAbhRta athavA prasthApita kiyA gayA hai vaha prAbhRta hai| prakRSTa AcAryoM ke dvArA jo dhAraNa athavA vyAkhyAna kiyA gayA hai athavA paramparArUpa se lAyA gayA hai, vaha prAbhRta hai| ataH yaha spaSTa hai ki tIrthaMkaroM ke upadeza rUpa dvAdazAMga vANI se sambaddha jJAnarUpa granthoM ko hama 'pAhuDa' kahate haiN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jainavidyA 26 viSayavastu darzanapAhuDa meM AcArya kundakunda ne chattIsa (36) gAthAoM ke mAdhyama se samyagdarzana kI upayogitA evaM mahattA kA varNana kiyA hai, jo ki apane-Apa meM abhUtapUrva hai| maMgalAcaraNa ke pazcAt Arambha meM hI samyagdarzana kI mahimA batAte hue kahate haiM ki - jinendra bhagavAna ne samyagdarzana ko dharma kA mUla kahA hai, isalie jo jIva samyagdarzana se rahita haiM ve vandanIya nahIM haiM, cAhe ve aneka zAstroM ke pAThI va jJAtA hoM, ugra tapa ke dhArI hoM, sahasroM varSoM taka tapa karate rahe hoM, kintu yadi ve samyagdarzana se rahita haiM to unheM AtmA kI prApti nahIM ho sktii| jinendra bhagavAna ke vacanoM kI zraddhA se rahita hone ke kAraNa ve caturgatirUpa saMsAra meM bhaTakate rahate haiN| tatpazcAt AcArya kahate haiM ki jo jIva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tInoM se hI bhraSTa haiM, ve to bhraSToM meM bhI bhraSTa haiM; ve svayaM kA nAza to karate hI haiM, apane AzritoM ko bhI ve naSTa kara dete haiN| jisa prakAra jar3a ke naSTa ho jAne para usake parivAra- skandha, zAkhA patra, puNya aura phala kI abhivRddhi nahIM hotI; usI prakAra samyagdarzanarUpI dharma ke mUla ke naSTa ho jAne para yA na hone para saMyamAdi kI abhivRddhi nahIM hotii| tathA jo samyagdarzana ke bhraSTa hokara anya samyagdRSTiyoM kI vaMdanA nahIM karate ve lUle-la~gar3e aura gUMge hote haiM aura unheM ratnatraya kI prApti durlabha rahatI hai| tathA isI prakAra jo jIva lajjA, gArava aura bhaya ke kAraNa samyagdarzana se rahita logoM kI pUjA-vandanAdi karate haiM, ve bhI bodhi ko prApta nahIM hote| isI prakAra phira AcArya ne kramazaH samyagdarzana ke bhedoM kA varNana, bAhya aura abhyantara parigraha ke bheda, nirvANa kauna prApta kara sakatA hai, jinavacanarUpI auSadha kI mahimA, samyagdRSTi kA lakSaNa, vyavahAra aura nizcaya se samyagdarzana ko hI mokSa kI prathama sIr3hI batalAnA, zraddhAvAna jIva ko hI samyaktva hotA hai, vandanA karane yogya kauna hai? samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI mokSa ke sAdhana haiM, cAra ArAdhanAe~ mokSa kA kAraNa haiM tathA samyagdarzana kI mahimA Adi kA varNana karate hue AcArya kahate haiM ki - jo kAma ho sake vaha karanA cAhie aura jo na ho sake usakA zraddhAna avazya karanA cAhie kyoMki jinendra bhagavAna ne zraddhAna karanevAle puruSa ko samyagdarzana kahA hai| anta meM sthAvara pratimA kyA hai, jinendra bhagavAna ke 1008 lakSaNa tathA atizayoM Adi kA varNana aura nirvANa ko kauna prApta hote haiM, isakA varNana kiyA gayA hai| ataH yahA~ spaSTatayA kahA jA sakatA hai ki sampUrNa darzanapAhuDa samyaktva kI mahimA se ota-prota hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 bhASA-zailI prastuta grantha kI bhASA zaurasenI prAkRta hai tathA zailI kAvyAtmaka hai jo sarasa, sarala, subodha tathA itanI adhika sugama hai ki adhikAMza gAthAoM meM to anvaya karane kI bhI AvazyakatA nahIM hotii| laukika dRSTAntoM ke mAdhyama se gahana gUr3ha tattva adhyAtma evaM AcAra jaise durUha viSayoM ko samajhAne kA saphala prayatna kiyA gayA hai| AcArya kundakunda kI bhASAsambandhI aura bhI aneka vizeSatAe~ haiM jo anyatra durlabha hai| yathA (ka) sabala dRSTAnta - per3a aura jar3a kA dRSTAnta prastuta karake AcArya ne samyagdarzana jaise durUha viSaya ko samajhanA itanA sarala evaM rocaka banA diyA hai ki eka sAdhAraNa vyakti bhI isako minaToM meM samajha sakatA hai| tathA sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki ye kevala rUpaka hI nahIM `haiM, apitu sAMgarUpaka haiN| jar3a kI jagaha samyagdarzana ko tathA cAritra kI jagaha zAkhA, puSpa, phalAdi ko rakhakara viSaya ko itanA rocaka banA diyA hai ki vaha janasAdhAraNa ko bhI hRdayagrAhya ho gayA hai| yathA - - jaha mUlammi viTThe dumassa parivAra Natthi parivaDDhI / taha jiNadaMsaNabhaTThA mUlaviNaTThA Na sijjhati / / 10 / / jaha mUlAo khaMdho sAhAparivAra bahuguNo hoI / tahaM jiNadaMsaNamUlo NidiTTho mokkhamaggassa / / 11 / / 49 arthAt jisa prakAra jar3a ke naSTa hone para vRkSa ke parivAra kI vRddhi nahIM hotI, usI prakAra * samyaktva ke naSTa hojAne para cAritrarUpI vRkSa kI vRddhi nahIM hotI arthAt jo manuSya samyagdarzana se zUnya haiM, rahita haiM, ve loga mokSa prApta nahIM kara skte| jisa prakAra mUla arthAt jar3a se hI vRkSa kA skandha aura zAkhAoM kA parivAra vRddhi Adi se yukta hotA hai usI prakAra samyaktva ko mokSamArga kA mUla kahA gayA hai| agara kisI vRkSa kI jar3a kaTa gaI hai to vaha Upara se khUba harA-bharA dikhAI detA ho to bhI use naSTa hI smjho| isI prakAra yadi koI vyakti khUba tapa, upavAsa, niyamAdi se yukta hai parantu yadi usameM samyagdarzana nahIM hai to usakI ukta sabhI kriyAe~ vyartha hI smjho|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jainavidyA 26 jisa prakAra yadi kisI per3a ke patte evaM zAkhAe~ sUkha gaI haiM aura jar3a surakSita hai to anukUla paristhiti ke utpanna hone para ve sabhI phira se hare-bhare ho jAe~ge, usI prakAra agara jIva ko samyagdarzana hai aura cAritra prakaTa nahIM ho pA rahA hai to yogya samaya aura paristhiti Ane para vaha cAritra bhI prakaTa ho jaaegaa| dasaNabhaTThA bhaTThA saNabhaTThassa Natthi nnivvaannN| sijhaMti cariyabhaTThA daMsaNabhaTThA Na sijhNti||3|| jo puruSa darzana se bhraSTa haiM ve bhraSTa haiM, jo darzana se bhraSTa haiM unako nirvANa nahIM hotA kyoMki yaha prasiddha hai ki jo cAritra se bhraSTa haiM ve to siddhi ko prApta hote haiM parantu jo darzanabhraSTa haiM ve siddhi ko prApta nahIM hote| (kha) sAmAsika zailI - AcArya kundakunda kI bhASA ke viSaya meM aisA kahA jAtA hai ki unhoMne janasAmAnya kI laukika bhASA kA prayoga kiyA hai lekina sarvathA aisA nahIM hai| kahIM-kahIM unhoMne sAmAsika zreSTha sAhityika bhASA kA bhI prayoga kiyA hai| isake aneka udAharaNa dikhAI dete haiM - sammattaNANadaMsaNabalavIriyavaDDhamANa je savve / kalikalusapAvarahiyA varaNANI hoti airenn||6|| jo puruSa samyaktva jJAna, darzana, bala, vIrya se varddhamAna haiM tathA kalikaluSa pApa arthAt malina pApa se rahita haiM ve sabhI alpakAla meM varajJAnI arthAt kevalajJAnI hote haiN| (ga) alaMkAra - aneka sthaloM para AcArya kundakunda ne sahaja alaMkAroM kA prayoga bhI kiyA hai| udAharaNArtha adholikhita gAthA meM AcArya ne upamA alaMkAra kA prayoga kiyA sammattasalilapavaho NiccaM hiyae pavaTThae jss| kammaM vAluyavaraNaM baMdhucciya NAsae tss||7|| jisa prakAra puruSa ke hRdaya meM samyaktvarUpI jala kA pravAha nirantara pravartamAna hai usake karmarUpI raja-dhUla kA AvaraNa nahIM lagatA, tathA pUrvakAla meM jo karmabaMdha huA ho vaha bhI nAza ko prApta hotA hai| (gha) subhASita nirmANa - AcArya kundakunda kI bhASA itanI sugaThita hai ki usameM sahaja hI aneka sUktiyoM kA nirmANa ho gayA hai| yathA -
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 1. 'daMsaNamUlo dhammo' - dharma kA mUla samyagdarzana hai| (2) 2. 'mUla viNaTThANa sijhaMti' - samyaktva rUpa mUla ke naSTa ho jAne para mokSarUpI ____ phala kI prApti nahIM hotI (10) 3. 'sovANaM paDhama mokkhassa' - samyagdarzana mokSa kI prathama sIr3hI hai| (21) 4. 'NANaM Narassa sAro' - jJAna manuSya jIvana kA sAra hai| (31) samyagdarzana kI pradhAnatA inake atirikta bhI AcArya kundakunda kI bhASA meM aneka vizeSatAe~ dRSTigocara hotI haiN| yathA - abhivyakti para jora, spaSTatA, dRr3hatA, sugamatA, yuktatA, zabdoM kA upayukta cayana, sakArAtmaka evaM nakArAtmaka zailI kA prayoga Adi aneka vizeSatAe~ bharI huI haiN| AcArya kundakunda kI bhASA ke sambandha meM manISI vidvAna balabhadra jaina kA yaha kathana paThanIya hai - hameM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki kundakunda kevala siddhAnta aura adhyAtma ke hI marmajJa vidvAna nahIM the, apitu ve bhASA zAstra ke bhI adhikArI aura pravartaka vidvAna the| unhoMne apanI praur3ha racanAoM dvArA prAkRta ko naye AyAma diye, usakA saMskAra kiyA, use sa~vArA aura nayA rUpa diyaa| isIlie ve jaina zaurasenI ke Adya kavi aura racanAkAra mAne jAte haiN| jJAtavya hai ki kucha bhASA vaijJAnikoM ne inakI kRtiyoM kI bhASA ko 'jaina zaurasenI' bhI kahA hai| ___ AcArya kundakunda ne samyagdarzana para itanA adhika jora diyA hai - isakA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki loga samyagdarzana para dhyAna na dekara bAharI tapa, vrata, upavAsa aura niyamAdi para jyAdA dhyAna dete hoN| jaise vartamAna meM bhI dekhA jAtA hai ki korA AcAra hI par3hAyA jAtA hai usake AdhAra para zikhara 'samyagdarzana aura AtmAnubhUti' donoM achUte raha jAte haiM, jabaki sabhI AcAryoM ne sarvaprathama samyagdarzana ko dhAraNa karanA anivArya batalAyA hai, tatpazcAt hI vrata, niyama, pratimAdi kI carcA kI hai tathA samyagdarzana ko hI AcAra kA mUlAdhAra batalAyA hai| granthoM meM AcAryoM ne aneka prakAra ke dRSTAntoM kA pratipAdana karate hue batalAyA hai ki - jisa prakAra binA mUla ke vRkSa nahIM ho sakatA, usI prakAra samyagdarzana ke binA vrata, tapa, niyamAdi bhI vyartha haiN| samyagdarzana ko AcAra kA AdhArastambha na kevala pUrvavartI AcAryoM ne apitu uttaravartI AcAryoM ne bhI pratirUpita kiyA hai| ataH yaha spaSTatayA kahA jA sakatA hai ki samyagdarzana
