Book Title: Dharmveer Mahavir aur Karmveer Krushna
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Aatmjagruti Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034815/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra mahAvIra aura karmavIra kRSNa R' 2928 342 lekhaka-paM0 sukhalAlajI anu0 - paM0 zobhAcandrajI bhArilla nyAyatIrtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1260 '.. zvAtmajAgRti granthamAlA puSpa 38 dharmavIra mahAvIra karmavIra kRSNa lekhaka-zrI paM0 sukhalAlajI anuvAdaka-paM0 zobhAcandra bhArilla nyAyatIrtha prakAzaka AtmajAgRti kAryAlaya, byAvara ( rAjapUtAnA) 'dravyasahAyakazrInathamalajI sA0 vaida, phalaudI. paM0 rAdhAvallabha zarmA ke prabandha se zrI ajamera priMTiMga varksa, ajamera meM mudrita / prathama saMskaraNa] 1934 [ mUlya -) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do shbd| prastuta pustikA 'utthAna' meM prakAzita eka guTa rAtI nibandha kA anuvAda hai| vidvAn lekhaka ne isameM jo sUkSma aura vidvattApUrNa vicAra prakaTa kiye haiM, ve avazya bahumUlya haiM / sAhitya para samAja kI tatkAlIna paristhiti kA prabhAva par3e binA nahIM rahatA, yahI kAraNa hai ki eka hI saMskRti kA pratipAdana karane vAlA sAhitya sAmayika parivartana ke kAraNa aneka rUpoM meM pAyA jAtA hai / jaina sAhitya ke vibhinna rUpoM kA bhI yahI kAraNa hai / aisA sadA se hotA rahA hai aura hotA rhegaa| graMthakAroM kA isameM zubhAzaya hI hotA hai| Aja sAmpradAyikatA kA jo nagna tANDava horahA hai usane vAstavika . dharma kA galA ghoMTa DAlA hai aura dharmasAdhya Atmika vikAsa ko roka kara eka prakAra kI nAstikatA ko janma diyA hai| jainoM kA anekAntavAda / prArambha se hI isa prakAra kI sAmpradAyikatA kA ghora zatru rahA hai aura usane use rokane kA bharasaka prayAsa kiyA hai| prastuta racanA aisI hI eka racanA hai jo dharma aura karma kI vAstavikatA kI vyAkhyA karake donoMke bIca jabardastI khar3I kIjAne vAlI dIvAla ko tor3a girAtI hai / AzA hai pAThaka isase lAbha utthaayeNge| isa pustaka ke prakAzana kA vyaya phalaudI nivAsI zrImAn nathamalajI sA0 vaida ne sahana kiyA hai, ataeva hama unake AbhArI haiM / mUla lekhaka vidvadvarya paM0 sukhalAlajI, prophesara hindU vizvavidyAlaya, ke bhI hama RNI haiM jinhoMne anuvAda karane kI AjJA dekara hameM kRtArtha kiyA hai| -prakAzaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmavIra mahAvIra aura karmavIra kRssnn| devIpUjAmeM se manuSyapUjAkA kramika vikAsa / anya dezoM aura anya prajAkI bhA~ti isa deza meM aura prAryaprajAmeM bhI prAcInakAlase kriyAkANDa aura vahamoMke rAjyake sAtha hI sAtha thor3A bahuta prAdhyAtmika bhAva maujUda thaa| vaidika maMtra-yuya aura brAhmaNayugake vistRta aura jaTila kriyAkANDa jaba yahA~ hote ghetaba bhI AdhyAtmika cintana,tapakA anuSThAna aura bhUta-dayAkI bhAvanA, ye tattva maujUda the, yadyapi the ve alpa mAtrAmeM / dhIre dhIre sadguNoMkA mahatva bar3hatA gayA aura kriyAkANDa tathA vahamoMkA rAjya ghaTatA gyaa| prajAke mAnasameM, jyoM jyoM sadguNoMkI pratiSThA sthAna prApta karatI gaI, tyoM-tyoM usake mAnasase kriyAkANDa aura vahama haTate gaye / kriyAkANDa aura vahamoMkI pratiSThAke sAtha, hamezA ara. zya zaktikA sambandha jur3A rahatA hai / jabataka koI adRzya zaki mAnI yA manAI na jAve (phira bhale hI vaha deva, dAnava, daitya, bhUta; pizAca yA kisI bhI nAmase kahI jAya) taba taka kriyAkANDa aura vahama na cala sakate haiM aura na jAvita hI raha sakate haiM / ataeva kriyAkANDa aura vahamoMke sAmrAjyake samaya, unake sAtha devapUjA anivArya rUpase jur3I huI ho, yaha svAbhAvika hai| isake viparIta sadguNoMkI upAsanA aura pratiSThAke sAtha kisI adRzya zaktikA nahIM varan pratyakSa dikhAI denevAlI manuSya vyaktikA sambandha hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadguNoMkI upAsanA karanevAlA yA dUsaroMke samakSa usa Adarzako upasthita karanevAlA vyakti, kisI viziSTa manuSyako hI apanA zrAdarza mAnakara usakA anukaraNa karanekA prayatna karatA hai / isa prakAra sadguNoMkI pratiSThA kI vRddhike sAthahI sAtha adRzya devapUjAkAsthAna razya manuSyapUjAko prApta hotA hai| manuSya pUjAkI pratiSThA / yadyapi sadguNoMkI upAsanA aura manuSyapUjAkA pahalese hI vikAsa hotA jArahA thA, tathApi bhagavAna mahAvIra aura buddha ina donoMke samayameM isa vikAsa ko asAdhAraNa vizeSatA prApta huI, jisake kAraNa kriyAkANDa aura vahamoMke kiloMke sAtha sAtha usake adhiSThAyaka adRzya devoMkI pUjAko bhI tIvra prAghAta pahu~cA / bhagavAna mahAvIra aura buddha kA yuga arthAt sacamuca manuSya pUjAkA yuga / isa yugameM saikar3oM hajAroM strI puruSa kSamA, santoSa, tapa, dhyAna Adi sadguNoM ke saMskAra prApta karaneke liye apane jIvana ko arpaNa karate haiM aura ina guNoMkI parAkASThAko pahu~ce hue apane zraddhAspada mahAvIra aura buddha jaise manuSya-vyaktiyoMkI dhyAna yA mUrti dvArA pUjA karate haiN| isa prakAra mAnava pUjAke bhAvakI bar3hatI ke sAtha hI devamUrtikA sthAna vizeSataH manuSyamUrtiko prApta hotA hai| mahAvIra aura buddha jaise tapasvI, tyAgI aura jJAnI puruSoM dvArA sadaguNoMkI upAsanAko vega milA aura usakA spaSTa prabhAva kriyAkANDapradhAna brAhmaNa saMskRti para pdd'aa| vaha yaha ki jo brAhmaNa saMskRti eka bAra deva dAnava aura daityoMkI bhAvanA evaM upAsanAmeM mukhya rUpase mazagUla thI, usane bhI manuSyapUjAko sthAna diyaa| aba janatA bahazya devake badale kisI mahAna vibhUti rUpa manuSyako pUjane, mAnane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usakA Adarza apane jIvanameM utArane ke lie tatpara huI / isa natparatAkA upazamana karane ke lie brAhmaNa saMskRtine bhI rAma aura kRSNake mAnavIya AdarzakI kalpanA kI aura eka manuSyake rUpameM unakI pUjA pracalita hogaI / mahAvora-buddha yugase pahale rAma aura kRSNakI, Adarza manuSyake rUpa meM pUjA honekA koIbhI cihna zAstroMmeM nahIM dikhAI detA / isake viparIta mahAvIra-buddha yugake pazcAt yA usa yugake sAthahI sAtha rAma aura kRSNakI manuSyake rUpameM pUjA honeke hameM spaSTa pramANa milate haiM / isase tathA anya sAdhanoMse yaha mAnane ke liye paryApta kAraNa haiM ki mAnavIya pUjAkI majabUta nIMva mahAvIra-buddha yugameM DAlI gaI aura devapUjakavargameM bhI manuSyapUjA ke vividha prakAra aura sampradAya isI yugameM prArambha hue| manuSyapUjAmeM daivIbhAvakA mizraNa / lAkhoM karor3oM manuSyoMke manameM saikar3oM aura hajAroM varSoMse jo saMskAra rUr3ha ho cuke hoM, unheM ekAdha prayatnase, thor3ese samayameM badala denA saMbhava nhiiN| isa prakAra alaukika devamahimA, daivI camatkAra aura devapUjAkI bhAvanAke saMskAra prajAke mAnasameM se ekadama na nikala sake the| inhIM saMskAroM ke kAraNa brAhmaNa saMskRtine yadyapirAma aura kRSNa jaise manuSyoMko Adarzake rUpa meM upasthita karake unakI pUjA pratiSThA zurUkI, tathApi prajAkI manovRtti aisI na bana sakIthI ki vaha daivIbhAvake sivAya aura kahIM saMtuSTa hosake / isa kAraNa brAhmaNa saMskRti ke tatkAlIna aguvA vidvAnoMne, yadyapi rAma aura kRSNako eka manuSyake rUpameM citrita kiyA, varNita kiyA, to bhI unake bhAntarika bhora pApa jIvana ke sAtha adRzya devI aMza aura bharaya daivI kAryakA sambandha bhI jor3a diyaa| isI prakAra mahAvIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura buddha Adike upAsakoMne unheM zuddha manuSya ke svarUpa meM hI citrita kiyA, phirabhI unake jIvanake kisI na kisI bhAgake sAtha alaukika daivI sambandha bhI jor3a diyA / brAhmaNa-saMskRti prAtmatattvako eka aura akhaNDa mAnatI hai ataH usane rAma aura kRSNake jIvanakA aisA citraNa kiyA jo apane mantavyase mela rakhanevAlA aura sAthahI sthUla logoMkI devo pUjAkI bhAvanAko bhI santuSTa karanevAlA ho| usane paramAtmA viSNuke hI rAma aura kRSNake rUpa meM avatAra lenekA varNana kiyA / parantu zramaNa saMskRti Atmabhedako svIkAra karatI hai aura karmavAdI hai, ataH usane apane tattvajJAnake anurUpa hI apane upAsya devoMkA varNana kiyA aura janatAkI daivIpUjAkI havasa miTAne