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 ke binA AcAra kI bAta karanA hI vyartha hai| AcArya kundakunda ne bhI isIlie sarvaprathama samyagdarzana ko hI Avazyaka batalAyA tathA na kevala Avazyaka apitu maMgalAcaraNa ke turanta bAda dharma kA mUla hI samyagdarzana ko batalAyA hai| yathA - daMsaNamUlo dhammo uvaiTTho jiNavarehiM sissaannN| taM soUNa sakaNNe daMsaNahINo Na vNdivvo||2|| AcArya kundakunda kI yaha sabase bar3I vizeSatA evaM dArzanika dRSTikoNa hai ki unhoMne spaSTa kahA hai ki isa saMsAra kA mUla hetu mithyAtva hai| yadyapi aisA nahIM hai ki anya AcAryoM ne aisA nahIM kahA hai lekina jisa zailI meM inhoMne kahA hai ki he bhavya jIvo! tuma kAna kholakara ke suna lo ki samyagdarzana hI dharma kA mUla hai, zAyada hI kisI AcArya ne isa prakAra se kahA ho| bhagavatI ArAdhanA' meM AcArya zivArya kahate haiM ki - saMsAramUlahedu micchataM savvadhA vivjjehi| buddhi guNaNNidaM pi hu micchataM mohidaM kunndi||723|| arthAt mithyAtva saMsAra kA mUla kAraNa hai, usakA mana-vacana-kAya se tyAga karo, kyoMki mithyAtva guNayukta buddhi ko bhI mUr3ha banA detA hai| lekina AcArya kundakunda to spaSTa udghoSa karate haiM ki - samyagdarzana se bhraSTa jIva hI vAstava meM bhraSTa hai, cAritra se bhraSTa jIva to phira bhI siddha ho jAtA hai parantu samyagdarzana se . bhraSTa jIva ko nirvANa kI prApti kathamapi nahIM ho sakatI hai| yathA - daMsaNabhaTThA bhaTThA daMsaNabhaTThassa Natthi nnivvaanne| sijhaMti cariyabhaTThA daMsaNabhaTThA Na sijhNti||3|| aisA bilkula nahIM hai ki samyagdarzana kA varNana karate-karate AcArya kundakunda samyagjJAna aura samyakcAritra ko bhUla gae hoM, lekina samyagdarzana ke binA jIva aura samAja kI kyA durdazA ho rahI hai - yaha ve apanI A~khoM se dekha rahe the ataH unhoMne do-tIna bAra yaha bAta spaSTa kahI hai ki mokSa kA prathama sopAna samyagdarzana hai| yathA - evaM jiNapaNNattaM daMsaNarayaNaM dhareha bhaavenn| sAraM guNarayaNattaya sovANaM paDhama mokkhss||21||
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 arthAt he bhavya jIvo! tuma isa bhagavAna jinendra dvArA kahe gae samyagdarzanarUpI ratna ko bhAvapUrvaka dhAraNa kro| yaha samyagdarzanarUpI ratna sabhI ratnoM meM zreSTha hai tathA yaha mokSamahala kI prathama sIr3hI hai| isI prakAra kA Azaya AcArya samantabhadra bhI ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM prakaTa karate haiN| yathA - darzanaM jJAnacAritrAt sAdhimAnamupAznute / darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge prcksste||31|| arthAt jJAna aura cAritra kI apekSA samyagdarzana zreSThatA ko prApta hai, ataH use mokSamArga kA karNadhAra (khevaTiyA arthAt nAva calAnevAlA) kahate haiN| arthAt samyagrdazana hI saMsArarUpI sAgara se pAra lagAnevAlA hai| - isase yaha spaSTa hotA hai ki ve samyagjJAna aura samyakcAritra ko gauNa kara rahe haiM tathA yaha batalAne kA prayatna kara rahe haiM ki unakA bhI AdhAra samyagdarzana hai| Age unhoMne spaSTa kahA hai ki kAma to tabhI banegA jaba ye cAra cIjeM hoMgI - dasaNaNANacaritte-tavaviNaye NiccakAla supstthaa| ede du vaMdaNIyA je guNavAdI guNadharANaM / / 23 / / NANeNa daMsaNeNa ya taveNa cariyeNa sNjmgunnenn| cauhiM pisamAjoge mokkho jiNasAsaNe dittttho||30|| NANaM Narassa sAro sAro vi Narassa hoi smmttN| sammattAo caraNaM caraNAo hoi nnivvaannN||31|| NANammi desaNammi ya taveNa carieNa smmshienn| cauNhaM vi samAjoge siddhA jIvA Na sNdeho||32|| - darzana-jJAna-cAritra, tapa tathA vinaya inameM jo bhale prakAra sthita haiM ve prazasta haiM, sarAhane yogya haiM, gaNadhara AcArya bhI unakA guNAnuvAda karate haiM ataH ve vandane yogya haiN|23| - jJAna-darzana-tapa aura cAritra ina cAroM kA samAyoga hone para jo saMyama guNa ho usase jinazAsana meM mokSa honA kahA hai|30|| - manuSya ke lie jJAna sAra hai kyoMki jJAna se saba heya-upAdeya jAne jAte haiM, phira
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 manuSya ke lie samyaktva nizcaya se sAra hai kyoMki samyaktva ke binA jJAna mithyA hotA hai| samyaktva se cAritra hotA hai kyoMki samyaktva binA cAritra bhI mithyA hI hai, cAritra se nirvANa hotA hai || 31 // 54 pahale jo siddha hue haiM ve samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAroM ke saMyoga se hI hue haiM, yaha jinavacana hai, isameM sandeha nahIM hai| 321 ataH yaha niSkarSa bilkula galata hogA ki inhoMne kevala samyagdarzana kA hI kathana kiyA hai| isa bAta kA eka aura bhI prabala pramANa hai ki inake dvArA mokSapAhuDa, cAritrapAhuDa aura zIlapAhuDa Adi anya grantha bhI racita haiN| parantu mUla bAta yaha hai ki samyagdarzana kI nIMva para hI jJAna aura cAritra nirbhara karate haiN| inhoMne hI 'pravacanasAra' grantha meM spaSTa kahA hai ki 'cArittaM khalu dhmmo'| tathA jJAna kI mahattA ko spaSTa karate hue AcArya kahate haiM ki - sammattAdo NANaM NANAdo savvabhAva uvaladdhI / uvaladdhapayatthe puNa seyAseya viyANedi / / 15 / / arthAt samyaktva se jJAna hotA hai, jJAna se samasta padArthoM kI upalabdhi hotI hai aura samasta padArthoM kI upalabdhi hone para yaha jIva kalyANa aura akalyANa ko vizeSa rUpa se jAnatA hai| - - nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana kA ekasAtha varNana karanA bhI AcArya. kundakunda kA vaiziSTya hai, kyoMki prAyaH aisA dekhA jAtA hai ki grantha racayitA AcArya yA to vyavahAra samyagdarzana kA lakSaNa pratipAdita kara Age bar3ha jAte haiM, yA kevala nizcaya samyagdarzana ko batalAkara Age bar3ha jAte haiM lekina AcArya kundakunda ne aisA nahIM kiyA, unhoMne donoM ko eka sAtha rkhaa| yathA - chaddavva NavapayatthA paMcatthI satta tacca NiddiTThA / saddahai tANa rUvaM so saddiTThI muNeyavvo / / 19 / / arthAt chaha dravyoM, nau padArtha pA~ca astikAya aura sAta tattva kahe gaye haiN| unake svarUpa kA jo zraddhAna karatA hai use samyagdRSTi jAnanA cAhie / vyavahAra naya se jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA samyaktva hai aura nizcaya naya se nija AtmA kA zraddhAna karanA samyaktva hai, aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| yathA -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 jIvAdI saddahaNaM sammattaM jiNavarehiM paNNattaM / vavahArA Nicchayado appANaM havai sammattaM / / 201 prAyaH logoM ke mukha se aisA sunA jAtA hai ki jaina darzana meM pratipAdita sAdhanApaddhati bahuta hI kaThina hai, isakA hara koI pAlana nahIM kara sakatA, lekina AcArya kundakunda ne isakA bar3A hI sarala samAdhAna prastuta kiyA hai| yathA - jaM sakkar3a taM kIrai jaM ca Na sakkei taM ca saddahaNaM / kevalijiNehiM bhaNiyaM saddahamANassa sammattaM / / 22 / / 55 - dekhie kitanA acchA javAba hai AcArya kundakunda kA jo kAma tuma karane meM samartha ho usako karo tathA jo kAma tuma nahIM kara sakate ho usa para kevala zraddhA kro| kevalajJAnI jinendra bhagavAna ne zraddhAna karanevAle puruSa ko samyaktva kahA hai| isI prakAra kA bhAva kavivara dyAnatarAya jI ne bhI vyakta kiyA hai - zakti binA saradhA dhare / kIje zakti pramAna, dyAnata saradhAvAna, ajara amara pada bhogave // 7 // uparilikhita gAthA kA cintana karane se aisA pratIta hotA hai ki AcArya kundakunda ne jaise sabhI ke lie mokSa ke dvAra ko khola diyA ho| tathA jaise AcArya kaha rahe hoM ki tuma eka bAra Ao to sahI, kadama to bar3hAo / eka bAta aura darzanapAhuDa meM yaha batalAyI gaI hai jo prAyaH anyatra dikhAI nahIM detI ki jo vyakti svayaM samyagdarzana se bhraSTa haiM, jJAna se bhraSTa haiM aura cAritra se bhraSTa haiM ve bhraSToM meM viziSTa bhraSTa haiM, arthAt atyanta bhraSTa haiM tathA ve anya vyaktiyoM ko bhI bhraSTa kara dete haiM je daMsaNesu bhaTThA NANe bhaTThA carittabhaTThA y| de bhaTTa vibhaTThA se pi jaNaM viNAsaMti // 8 // samyagdarzana se bhraSTa jIva dUsaroM ko bhI bhraSTa kara detA hai - yaha bar3I duHkhada bAta hai| aMta meM hama kaha sakate haiM ki AdhyAtmika kSetra meM AcArya kundakunda kA ''darzanapAhuDa' eka bahuta hI krAntikArI racanA hai| isa jaisI dUsarI racanA samUce jainavAGmaya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 meM durlabha hai| pratIta hotA hai ki yadi yaha racanA nahIM hotI to samyagdarzana kA aisA adbhuta mahattva prakAzita nahIM ho paataa| 1. pravacanasAra, aMgrejI bhUmikA, pRSTha 25, sampAdaka DaoN. e.ena.upAdhye, rAyacanda granthamAlA, 1935 2. saMyamaprakAza, pR. 453, AcArya sUryasAgara, digambara jaina granthamAlA samiti, jayapura 3. samayasAra, tAtparyavRtti, gAthA 1 kI TIkA 4. kasAyapAhuDa, bhAga 1, pRSTha 386 5. kasAyapAhuDa, bhAga 1, pRSTha 325 6. aSTapAhuDa, bhUmikA, pRSTha 19 7. devazAstraguru pUjA, kavivara dyAnatarAya sahAyaka AcArya jainadarzana vibhAga zrI lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha naI dillI - 110016
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 darzanapAhuDa : eka adhyayana ____ - DaoN. kastUracanda jaina 'sumana' 'aSTapAhuDa' AcArya kundakunda kI eka AdhyAtmika racanA hai| prastuta racanA meM unhoMne kramazaH darzana, sUtra, cAritra, bodha, bhAva, mokSa, liMga aura zIla viSayoM para apane vicAra prastuta kiye haiN| darzanapAhuDa kI cauMtIsavIM gAthA se pratIta hotA hai ki aSTapAhuDa kI racanA mAnavajAti ke utthAna lie kI gayI thii| gAthA nimna prakAra hai - lakhUNa ya maNuyattaM sahiyaM taha uttameNa guttenn| lakSNa ya sammattaM akkhayasukkhaM ca mokkhaM c||34|| arthAt - yaha jIva uttamagotra racita manuSya paryAya ko tathA vahA~ samyaktva ko prApta kara akSaya sukha aura mokSa ko prApta hotA hai| __ prastuta gAthA-prasaMga se jJAta hotA hai ki manuSya-paryAya kI prApti aura usameM bhI uttama gotra ko pAkara manuSya cAhe to samyaktva ko prApta kara akSaya sukha mokSa ko prApta kara sakatA ___ manuSya paryAya aura uttama gotra kI prApti ke pazcAt bhI manuSya meM manuSyatA, zrutizAstrajJAna, zraddhA aura saMyama kI upalabdhi durlabha kahI gayI hai| kisI dArzanika ne likhA bhI hai - 'mAnusatvaM' sui saddhA saMyamo ctudullbhaaH'|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jainavidyA 26 AcArya kundakunda ne sarvaprathama mokSa ke pramukha sAdhanarUpa darzana-samyagdarzana kA svarUpa smjhaayaa| samyagdarzana mAtra se mokSa saMbhava nhiiN| ataH unhoMne sUtrapAhuDa kI racanA kara use Agama-jJAna karAne kA zrama kiyaa| jJAna hone ke pazcAt cAritrapAhuDa racakara mokSa pAne ke anukUla cAritra kI apekSA kii| bodhapAhuDa se cAritrika anukUlatA darzAkara bhAvapAhuDa ke mAdhyama se bhAvazuddhi aura taduparAnta mokSapAhuDa likhakara mokSa kI carcA kii| liMgapAhaDa meM veSa kA nirdhAraNa kiyA tathA anta meM zIlapAhuDa likhakara zIla kA mahattva darzAyA hai| isa prakAra AcArya ne mokSa prApti ke vibhinna aMgoM kA vizleSaNa kiyA hai| darzanapAhuDa, mokSa prApti ke sAdhanoM meM prathama sAdhana hai| AcArya kundakunda ne manuSyoM ko mokSa prApti ke vibhinna upahAroM meM yaha prathama upahAra diyA hai| isameM AcArya ne darzanamUlaka dharma ke upadezAmRta kA ziSyoM ko pAna karAyA hai| sadupadezoM se mokSa kA mArga darzAyA hai| AcArya kI mAnyatA hai ki jo samyagdarzana se rahita hai vaha vandanIya nahIM hai - dasaNa hINo Na vNdivvo| vandanIya kauna hai isa sandarbha meM AcArya likhate haiM ki jo darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vinaya meM nirantara lIna rahate haiM, guNoM ke dhAraka AcArya Adi kA guNagAna karate haiM ve vandanIya haiM, pUjya haiM - dasaNaNANacaritte tavaviNaye nnicckaalsupstthaa| ede du vaMdaNIyA je guNavAdI guNadharANaM / / 23 / / isase spaSTa hai ki ukta guNoM meM yadi mAtra samyagdarzana hai to bhI vyakti vandanIya hai| AcArya kI dhAraNA saMbhavataH yaha rahI hai ki samyaktva hone para ukta guNoM meM anya guNoM kI upalabdhi bhI saMbhAvita hai| AcArya ne prastuta pAhuDa meM samyaktva ko vizeSa mahattva diyA hai| unhoMne yaha bhI kahA hai ki koI samyaktvI kyoM na ho kintu yadi sahajotpanna digambara mudrA ko mAtsarya bhAva ke kAraNa dekhane ke yogya nahIM mAnatA hai to vaha saMyamI hone para bhI mithyAdRSTi hI hai| gAthA draSTavya hai - sahajuppaNaM rUvaM daTuM jo maNNaeNa mcchrio| so saMjamapaDivaNNo micchAiTThI havai eso||24|| avandanIyoM ke vivaraNa meM AcArya ne yaha bhI kahA hai ki jo devoM ke dvArA vandanIya jinendra ke rUpa ko dekhakara bhI svayaM ko bar3A mAnate haiM ve samyagdarzana se rahita haiN|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 59 - vandanA ke prasaMga meM AcArya kA kathana hai ki asaMyamI to avandanIya hai hI kintu bhAva saMyama se rahita bAhya nagna rUpadhArI bhI vandanIya nahIM hai kyoMki donoM asaMyamI haiN| asaMjadaM Na vaMde vatthavihINovi to Na vNdijj| doNi vi hoMti samANA ego vi Na saMjado hodi||26|| AcArya ne likhA hai ki deha-kula-jAti vandanIya nahIM hai| vandanIya guNa hote haiN| guNahIna kI kauna vandanA karatA hai? guNoM ke binA na muni hotA hai aura na zrAvaka hotA hai| Na vi deho vaMdijjai Na vi ya kulo Na vi ya jaaisNjutto| ko vaMdami guNahINo Na husavaNo Neya sAvao hoi||27|| AcArya ne likhA hai ki ve tapasvI sAdhuoM kI, unake zIla kI, unake guNoM kI, brahmacarya kI aura mukti gamana kI samyaktva sahita zuddhabhAva se vandanA karate haiN| yahI nahIM cauMsaTha camara sahita, cauMtIsa atizayoM se yukta, prANiyoM ke hitaiSI aura karmakSaya ke kAraNa paramadeva ko bhI unhoMne vandanA ke yogya mAnA hai (28-29) / mokSa ke lie jJAna, darzana, tapa aura cAritra - ina cAra guNoM kA samAgama apekSita kahA hai (30) / . darzanapAhuDa kI nimna gAthA dhyAtavya hai - NANaM Narassa sAro sAro vi Narassa hoi smmttN| sammattAo caraNaM caraNAo hoi nnivvaannN||31|| AcArya ne manuSya ke lie jagata meM sAra svarUpa jJAna batAyA hai tathA jJAna meM bhI adhika sAra samyagdarzana meM kahA hai| samyagdarzana samyakacAritra kA mUla hai| yaha samyakcAritra hI nirvANa prApta karAtA hai| unhoMne kahA - jo jIva siddha hue haiM ve jJAna, darzana, samyaktva sahita tapa aura cAritra ke samAgama se hue haiM (32) / samyagdarzana rUpI ratna jIva-kalyANa kI paramparA ke kAraNa loka meM deva hI nahIM dAnavoM ke dvArA bhI pUjA jAtA hai (33) / . karmoM kA kSaya bAraha prakAra ke tapoM se honA kahA hai| vidhipUrvaka karmoM kA kSaya kara jo deha vyutsarga karate haiM arthAta nirmamatA se zarIra tyAgate haiM ve sarvotkRSTa mokSa ko prApta karate haiM (36) /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 prastuta vivecana se pratIta hotA hai ki AcArya ne 'dasaNahINo Na vaMdivvo' kahakara darzana se bhraSTajanoM ko aisA bhraSTa batAyA hai ki ve mokSa prApta nahIM kara paate| kadAcit samyakacAritra se bhraSTajana siddha ho sakate haiM kintu samyakdarzana se bhraSTa siddha ho hI nahIM sakate (3) / samyaktvarahita avasthA kA mahattva pratipAdita karate hae kahA gayA hai ki hajAroMkaror3oM varSa taka ugra tapazcaraNa karane para bhI ratnatraya kI prApti nahIM hotii| isakA artha hai ki bodhi-ratnatraya kI prApti meM sarvaprathama samyaktva kI prApti Avazyaka hai| darzana, jJAna aura cAritra - tInoM se bhraSTajana bhraSToM meM bhraSTa atyanta bhraSTa kahe gaye haiN| saMbhavata isa sthiti se bacane ke lie AcArya ne mAtra samyaktva ko prAthamikatA dI hai| unhoMne dRSTAntoM ke dvArA bhI ziSyoM ko samajhAyA hai ki jaise mUla-jar3a ke naSTa hone para vRkSa ke parivAra kI vRddhi nahIM hotI aise hI darzana se bhraSTa jIva siddha avasthA ko prApta nahIM hote (11) / mokSamArgasamyagdarzana-jJAna aura cAritra kA samanvita rUpa kahA gayA hai| kintu yahA~ jinadarzanajinadharma-zraddhAna ko mokSamArga kI jar3a kahA hai (11) / ___AcArya ne samyagdarzana se bhraSTajanoM kI kAryapraNAlI ko dhyAna meM rakhakara apane ziSyoM ko samajhAte hue unheM saceta kiyA hai ki aise loga mithyAmArga meM par3akara samyagdRSTiyoM se yadi namana karAne ke bhAva rakhate haiM, namana karAte haiM to ve lUle aura gUMge hote haiN| ve sthAvaratva ko prApta hote haiM kyoMki gati aura zabdazravaNahInatA sthAvaroM meM hI dekhI jAtI hai| yadi samyagdRSTi lajjA, gaurava aura bhaya ke vazIbhUta hokara mithyAdRSTiyoM ko namana karate haiM, unake pApa kI anumodanA karate haiM to unheM bhI bodhi-ratnatraya kI prApti nahIM hotii| saccA samyaktvI samyaktva meM aDiga rahatA hai| vaha nija kI cintA chor3akara nija siddhAnta aura zraddhAna ko prAthamikatA detA hai| samyagdarzana aise saMta-samAgama se, sAnnidhya se upalabdha honA kahA hai jo ubhaya parigraha ke tyAgI, mana-vacana-kAya yogoM meM saMyata, kRta-kArita-anumodanA se jJAna meM zuddha rahatA hai aura khar3e hokara AhAra letA hai (14) / jisase sevya-asevya, karttavya-akartavya kA bodha hotA hai, samasta padArthoM kI upalabdhi hotI hai aisA samyagjJAna samyagdarzana se hI hotA hai (15) / samyagdRSTi chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya aura sAtoM tattvoM ke svarUpa kA zraddhAnI hotA hai (19) /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 AcArya ne tattva-zraddhAna ko vyavahAra samyaktva kahA hai| unakI dRSTi meM zuddha AtmA kA zraddhAna nizcaya samyaktva hai| aisA samyaktva hI mokSa prApti ke lie apekSita pratIta hotA hai| ise unhoMne ratnatraya meM sAra rUpa mokSa kI prathama sIr3hI kahA hai| ise acche abhiprAya se dhAraNIya batAyA hai| evaM jiNapaNNattaM daMsaNarayaNaM dhareha bhaavenn| sAraM guNarayaNattayasovANaM paDhama mokkhss||21|| paNDita daulatarAmajI kundakundAcArya ke parama anuyAyI rahe haiN| unhoMne zAstroM kA sArarUpa apanI kRti 'chahaDhAlA' meM AcArya kundakunda ke kathana ko doharAyA hai| unhoMne likhA hai - mokSamahala kI prathama sIr3hI yA vina jnyaan-critraa| samyakatA na lahe so darzana dhArobhavya pvitraa|| 'daula' samajha suna ceta sayAne kAla vRthA mata khovai| yaha narabhava phira milana kaThina hai jo samyaka nahIM hove||3.17|| paNDita daulatarAmajI ne bhI svIkAra kiyA hai ki samyakdarzana mokSarUpI mahala kI prathama sIr3hI hai isake binA jJAna aura cAritra samyaktva nahIM kahe jA skte| daulatarAma jI samajhAte hue kahate haiM ki he catura-samajhadAra, dhyAna se zravaNa kr| samaya vyartha mata jAne de| manuSya paryAya samudra meM gire ratna ke samAna punaH milanA kaThina hai| ataH isI paryAya meM samyaktva dhAraNa kro| AcArya kundakunda ne sAra svarUpa kahA hai ki darzanahIna vandanIya nahIM hai| isa vAkya meM rahasya bharA hai| mokSamArgI kumArgI nahIM hotaa| vaha kumArga se mukha mor3a sumArga-mokSamArga se nAtA jor3atA hai| vItarAgatA ko khojatA hai aura vItarAgI kI zaraNa meM jAtA hai| vItarAgI kI vandanA se vItarAgatA kA upadeza milatA hai| pUjya jaisA hotA hai pUjaka bhI vaisA hI anusaraNa karatA hai| sarAgI deva se rAga kI zikSA milatI hai jabaki samyaktva ke lie vItarAgatA apekSita hotI hai| zarIra se niHspRhatA Avazyaka hotI hai| jala se bhinna kamala ke samAna vaha niHspRhI hokara jIvana jItA hai aura apanA AtmakalyANa karane meM pIche nahIM rhtaa| aise niHspRhI hI samyaktva ko sAkAra karate haiN| anta meM AcArya yaha bhI kahate haiM ki cAritra apanI zakti ke anusAra kareM kintu cAritra ke prati zraddhAna avazya rkheN| jahA~ zraddhAna hotA hai zraddhA ke anukUla AcAra bhI samaya Ane para
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 prApta hue binA nahIM rhtaa| ataH samyaktvAcaraNa ko AdhAra banAkara mokSa kI ora bar3hane meM sAra hai| 1. tattvArtha sUtra : 1.1 62 jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI jilA - karaulI, rAjasthAna