ke lie anucara aura bhaktoMke rUpa meM devoMkA sambandha mahAvIra aura buddha Adi ke sAtha jor3a diyaa| isa prakAra donoM saMskRtiyoMkA antara spaSTa hai / eka meM manuSyapUjAkA praveza ho jAne para bhI divya aMzahI manuSyake rUpameM avatarita hotA hai arthAt Adarza manuSya alaukika divya zaktikA pratinidhi banatA hai aura dUsarI saMskRtimeM manuSya apane sadguNa prAptike lie kie gaye prayatnase svayameva deva banatA hai aura janatAmeM mAne jAne vAle deva usa Adarza manuSyake sevaka mAtra haiM, aura usake bhakta yA anucara banakara usake pIche pIche phirate haiN| cAra mahAn Arya-puruSa / mahAvIra aura buddhakI aitihAsikatA nirvivAda hai-usameM sandeha ko jarA bhI avakAza nahIM hai, jaba ki rAma aura kRSNake viSayameM isase ulaTI hI bAta hai| inakI aitihAsikatAke viSayameM jaise pramANoMkI AvazyakatA hai vaise pramANa upalabdha nahIM haiN| ataH inake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhameM paraspara virodhI aneka kalpanAe~ phaila rahI haiN| itanA hone para bhI prajAke mAnasameM rAma aura kRSNakA vyaktitva itanA adhika vyApaka aura gaharA aMkita hai ki prajAke vicArase to ye donoM mahAn puruSa sane aitihAsika hI haiM / vidvAn aura saMzodhaka loga unakI aitihAsikatAke viSayameM bhale hI vAdavivAda aura UhApoha kiyA kareM, usakA pariNAma bhale hI kucha bhI ho, phira bhI janatAke hRdaya para inake vyaktitvakI jo chApa baiThI huI hai, use dekhate hue to yaha kahanA hI par3atA hai ki ye donoM mahApuruSa janatAke hRdayake hAra haiN| isa prakAra vicAra karanese pratIta hotA hai ki AryaprajAmeM manuSya ke rUpameM pujane vAle cAra hI puruSa hamAre sAmane upasthita hote haiM aura AryadharmakI vaidika, jaina aura bauddha tInoM zAkhAoMke pUjya puruSa ukta cAra hI haiM / yahI cAroM puruSa bhinnabhinna prAntoMmeM, mika bhinna jAtiyoM meM, bhinnabhinna rUpase pUje jAte haiN| cAroMkI saMkSipta tulnaa| rAma aura kRSNa evaM mahAvIra aura buddha ye donoM yugala kahile yA cAroM mahAn puruSa kahie, kSatriya jAtIya haiN| cAroMke janmasthAna uttara-bhAratameM haiM aura sivAya rAmacandrajIke, kisIkA bhI pravRtti kSetra dakSiNa bhArata nahIM bnaa| rAma aura kRSNakA zrAdarza eka prakArakA hai, aura mahAvIra tathA buddhakA dUsare prakArakA / vaidikasUtra aura smRtiyoM meM varNita varNAzrama dharmake anusAra rAjyazAsana karanA, gobrAhmaNakA pratipAlana karanA usIke anusAra nyAya anyAyakA nirNaya karanA aura isI prakAra nyAyakA rAjya sthApita karanA yaha rAma aura kRSNake upalabdha jIvana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtcAntoMkA Adarza hai| isameM bhoga hai, yuddha hai aura tamAma duniyAvI pravRttiyA~ haiM / parantu yaha pravRtticakra janasAdhAraNako nityake jIvanakramameM padArthapATha dene ke lie hai| mahAvIra aura buddhake jIvanavRttAnta isase bilakula bhinna prakArake haiM / inameM na bhogakI dhamAcaukar3I hai aura na yuddhakI taiyArI hii| inameM to sabase pahale apane jIvanake zodhanakA hI prazna upasthita hotA hai aura unake apane jIvanakI zuddhi honeke pazcAtahI, usake phalasvarUpa prajAko upayogI honekI bAta hai / rAma aura kRSNake jIvanameM satvasaMzuddhi hone para bhI rajoguNa mukhyarUpase kAma karatA hai aura mahAvIra tathA buddhake jIvanameM rAjasa bhaMza honepara bhI mukhya rUpase satvasaMzuddhi kAma karatI hai / ataeva pahale AdarzameM antarmukhatA hone para bhI mukhyarUpase bahirmukhatA pratIta hotI hai aura dUsaremeM vahirmukhatA hone para bhI mukhyarUpase antarmukhatAkA pratibhAsa hotA hai / isI bAtako yadi dUsare zabdoMmeM kaheM to yaha kaha sakate haiM ki eka Adarza karmacakrakA hai aura dUsarA dharmacakrakA hai / ina donoM vibhinna zrAdazoMke anusAra hI ina mahApuruSoMke saMpradAya sthApita hue haiM / unakA sAhitya bhI usI prakAra nirmita huA hai, puSTa huaA hai aura pracArameM AyA hai / unake anu. yAyI vargakI bhAvanAe~ bhI isa Adarzake anusAra gar3hI gaI haiM aura unake apane tattvajJAnameM tathA unake matthe mar3he hue tattvajJAnameM isI pravRttinivRttike cakrako lakSya karake sArA taMtra saMgaThita kiyA gayA hai| ukta cAroM hI mahAna puruSoMkI mUrtiyA~ dekhie, unakI pUjAka prakAroM para najara DAlie yA unake maMdiroMkI racanA tathA sthApatya kA vicAra kIjie, to bhI unameM isa pravRtticakra aura nivRtticakra kI bhinnatA sApha dikhAI degii| ukta cAra mahAna puruSoMmeM se yadi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) buddhako alaga karadeM to sAmAnyatayA yaha kaha sakate haiM ki bAkrIke tInoM puruSoMkI pUjA, unake sampradAya tathA unakA anuyAyIvarga bhAratavarSa meM hI vidyamAna hai; jaba ki buddhakI pUjA,sampradAya tathA unakA anuyAyIvarga eziyA-vyApI banA hai / rAma aura kRSNake AdarzokA pracArakavarga purohita honeke kAraNa gRhastha hai jaba ki mahAvIra aura buddha ke bAdazoMkA pracArakavarga gRhastha nahIM, tyAgI hai / rAma aura kRSNake upAsakoMmeM hajAroM sanyAsI haiM, phira bhI vaha saMsthA mahAvIra evaM buddhake bhikSusaMvakI bhA~ti tantrabaddha yA vyavasthita nahIM hai| guru padavIko dhAraNa karanevAlI hajAroM striyA~ zrAjabhI mahAvIra aura yuddhake bhikSusaMghameM maujUda haiM, jaba ki rAma aura kRSNake upAsaka sanyAsIvargameM vaha vastu nahIM hai| rAma aura kRSNake mukhase sAkSAt upadeza kiye hue kisI zAstrake honeke pramANa nahIM haiM jabaki mahAvIra aura buddhake mukhase sAkSAt upadiSTa yode bahuta aMza aba bhI nirvivAda rUpase maujUda haiN| rAma aura kRSNake matye made hue zAstra saMskRta bhASAmeM haiM, jaba ki mahAvIra aura buddhake upadeza tatkAlIna pracalita lokabhASAmeM haiN| tulanAkI maryAdA aura usake dRSTibindu / hindusthAnameM sArvajanika pUjA pAye hue Uparake cAra mahApuruSoM meM se kisI bhI ekake jIvana ke viSaya meM vicAra karanA ho yA unake sampradAya, tattvajJAna athavA kAryakSetrakA vicAra karanA ho vo aba. zeSa tInoM ke sAtha sambandha rakhanevAlI usa usa vastukA vicAra mI sAtha hI karanA caahie| kyoMki isa samana bhAratameM eka hI nAti bhora eka hI kuTumbameM aksara cAroM puruSoMkI yA unameM se aneka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSoMkI pUjA yA mAnyatA pracalita thI aura aba bhI hai / ataeva ina pUjya puruSoMke Adarza mUlataH bhinna bhinna hone para bhI bAda meM unameM ApasameM bahutasA lenadena huA hai aura eka dUsarekA eka dUsare para bahuta prabhAva par3A hai / vastusthiti isa prakArakI honepara bhI yahA~ para sirpha dharmavIra mahAvIrake jIvanake sAtha karmavIra kRSNake jIvana kI tulanA karanekA hI vicAra kiyA gayA hai| ina donoM mahAna puruSoM ke jIvana-prasaMgoMkI tulanA bhI upayukta maryAdAke bhItara rahakara hI karanekA vicAra hai / samagra jIvanavyApI tulanA evaM aura cAroM puruSoM kI eka sAtha vistRta tulanA karaneke liye jisa samaya aura svAsthya kI AvazyakatA hai, usakA isa samaya abhAva hai| ataeva yahA~ bahuta hI saMkSepameM tulanA kI jaaygii| mahAvIrake janmakSaNase lekara kevalajJAnakI prApti takake prasaMgoMko kRSNake janmase lekara kaMsabadha taka kI kucha ghaTanAoMke sAtha milAna kiyA jaaygaa| yaha tulanA mukhya rUpase tIna dRSTi-binduoMko lakSya karake kI jAyagI (1) prathama to yaha phalita karanA ki donoMke jIvanakI ghaTanAoMmeM kyA saMskRtibheda hai ? (2) dUsare, isa bAtakI parIkSA karanA ki isa ghaTanAvarNana kA eka dUsare para kucha prabhAva par3A hai yA nahIM ? aura isase kitanA parivartana aura vikAsa siddha huzrA hai ? (3) tIsare, yaha ki janatAmeM dharmabhAvanA jAgRta rakhane aura sampradAyakA aAdhAra sudRr3ha banAne ke lie kathAgraMthoM evaM jIvanavRttAntoMmeM pradhAna rUpase kina sAdhanoMkA upayoga kiyA jAtA thA, isakA pRthakaraNa karanA aura usake aucityakA vicAra karanA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para sampradAyoMke zAstroM meM upalabdha nirdeza evaM vrnnn| ___ Upara kahe hue dRSTivinduoMse katipaya ghaTanAoMkA ullekha karane se pUrva eka bAta yahA~ khAsa ullekhanIya hai / vaha vicArakoMke liye kautUhalavarddhaka hai. itanA hI nahIM