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 jaina adhyAtma yoga kA mahattvapUrNa grantha 'mokSapAhuDa' - DaoN. anekAntakumAra jaina dhyAna-yoga jaina sAdhanA-paramparA kA mUla AdhAra hai| agara hama sAhityika pramANoM se itara purAtAttvika pramANoM ko bhI dekheM to pAyeMge ki hameM tIrthaMkaroM kI jo prAcIna se prAcIna mUrtiyA~ (pratimAe~) khudAI meM prApta huI haiM ve sabhI pratimAe~ yA to padmAsana mudrA meM milatI haiM, yA khar3agAsana mudrA meM, isake alAvA anya kisI mudrA meM tIrthaMkara yogiyoM kI pratimAe~ nahIM miltii| parama vItarAgI, zAnta, nAsAgradRSTi, zukladhyAna meM sthita pratimAe~ hI milatI haiN| yaha eka bahuta bar3A pramANa hai ki jaina sAdhanA kA mUla hI dhyAna-yoga rahA hai| sAhityika dRSTi se bhI dekheM to AcArAMga Adi ardhamAgadhI AgamoM meM to dhyAnayoga ke aneka ullekha milate hI haiM, zaurasenI AgamoM meM bhI isake puSTa pramANa upalabdha haiN| isI paramparA meM maiM eka mahattvapUrNa grantha kI tarapha Apa sabhI kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ jisakA nAma hai 'moksspaahudd'|' samayasAra Adi paramAgamoM kA praNayana karanevAle parama yogI AcArya kundakunda ne IsA kI pahalI zatI meM isa grantha kA praNayana 'yogiyoM' ko sAvadhAna karane ke lie kiyA thaa| mAtra mokSa ke lakSya se jo yoga hotA hai use hama 'adhyAtma yoga' kahate haiN| yahA~ mAtra zuddhAtmA ke lakSya se sArA kathana hotA hai aura yadi zuddhAtmA se atirikta koI bAta ho to usakI AlocanA bhI hotI hai| 'adhyAtma yoga' zabda kA prayoga AgamoM meM bhI huA hai| 'ajjhappajogasuddhAdANe uvadiTThie Thi appA''
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 AcArya kundakunda ne 'aSTapAhuDoM' kA praNayana kiyA jisameM daMsaNapAhuDa, cArittapAhuDa, suttapAhuDa, bodhapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokSapAhuDa, liMgapAhuDa, zIlapAhuDa grantha Ate haiN| 64 AcArya kundakunda ke sabhI grantha pAhuDa kahe jAte haiN| 'pAhuDa' arthAt 'prAbhRta' jisakA artha hotA hai 'bheMTa' yA 'uphaar'| AcArya jinasena ne samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM kahA hai ki jaise devadatta nAma kA koI vyakti rAjA kA darzana karane ke lie koI ' sArabhUta vastu' rAjA ko detA hai to use prAbhRta yA 'bheMTa' kahate haiM, usI prakAra paramAtmA ArAdhaka puruSa ke lie nirdoSa 'paramAtmA rUpI rAjA' kA darzana karAne ke lie yaha zAstra bhI 'prAbhRta' arthAt bheMTa haiN| 2 'mokSapAhuDa' meM eka sau chaha gAthAyeM haiN| AcArya kundakunda ne svayaM yaha likhA hai ki isa grantha meM maiM parama yogiyoM ke lie paramapada rUpa paramAtmA kA kathana karU~gA - vocchaM paramappANaM paramapayaM paramajoINaM / / 2 / / - jisako jAnakara 'yogI' avyAbAdha, ananta, anupama nirvANa ko prApta hotA hai . jANiUNa joI joattho joiUNa aNavarayaM / avvAvAhamaNataM aNovamaM havai NivvANaM // 3 // isa grantha ko dekhakara tathA isa grantha meM pratipAdita viSaya gAthAoM meM sAkSAt 'yoga', 'yogI', 'dhyAna', 'dhyAnI' Adi zabdoM ko dekhakara DaoN. hIrAlAla jaina ne likhA hai ki isa grantha kA nAma 'mokSapAhuDa' kI jagaha 'yogapAhuDa' honA cAhie thA / mokSapAhuDa meM AcArya kahate haiM ki mithyAtva, ajJAna, pApa aura puNya ko manavacana-kAyarUpa trividha yogoM se jor3akara jo yogI maunavrata se dhyAnastha hotA hai vahI AtmA ko dyotita karatA hai, prakAzita karatA hai / micchattaM aNNANaM pAvaM puNNaM caeti tiviheNa / moNavvaNa joI joyattho joyae appA | | 28 / / yogI mauna kyoM rahatA hai? isakA bahuta AdhyAtmika samAdhAna agalI gAthA meM kahA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 65 jaM mayA dissade rUvaM taM Na jANAdi svvhaa| jANagaM dissade gaMtaM tamhA jaMpemi keNa hN||29|| arthAt jo rUpa mere dvArA dekhA jAtA hai vaha bilkula nahIM jAnatA aura jo jAnatA hai vaha dikhAI nahIM detA taba maiM kisake sAtha bAta karU~? (isalie mere mauna hai|) isake alAvA yogI kA eka vilakSaNa lakSaNa bhI batAte haiM - jo sutto vavahAre so joI jaggae skjjmmi| jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kjje||31|| arthAt jo yogI vyavahAra meM sotA hai vaha AtmakArya meM jAgatA hai aura jo vyavahAra meM jAgatA hai vaha AtmakArya meM sotA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki jo muni laukika kAryoM meM udAsIna rahatA hai vaha karmakSayarUpI AtmakArya meM jAgatA hai aura jo laukika kAryoM meM jAgarUka hai vaha AtmakArya meM udAsIna rahatA hai|' AtmadhyAna meM kaisA yogI laga pAtA hai usake lie kahate haiM - deva gurummiya bhatto sAhammiya saMjadesu annurtto| sammattamuvvahaMto jhANarao hoi joI so / / 52 / / arthAt - jo deva aura guru kA bhakta hai, sahadharmI bhAI tathA saMyamI jIvoM kA anurAgI hai tathA samyagdarzana ko AdarapUrvaka dhAraNa karatA hai aisA yogI hI dhyAna meM tatpara hotA hai| Age bhI kahate haiM ki jaba taka manuSya viSayoM meM ramaNa karatA hai taba taka AtmA ko nahIM jAna paataa| viSayoM se viraktacitta yogI hI AtmA ko pahacAnatA hai| tAma Na Najjai appA visaesu Naro pavaTTae jaam| visae virattacitto joI jANei appaannN||66|| isa prakAra pahalI zatAbdI meM race gaye isa grantha meM aneka preraka aura rocaka gAthAyeM haiM jo sIdhe yogI ko lakSya karake likhI gayI haiN| yahI kAraNa hai ki jainAcArya paramparA meM hama AcArya kundakunda ko jaina yoga kA pratiSThApaka AcArya mAnate haiN| 1. adhyAtmayogazuddhAdAna upasthitaH sthitAtmA - sUtrakRtAMga, 16/3
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 2. samayasAra tAtparyavRtti, gAthA - 1 3. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna - DaoN. hIrAlAla jaina, pR. 116 prakA. madhyapradeza zAsana, bhopAla 4. tulanIya 'vyavahAre suSupto yaH sa jaagaaNtmgocre| jAgarti vyavahAresmina suSupta shcaatmgocre||78|| - AcArya pUjyapAda, samAdhitantra sahAyaka AcArya jainadarzana vibhAga zrI lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha naI dillI - [10016
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 67 munirAja hI jinabimba va jinapratimA - DaoN. (pro.) kusuma paToriyA AcArya kundakunda digambara jaina paramparA ke dRr3hastambha haiN| unake pAhuDoM se spaSTa hai ki usa samaya taka zramaNoM meM ADambara adhika bar3ha gayA thaa| usa samaya taka sAdhu aneka prakAra ke ADambaroM meM lipta ho gae the| sampUrNa liMgapAhuDa meM zithilatAoM kA varNana hai| AcArya kundakunda ne ina sabakI spaSTa aura kar3e zabdoM meM bhartsanA kara vAstavika zramaNajIvana kA tapopUta citra upasthita kiyA hai aura unheM sAkSAt jinendra kA pratirUpa kahA hai| AcArya kundakundadeva kI sArI cintA eka ora AtmA ke vAstavika svarUpa ko samajhAne kI hai, to dUsarI ora zramaNadharma kA nirUpaNa kara unheM AtmAbhimukha banAne kI hai| ve muni ke dravyaliMga aura bhAvaliMga kisI meM bhI kiMcit bhI zithilatA nahIM cAhate the| suttapAhuDa meM unhoMne nizcela tathA pANipAtra ko hI jinendra - kathita mokSamArga batAyA hai| vastradhArI tIrthaMkara bhI ho to mukta nahIM hotaa| nagnaliMga hI mokSamArga hai, anya saba unmArga haiN|' yahA~ bhagavatI ArAdhanA kI taraha utsarga-apavAda liMga kI carcA nahIM hai|' unhoMne tIna hI liMga kahe haiM - eka jinarUpa (arthAt nagnamuni - veSa ), dUsare utkRSTa zrAvaka kA aura tIsarA AryikA kA, cauthA koI liMga nahIM hai| inameM se nirgrantha muni kA mArga hI mokSamArga hai| vahI vaMdanIya hai / ' dUsarA utkRSTa zrAvaka kA liMga hai, jo bhramaNa kara bhikSA dvArA bhojana karatA hai tathA pAtra meM bhojana karatA hai| mauna athavA samitirUpa vacana kA prayoga karatA hai| vaha icchAkAra yogya hai| ' tIsarA AryikA kA liMga kahA hai, parantu unakI pravrajyA ko zaMkA kI dRSTi se dekhA hai|' ise hI paravartI AcAryoM ne aupacArika kahA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 dravyaliMga paramArtha nahIM hai| paramArtha va prathama to bhAvaliMga hI hai| dravyaliMga bhAvazuddhi ke lie grahaNa kiyA jAtA hai| bhAvapAhuDa meM isI kI carcA hai ki bhAvaliMga ke binA dravyaliMga vyartha va akiMcitkara hai|' mokSapAhuDa meM bhI dravyaliMgI muniyoM ko cAritra se bhraSTa tathA mokSamArga kA vidhvasaMka kahA hai|' isa bharata kSetra meM duHkhamA kAla meM bhI dharmadhyAna hotA hai| jo isakA apalApa karate haiM, ve mUDha va ajJAnI haiN|' pAhuDa granthoM meM AcArya zrI kundakunda deva ne sAdhu ke sahI svarUpa ke nirUpaNa ko hI viSaya banAyA hai| apane jJAna aura cAritra ke bala para hI unhoMne sAdhuoM ke samyak svarUpa kA vivecana kiyA hai| punaruktiyA~ bhI isIlie haiM, kyoMki ajJAnI sAdhuoM ko bAra-bAra saceta kiyA hai| 68 bodhapAhuDa eka viziSTa racanA hai| jinamArga meM jo kahA hai, vaha SaTjIva nikAya ke lie hitakara hai, AcArya usI ke kathana kI pratijJA karate haiN| isameM 11 adhikAra arthAt gyAraha zabdoM ke viziSTa artha die gae haiN| ina viziSTa arthoM ko unhoMne jinavarakathita va SaTkAyahitaMkara kahA hai, jise ve sakalajana bodhanArtha kahate haiN| ye gyAraha zabda haiM - 1. Ayatana, 2. caityagRha, 3. jinapratimA, 4. darzana, 5. jinabimba, 6. jinamudrA, 7. jJAna, 8. deva, 9. tIrtha, 10. arhata aura 11. pravrajyA / ina sabakA artha mukhyataH muni hai| Arambhika nau zabdoM kA artha muni hI liyA gayA hai| pravrajyA bhI muni kI pravrajyA kA svarUpa hai| arahanta zabda se arahaMta kA svarUpa kathana kiyA gayA hai| ye saba artha pracalita arthoM se viziSTa, maulika va bhUtArthanaya se kiye gae haiN| 10 Ayatana Ayatana zabda kA sAmAnya artha hai ghara, nivAsa-sthAna, jaisA ki dharmAyatana, devAyatana Adi zabdoM meM hai| AcAryazrI tIna gAthAoM meM Ayatana kA artha karate haiN| Ayatana kA artha hai saMyatarUpa / mana-vacana-kAyarUpa dravya jinake svAdhIna hai, indriyoM ke viSayoM para jinakA saMyama hai, ve saMyatarUpa haiN| abhiprAya huA trigupti yukta va indriya saMyamI muni saMyata rUpa hai| yaha saMyata rUpa hI Ayatana hai| dUsarI gAthA meM vItarAgI, niSkaSAya mahAvratadhArI maharSiyoM ko Ayatana kahA hai| maharSi vItarAgI va niSkaSAya kahA hai| donoM gAthAoM meM bAhya aura Abhyantara rUpa se saMyamI ko Ayatana kahA hai| Azaya yaha hai ki saMyama kA sthAna hone se muni hI Ayatana hai| tIsarI gAthA meM zuddhAtma, vizuddhadhyAnI, jJAnI (vastutattva kA jJAtA ) munivRSabha ko siddhAyatana kahA hai| zuddhAtmA kA