varan aneka aitihAsika rahasyoM ke udghATana aura vizleSaNake lie unase satat aura avalokanapUrNa madhyastha prayatnakI apekSA bhI rakhatI hai| vaha yaha hai-bauddhapiTakoMmeM jJAtaputrake rUpameM bhagavAna mahAvIrakA anekoM bAra spaSTa nirdeza pAyA jAtA hai parantu rAma aura kRSNameM se kisIkA bhI nirdeza nahIM hai| pIchekI bauddha jAtakoMmeM ( dekhie dazaratha jAtaka naM0 461) rAma aura sItAkI kucha kathA AI hai parantu vaha vAlmIkike varNanase .ekadama bhinna prakArakI hai| usameM sItAko rAmakI bahina kahA gayA hai| kRSNakI kathA to kisI bhI bauddhagranthameM Aja taka mere dekhane meM nahIM AI / kintu jainazAstroMmeM rAma aura kRSNa-ina donoMkI jI. bana kathAoMne kAphI sthAna gherA hai| pAgama mAne jAne aura anya Agama graMthoMkI apekSA prAcIna gine jAnevAle aMga sAhityameM, rAmacandrajIkI kathA to nahIM hai phira bhI kRSNakI kathA do aMgoM-jAtA aura aMtagaDa-meM spaSTa aura vistRta rUpase AtI hai / Agama graMthoM meM sthAna na pAna vAlI rAmacandrajIkI kathA bhI pichale zvetAmbara, digambara donoMke prAkRta saMskRta ke kathAsAhityameM viziSTa sthAna prApta karatI hai / jainasAhityameM vAlmIki rAmAyaNakI jagaha jainarAmAyaNa taka bana jAtI hai / yaha to spaSTa hai ki zvetAmbara, digambara-donoM ke sAhityameM rAma aura kRSNakI kathA brAhmaNa sAhitya jaisI ho hI nahIM sakatI, phira bhI ina kathAoM aura inake varNanakI jainazailI ko dekhate hue yaha spaSTa pratIta ho jAtA hai ki ye kathAe~ mUlataH prA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) hmaNasAhityakI hI honI cAhie aura lokapriya honepara unheM jainasAhitya meM jainadRSTise sthAna diyA gayA honA caahie| isa viSayako hama Age calakara spaSTa kareMge / Azcarya kI bAta to yaha hai ki jainasaMskRti se apekSAkRta adhika bhinna brAhmaNa saMskRti ke mAnanIya rAma aura kRSNane jainasAhityameM jitanA sthAna rokA hai, usase hajAraveM bhAga bhI sthAna bhagavAn mahAvIrake samakAlIna aura unakI saMskRti se apekSAkRta adhika naz2adIka tathAgata buddha ke varNanako prApta nahIM huA ! buddhakA spaSTa yA aspaSTa nAmanirdeza kevala Agama granthoM meM ekAdha jagaha zrAtA hai (yadyapi unake tattvajJAnakI sUcanAe~ vizeSa pramANa meM milatI haiM) / yaha to huA bauddha aura jainakathAgranthoMmeM rAma aura kRSNakI kathA ke viSaya meM; aba hameM yaha bhI dekhanA cAhie ki brAhmaNa - zAstrameM mahAvIra aura ra buddhakA nirdeza kaisA kyA hai ? purANoMse pahale ke kisI brAhmaNa prantha meM tathA vizeSa prAcIna mAne jAne vAle purANoMmeM yahA~ taka ki mahAbhArata meM bhI, aisA koI nirdeza yA anya varNana nahIM hai jo dhyAna AkarSita kare / phira bhI isI brAhmaNasaMskRtike atyaMta prasiddha aura atizaya mAnanIya bhAgavata meM buddha, viSNuke eka avatAra ke rUpameM brAhmaNamAnya sthAna prApta karate haiM, ThIka isI prakAra jaise jainagranthoM meM kRSNa eka bhAvI tIrthakarake rUpameM sthAna pAte haiM / isa prakAra pahale ke brAhmaNasAhitya meM sthAna prApta na kara sakanevAle buddha dhIme dhIme isa sAhitya meM eka avatAra ke rUpameM pratiSThA prApta karate haiM, jaba ki svayaM buddha bhagavAnake samakAlIna aura buddha ke sAtha hI sAtha brAhmaNa-saMskRti ke pratispaddha, tejasvI puruSake rUpameM eka viziSTa sampradAyake nAyaka padako dhAraNa karanevAle, itihAsa prasiddha bhagavAna mahAvIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) ko kisI bhI prAcIna yA arvAcIna brAhmaNa pranthameM sthAna prApta nahIM hotA / yahA~ vizeSarUpase dhyAna AkarSita karanevAlI bAta to yaha hai ki mahAvIrake nAma yA jIvanavRttAntakA kucha bhI nirdeza brAhmaNasAhitya meM nahIM hai, phira bhI bhAgavata jaise lokapriya granthameM jainasampradAyake pUjya aura ati prAcIna mAne jAnevAle prathama tIrthaMkara RSabhadevakI kathAne saMkSipta hone para bhI mArmika aura pAdaraNIya sthAna pAyA hai| ODE tulnaa| . (isa tulanAmeM, jina zabdoMko moTe TAipameM diyA gayA, una para bhASa aura bhAvakI samAnatA dekhane ke liye pAThakoM ko khAsa lakSya denA cA. diye| aisA karanese bhAgekA vivecana spaSTa rUpameM samajhA jA skegaa|) grbhhrnn-ghttnaa| mahAvIra / kRSNa / jambUdvIpake maranakSetrameM brAhmaNakuMDa / asuroMkA upadrava miTAneke liye mAmaka grAma thaa| usameM basane vAle devoMkI prArthanAse viSNune avadhAra RSabhadana mAmaka mAmaNakI devAnamA lenekA nizcaya karake yogamAyA nAmakI bIke garbha meM nandana munikA | nAmaka apanI zaktiko bulaayaa| jIva dasarva devalokase vyuta hokara | usako saMbodhana karake viSNune kahA . kisI bhI digambara sampradAyake graMthameM, mahAvIrake jIvana meM isa ghaTanAkA ulamba nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) avatarita huA / terAsIveM dina | tU jA aura devakIke garbha meM mega jo indrakI AjJAse usake senApapti naiga-| zeSa aMza AyA huA hai, use vahA~ se meSI devane isa garbha ko kSatriya- | saMkarSaNa (haraNa) karake vasudevakI kuNDa nAmaka grAmake nivAsI siddhArtha hI dUsarI strI rohiNIke garbha meM praveza kSatriyakI dharmapatnI trizalA rAnIke ! kara, jo balabhadra rAmake rUpameM garbhameM badala kara usa rAnIke putrI avatAra legA aura tU nandapanI yarUpa garbhako devAnandAkI kokhameM zodAke ghara putrI rUpa meM avatAra rakha diyA / usa samaya usa devane pAyegI / jaba maiM devakIke AThaveM garbha ina donoM mAtAoMko apanI zaktise | ke rUpa meM janmaMgA taba terA bhI yazodA khAsa nidrAvaza karake bebhAna-sI ke ghara janma hogA / eka sAtha janme banA diyA thaa| nau mAsa pUrNa hone hue hama donoM kA, eka dUsareke yahA~ para trizalAkI kokhase janma pAnevAlA, parivartana hogaa| viSNukI bhAjJA vahI jIva, bhagavAn mahAvIra huaa| zirodhArya karake usa yogamAyA zakti garbhaharaNa karAnese pUrva isakI sUcanA ne devakIko yoga nidrAvaza karake indrako Asanake kA~panese milI thii| | sAtaveM mahIne usakI kokhameM se indrane Asana ke kA~pane ke kAraNakA zeSa garbhakA rohiNIkI kukSi meM saMhavicAra kiyA to use mAlUma huA ki raNa kiyaa| isa garbhasaMharaNa karane tIrthakara sirpha ucca aura zuddha kSatriya kA viSNukA hetu yaha thA ki kasako, kulameM hI janma lesakate haiM, ataH tuccha jo devakIse janme hue bAlakoMkI gibhikhArI aura nIca isa brAhmaNakulameM natA karatA thA aura AThaveM bAlakako mahAvIrake jIvakA avatarita honA apanA pUrNa zatru mAnakara usakA nAza yogya nahIM hai / aisA vicAra kara indra karaneke lie tatpara thA, ginatI karane ne apane kalpake anusAra,apane anu- | meM zikasta denA / jaba kRSNakA ghara devoMke dvArA yAgya garbha-parivartana | janma huA taba devatA Adi sabane karAkara kartavya pAlana kiyA / mahA / puSpa AdikI vRSTi karake utsava mabIrake jIvane pUrva bhavameM bahuta dIrgha- naayaa| janma hote hI vasudeva tatkAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla pUrva kula mada karake jo nIca | janme hue bAlaka kRSNako uThAkara gotra upArjana kiyA thA,usake ani- : yazodAke yahA~ pahu~cAne le gaye / taba vArya phalake rUpameM nIca yA tuccha : dvArapAla tathA anya rakSaka loga yogagine jAne vAle brAhmaNa kulameM thor3e mAyAkI zaktise nidrAvaza ho a. samayake liye hI sahI, parantu janma | ceta ho gae / lenA hI pdd'aa| bhagavAnke janma-samaya -bhAgavata dazamaskandha bha0 2, vividha devadeviyoMne amRta, gandha, 1-13 tathA a0 3 lA0 46.5. puSpa, suvarNa, cA~do Adi kI varSA kii| janmake pazcAt strAtra ke liye indra naba merupara lemayA taba usane trizalA mAtAko avasvApanI nidrAse bebhAna kara diyaa| -triSaSThizalAkApuruSacaritra, prv| 0, sarga 2, pR0 13.19 / ---. - -- - - -.- parvata-kampana jaba deva-deviyA~ mahAvIrakA janmA- indra ke dvArA kiye hue upadravoMse bhiSeka karane ke liye legae taba unheM rakSaNa karane ke lie taruNa kRSNa apanI zaktikA paricaya deneke lie : ne yojana pramANa govardhana parvatako aura unakI zaMkAkA nivAraNa sAta dina taka Upara uThAe rkhaa| karane ke liye isa tatkAla prasUta bAlakane kevala apane pairake a~gUThase -bhAgavata, dazamaskandha, bha. davAkara eka lAkha yojanake sumeru 53 ralo26-27 parvatko ka~pA diyaa| -triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva 10, varga 2, pR. 11 - -.- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) bAla-krIr3A (1) karISa ATha varSakI umra meM (1) kRSNa jaba anya gyAladhIra jaba bAlaka rAjaputroMke sAtha bAlakoMke sAtha khela rahe the, taba khela rahe the,taba svargameM indrake dvArA unake zatra kaMsa dvArA mAraneke kI huI unakI prazaMsA sunakara, | lie bheje hue agha nAmaka a. vahA~kA eka matsarI deva bhagavAnke | surane eka yojana jitanA lambA parAkramakI parIkSA karane aayaa| pahale sarpa rUpa dhAraNa kiyA aura bIca : usane eka vikarAla sarpakA rUpa rAstemeM par3a rahA / vaha kRSNake sAtha dhAraNa kiyaa| yaha dekha kara dUsare samasta bAlakoM ko nigala gyaa| yaha rAjakumAra to Darakara bhAga gaye, parantu dekhakara kRSNane isa sapaMkA galA isa kumAra mahAvIrane z2arAbhI bhayabhIta na | taraha dabA liyA ki jisase usa hote hue usa sA~pako rassI kI sarpa aghAsurakA mastaka phaTa gayA, bhA~ti uThAkara dUra pheMka diyaa| | usakA dama nikala gayA aura vaha mara. -triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva gyaa| saba bAlaka usake mukhameM se 10, sarga 2, pRSTha 21 sakuzala bAhara nikala aaye| yaha vRttAnta sunakara kaMsa nirAza huA aura devatA tathA gvAla prasanna hue / -bhAgavata dazamaskandha, bha. | 12, zlo0 12.35 pRSTha 838 (2) phira isI devane mahAvIra (2) Apasa meM eka dUsareko ghor3A. ko vicalita karane ke lie dUsarA mArga banAkara usa para car3hanekA khela liyA / jaba saba bAlaka bhApasa meM kRSNa aura balabhadra gvAla bAlakoMke ghor3Apanakara, eka dUsareko vahana | sAtha khela rahe the| usa samaya kaMsa karanekA khela khela rahe the taba | dvArA bhejA huA pralamba nAmaka aShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) vaha deva bAlakakA rUpa dharakara mahA- | sura usa khelameM sammilita hogyaa| vIrakA ghor3A bana gyaa| usane devI ! yaha kRSNa aura balabhadrako ur3A le bhaktise pahAisA vikarAla rUpa meM jAnA cAhatA thaa| vaha balabhadrakA banAyA,phira bhI mahAvIra isase tanika | ghor3A banAkara unheM dUrale gayA aura mI na hare aura ghoDA banakara khelane / eka pracaMDa evaM vikarAla rUpa usane ke lie Ae hue usa devako sirpha pragaTa kiyA / antameM balabhadrane bhaya. eka muTThI mAra kara mukA diyaa| | bhIta na hote hue sasta muSTiprahAra bhantameM yaha parIkSaka massarI deva bhaga- kiyA jisase usake muMhase khUna girane bAnke parAkramase prasava hokara, unheM lagA aura use mAra DAlA / anta meM praNAma karake apane rAste calA saba sakuzala vApisa lautte| gyaa| -triSaSThizalAkApuruSacaritra, --bhAgavata dazama skandha, ba. parSa 10, sarga 2, pR. 21.22 / 20, lo. 18-30, pR0 068 sAdhaka-avasthA (1) ekabAra dIrgha tapasvI (.) kAliya nAmaka nAga badamAma dhyAnameM lIna the| usa samaya pamunAke jalako sahalIlA kara DAlatA zurUpANi nAmaka pakSane pahale-pahala thaa| isa upadrabako miTAne ke lie to ina sapasthIko nApIkA rUpa kRSNane, jahA~ kAliya nAga rahA dhAraNa karake kaSTa pahu~cAyA, paranta thA vahA~ jA kara use mArA / aba isa kAryameM vaha saphala na humA kAliya nAgane isa sAhasI tathA to usane eka vicitra sarpakA rUpa parAkramI bAlakakA sAmanA kiyaa| dhAraNa karake bhagavAnko raMka mArA usane DaMka mArA / marma sthAnoM meM tathA marmasthAnoM meM asahya vedanA raMka mArA aura apane aneka phoMse ratvA kI / para saba hone para bhI kRSNako satAnekA prapana kiyaa| jaba ve ma tapasvI jarA bhI / parantu isa durdAnta capaLa pAne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) kSubdha na hue to usa yakSa kA nAgako hAya tobAi karAyA aura roSa zAnta ho gyaa| usane / antameM usake phaNoM para nRtya kiyaa| apane duSkarmake lie pazcAttApa kiyA nAga apane roSako zAnta karake aura antameM bhagavAnse kSamA mA~ga- tejasvI kRSNakI AjJAke anusAra yahA~ kara unakA bhakta bngyaa| se calA gayA aura samudra meM jA bsaa| -triSaSThizalAkApuSacaritra, / -bhAgavata, dazama skandha, a016 parva 10, sarga 3, pR0 32-33 zloka 3-30, pR0 858-59 / (2)dIrgha tapasvI ekabAra vicarate | (2) ekabAra kisI dhanameM nadIke vicarate mArga meM gvAla-bAlakoMke manA | kinAre nanda vagairaha gopa so rahe karane para bhI jAnabUjha kara eka the| usa samaya eka pracaNDa ajagara aise sthAnameM dhyAna dharakara khar3e ho AyA jo vidyAdharake pUrva janmameM gae jahA~ pUrva janma ke munipada ke apane rUpakA abhimAna karaneke. samaya krodha karake marajAne ke | kAraNa munikA zApa milanese a. kAraNa sarpa rUpameM janma lekara eka bhimAnake phalasvarUpa sarpakI isa dRSTiviSa caNDakauzika sA~pa nIca yonimeM janmA thaa| usane nanda rahatA thA aura apane viSase sabako kA paira grasa liyaa| jaba dUsare bhasmasAt kara detA thaa| isa sA~pa gvAla bAlaka nandakA paira chur3Ane meM ne ina tapasvIko bhI apane dRSTiviSa asaphala hue so antameM kRSNane se bhasma karanekA prayatna kiyaa| isa bhAkara apane pairase sA~pakA sparza prayatnameM niSphala hone para usane kiyaa| sparza honeke sAtha hI sarpa aneka DaMka mAre / jaba DaMka mArane | apanA rUpa chor3akara mUla vidyAdhara meM bhI use saphalatA na milI to ke sundara rUpameM palaTa gyaa| caNDakauzika sarpakA krodha kucha | bhaktavatsala kRSNake caraNasparzase 6 jAtakanidAna meM buddhake viSayameM bhI eka aisI hI bAta likhI hai / unu. belAmeM buddhane ekabAra uluvelakAzya nAmaka pA~ca sau. ziSyavAle jaTilakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) zAnta huA / ina tapasvIkA saumya- uddhAra pAyA huA yaha sudarzana nAmaka rUpa dekhakara, cittavRtti zAnta hone vidyAdhara kRSNakI stuti karake vidyApara use jAtismaraNa jhAna prApta dhara loka meM apanI jagaha calA gyaa| huA / antameM dharmakI ArAdhanA -bhAgavata dazamaskandha, a0 34, karake vaha devaloka gyaa| zlo. 5-15, pR0 917-18 -viSaSThizalAkApuruSacaritra, parva 10, sarga 3, pR0 34-40 __ (3) dIrgha tapasvI eka bAra gaMgA (3) ekabAra kRSNakA badha karane pAra karane ke liye nAvameM baiThakara parale ke liye kaMsane tRSNAsura nAmaka pAra jArahe the / usa samaya ina ta- asurako vrajameM bhejA / vaha pracaMDa patrIko nAvameM baiThA jAnakara pUrvabhatra A~dhI aura pavanake rUpameM aayaa| ke bairI sudaMSTra nAmaka devane usa kRSNako ur3Akara Upara legamA parantu nAvako ulaTa dene ke liye prabala pa- | isa parAkramI vAlakane usa asurakA canakI sRSTikI aura gaMgA tathA nAva galA aisA dabAyA ki usakI A~kheM ko hacamacA DAlA / yaha tapasvI to nikala par3I aura antameM prANahIna zAnta aura dhyAnastha the parantu dUsare hokara mara gyaa| kumAra kRSNa saku. do sevaka devoMne isa ghaTanAkA patA zala brajameM utara Ae / lagatehI Akara usa upasargakAraka bhAgavata, dazama skandha, ma0 11, devako harAkara bhgaadiyaa| isa zlo0 24-30 prakAra pracaTa padhanakA upasarga zAnta / ..... ... ............................. agnizAlAmeM rAtrivAsa kiyaa| vahA~ eka ugra AzIviSa pracaMDa sarpa rahatA thaa| buddhane uma sapaM ko jarA bhI coTa pahuMcAye vinA hI nisteja kara DAlane ke lie dhyAna mamAdhi kI / sapaMne bhI apanA teja prakaTa kiyA / anta meM buddhake tejane sarpa ke nejakA parAbhava kara diyaa| prAta:kAla buddhane jaTila ko nisteja vi.yA kumA sapa bnaayaa| yaha dekhakara jaTila apane ziSyoMka sAtha buddhakA ziSya bana gyaa| yaha RddhipAda yA yuddhakA prAnihAya amizaya kahA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) hojAne para usa nAvameM bhagavAna ke sAtha baiThe hue anya yAtrI bhI saku. zala apanI apanI jagaha pahu~ce / -triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva 11, sa. 3, pR0 41-42 (1) eka bAra dIrgha tapasvI eka (4) eka bAra yamunAke kinAre vRkSake nIce dhyAnastha the| vahIM pAsa | ajameM Aga laga gii| usa bhayaMkara meM vanameM kisIke dvArA sulagAI huI | agnise tamAma vrajavAsI ghabarA agni phailate phailate ina tapasvIke paira uThe parantu kumAra kRSNane usase na meM Akara chuI / sahacara ke rUpa meM jo | ghabarAkara agnipAna kara