nivAsa-sthala hone se yahI vAstavika Ayatana hai| vaha vizuddhadhyAnI va AtmajJa hone se jhaTiti siddhatva prApta karanevAlA hone se siddhAyatana (siddha kA nivAsa) kahA gayA hai| " -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 caityagRha - dUsarA zabda hai caityagRha jisakA maMdira artha prasiddha hai| bodhapAhuDa ke anusAra caitya arthAt cetanAtmA (zuddhAtmA) kA nivAsa muni hI caityagRha hai| sva-para AtmA ko jAnanevAlA buddha, paMcamahAvratapAlana se zuddha, jJAnamaya muni, caityagRha hai athavA baMdhamokSa, sukha-dukha kA anubhava karanevAlA AtmA caitya va caitya kA nivAsa muni caityagRha hai| caityagRha ko SaTkAyahitaMkara kahA gayA hai| sampUrNa ahiMsA kA pAlaka muni hI SaTkAya ke jIvoM kA rakSaka hotA hai| 12 janapratimA jinapratimA kA artha tIrthaMkara kI pASANAdi nirmita pratimA liyA jAtA hai| AcArya kundakundadeva muni kI calatI-phiratI deha ko hI jinamArga meM kahI huI jinapratimA kahate haiN| jinapratimA to bAhya anukRti hone se bAhya pratimA (sthApita pratimA) hai| sthApanA satya vyavahAra hai| jinakA artha to nirgrantha vItarAga hai, ataH jinake guNa jahA~ pratibimbita hoM vaha ratnatrayadhArI nirgrantha vItarAga muni hI jinapratimA hai, ise hI AcAryazrI jaMgamapratimA yA saMyata pratimA kahA hai| agalI do gAthAoM meM siddhasthAna meM virAjamAna siddhoM ko vyutsarga pratimA kahA hai| 13 - 69 darzana - darzana kA artha dikhalAnevAlA kiyA hai| samyaktva, saMyama, sudharma, nirgrantha, jJAna ye mokSamArga haiN| inheM dikhAnevAlA hI jinamArga meM darzana kahA gayA hai| isa prakAra darzana kA artha siddhAnta na lekara usakA upadezaka muni kiyA hai| jaise puSpa gandhamaya aura dugdha ghRtamaya hotA hai, usI prakAra darzana jJAnamaya hotA hai| jJAnamaya rUpastha muni hI darzana hai| 14 - jinabimba jina arthAt vItarAga sarvajJa kA pratibimba jinabiMba hai| jinendra bhagavAn kI pASANAdi nirmita pratimA to sthApita pratimA hai| bAhyAkRti kA pratirUpa hai| jina to jJAnI va vItarAgI kA nAma hai aura aise jina kA bimba muni (AcArya) hI hai, kyoMki vahI jJAnamaya, saMyamI va vItarAgI hai| jina ne jisa prakAra bhavyoM ko mokSamArga prazasta kiyA usI prakAra muni (AcArya) bhI zikSA va dIkSA dete haiM, jo zuddha va karmakSaya kA kAraNa hotI haiN| unakI hI pUjA, praNAma, vinaya va vAtsalya karanA caahie| unameM hI cetanA bhAva va jJAna - darzana pAyA jAtA hai| 15 jin2amudrA - muni hI arhanta kI taraha zikSA-dIkSA dene ke kAraNa arhantamudrA hai| jJAnI muni hI dRr3hasaMyama, indriyanigraha va kaSAyarahita hone se jinamudrA hai| isa prakAra jinamudrA artha bhI muni hI hai| 16
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 jJAna - muni hI sAkSAt jJAna hai| saMyama se saMyukta, sudhyAnI va mokSamArgI muni hI jJAna se apane lakSya ko prApta karatA hai| jJAnI muni se hI jJAna jAnA jAtA hai| jJAna amUrta guNa hai use jJAnI muni meM hI samajhAyA jA sakatA hai| satpuruSa vinaya se jJAna prApta karate haiN| mokSamArga rUpI lakSya ko prApta karane vAle muni kA matirUpI dhanuSa sthira hotA hai| zruta pratyaMcA va ratnatrayarUpI bANa se paramArtha para dRSTi sthira rakhate hue mokSarUpI lakSya ko prApta karate haiN| jJAnI muni hI jJAna kA Azraya hone se jJAna hai| jJAnI ke abhAva meM jJAna nirAzrita hai| jJAnI ke atirikta kahIM jJAna prApta honA saMbhava nahIM hai|" deva - deva zabda kA artha hai daataa| artha, dharma, kAma aura jJAna denevAlA deva hai| artha, dharma aura pravrajyA meM jo jisake pAsa hotA hai, detA hai| agalI gAthA meM dharma, pravrajyA aura deva kA artha spaSTa kiyA gayA hai| dayAvizuddha dharma hai| sarvasaGga kA parityAga pravrajyA hai| vyapagatamohI deva hai| aisA deva bhavyajIvoM kA udaya karane vAlA hai| bhavyajIva ke lie prApya dharma aura pravrajyA hai, jise svayaM dharmayukta va pravrajita muni (AcArya) hI detA hai| vahI deva hai| tIrtha - tIrtha ke viSaya meM kahate haiM ki vrata va samyaktva se vizuddha, indriyaviSayoM meM saMyata aura apekSA-AkAMkSA rahita tIrtha hai| isa tIrtha meM muni dIkSA va zikSA rUpI snAna se snAta hotA hai| tIrtha kA artha hotA hai ghATa arthAt nadI meM utarane kA sthaan| pavitra sthaloM ko tIrtha kahA jAtA hai| AcArya kundakunda kahate haiM ki nirmala sudharma, samyaktva, saMyama, tapa, jJAna Adi bhAvasahita ho to ve jinamArga meM tIrtha kahe gae haiN| isa gAthA meM muni jinakA anupAlana karatA hai, vaha dayA athavA uttamakSamAdi dharma, samyaktva, SaTkAyajIvanikAyoM kI rakSA rUpa saMyama, tapa, jJAna ko tIrtha kahA hai| ye svayaM mUrta rUpa nahIM hai, pAlana karate muni meM hI sAkAra hote haiN| isa prakAra muni hI tIrtha hai| arhanta - arhanta zabda kI nAma, sthApanA, dravya va bhAva cAroM nikSepoM se vyAkhyA kI gaI hai| ina nikSepoM kA upayoga vyavahAra satya ke lie kiyA jAtA hai, jisase lokavyavahAra sucAru rUpa se cala ske| parantu yahA~ arhanta zabda kI vyAkhyA ina cAroM nikSepoM se tathyAtmaka rUpa se kI gaI hai, vyavahAra se nhiiN| sattaraha gAthAoM meM arhanta zabda kI vyAkhyA hai| ananta darzana aura jJAna hone va aSTakarmabandha kA nAza hone se mokSa hai| aise nirUpama guNoM para ArUr3ha ko arhanta kahate haiN| guNoM se yukta hI arahaMta hai| nAmamAtra ko
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 arhanta nahIM kahate haiN| agalI gAthA meM doSarahita ko arahaMta kahA hai| jarA, vyAdhi, janmamaraNa, caturgatigamana, puNyapApa jaise doSa-karmoM kA nAza karake jJAnamaya (sarvajJa) arahaMta hotA hai| sthApanA kI dRSTi se terahaveM guNasthAna meM sthita, cauMtIsa atizaya, aSTa prAtihArya yukta hote haiN| mArgaNA kI dRSTi se manuSyagati, paMcendriya, trasakAya, pA~ca yoga Adi paryApti prANa, va jIvasthAna Adi kA vicAra kara sthApanA arhanta kA svarUpa batAyA hai| dravya arihaMta meM arhanta ke nirdoSa, nirmala audArika kAya kA varNana hai| bhAva arihaMta ke rUpa meM unake 'kevala' bhAva kA varNana hai, isa prakAra arahaMta kA vAstavika svarUpa batAyA hai|20 pravrajyA - isake pazcAt antima pravrajyA kA svarUpa vistAra se batAyA hai| munivara vRSabhoM ke Thaharane ke sthAna do gAthAoM meM batAe haiN| pravrajyA kA sahI svarUpa Age kI gAthAoM meM batAyA hai| gRha-graMtha (parigraha)- moha se mukta honA, bAIsa parISaha sahanA, kaSAyoM ko jItanA, pApadaMbha se vimukta honA yaha pravrajyA kA svarUpa hai| agalI gAthA meM pravrajyA ko kina doSoM se rahita honA cAhie, yaha batAte hue kahA hai ki dhana, dhAnya, vastra, suvarNa, zayana, Asana, chatra, bhUmi Adi dAna se rahita honA caahie| zatru-mitra, niMdA-prazaMsA, lAbhA-alAbha, tRNa-kaMcana meM samabhAva, nirapekSa bhAva se nirdoSa AhAra niSkaSAya pravrajyA hotI hai| antaraMga zuddhi ke bAda bahiraMga kA varNana karate haiM yathAjAtarUpa, kAyotsargamudrA, zastrarahita, zAMta, dUsaroM ke batAye hue ghara meM asthAyI nivAsa aisI pravrajyA hotI hai| upazama-kSamA, indriyanigraha Adi se yukta zarIrasaMskAra se varjita tathA mada, rAga, doSa se rahita pravrajyA hotI hai| jisakA mUDhabhAva, AThakarma, mithyAtva naSTa ho gayA hai aura jo samyaktvaguNa se zuddha hai, pravrajyA usakI hotI hai| pravrajyA chaha prakAra ke saMhananoM meM se koI bhI saMhanana karanevAlA le sakatA hai| pravrajita pazu, mahilA, napuMsaka, kuzIla vyaktiyoM kA saMga va vikathA nahIM krtaa| svAdhyAya va dhyAna se yukta hotA hai|21 isa vivecana se spaSTa hai ki isa kAla meM bhI bhAvaliMgI muni honA saMbhava hai| AtmadhyAna bhI saMbhava hai| vizeSataH tIrthaMkaroM kI anupasthiti meM ye hI hamAre lie jinendra ke pratirUpa haiM, vaMdanIya haiN| 1. suttapAhuDa, 10, 23 2. bhagavatI ArAdhanA, 76-8 3. darzanapAhuDa, 18
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 4. suttapAhuDa, 20 5. suttapAhuDa, 21 6. vahI, 22-27 7. bhAvapAhuDa, 2-7 8. mokSapAhuDa, 61 9. vahI, 76 10. bodhapAhuDa, 3-4 11. vahI, 5-7 12. vahI, 8-9 13. vahI, 10-13 14. vahI, 14-15 15. vahI, 16-18 16. vahI, 19 17. vahI, 20-23 18. vahI, 24-25 19. vahI, 26-27 20. vahI, 28-41 21. vahI, 42-57 AjAda cauka, sadara, nAgapura - 440001
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 13 aprela 2013-2014 aSTapAhuDa meM zramaNa aura zramaNAbhAsa - DaoN. (ku.) ArAdhanA jaina 'svataMtra' AcArya kundakunda jaina darzana, siddhAnta, sAhitya evaM zaurasenI prAkRta ke mUrdhanya manISI aura AdhyAtmika cintaka the aura anekAnta dRSTi ke prabala samarthaka bhii| unake cintana se bhAratIya manISA prabhAvita hii| yahI kAraNa hai tIrthaMkara mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda kI uttaravartI jainAcAryoM kI paramparA meM aneka mahAna AcAryoM meM kundakundAcArya kA nAma zraddhApUrvaka sabase pahale smaraNa kiyA jAtA hai - maMgalaM bhagavAnvIro maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAoM jaina dharmo'stu maMgalaM / / AcArya kundakunda dvArA racita upalabdha kRtiyA~ haiM - samayapAhuDa (samayasAra), pavayaNasAro (pravacanasAra), NiyamasAro (niyamasAra), paMcatthikAyasaMgaho (paMcAstikAyasaMgraha), aTThapAhuDa (aSTapAhuDa), bArasa aNuvekkhA (dvAdazAnuprekSA), bhatti saMgaho (bhakti sNgrh)| inameM aTThapAhuDa ATha pAhuDoM kA saMgraha hai, isameM 503 gAthAe~ haiM jo isa prakAra haiM - dasaNa pAhuDa (darzana prAbhRta) 36, suttapAhuDa (sUtraprAbhRta) 27, cAritta pAhuDa (cAritraprAbhRta) 45, bodha pAhuDa (bodhaprAbhRta) 62, bhAvapAhuDa (bhAvaprAbhRta) 165, mokkha pAhuDa (mokSaprAbhRta) 106, liMga pAhuDa (liGga prAbhRta) 22, sIla pAhuDa (zIla prAbhRta) 400 aSTapAhuDa para paM. jayacandajI chAbar3A dvArA (DhUMDhArI bhASA meM) likhita bhASA vacanikA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jainavidyA 26 TIkA tathA zrutasAgara sUri bhaTTAraka dvArA liMga pAhuDa aura zIla pAhuDa ko chor3akara zeSa chaha pAhuDoM para vidvattApUrNa TIkA upalabdha hai|* granthakAra