use zAMti gozAlaka thA vaha to agnikA upa-| kara diyaa| drava dekhakara bhAga chaTA parantu ye| -bhAgavata. ska0 10, a0 17, dIrgha tapasvI to dhyAnastha evaM zlo0 21-25 pR0 866-67 sthira hI bane rahe / agnikA upadrava svayaM zAnta hogyaa| -triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva 10, sarga 3, pR0 53 / (5) ekabAra dIrgha tapasvI dhyAna | (5) kRSNake nAza ke liye kaMsa meM the| usa samaya kisI pUrva janma dvArA bhejI huI pUtanArAkSasI braja kI apamAnita unakI patnI aura isa meM AI / isane bAla kRSNako viSasamaya vyantarIke rUpameM maujUda | maya stanapAna karAyA parantu kRSNane kaTapUtanA (dimbarAcArya jinasenakRta | isa SaDyaMtrako tAr3a liyA aura usake harivaMza purANake anusAra kupatanA- stanakA aisI ugratA se pAna kiyA sarga 35 zlo 42 pR0 367) aaii| ki jisase vaha pUtanA pIDita atyanta ThaNDa hone para bhI isa vairiNI | hokara phaTa par3I aura mara gaI / vyantarIne dIrgha tapasvI para khUba hii| -bhAgavata dazamaskandha, bha0 6, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalake bUMda uchAle aura kaSTa denekA | zlo0 1-9 pR0 014 prayatna kiyA / kaTapUtanA ke ugra pariSahase yaha tapasvI jaba gAnase vicalita na hue taba anta meM vaha zAnta huI, peroMmeM girI aura tapasvI kI pUjA karake calI gii| -triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva 10 sarga 3, pR. 58 (6) dIrgha tapasvIke ugra tapakI / (6) ekabAra mthuraa| mallakrIr3A indra dvArAkI huI prazaMsA sunakara ke prasaMga kI yojanA kara kaMsane use sahana na karane vAlA saMgama taruNa kRSNako zrAmaMtraNa diyA aura nAmaka deva parIkSA karane aayaa| kuvalayApIDa hAthIke dvArA kRSNa tapasvIko usane aneka pariSaha diye| | ko kucalavAnekI yojanA kI parantu usane eka bAra unmatta hAthI aura | cakora kRSNane kasa dvArA niyukta kuvala hathinI kA rUpa dharakara tapasvIko | yApIr3ako mardana karake mAra ddaalaa| dantazUlase upara uchAla kara nIce -bhAgavata dazamaskandha, bha0 43, paTaka diyaa| isameM asaphala hone zlo0 1-25 pR. 647-48 para usane bhayaMkara bavaNDara racakara ina tapasvIko udd'aayaa| ina pratikUla | jaba koI avasara AtA hai to pariSahoMse tapasvI jaba dhyAnacalita bhAsapAsa basanevAlI gopiyA~ na hue taba saMgamane bhaneka sundarI | kaTThI hojAtI haiM, rAsa khelatI haiM khiMyA~ rcii| unhoMne apane hAva- aura rasika kRSNake sAtha krIr3A kabhAva, gIta nRtya, vAdana, dvArA ta- ratI haiM / yaha rasiyA bho tanmaya pasvIko calita karane kA prayAsa hokara pUrA bhAga letA hai aura bhakta kiyA parantu jaba isameM bhI use sapha- gopI janoMkI rasavRttiko vizeSa u. patA ma milI to anta meM usane ta. hIpta karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) pasvIko namana kiyA aura bhkt| -bhAgavata, dazamaskandha, a0 hokara unakI pUjana karake calatA 30, zlo* 1-40, pR0 904-7 bnaa| -triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva 10, sagaM 4, pR0 67-72 dRssttivindu| (1) saMskRti bheda Upara namUnake taurapara jo thor3IsI ghaTanAe~ dI gaI haiM, ve AryAvartakI saMskRti ke do prasiddha avatArI puruSoMke jIvana meM kI haiN| unameM se eka to jainasampradAyake prANasvarUpa dIrghatapasvI mahAvIra haiM aura dUsare vaidika sampradAyake tejorUpa yogIzvara kRSNa haiM / ye ghaTanAe~ sacamuca ghaTita huI haiM, ardhakalpita haiM yA ekadama kalpita haiM, isa vicArako thor3I derake lie eka ora rakhakara yahA~ yaha vicAra karanA hai ki ukta donoM mahApuruSoMkI jIvanaghaTanAoMkA UparI DhA~cA eka sarIkhA honepara bhI unake antaraMgameM jo atyaMta bheda dikhAI de rahA hai, vaha kisa tatvapara, kisa siddhAnta para aura kisa dRSTi-vindu para avalambita hai ? ukta ghaTanAoMkI sAdhAraNarUpase kintu dhyAnapUrvaka jA~ca karane vAle pAThakapara turantahI yaha chApa par3egI ki eka prakArakI ghaTanAoM meM tapa, sahiSNutA aura ahiMsAdharma jhalaka rahA hai, jaba ki dUsarI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) prakArakI ghaTanAoM meM zatruzAsana, yuddhakauzala aura duSTadamanakarmakA kauzala jhalaka rahA hai| yaha bheda jaina aura vaidika saMskRtike tAttvika medapara avalambita hai / jaina saMskRtikA mUla tattva yA mUlasiddhAnta ahiMsA hai / jo ahiMsAkI pUrNarUpase sAdhanA kare yA usakI parAkASThAko prApta ho gayA ho, vahI jainasaMskRtimeM avatAra banatA hai| usIkI avatArake rUpameM pUjA hotI hai / vaidika saMskRtimeM yaha bAta nahIM / usameM to jo pUrNarUpase lokasaMgraha kare, sAmAjika niyamakI rakSAke liye jo svamAnya sAmAjika niyamoMke anusAra sarvasva a. paNa karake bhI ziSTakA pAlana aura duSTakA damana kare, vahIM avatAra banatA hai aura avatArake rUpameM usIkI pUjA hotI hai| tatvakA yaha bheda koI mAmUlI bheda nahIM hai / kyoMki ekameM uttejanAke cAhe jaise prabala kAraNa vidyamAna hoM, hiMsAke prasaMga maujUda hoM, to bhI pUrNarUpase ahiMsaka rahanA par3atA hai| jaba ki dUsarI saMskRti meM anta:karaNakI vRtti taTastha aura sama honepara bhI, vikaTa prasaMga upasthita honepara prANoM kI bAjI lagAkara anyAyakartAko prANadaNDa taka dekara, hiMsA ke dvArA bhI anyAya kA pratIkAra karanA par3atA hai| jaba ina donoM saMskRtiyoM meM mUlatattva aura mUlabhAvanA meM hI bhinnatA hai to donoM saMskRtiyoM ke pratinidhi mAne jAne vAle avatArI puruSoM kI jIvana-ghaTanAe~ isa tattva-bheda ke anusAra yojita kI jAe~, yaha jaise svAbhAvika hai usI prakAra mAnasazAstrakI dRSTisa bhI ucita hai / yahI kAraNa hai ki hama eka hI prakAra kI ghaTanAoMko ukta donoM mahApuruSoMke jIvana meM bhinna bhinna rUpameM yojita kI huI dekhate haiN| adharma yA anyAyakA pratIkAra karanA aura dharma yA nyAyakI pratiSThA karanA, yaha to pratyeka mahApuruSakA lakSaNa hotA hI hai| isake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) binA koI mahApuruSa nahIM bana sakatA / mahAna puruSake rUpameM usakI pUjA bhI nahIM ho sktii| phira bhI usakI paddhatimeM bheda hotA hai / eka mahAna puruSa kisI bhI prakArake, kisI bhI anyAya yA adharma ko apanI sArI zakti lagAkara buddhipUrvaka tathA udAratApUrvaka sahana karake usa adharma yA anyAyako karanevAle vyaktikA antaHkaraNa apane tapa dvArA palaTakara usameM dharma evaM nyAyake rAjyakI sthApanA karanekA prayatna karatA hai / dUsare mahApuruSako vyaktigata rUpase dharmasthApanakI yaha paddhati yadyapi iSTa hotI hai, to bhI vaha lokasamUhakI dRSTise isa paddhatiko vizeSa phalaprada na samajhakara kisI aura hI pa. ddhatiko svIkAra karatA hai / vaha anyAyI yA adharmIkA antaHkaraNa samatA yA sahiSNutAke dvArA nahIM palaTatA / vaha to " viSakI davA viSa" isa nItiko svIkAra kara athavA 'zaThake prati zaTha' honevAlI nItiko svIkAra kara usa anyAyI yA adharmIko maTiyAmeTa karake hI lokameM dharma aura nItikI sthApanA karane para vizvAsa karatA hai| vicArasaraNIkA yaha bheda hama isa yugameM bhI spaSTa rUpase gA~dhIjI tathA lokamAnyakI vicAra evaM kAryazailI meM dekha sakate haiN| kisI prakArakI galataphahamI na ho, isa uddezyase yahA~ donoM saMskRtiyoMke sambandhameM kucha vizeSa jatA denA ucita hai / koI yaha na samajha le ki ina donoM saMskRtiyoMmeM prArambhase hI maulika bheda hai aura donoM eka dUsarIse alaga rahakara hI palI-pusI haiN| sacAI to yaha hai ki eka akhaMDa Arya saMskRtike donoM aMza prAcIna haiN| ahiMsA yA AdhyAtmika saMskRtikA vikAsa hote hote eka aisA samaya AyA jaba kucha puruSoMne use apane jIvana meM parAkASThA taka pahu~cA diyaa| isa kAraNa ina mahApuruSoMke siddhAnta aura jIvana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) mahimAkI ora amuka lokasamUha mukA jo dhIre dhIre eka samAja ke rUpameM saMgaThita ho gyaa| sampradAyakI bhAvanA tathA anya kaI kAraNoMse yaha ahiMsaka samAja apane Apako aisA samajhane lagA mAno vaha ekadama alaga hI hai ! dUsarI ora sAmAnya prajAmeM jo samAjaniyAmaka yA lokasaMgrAhikA saMskRti pahalese hI maujUda thI, vaha cAlU rahI aura apanA kAma karatI calI gaI / jaba jaba kisI ne ahiMsAke siddhAnta para atyanta jora diyA taba taba isa lokasaMgrahavAlI saMskRtine use prAyaH apanA to liyA, kintu usakI prAtyantikatAke kAraNa usakA virodha jArI rkhaa| isa prakAra isa saMskRti kA anuyAyIvarga yaha samajhane aura dUsaroMko samajhAne lagA mAno . vaha prArambhase hI judA thA / jaina saMskRtimeM ahiMsAkA jo sthAna hai, vahI sthAna vaidika saMskRtimeM bhI hai / bheda hai to itanA hI ki vaidika saMskRti ahiMsAke siddhAntako vyaktigata rUpase pUrNa AdhyAtmikatA kA sAdhana mAnakara usakA upayoga vyaktigata hI pratipAdana karatI hai aura samaSThikI dRSTise ahiMsA-siddhAntako sImita kara detI hai| isa siddhAntako svIkAra karake bhI samaSTimeM jIvana-vyavahAra tathA Apattike prasaMgoMmeM hiMsAko apavAda rUpa na mAnakara anivArya utsarga rUpa mAnatI hai evaM varNana karatI hai / yahI kAraNa hai ki vaidikasAhityameM jahA~ hama upaniSad tathA yogadarzana jaise atyanta tapa aura ahiMsAke samarthaka graMtha dekhate haiM vahA~ sAtha hI sAtha 'zAThyaM kuryAt zaThaM prati' kI bhAvanAke samarthaka tathA jIvana vyavahAra kisa prakAra calAnA cAhie, yaha batAne vAle paurANika evaM smRti-pranyoMko bhI pratiSThAprApta dekhate haiM / ahiMsA saMskRtikI upAsanA karanevAlA eka varga judA sthApita hogayA aura samAjake rUpameM usakA saMgaThana bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) ho gayA, para kucha anzoMmeM hiMsAtmaka pravRttike binA jIvita rahanA tathA apanA tantra calAnA to usake lie bhI sambhava na thaa| kyoMki kisI bhI choTe yA bar3e samagra samAjameM pUrNa ahiMsAkI pAlanA honA asambhava hai / isIse jainasamAjake itihAsameM bhI hameM pravRttike vidhAna tathA vizeSa prasaMga upasthita honepara tyAgI bhikSuke hAthase hue hiMsApradhAna yuddha dekhane ko milate haiN| itanA saba kucha hone para bhI jainasaMskRtikA vaidika saMskRtise bhinna svarUpa sthira hI rahA hai aura vaha yaha ki jaina saMskRti pratyeka prakArakI vyaktigata yA samaSTigata hiMsAko nirbalatAkA cihna mAnatI hai aura isalie isa prakArakI pravRttiko antameM vaha prAyazcittake yogya samajhatA hai| vaidika saMskRti aisA nahIM mAnato / vyaktigatarUpase ahiMsAtattva ke viSaya meM usakI mAnyatA jainasaMskRtike samAna hI hai, parantu samaSTikI dRSTise vaha spaSTa ghoSaNA karatI hai ki hiMsA nirbalatAkA hI cihna hai, yaha ThIka nahIM, balki vizeSa avasthAmeM to vaha balavAnkA cihna hai, Avazyaka hai, vidheya hai, ataeva vizeSa prasaMga para vaha prAyazcitta ke yogya nahIM hai| lokasaMgrahakI yahI vaidika-bhAvanA sarvatra purANoMke avatAroM meM aura smRti granthoMke lokazAsanameM hameM dikhalAI detI hai| ___ isI bhedake kAraNa Upara varNana kiye hue donoM mahApuruSoM ke jIvanakI ghaTanAoMkA DhA~cA eka hone para bhI usakA rUpa aura jhukAva bhinna bhinna hai / jainasamAjameM gRhasthoMkI apekSA tyAgIvargakI saMkhyA bahuta kama hai / phira bhI samasta samAja para (yogya yA a. yogya, vikRta yA avikRta ) ahiMsAkI jo chApa lagI huI hai, aura vaidika samAjameM parivrAjaka varga acchI saMkhyAmeM hone para bhI usa samAja para purohita gRhasthavargakI cAturvarNika lokasaMgrahavAlI vRtti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.25 ) kA jo prabala aura gaharA asara hai, usakA spaSTIkaraNa uparyukta saMskRtibhedameM se AsAnI ke sAtha prApta kiyA jA sakatA hai / (2) ghaTanAke varNanakI parIkSA / aba dUsare dRSTibinduke saMbaMdhameM vicAra karanA hai / vaha dRSTibindu, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, yaha hai ki ina varNanoMkA aApasameM eka dUsarepara kucha prabhAva par3A hai yA nahIM, aura isase kyA parivartana yA vikAsa siddha huA hai| isa bAtakI parIkSA karanA / sAmAnyarUpa se isa sambandhameM cAra pakSa ho sakate haiM (1) vaidika tathA jaina donoM sampradAyoMke granthoMkA varNana eka dUsarese bilakula alaga hai| kisI kA kisI para kucha bhI prabhAva nahIM par3A hai| (2) ukta varNana atyanta samAna evaM bimbapratibimba jaisA hai ataH vaha bilakula svataMtra na hokara kisI eka hI bhUmikAmeM se utpanna huA hai| (3) kisI bhI eka sampradAyakI ghaTanAoMkA varNana dUsarI sampradAyake vaise varNana para Azrita hai athavA usakA usapara prabhAva par3A hai| (4) yadi eka sampradAyake varNanakA prabhAva dUsare sampradAyake varNana para par3A hI ho to kisakA varNana kisa para avalambita hai ? usane mUla kalpanA yA mUla varNanakI apekSA kitanA parivartana kiyA hai aura apanI dRSTise kitanA vikAsa siddha kiyA hai ? (1) ukta cAra prakSoMmeM se prathama pakSa saMbhava nahIM hai / eka hI deza, eka hI prAnta, eka hI grAma, eka hI samAja aura eka hI ku. TumbhameM jaba donoM sampradAya sAtha hI sAtha pravarttamAna hoM tathA donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26. ) sampradAyoMke vidvAnoM tathA dharmaguruoMmeM zAstra, prAcAra aura bhASA kA jJAna evaM rItirivAja eka hI hoM, vahA~ bhASA aura bhAvameM itanI.. adhika samAnatA rakhane vAlI ghaTanAoMkA varNana, eka dUsarese savathA bhinna yA eka dUsareke prabhAvase rahita mAna lenA lokasvabhAva kI anabhijJatAko svIkAra karanA hogaa| (2-3) dUsare pakSake anusAra yaha kalpanA kI jA sakatI hai / ki donoM sampradAyoMkA ukta varNana pUrNarUpameM na sahI, alpAMzameM hI kisI sAmAnya bhUmikAmeM se AyA hai / isa saMbhAvanAkA kAraNa yaha hai ki isa dezameM bhinna-bhinna samayoMmeM aneka jAtiyA~ AI haiM aura ve yahIM zrAbAda hogaI haiN| saMbhava hai vaidika aura jaina saMskRtike aMkura paidA honese pahale gopa yA AhIra jaisI bAharase AI huI yA . mUlase isI dezameM rahanevAlI kisI vizeSa jAtimeM, kRSNa aura kaMsa ke saMgharSaNake samAna yA mahAvIra aura devoMke prasaMgoMke samAna, acchI. acchI bAteM varNita hoM, aura jaba usa jAtimeM vaidika aura jaina saMskRtikA praveza huA yA ina saMskRtiyoMke anuyAyiyoMmeM usakA sammizraNa huA to usa jAtimeM pracalita aura lokapriya huI una bAtoMko vaidika evaM jaina saMskRtike granthakAroMne apane apane DhaMgase apane apane sAhityameM sthAna diyA ho jaba vaidika tathA jainasaMskRti ke varNanoMmeM kRSNakA saMbaMdha gvAloM aura AhIroMke sAtha samAna rUpa se dekhA jAtA hai aura mahAvIrake jIvana-prasaMgameM bhI gvAloMkA bAra mbAra jikra pAyA jAtA hai, taba to dUsare pakSako aura bhI adhika sahArA milatA hai / parantu vartamAnameM donoM saMskRtiyoMkA jo sAhitya hameM upalabdha hai aura jisa sAhityameM mahAvIra tathA kRSNakI ullikhita ghaTanAyeM saMkSepameM yA vistArase, samAna rUpameM yA asamAnarUpa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) meM citrita kI gaI najara AtI haiM, unheM dekhate hue dUsare pakSakI saMbhAvanAko chor3akara tIsare pakSakI nizcitatAkI ora hamArAdhyAna AkarSita hotA hai / hameM nizcitarUpase pratIta hone lagatA hai ki mUla meM cAhe jo ho, parantu isa samayake upalabdha sAhityameM jo donoM varNana pAye jAte haiM unameM se eka dUsare para avazya avalambita hai yA ekakA dUsare para prabhAva par3A hai| phira bhale hI vaha pUrNarUpameM na ho, kucha aMzoMmeM hI ho| (4) aisI avasthAmeM aba cauthe pakSake viSayameM vicAra karanA zeSa rahatA hai / vaidika vidvAnoMne jaina varNanako apanAkara apane DhaMga se apane sAhityameM usa sthAna diyA hai yA jaina lekhakoMne vaidika. paurANika varNanako apanAkara apane DhaMgase apane graMthoM meM sthAna diyA hai ? basa, yahI vicAraNIya prazna hai| . jainasaMskRtikI AtmA kyA hai aura mUla jainagraMthakAroMkI vicAra. dhArA kaisI honI cAhiye ? ina do dRSTiyoMse yadi vicAra kiyA jAya to yaha kahe binA nahIM rahA jAsakatA ki jaina sAhityakA ullikhita varNana paurANika varNana para avalambita hai / pUrNa tyAga, ahiMsA aura vItarAgatAkA Adarza, yaha jaina saMskRtikI AtmA hai aura mUla jaina granthakAroMkA mAnasa isI Adarzake anusAra gar3hA honA cAhiye / yadi unakA mAnasa isI prAdarzake anusAra gar3hA huA ho tabhI jaina saMskRti ke sAtha usakA mela baiTha sakatA hai / jaina saMskRtimeM vahamoM, camatkAroM, kalpita ADambaroM tathA kAlpanika AkarSaNoMko jarAbhI sthAna nahIM hai| jitane aMzoMmeM isa prakArako kRtrima aura bAhirI pAtoMkA