ne aSTapAhuDa ke mAdhyama se jaina darzana kA hArda - ratnatraya dharma, zramaNAcAra, sacce zrAmaNya Adi viSayoM kI vistRta vivecanA kI hai| zramaNa ko zithilAcAra se bacane/ bacAne ke lie sajaga/sAvadhAna kiyA hai jisase vaha sarvajJadeva dvArA pratipAdita AtmakalyANa ke vizuddha mArga para agrasara ho antima mokSa puruSArtha ko prApta kara ske| granthakAra ne zithilAcAra ke viruddha AvAja uThAkara apane ziSyoM ke AcaraNa ko anuzAsita kiyA hai| isameM zithilAcAra ke viruddha sazakta Adeza hai, preraka upadeza hai tathA mRdula saMbodhana bhI hai| vartamAna meM zramaNoM kI AcAra-viSayaka jo maryAdA dikhAI detI hai vaha AcArya kundakunda kI hI dena hai| . aSTapAhuDa meM zramaNa kA svarUpa mUlAcAra yA zramaNAcAra ke granthoM meM varNita svarUpavat na hokara prakIrNaka rUpa meM yatra-tatra bikharA huA hai| jaise cAritrapAhuDa meM paMcamahAvrata, paMcasamiti, tIna gupti ke svarUpa; sUtrapAhuDa meM pANipAtra meM AhAra grahaNa karane; bhAvapAhuDa meM bhAvaliMga kI pradhAnatA se sAdhusvarUpa tathA bhAva vizuddhi banAye rakhane kA saMdeza, parISaha-upasarga sahane kI preraNA, anuprekSA, vinaya, dhyAna kA nirUpaNa; mokSapAhuDa meM svadravya dhyAna, samyak cAritra, samabhAva cAritra; zIlapADa meM zIla kI zreSThatA kA vivecana hai| yahA~ zramaNa ke svarUpa, vaMdanIya tathA avaMdanIya zramaNa kauna hai? avaMdanIya hone ke kAraNa, zramaNAbhAsa Adi viSayoM para vicAra kiyA jA rahA hai| zramaNa prAkRta bhASA ke 'samaNa' kA rUpAntara hai shrmnn| 'zrAmyati AtmAnaM tapobhiriti zramaNaH' arthAt jo tapoM se apanI AtmA ko zramayukta karatA hai vaha zramaNa hai| 'zrAmyati mokSamArge zramaM vidadhAtIti zramaNaH' isa vyutpatti ke anusAra jo mokSamArga meM zrama karatA hai vaha zramaNa hai| yahA~ zramaNa meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu tInoM garbhita haiN| AcArya vIrasena svAmI ne sAdhu ko parAkramI, svAbhimAnI, bhadraprakRti, sarala, nirIha, gocarI vRtti, niHsaMga, tejasvI, gaMbhIra, akaMpa, zAntacitta, prabhAyukta, sarvabAdhAjayI, aniyatavAsI, nirAlaMbI, nirlepa Adi guNoM se yukta kahA hai|' AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM paMcasamiti, paMcendriya-vijaya, triguptiyukta, kaSAyajayI, darzana-jJAnapUrNa, ekAgracitta, samabhAvI ko sAdhu kahA hai| aSTapAhuDa ___ *vartamAna meM AcArya zrI vidyAsAgarajI saMghastha muni zrI praNamyasAgara jI ne aSTapAhuDa ke liMgapAhuDa tathA zIlapAhuDa para saMskRta meM nandinI TIkA likhakara hindI anuvAda kiyA hai| yaha dharmodaya sAhitya prakAzana, khuraI roDa, sAgara se varSa 2008 meM prakAzita hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 75 meM kahA hai - jisake hRdaya meM zatru-mitra meM samabhAva hai, prazaMsA-niMdA, lAbha-alAbha, tRNakaMcana meM samabhAva hai, jo nirgrantha, niHsaMga, nirmAna, rAgarahita, dveSarahita, mamatvahIna, nirahaMkArI, yathAjAta-nagna, laMbAyamAna bhujA, nirAyudha, suMdara aMgopAMga, anyakRta nivAsavAsI, upazAnta pariNAmI, kSamAbhAvI, indriyajayI, zRMgArahIna, ajJAnanivRtta aura samyaktva guNa se vizuddha hai vaha zramaNa hai| paMcendriyoM ko vaza meM karanA, paccIsa kriyAoM ke rahate hue, paMca mahAvrata dhAraNa karanA, tIna guptiyoM ko dhAraNa karanA sAdhuoM kA saMyama cAritra hai| nizcaya-vyavahAra ratnatraya rUpa mokSamArga para calanevAle hI paripUrNa zramaNa haiM, inakA svarUpa AcArya kundakunda ne (pravacanasAra meM) isa prakAra batalAyA hai - caradi Nibaddho NiccaM samaNo NANammi dNsnnmuhmhi| payado mUlaguNesu ya jo so pddipunnnnsaamnnnno||214|| . jo zramaNa sadA jJAna aura darzanAdi meM pratibaddha tathA mUlaguNoM meM prayatnazIla vicaraNa karatA hai vaha paripUrNa zrAmaNyavAn hai| pUrNa zramaNa kA liMga jinaliMga hai| vaha liMga doSarahita hotA hai| usameM ayAcaka vRtti hotI hai| bhAvoM kI zuddhi kI pradhAnatA hotI hai jaisA ki bhAvapAhuDa meM batalAyA gayA hai - jisameM pA~ca prakAra ke vastroM kA tyAga kiyA jAtA hai, pRthvI para zayana kiyA jAtA hai, do prakAra kA saMyama dhAraNa kiyA jAtA hai, bhikSAyojana kiyA jAtA hai, bhAva kI pahale bhAvanA kI jAtI hai tathA zuddha nirdoSa pravRtti kI jAtI hai, vahI jinaliMga nirmala kahA jAtA hai| zrImad kundakundAcArya ne digambara muni ke bAhya svarUpa aura Abhyantara svarUpa kA pArthakya batalAte hue dravyaliMgI aura bhAvaliMgI muni kI pahacAna batalAI hai| dravyaliMgI muni saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura bhAvaliMgI muni paMcamagati mokSa ko prApta karatA hai| aise sAdhu ke aTThAisa mUlaguNa pravacanasAra meM isa prakAra batalAye gaye haiM - vadasamididiyarodho locaavssymcelmnnhaannN| khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamega bhattaM c||208|| pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriya nigraha, chaha Avazyaka, kezaloMca, nagnatA, asnAna, kSitizayana, adanta-dhAvana, sthitibhojana aura eka bhakta (dina meM eka bAra AhAra grahaNa) jinavara dvArA ye sAdhu ke mUlaguNa batAye gaye haiN| ina mUlaguNoM ke abhAva meM muni jinaliMga kA virAdhaka hotA hai| ina mUlaguNoM kI rakSArtha anuprekSA, tapa Adi uttaraguNoM kA pAlana bhI anivArya hai|' ina guNoM kA pAlana karate
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 hue jo sAdhu vairAgya meM tatpara hotA hai, paradravya se parAMgamukha rahatA hai, saMsArasukha se virakta rahatA hai, vaha svakIya zuddha sukha meM anurakta sAdhu hotA hai| aisA sAdhu saccA sAdhu hai| sacce sAdhu hI vandanIya haiN| AcArya kundakunda ne darzanapAhuDa meM kahA hai - maiM una muniyoM ko namaskAra karatA hU~ jo tapa se sahita hai, sAtha hI unake zIla ko, guNa ko, brahmacarya ko aura mukti prApti ko bhI samyaktva tathA zuddha bhAva se namaskAra karatA hU~ - vaMdami tavasAvaNNA sIlaM ca guNaM ca baMbhaceraM c| siddhigamaNaM ca tesiM sammatteNa suddhbhaavenn||28|| aSTapAhuDakAra ne isa prakAra vandanIya sAdhu ke guNa batalAye haiN| sUtrapAhuDa meM unhoMne nirdiSTa kiyA hai - jo muni saMyama se sahita hai tathA Arambha-parigraha se virata hai, bAvIsa parISaha sahana karate haiM, saikar3oM zaktiyoM se sahita haiM, karmoM ke kSaya tathA nirjarA karane meM kuzala haiM, aise zramaNa vandanA karane yogya haiN|' isa prakAra AcArya kundakunda ne zramaNa kI vandanA ke sambandha meM prakAza DAlate hue unakI yogyatA kI kasauTI nirdhArita kI hai| vastutaH sAdhu ko darzana, jJAna, cAritra, tapa tathA vinayayukta honA caahie| isake sAtha hI zramaNa kA prathamaliMga bhAvaliMga hai| dravyaliMga paramArtha nahIM hai| bhAva ke binA dravyaliMga paramArtha kI siddhi karane vAlA nahIM hai| guNa aura doSoM kA kAraNa bhAvaliMga hI hai| liMga pAhuDa ke prArambha meM hI AcArya kundakunda ne kahA hai dharma se hI liMga hotA hai, liMgamAtra dhAraNa karane se dharma kI prApti nahIM hotii| isalie bhAva ko hI dharma jaano| uparyukta guNoM se bhinna jo vastrarahita hokara bhI asaMyamI (bhAvasaMyama rahita) tathA asaMyata ho vaha vandanA ke ayogya hai|12 bhale hI svastha-sundara zarIra ho, uccakula-ucca jAtivAlA ho para saMyama, ratnatraya guNarahita sAdhu avaMdanIya hai|13 jo zramaNa jinAjJA kA pAlana yA zraddhAna nahIM karate ve zramaNa na hokara zramaNAbhAsI Na havadi samaNo tti mado saMjamatavasuttasaMpajutto vi| jadi saddahadi Na atthe AdapadhANe jiNakkhAde / / 264 / / pravacanasAra zramaNa ke dvArA jo kArya karane yogya na ho, una kAryoM ko jo karatA hai vaha zramaNAbhAsa hai| zramaNAbhAsI munipane se hIna hote haiN| inake viSaya meM kahA gayA hai ki jo zramaNa AhAra,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 upakaraNa aura basatikA kA binA zodhana kiye hI grahaNa karate haiM va mUla-sthAna prAyazcitta ko prApta hote haiM aura saMsAra meM munipane se hIna haiM - piMDovadhisejjAo avisodhiya jo ya bhuMjade smnno| mUlaTThANaM patto bhuvaNesu have smnnpollo||918|| mUlAcAra munipane se hIna zramaNoM ko 'pApa zramaNa' saMjJA dI gaI hai| arthAt jo zramaNa sAdhanA nahIM kara sakatA, vaha pApa zramaNa' hai| zrImad kundakundAcArya ne liMga pAhaDa meM 'pApa zramaNa' kI kucha pApakriyAoM ko nimna prakAra batalAyA hai - (1) nAcanA, gAnA, bAjA bajAnA4 (2) ArtadhyAna karanA (3) kalaha, vAdavivAda, ghamaNDa karanA16 (4) parigraha-saMgrahaNa va rakSaNa karanA7 (5) juA khelanA, abrahmacArI honA, mAyAcArI karanA (6) binA dI huI vastu grahaNa karanA (7) striyoM meM nirantara rAga karanA20 (8) parokSa meM nirdoSa vyaktiyoM para doSAropaNa kara nindA karanA (9) ratnatraya kA pAlana na karanA22 (10) dUsaroM ke vivAha sambandha karAnA3 (11) darzana, jJAna, cAritra, saMyama, tapa, niyama tathA nityakarmoM meM pravRtta hote hue bhI dUsare jIva ko pIr3A pahu~cAnA24 (12) kRSi tathA vyApAra dvArA jIvaghAta karanA (13) coroM aura mithyAvAdiyoM ke madhya yuddha evaM vivAda karAnA26 (14) tIvrakarma (hiMsAdi krUrakarma) karanA7 (15) yantra (caupar3a) Adi se krIr3A karanA28 (16) kaMdI Adi kutsita bhAvanAyeM karanA29 (17) bhojana meM rasa- lolupI honA (18) AhAra ke lie daur3anA, kalaha karanA va IrSyA karanA" (19) IryA samiti dhAraNa karake bhI calate samaya kabhI uchalanA, kabhI daur3anA, kabhI pRthvI ko khodanA (20) kisI ke baMdhana meM par3akara dhAna kUTanA, pRthvI khodanA, vRkSoM kA chedana karanA (21) gRhasthoM se ati sneha karanA arthAt apanI maryAdA bhUlakara unake ghara jAnA aura sukha-duHkha meM AtmIyatA dikhAnA4, aadi| isa prakAra liMga pAhuDa meM 'pApa zramaNa' kI kucha kriyAoM ko batalAyA gayA hai| isI taraha kI anya pApAcAra kI kriyAoM kA samAveza kara lenA caahie| vastutaH ye kriyAe~ mahAvratoM kI bhaMjaka haiN| isIlie AcArya kundakunda ne dravyamuni va bhAvamuni hone kA phala batalAkara bhAvaliMgI muni hone kI preraNA dI hai| liMga pAhuDa meM batalAyA hai - jo sAdhu AcAra, vinaya, darzana, jJAnAdi se rahita hai vaha tiryaMca hai, sAdhu nhiiN| cora hai jinamArgI zramaNa nahIM hai| pApakarmoM se upahita hai, jinaliMga bhaMjaka hai", pazu hai, pArzvastha se bhI nikRSTa hai| aisA sAdhu saMsArarUpI jaMgala meM bhaTakatA rahatA hai| ananta saMsArI hotA hai|' durgatirUpa narakAdi meM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 jAtA hai| 42 saMyamiyoM ke madhya rahatA huA tathA bahuta jJAnavAna hotA huA bhI jo bhAva ( vItarAgatA ) se vinaSTa hai, 43 vaha bAla svabhAvI hai| 44 78 AcArya baTTakera ne mUlAcAra meM pA~ca prakAra ke pApazramaNa batalAye haiM - (1) pArzvastha (2) kuzIla (3) saMsakta (asaMyatoM meM Asakta), avasanna (alpa saMjJaka ) aura (5) mRgcritr|" ina pApa zramaNoM ko mUlAcArakAra ne ghor3e kI lIda kI taraha nissAra tathA bagule kI taraha kutsita ceSTA karane vAlA kahA hai, jo andara se to kuTila hai aura bAhara se sundarasarala lagatA hai (10.73) / mUlAcAra ke piNDazuddhi adhikAra meM zramaNa ke AhAra sambandhI ko darzAyA gayA hai| AhAra meM doSa lagAnevAle ko pApa zramaNa kahA gayA hai| ina pApazramaNoM kI jinAgama meM nindA kI gaI hai| ye pA~coM indriya va kaSAya ke gurutva se siddhAntAnusAra AcaraNa karanevAle muniyoM ke pratipakSI haiM (306) / ye pA~coM hI jinadharma - bAhya haiN| 46 AcArya kundakunda ne aSTapAhuDa meM zramaNa ke yathArtha svarUpa kA digdarzana karAyA hai| unhoMne spaSTa kiyA hai ki sarvajJa praNIta Agama ke anusAra jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanevAlA tathA zramaNacaryA kA nirdoSa pAlana karanevAlA hI yathArtha / yogya zramaNa hai| ye zramaNa hI vandanIya haiN| isake viparIta munipane se hIna zramaNAbhAsI hai| inheM hI 'pApa zramaNa' kI saMjJA dI gaI hai| ye AcaraNahIna hone se ayathArtha zramaNa / zramaNAbhAsI haiM aura avaMdanIya haiN| zramaNAbhAsI ke AcaraNa se dharma kI aprabhAvanA hotI hai| isIlie AcArya kundakunda ne zramaNa ko yatnAcArapUrvaka pravRtti karane hetu sandeza diyA hai| aneka laukika, pApa kriyAoM meM lage zramaNa ko cetAvanI dekara usakI nagnatA ko kaThora zabdoM meM dhikkArA hai aura pazutulya kahA hai kyoMki munipane se hIna zramaNa Atmahita aura parahita kA vighAtaka hotA hai| isa dhikkAra se zramaNa sajagasAvadhAna hokara yatnAcArapUrvaka mUlaguNoM kA pAlana kare aura jinaliMga kI pUjyatA para koI A~ca na Aye isakA bharasaka prayatna kaTTara anuzAsaka AcArya kundakunda ne kiyA hai| samAja bhI zramaNAbhAsI ke prati sajaga hokara kArya kare jisase dharma aura samAja kI maryAdA surakSita raha ske| 1. a. - soha - gaya basahamiya pasu mArUda surUvahimaMdariMdu maNI / khidI uragaMbara sarisA paramapaya vimggyaasaahu|| dhavalA, 1/1, 1, 1 / gAthA 33 /51 ba. - mUlAcAra parizIlana, sampAdaka DaoN. surendrakumAra jaina bhAratI, prakAzaka : AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara (rAja.), varSa 2012, pRSTha 74
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 2. 3. 4. 5.. paMcasamido tigutto paMceMdiyasaMvuDo jidksaao| daMsaNaNANasamaggo samaNo jo saMjado bhaNido | 240 || pravacanasAra : AcArya kundakunda 6. sattUmitte va samA pasaMsaNiMdA alddhilddhismaa| taNakaNae samabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA / / 47 || NiggaMthA NissaMgA NimmANAsA arAya NiddosA / NimmamaNirahaMkArApavvajjA erisA bhaNiyA ||494/ jahajAya rUvasarisA avalaMbiyabhua NirAuhA sNtaa| parakiyaNilayaNivAsA pavvajjA erisA bhaNiyA / / 51 / / uvasama khamadamatta sarIrasaMkkAra vajjiyA rukkhA || mayarAyadosarahiyA pavvajjA erisA bhaNiyA ||52|| bodhapAhuDa, aSTapAhuDaH zrImad kundakundAcArya, zrI zrutasAgarajI sUrikRta saMskRta TIkA / hindI anuvAda : paM. pannAlAla sAhityAcArya / prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSada, sonAgira, datiyA ma.pra., prathama saMskaraNa san 1989-90 vivarIyamUDhabhAvA paNaTThakammaTTha nntttthmicchttaa| sammattaguNavisuddha pavvajjA erisA bhaNiyA ||53|| paMciMdiyasaMvaraNaM paMca vayA paMcaviMsa kiriyAsu / paMcasamidi tayaguttI saMjamacaraNaM NirAyA ||28|| cArittapAhuDa paMcavihacelacAyaM khidisayaNaM duvihasaMjamaM bhikkhU bhAvaM bhAviyapuvvaM jiNaliMgaM NimmalaM suddhaM ||79|| bhAvapAhuDa mUlaguNaM chittUNaya bAhirakammaM karei jo sAhU / soNa lahai siddhi suhaM jiNaliMga virAhago Nicca || 98 || mokSapAhuDa 79 7. teSAM ca mUlaguNAnAM rakSaNArthaM dvAviMzatiparISahajaya-dvAdazavidha tapazcaraNabhedena catustriMzaduttaraguNA bhavanti / teSAM ca rakSaNArtha.. dvAdazAnuprekSA bhAvanAdayazcetyabhiprAyaH / pravacanasAra gAthA 208, 209 kI tAtparyavRtti
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 8. 10. veraggaparo sAhU paradavva parammuho ya so hodi| saMsAra suhaviratto sagasuddhasuhesu annurtto||101|| mokSapAhuDa jo saMjamesu sahio AraMbhapariggahesu virao vi| so hoI vaMdaNIo sasurAsuramANuse loe||11|| je bAvIsaparIsaha sahati sattIsaehiM sNjuttaa| te hoMti vaMdaNIyA kammakkhayaNijjarA saahuu||12|| sUtrapAhuDa daMsaNaNANacaritte tavaviNaye nnicckaalsupstthaa| ede du vaMdaNIyA je guNavAdI gunndhraann||23| darzanapAhuDa dhammeNa hoi liMgaMNa liMgamatteNa dhmmsNpttii| jANehi bhAvadhammaM kiM te liMgeNa kaayvvo||2|| liMgapAhuDa asaMjadaM Na vaMde vacchavihINovi to Na vaMdijjA doNNi vi hoMti samANA ego vi Na saMjado hodi||26|| darzanapAhuDa darzanapAhuDa, gAthA 27, zrutasAgara sUrikRti TIkA kA bhAvArtha, pRSTha 46-47 liMga pAhuDa, 4 15. vahI, 5, 8 vahI, 6 vahI, 5 vahI, 6, 7, 12 vahI, 14 vahI, 17 vahI, 17,14 vahI, 9 12. vahI, 8 vahI, 10 kaI I I I I vahI, 12 vahI, 13 ___ vahI, 16 vahI, 17,18
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 81 36. 37. vahI, 13 vahI, 20 vahI, 15-18 vahI, 7 vahI, 6, 9, 10, 11 vahI, 21 41. vahI, 19 43. vahI, 20 mUlAcAra : AcArya baTTakera, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, naI dillI 110003, chaThA saMskaraNa, varSa 2006, 7.96 bhagavatI ArAdhanA, AcArya zivArya, 1315 46. bhagavAna mahAvIra mArga gaMja bAsaudA (vidizA) ma.pra.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 pariNAmAdo baMdho mukkho sattUmitte ya samA psNs-nniNdaa-alddhi-lddhismaa| taNakaNae samabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA / / 47 / / bo.pA. mayamAyakoharahio loheNa vivajjio ya jo jiivo| NimmalasahAvajutto so pAvai uttamaM sokkhaM / / 45 // mo.pA. pAvaM havei asesaM puNNamasesaM ca havai prinnaamaa| pariNAmAdo baMdho mukkho jiNasAsaNe dihro / / 116 / / bhA.pA. AcArya kundakunda aSTapAhuDa - aisA kahA gayA hai (ki) nizcaya hI saMnyAsI kA jIvana zatru aura mitra meM (ke prati) samAna (hotA hai), prazaMsA aura nindA meM, lAbha aura alAbha meM (bhI) samAna (hotA hai) (tathA unake) tRNa aura suvarNa meM (bhI) samabhAva (hotA hai)| - lobha se rahita tathA ahaMkAra, kapaTa (aura) krodha se rahita jo jIva nirmala svabhAva se yukta (hotA hai) vaha uttama sukha ko pAtA hai| samasta puNya pariNAma (arthAt bhAvoM) se hotA hai tathA samasta pApa (bhI) (bhAvoM se hI) hotA hai| jina-zAsana meM baMdha aura mokSa pariNAma (bhAvoM) se hI pratipAdita hai - DaoN. kamalacaMda sogANI
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 aprela 2013-2014 aSTapAhuDa aura jaina sAdhu - DaoN. rAjendrakumAra baMsala jaina saMskRti ke tIrthaMkaroM / jinavaroM ne saMsAra ke jIvoM ko Atma-vikAroM kA parihAra kara jJAna-Ananda-svarUpa zuddhAtma kI prApti kA mArga btaayaa| jinavaroM kA yaha mArga vItarAgatA kI prApti kA mArga kahalAtA hai| jinavara aMtara se vItarAgI hokara nija svabhAva meM lIna rahate haiM jabaki unakA bAhya bheSa navajAta zizu ke samAna nirvikAra nagna hotA hai| isa bAhya bheSa ko hI jinamudrA, jinaliMga yA jinacihna kahate haiN| jinacihna kA svarUpa ___ isa mArga ke pathikoM ke stara kI pahicAna ke do saMketa haiM - pahalA Antarika (bhAvaliMga), dUsarA bAhya (drvyliNg)| AcArya kundakunda ne ina cihnoM ke alAvA anya cihnoM ko jinetara (kuliMga) kahA hai| suvidhA kI dRSTi se isa lekha meM bhAvaliMga ko 'bhAvacihna', dravyaliMga ko 'dravyacihna' evaM kuliMga ko 'jinetara cihna' ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| ___ bhAvacihna aMtaraMga pariNAmoM athavA vItarAga bhAvoM kA sUcaka hai, jo akaSAya bhAva yA kaSAyahInatA ke aMzoM ke hone kA dyotaka hai| yaha parama pariNAmika bhAva ke Azraya se
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jainavidyA 26 AtmA ke jJAtA-draSTA svabhAva kI prasiddhi se hI saMbhava hotA hai| dravyacihna zarIra kA bAhya bheSa hai jo aMtaraMga bhAvoM kA pratinidhitva karatA hai; kintu sarvathA aisA hone kA niyama bhI nahIM hai, kyoMki bhAvacihna ke abhAva meM bhI dravyacihna dekhane meM AtA hai| jinacihna dhAraNa kara zarIrAdika vikRta kriyAe~ evaM parigrahAdi kI abhilASA rakhane ko jinamArga meM 'jinetara cihna' kahA gayA hai| __ jaba aMtaraMga vItarAga pariNAmoM ke anurUpa bAhya bheSa hotA hai taba vaha mokSamArga meM prayojanabhUta evaM upakAraka hotA hai| isa dRSTi se vItarAgatA ke aMzoM kI vidyamAnatA ke kAraNa aMtaraMga bhAva-sahita bAhya yathAjAta/digambara bheSa hI jinavaroM ke mArga meM mAnya evaM pUjya hai| jinamArgI sAdhakoM kA vargIkaraNa jinamArgI vItarAgatA ke sAdhakoM ke moTe taura para do varga ho sakate haiM - prathama gRhatyAgI sAdhu tathA dUsarA gRhsth-shraavk| prathama varga meM digambara sAdhu, AryikA evaM utkRSTa zrAvaka Ate haiM aura dUsare varga meM vratI-avratI samyagdRSTi zrAvakA isa vargIkaraNa kA AdhAra aMtaraMga vizuddha pariNAma hai| yadi bAhya bheSa ke anusAra sAdhu evaM zrAvaka meM aMtaraMga bhAva, pariNAma nahIM hai to vaha bheSa jinamArga meM svAMga jaisA mAnA jaaegaa| sAdhu kA sAmAnya svarUpa jinamArgI sAdhu 28 mUlaguNayukta evaM aMtarbAhya caubIsa parigrahoM se rahita hotA hai| inameM mithyAtva, cAra kaSAya, tIna veda evaM chaha naukaSAya se caudaha aMtaraMga parigraha tathA kSetra (bhUmi), makAna, cA~dI, sonA, dhana, dhAnya (anAja), dAsI, dAsa, vastra aura bartana Adi dasa bAhya parigraha hote haiN| icchA evaM mUrchA parigraha hone se aMtaraMga parigraha kA tyAga evaM pariNAmoM kI tadanusArI nirmalatA hI mahatvapUrNa hai| sAdhu mana, vacana, kAya evaM kRta, kArita, anumodanA se ina caubIsa parigrahoM kA tyAgI hotA hai| yadi sAdhu tila-tuSa mAtra bhI parigrahayukta ho to usakA sAdhutva bhagna ho jAtA hai| aise sAdhu kA kathita jinacihna kucihna ho jAtA hai aura vaha nigoda kA pAtra ho jAtA hai (sUtrapAhuDa 18) / bhAva evaM dravyacihnI sAdhu bAhya bheSa ke anusAra sAdhuoM ko bhAvacihnI, dravyacihnI aura jinetara cihnI (kuliMga) ina tIna vargoM meM saMyojita kiyA jA sakatA hai| sarvaparigraharahita tathA aMtaraMga meM samyakdarzana, jJAna evaM cAritra-rUpa AtmalInatA se vItarAgatA ke aMzoM ko dhAraNa karanevAle sAdhu bhAvacihnI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 85 kahalAte haiN| ve sukha-duHkha, kA~ca-kAMcana, zatru-mitra, hita-ahita sabhI meM samatA-bhAva dhAraNa kara AtmArAdhana karate haiN| AtmajJAna se zUnya aura maMdakaSAya-rUpa zubhabhAvoM ko hI dharma mAnanevAle sAdhu dravyacihnI kahalAte haiN| bhAvacihnI evaM dravyacihnI sAdhu kA bAhya bheSa yadyapi eka-jaisA hI hotA hai, tathApi AtmajJAna ke sadbhAva ke kAraNa bhAvacihnI sAdhu kaSAyoM kA parihAra karatA huA AtmA meM vItarAgatA ke aMzoM kI vRddhi karatA hai aura antataH karmoM se mukta ho jAtA hai| isI kAraNa se 'samayasAra' meM AcArya kundakunda ne bhAvacihna-sahita bAhyacihna-rUpa digambara mudrA ko mokSamArga mAnA hai| (samayasAra 410-411) / dravyacihnI sAdhu maMda kaSAya ko dharma mAnane ke kAraNa puNya kA bandha karatA hai| vaha manuSya evaM devAdika sadgati ko to prApta karatA hai, kintu karma-bandhana se mukta nahIM hotaa| AcArya kundakunda ke anusAra dravyacihnI sAdhu ko bodhi yA samAdhi kI prApti nahIM hotI (bhAvapAhuDa 72) / bhAvacihna-rahita sAdhu ke bAhya bheSa se mokSamArga kA vinAza hotA hai (mokSapAhuDa 61) / yaha pApa se yukta evaM apayaza kA kAraNa hai (bhAvapAhuDa 69) / dharma se rahita sAdhu ko AcArya kundakunda ne Ikha ke phala-sA mAnate hue use digambara rUpa meM rahanevAlA naTa zramaNa nirUpita kiyA hai (bhAvapAhuDa 71) / unhoMne aise darzana-rahita dravyacihnI sAdhu ko 'cala zava' jaise zabda se sambodhita kiyA hai| (bhAvapAhaDa 143) / aise sAdhu kA jJAna evaM cAritra kramazaH bAlazruta evaM bAlacAritra jaisA nirarthaka hotA hai (mokSapAhuDa 100) / unhoMne prazna kiyA hai ki jJAna-rahita cAritra, darzana-rahita tapa evaM bhAvavihIna Avazyaka kriyAe~ Adi se yukta liMga (bheSa) se sukha kI prApti kaise saMbhava hai (mokSapAhuDa 57)? bhAvacihna kI pradhAnatA jinamArga meM bhAvacihna kI pradhAnatA pratipAdita karate hue AcArya kundakunda ne 'bhAvapAhuDa' meM kahA ki pahale mithyAtva Adi doSoM ko chor3akara bhAva se aMtaraMga nagna hokara zuddhAtmA kA zraddhAna, jJAna evaM AcaraNa kare pazcAt dravya se bAhya munimudrA (liMga) prakaTa kare, yahI jinAjJA evaM mokSamArga hai (bhAvapAhuDa 73) / isa uddezya kI pUrti hetu unhoMne kahA ki jaise bhI bane saba taraha ke prayatna kara AtmA ko jAno, usakA zraddhAna karo, use pratIta karo aura usakA AcaraNa karo; mokSa kI prApti tabhI hogI (bhAvapAhuDa 87, sUtrapAhuDa 16) /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jaina vidyA 26 mokSamArga aura jinasUtra AcArya kundakunda ne 'sUtrapAhuDa' meM kahA hai ki jinamArga meM vItarAgatA kI prApti hetu jinasUtroM ko arthAt Agama-adhyAtma meM pratipAdita jIvAdi padArthoM, heya-upAdeya Adi ko jAnanevAlA sAdhu hI samyagdRSTi hai (sUtrapAhuDa 5) / jisa prakAra sUtra - sahita suI gumatI nahIM hai, usI prakAra jinasUtroM kA jJAtA sAdhu kabhI pathabhraSTa nahIM hotA (sUtrapAhuDa 3-4) / unake anusAra jinasUtra se bhraSTa rudra jaisA RddhivAna tapasvI bhI mokSa ko prApta nahIM kara sakA (sUtrapAhuDa 8) / jinasUtroM kA jAnakAra vyakti kabhI bhI apane ahaMkAra kI tuSTi hetu AtmasvarUpa, sapta tattva, triratnarUpa mokSamArga sAdhya-sAdhana Adi kI managar3hanta yA manamAnI vyAkhyA nahIM krtaa| AcArya kundakunda ke anusAra jinasUtroM kI manamAnI vyAkhyA karanevAlA sAdhu zrAvaka mithyAdRSTi hotA hai (sUtrapAhuDa 7) / jina - cihnadhArI sUtra aura jinetara - cihnI sAdhu rAga guNa ke kAraNa loka meM jinacihna kI zreSThatA, viziSTatA evaM mahimA banI rahe aura vaha pApa kA kAraNa na bane isake prati AcArya kundakunda jAgarUka the| jinacihnadhArI sAdhu unmArgI hokara loka-upahAsa kA kAraNa bane, yaha unheM iSTa nahIM thA; ataH eka ora jahA~ unhoMne 'bodha pAhuDa' meM vItarAga guNayukta jinacihnI sAdhuoM ko jina Ayatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, jinabimba, jinamudrA, jJAna, jinadeva, jinatIrtha, arahaMta evaM pravrajyA jaisI upAdhiyoM se mahimA maNDita kiyA hai (bodha pAhuDa 3-4 ); vahIM dUsarI ora jinabheSa kA durupayoga rokane hetu 'liMgapAhuDa' meM jina cihnadhArI bhraSTa sAdhuoM kI nindA karate hue unheM pazutulya, pAparUpa evaM nigodagAmI batAyA hai| dravyacihna sAdhu dravyacihnI sAdhu AtmAjJAna-vihIna hote haiM; kintu ve sAdhuoM ke bAhya niyamoM kA niraticAra pAlana karate haiN| unake pAsa bhI tRNa mAtra parigraha nahIM hotaa| ve mana evaM indriya saMyama se yukta hote haiN| vaise dravyacihnI sAdhu evaM bhAvacihnI sAdhu meM bheda karanA duSkara hotA hai| yaha kevalajJAna-gamya hai| ina sAdhuoM ke atirikta jinacihna dhAraNa kara kukriyA meM magna rahanevAle jinetara-cihnI sAdhuoM kA varNana bhI AcAryadeva ne (liMgapAhuDa) meM kiyA hai| aise sAdhu svacchanda hokara strI-saMsarga, viSaya-kaSAyoM kI puSTi, zarIra-saMskAra, gRhasthocita kArya evaM parigraha ke prati mamatva rakhate hue laukika kAryoM meM rucivAna hote haiN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 26 (1) jo sAdhu hokara bhI bahuta mAna - kaSAya karatA huA nirantara kalaha, vAda-vivAda, dyUta-krIr3A, abrahma (bhoga-vilAsa ) sevana karatA hai, vaha adhogAmI hotA hai ( liMgapAhuDa 6-7 ) / (2) (4) ( 3 ) jo sAdhu hokara bhI samyagdarzana, jJAna evaM cAritra, tapa, saMyama, niyama Adi kI kriyAe~ bAdhyatApUrvaka yA khinna mana se pIr3Ayukta bhAvanA se karatA hai vaha adhogAmI hotA hai (liMgapAhuDa 11) / (5) 87 sAdhu hokara bhI gRhasthoM ke vivAhAdi kArya karatA hai, kRSi vyApAra evaM jIvaghAta Adi pApa kArya karatA hai, corI, jhUTha, yuddha, vivAda karatA hai; yaMtra, caupar3a, zataraMja, pAsA Adi krIr3Ae~ karatA hai, vaha adhogAmI hotA hai ( liMgapAhuDa 9-10 ) / (8.) (9) jo sAdhu pApa-buddhi se mohita hokara bAhya kukriyA karatA hai vaha jinacihna kA upahAsa karatA hai (liMgapAhuDa 3 ) / jo sAdhu nRtya karatA hai, gAtA hai, bajAtA hai, parigraha kA saMgraha karatA hai, yA parigraha kA cintana evaM mamatva rakhatA hai vaha zramaNa nahIM hai (liMgapAhuDa 4-5) (6) jo sAdhu bhojana meM ati Asakti rakhate haiM, kAma-vAsanA kI icchA rakhate haiM, pramAdI hote haiM, ve sAdhu nahIM hote haiM; aise sAdhuoM se gRhastha zreSTha hote haiM (liMgapAhuDa 12 ) / ( 7 ) jo sAdhu IryA samitipUrvaka nahIM calate, daur3a kara calate haiM, pRthvI khodate haiM, vanaspati Adi kI hiMsA karate haiM, anAja kUTate haiM, vRkSoM ko chedate-kATate haiM; ve zramaNa nahIM haiM (liMgapAhuDa 15-16) / bhAvarahita sAdhu sAdhu nahIM hai ( bhAvapAhuDa 74) / jo sAdhu darzana, jJAna evaM cAritra dhAraNa nahIM karatA; kintu parigraha va viSaya- kaSAya meM ArtadhyAna karatA hai, vaha ananta saMsArI hai (liMgapAhuDa 8 ) | (10) jo sAdhu AhAra ke lie daur3atA hai, AhAra ke nimitta kalaha kara AhAra bhogatA hai, khAtA hai aura usake nimitta anya se paraspara IrSyA karatA hai, vaha jina zramaNa nahIM hai (liMgapAhuDa 13) / ( 11 ) jo binA diyA AhAra, dAna Adi letA hai aura para kI nindA karatA hai, vaha sAdhu nahIM hai (liMgapAhuDa 14) /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 26 AcArya kundakunda ke anusAra jinacihna dhAraNa kara ukta anupayukta kriyAoM ko karanevAle sAdhu bhale hI bahuta sAre zAstroM ke jJAtA hoM aura bhAvacihna sAdhuoM ke sAtha rahate hoM to bhI ve bhAva se naSTa hI haiM aura sAdhu nahIM haiM (liMgapAhaDa 19) / anta meM AcArya kahate haiM ki jo sAdhu gaNadharAdi dvArA upadiSTa vAstavika dharma ko yatnapUrvaka dhAraNa karate haiM ve nizcita hI sarvaduHkha dUra kara mokSa ko prApta karate haiM (liMgapAhuDa 22) / ukta vivecana se spaSTa hai ki jinacihna dhAraNa karanevAle sAdhu yadi ahaMkArI hokara mokSamArga kI Agama ke viparIta vyAkhyA karate haiM, yA vyaktigata vizvAsoM ke anusAra usakA asatya nirUpaNa karate haiM, SaT rasa evaM bhojana meM Asakti rakhate haiM; chala, kapaTa, pralobhana dekara dhArmika kriyAoM kI Ar3a meM avihita (niSiddha, anucita) kriyAe~ karate haiM; jyotiSamantra-tantra evaM vAstu jaise laukika kAryoM meM ruci lete haiM; rupayA, makAna, bhoga-upabhoga kI sAmagrI, vAhana Adi parigraha kI kAmanA karate haiM; hiMsA, mArapITa, corI, jhUTha, abrahma Adi pApa kArya karate-karAte haiM; dharma ke nAma para hiMsA-kaSAya-poSaka evaM nindya granthoM kA abhyAsa evaM racanA karate haiM; jinadeva, jinaguru evaM jinazAstroM kI avajJA-avinaya karate haiM, asaMyamIrAgI devI-devatAoM ko pUjate haiM aura zarIra-kriyA, bhojana evaM indriya-poSaNa Adi meM magna rahate haiM, ve paMtha-bheda ko phailAte haiM, yaza ke lie daur3ate-bhAgate haiM, dharma ke nAma para dhana-saMgraha karate-karavAte haiM, ve vAstava meM jinamArgI zramaNa na hokara unmArgI, bhale hI phira bAhya meM ve kitanI hI kaThora zArIrika tapasyA kyoM na karate hoM? AtmajJAna ke binA kitanA hI kaThora tapa kiyA jAe usase karmoM kI nirjarA nahIM hotii| bI-369, o.pI.ema. kaoNlonI amalAI pepara mila jilA- zahaDola (ma.pra.) 484117
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
_