praveza hotA hai, utane hI aMzoMmeM jainasaMskRtikA Adarza vi kRta evaM vinaSTa hotA hai / yadi yaha saca hai to prAcArya samantabhadrake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) zabdoM meM, aMdhazraddhAlu bhaktoMkI aprItiko aMgIkAra karake aura unakI paravAha na karate hue yaha spaSTa kara denA ucita hai ki bhagavAna mahAvIrakI pratiSThA na to ina ghaTanAoMmeM hai aura na bAlakalpanA aise dikhAI denevAle varNanoM meM hI / kAraNa spaSTa hai| isa prakArakI daivI 'ghaTanAe~ aura adbhuta camatkArI prasaMga to cAhe jisake jIvana meM likhe hue pAye jAsakata haiN| ataeva jaba dharmavIra dIrgha tapasvIke jIvanameM paga paga para devoMkA AnA dekhA jAtA hai, daivI upadravoMko bA~cA jAtA hai, aura asaMbhava pratIta honevAlI kalpanAoMkA raMga car3hA huA najara AtA hai to aisA mAlUma hone lagatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke jovana-vRttAnta meM milI huI ye ghaTanAe~ vAstavika nahIM haiM / ye ghaTanAe~ samIpavartI vaidika-paurANika varNanameM se bAdameM lelI gaI haiN| ___ isa vidhAnako spaSTa karanake lie yahA~ do prakArake pramANa upasthita kiye jAte haiM: (1) prathama yaha ki svayaM jaina granthoM meM mahAvIra jIvana saMbaMdhI ukta ghaTanAe~ kisa kramase milatI haiM, aura / (2) dUsare yaha ki jaina granthoM meM varNita kRSNake jIvana-prasaMgoM kI paurANika kRSNa-jIvanake sAtha tulanA karanA aura ina jaina tathA paurANika granthoMke samayakA nirdhAraNa krnaa| (1) jaina sampradAyameM mukhya do phirake haiM, digarabara aura zvetA. mbara / digambara phirakeke sAhityameM mahAvIrakA jIvana bilakula khaMDita hai aura sAtha hI isI phira keke alaga alaga pranthoMmeM kahIM ' kahIM kucha kucha visaMvAdI bhI hai| ataeva yahA~ zvetAmbara phirakeke graMthoMko hI sAmane rakhakara vicAra kiyA jAtA hai| sabase prAcIna : mAne jAnevAle aMga sAhityameM sirpha do aMga hI aise haiM ki jinameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrake jIvana ke sAtha ullikhita ghaTanAoMmeM se lisI kisI kI malaka naz2ara AtI hai / AcArAMga sUtrake-jo pahalA aMga hai aura jisakI prAcInatA nirvivAda siddha hai-pahale zrutaskandha ( upadhAma sUtra a09) meM bhagavAna mahAvIrakI sAdhaka avasthAkA varNana hai| parantu isameM kisI bhI devI, camatkArI yA asvAbhAvika upasargakA nAma nizAna taka nahIM hai / isameM to kaThora sAdhakake liye sulabha bilakula svAbhAvika manuSyakRta tathA pazupakSIkRta upasargoMkA varNana hai, jo akSarazaH satya pratIta hotA hai. aura eka vItarAga saMskRti ke nirdezaka zAstra ke sAtha sAmaMjasya rakhane vAlA mAlUma hotA hai / bAdameM milAye huye mAne jAne vAle isI AcArAMgake dvitIya zrutaskandha atyanta saMkSepameM bhagavAnakI sArI jIvanakathA AtI hai| isameM garbhaka saMharaNakI ghaTanAkA nirdeza AtA hai, aura kisI prakAra kA vyaurA diya vinA-kisI vizeSa ghaTanAkA nirUpaNa na karate hue'sirpha bhayaMkara upasagoMko sahana karanekI bAta kahI gaI hai / bhagavatI nAmaka pA~caveM aMgameM mahAvIrake garbhasaMharaNakI ghaTanAkA varNana vizeSa pallavita rUpameM milatA hai| usameM yaha kathana hai ki yaha ghaTanA indrane devake dvArA karAI / phira isI aMgameM dUsarI jagaha mahAvIra apane ko devAnandAkA putra batAte hue gautamako kahate haiM ki (bhagavatI za0 9 uddeza 33 pR0 456) yaha devAnandA merI mAtA hai| (inakA janma trizalAkI kokhase hone ke kAraNa saba loga inheM trizalAputrake rUpameM tabataka jAnate hoMge, aisI kalpanA dikhAI detI hai)| ___ yadyapi aMga vikramakI pA~cavIM zatAbdIke Asa pAsa saMkalita hue haiM tathApi isa rUpameM yA kahIM kahIM kucha bhinna rUpameM ina aMgoM kA astitva pA~cavIM zatAbdIse prAcIna hai| isameM bhI bhAcArAMgake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) prathama zrutaskaMdhakA rUpa aura bhI prAcIna hai| yaha bAta hameM dhyAnameM rakhanI cAhiye / aMgake bAdake sAhityameM Avazyaka niyukti aura usakA bhASya ginA jAtA hai, jinameM mahAvIrake jIvanase sambandha rakhanevAlI uparyukta ghaTanAoM kA varNana hai / yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki yadyapi niyukti evaM bhASyameM ina ghaTanAoMkA varNana hai tathApi vaha bahuta saMkSipta hai aura pramANameM kama hai| inake bAda isa niyukti aura bhASyakI cUrNikA samaya AtA hai| cUrNimeM ina ghaTanAoM kA varNana vistArase aura pramANameM adhika pAyA jAtA hai / cUrNikA racanA kAla sAtavIM yA AThavIM sadI mAnA jAtA hai / mUla niyukti I0 saM0 se pUrvakI hone para bhI isakA antima samaya IsA kI pA~cavIM zatAbdIse aura bhASyakA samaya sAtavIM zatAbdIse arvA. cIna nahIM hai / cUrNikArake pazcAt mahAvIra ke jIvana kI adhika se . adhika aura paripUrNa vRttAntakI pUrti karanevAle AcArya hemacandra haiN| hemacandra ne triSaSThizalAkA puruSacaritrake dazama parvameM tamAma pUrvavartI mahAvIra-jIvana sambandhI granthoMkA dohana karake apanI kavitva kI kalpanAoMke raMgameM ra~gakara mahAvIrakA sArA jIvana varNana kiyA hai / isa varNanameM se Upara jina ghaTanAoMkA ullekha kiyA gayA hai ve samasta ghaTanAe~ yadyapi cUrNimeM vidyamAna haiM, tathApi yadi hemacandrake varNanako aura bhAgavatake kRSNa-varNanako sAmane rakhakara eka sAtha par3hA jAya to jarUra hI mAlUma par3ane lagegA ki hemacandrane bhAgavatakArakI kavitva zaktike saMskAroMko apanAyA hai| __aMga sAhityase lekara hemacandra ke kAvyamaya mahAvIra-carita taka, hama jyoM jyoM uttarottara Age bar3hate-bA~cate-haiM, tyoM tyoM mahAvIrake jIvanakI sahaja ghaTanAe~ kAyama to rahatI haiM magara unapara devI aura .camatkArI ghaTanAoMkA raMga adhikAdhika bharatA jAtA hai| ataeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) jAna par3atA hai ki jo ghaTanAe~ asvAbhAvika pratIta hotI haiM aura jinake binA bhI mUla jainabhAvanA abAdhita raha sakatI hai, ve ghaTa. nAe~ kisI na kisI kAraNase jaina sAhityameM-mahAvIra jIvanameMbAharase A ghusI haiN| isa bAtako siddha karaneke lie yahA~ eka ghaTanA para vizeSa vicAra karanA aprAsaMgika na hogA / zrAvazyakaniyukti, usake bhASya aura cUrNimeM mahAvIrake jIvanakI tamAma ghaTanAe~ saMkSepa yA vistAra se varNita haiM / choTI bar3I tamAma ghaTanAoM kA saMgraha karake unheM surakSita rakhane vAlI niyukti, bhASya tathA cUrNike lekhakoMne mahAvIrake dvArA sumeru ka~pAnake AkarSaka vRttAntakA ullekha nahIM kiyA, jabaki ukta graMthAke AdhArapara mahAvIrajIvana likhane vAle hemacandrana merukampanakA ullekha kiyA hai| prAcArya hemacandrake dvArA kiyA huA yaha ullekha yadyapi usake AdhArabhUta niyukti, bhASya yA cUrNimeM nahIM hai, phira bhI AThavIM zatAbdIke digambara kavi raviSeNakRta padmapurANa meM hai + / raviSeNane yaha varNana prAkRtake 'paumacariya' se liyA hai kyoMki raviSeNakA padmapurANa prAkRta paumacariyakA anukaraNa mAtra hai, aura paumacariyoM (dvi0 parva zlo0 25-26 pR0 5) yaha varNana ullikhita hai| padmacarita digambara sampradAyakA graMtha hai, isameM jarA bhI vivAda nahIM hai / paumacariyake viSaya meM abhI matabheda hai| paumacariya cAhe digambarIya ho, cAhe zvetAmbarIya ho, athavA ina donoM rUr3ha sampradAyoMse bhinna tIsare kisI gacchake prAcAryakI kRti ho, kucha bhI ho, yahA~ to sirpha yahI vicAraNIya hai ki paumacariyameM nirdiSTa merukampana kI ghaTanAkA mUla kyA hai ? ___dvitIya parva zloka 75-76 pRSTha 15 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) - Agama graMthoM evaM niyuktimeM isa ghaTanAkA kucha bhI ullekha nahIM hai, ataeva yaha to kahA hI nahIM jA sakatA ki paumacariyake kartA ne vahA~ se ise liyA hai / taba yaha ghaTanA AI kahA~ se ? yadyapi paumacariyakA racanA-samaya pahalI zatAbdI nirdeza kiyA gayA hai, phira bhI kucha kAraNoMse isa samayameM bhrama jAna par3atA hai / aisA mA. lUma hotA hai ki paumacariya brAhmaNa padmapurANake bAdakI kRti hai| pA~cavIM zatAbdIse pUrvake honekI bahuta hI kama saMbhAvanA hai / cAhe jo ho, parantu aMga aura niyukti AdimeM sUcita na kI huI merukampanakI ghaTanA paumacariyameM kahA~ se AI ? yaha prazna to kAyama hI rahatA hai| - yadi paumacariyake karauke pAsa isa ghaTanAkA ullekha karanevAlAadhika prAcIna koI graMtha hotA aura usI ke AdhArapara usane isakA ullekha kiyA hotA to zAyada hI niyukti aura bhASyameM isakA ullekha honese raha sakatA thA / ataeva kahanA cAhie ki yaha ghaTanA kahIM bAharase paumacariyameM AghusI hai / dUsarI ora harivaMza Adi brAhmaNapurANoM meM phaladrapa paurANika kalpanAmeMse janmI huI govardhanako tolanekI ghaTanAkA ullekha prAcInakAlase milatA hai| paurANika avatAra kRSNa dvArA govardhana parvatakA tolana aura jaina tIrthakara mahAvIra dvArA sumeru parvatakA kampana, ina donoMmeM itanI - dhika samAnatA hai ki koI bhI eka kalpanA, dUsarIpara avalambita hai| __hama dekha cuke haiM ki Agama-niyukti graMthoM meM, jinameM ki garbhasaMkramaNa sarIkhe asaMbhava pratIta hone hone vAle varNanoMkA ullekha hai, unameM bhI sumerUkampanakA saMketa taka nahIM hai / kisI prAcIna jaina paramparAmeM se paumacariyameM isa ghaTanAke lie jAnekI bahuta kama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhAvanA hai / aura brAhmaNapurANoMmeM parvatake uThAnekA ullekha hai / taba hameM yaha mAnane ke lie AdhAra milatA hai ki kavitvamaya kalpanA aura adbhuta varNanoMmeM brAhmaNa mastiSkakA anukaraNa karanevAle jaina mastiSkana, brAhmaNa purANake govardhana parvatako tolane kI kalpanAke sahAre isa kalpanAkI sRSTi karalI hai| ____ par3ausI aura virodhI sampradAya vAlA apane bhagavAnakA mahana gAte hue kahatA hai ki puruSottama kRSNane to apanI a~gulIse gova: dhana jaise pahAr3ako uThA liyA, taba sAmpradAyika manovRttiko saMtuSTa karaneke artha jainapurANakAra yadi yaha kaheM to sarvathA ucita jAna par3atA hai ki kRSNane javAnImeM sirpha eka yojanake govardhanako hI uThAyA para hamAre prabhu mahAvIrane to, janma hote hI, kevala pairake 'a~gUThese, eka lAkha yojanake sumeru parvatako digA diyA ! kucha dinoM bAda yaha kalpanA itanI majabUta ho gaI, itanI adhika pracalita ho gaI ki antameM hemacandrane bhI apane graMthameM ise sthAna diyaa| aba Aja kalakI jainajanatA to yahI mAnane lagI hai ki mahAvIrake jIvanameM Ane vAlI merukampanakI ghaTanA Agamika aura prAcIna graMthagata hai| ___ yahA~ ulaTA tarka karake eka prazna kiyA jA sakatA hai / vaha yaha ki prAcIna jainagraMthoMmeM ullikhita merukampanakI ghaTanAkI brAhmaNapurANakAroMne govardhanako uThAneke rUpameM nakala kyoM na kI ho ? pai. rantu isa praznakA uttara eka sthala para pahale hI de diyA gayA hai| yaha spaSTa hai / jaina granthoM kA mUla svarUpa kAnyakalpanAkA nahIM hai aura yaha kathana isI prakAra kI kAvyakalpanAkA pariNAma hai / paurANika kaviyoMkA mAnasa mukhya rUpase kAvyakalpanAke saMskArameM hI gar3hA huA najara AtA hai / ataeva yahI mAnanA ucita pratIta hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) hai ki yaha kalpanA purANa dvArA hI jainakAvyoMmeM, rUpAntarita hokara ghusa gayI hai| (2) kRSNake garbhAvataraNase lekara janma, bAlalIlA aura Age ke jIvana-vRttAntoMkA nirUpaNa karanevAle pradhAna vaidika purANa harivaMza, viSNu, padma, brahmavaivarta aura bhAgavata haiM / bhAgavata lagabhaga AThavIM-nauvIM zatAbdIkA mAnA jAtA hai / zeSa purANa kisI ekahI hAthase aura eka hI samayameM nahIM likhe gae haiM, phira bhI harivaMza, viSNu aura padma ye purANa pA~cavIM zatAbdIse pahale bhI kisI na kisI rUpameM avazya vidyamAna the| isake atirikta ina purANoM ke pahale bhI mUla purANoMke astitvake pramANa milate haiM / harivaMzapurANa se lekara bhAgavatapurANa takake uparyukta purANoMmeM AnevAlI kRSNake jIvanakI ghaTanAoM ko dekhanese bhI mAlUma hotA hai ki ina ghaTanAoM meM kevala kavitvakI hI dRSTise nahIM kintu vastukI dRSTise bhI bahuta kucha vikAsa huA hai / harivaMzapurANa aura bhAgavatapurANakI kRSNa ke jIvanakI kathA sAmane rakhakara par3hanese yaha vikAsa spaSTa pratIta hone lagatA hai| __ dUsarI ora jaina sAhityameM kRSNajIvanakI kathAkA nirUpaNa karanevAle mukhya graMtha donoM-digambara aura zvetAmbara sampradAyameM haiN| zvetAmbarIya aMga granthoMmeMse chaTe jJAtA aura AThaveM aMtagaDameM bhI kRSNakA prasaMga pAtA hai / vasudeva hinDI (lagabhaga sAtavIM zatAbdI, dekho pR0 368, 369) jaise prAkRta granthoM meM kRSNake jIvanakI vistRta -- kathA milatI hai / digambarIya sAhityameM kRSNa-jIvanakA vistRta aura manoraMjaka vRttAnta batAnevAlA grantha jinasenakRta (vikramIya 9 vIM zatAbdI ) harivaMzapurANa hai aura guNabhadrakRta (vikramIya 9 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) vIM zatAbdI) uttarapurANameM bhI kRSNa kI jIvanakathA hai / digambarIya harivaMzapurANa aura uttarapurANa ye donoM vikramakI nauvIM zatAbdI ke graMtha haiM / kRSNa ke jIvana ke kucha prasaMgoM ko lekara dekhie ki ve brAhmaNapurANoM meM kisa prakAra varNana kie gaye haiM aura jainagranthoMmeM unakA ullekha kisa prakArakA hai ? tulanA / brAhmaNapurANa ( 1 ) viSNuke Adeza se yogamAyAzakti ke hAthoM balabhadrakA devakI ke garbha meM se rohiNI ke garbha meM saMharaNa hotA hai / - bhAgavata, skandha 10 a0 2 zlo. 6-23 pR0 799 (2) devakI ke janme hue balabhadra se pahale ke chaha sajIva bAlakoM ko kaMsa paTaka-paTaka kara mAra DAlatA hai / - bhAgavata, skandha 10, a0 2 ho, jaina graMtha (1) isameM saMharaNakI bAta nahIM balki rohiNIke garbha meM sahaja hai, janma lene kI bAta hai | - harivaMza, sarga 32 zlo0 110, pR0 321 ( 2 ) vasudeva hinDI ( pR0 368, 369) meM devakI ke chaH putroM ko kaMsane mAra DAlA, aisA spaSTa nirdeza hai / parantu jinasena evaM hemacandrake varNana ke anusAra devakI ke garbhajAta chaha sajIva bAlakoMko eka deva, anya zahara meM, jaina kuTumba meM surakSita pahu~cA detA hai aura usa bAIke mRtaka janme hue chaha bAlakoM ko kramazaH devakIke pAsa lAkara rakhatA hai / kaMsa roSake mAre janmase hI una mRtaka bAlakoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) ko pachAr3atA hai aura usa jaina gRhastha ke ghara pale hue chaha sajIva devakIbAlaka Age jAkara neminAtha tIrthakarake samIpa dIkSA lekara mokSa jAte haiN| -harivaMza, sarga 35, zlo0 135 pR0 363-364 (3) viSNukI yogamAyA yazodAke / (3) yazodAkI tatkAla janmI yahA~ janma lekara vasudevake hAthoM de | huI putrI kRSNake badale devakIke pAsa vakIke pAsa pahu~catI hai aura usI lAI jAtI hai| kaMsa usa jIvita samaya devakIke garbhase utpanna hue bAlikAko mAratA nahIM hai / vasudevakRSNa vasudevake hAthoM yazodAke yahA~ | hinDIke anusAra nAka kATakara aura surakSita pahu~cate haiM / AI huI putrI | jinasenake kathanAnusAra nAka sirpha ko mAra DAlane ke lie kaMsa paTakatA | capaTA karake chor3a detA hai / yaha bA. hai| para, vaha yogAmAyA hone ke | likA Age calakara taruNa avasthAmeM kAraNa nikala bhAgatI hai aura kAlI. eka sAdhvIse jainadIkSA grahaNa karatI durgA Adi zaktike rUpameM pujatI hai| | hai aura jinasenake harivaMzake anusAra -bhAgavata, dazamaskandha, a0 4 to yaha sAdhvI dhyAna avasthAmeM mara zlo, 2-10 pR0 809 kara sadgati pAtI hai lekina usakI aMgulIke lohU bhare hue tIna Tukar3oM se, vaha bAdameM trizUladhAriNI kAlI ke rUpameM vindhyAcala meM pratiSThA pAtI hai| isa kAlIke samakSa hone vAle bhaiMsoMke badhako jinasenane khUba bhAr3e hAthoM liyA hai jo bhAjatakabhI vindhyA. calameM hotA hai| J -harivaMza sarga 39, lo, 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) | 51, pR0 458-461 (4) kRSNakI bAlalIlA aura | (4) brAhmaNa purANoMmeM kaMsa dvArA kumAralIlAmeM jitane bhI asura kaMsa | bheje hue jo asura Ate haiM ve asura, ke dvArA bheje hue Aye aura unhoMne | jinasenake harivaMzapurANake anusAra kRSNako, balabhadrako yA gopagopiyoM | kaMsa dvArA pUrva janma meM sAdhI huI ko satAyA hai, karIba karIba ve ta- | deviyA~ haiM / ye deviyA~ jaba kRSNa, mAma asura, kRSNake dvArA yA kabhI- | balabhadra yA brajavAsiyoMko satAtI kabhI balabhadra ke dvArA mAra DAle gae haiM taba ve kRSNake dvArA mArA nahA jAtIM varan kRSNa unheM harAkara jItI -bhAgavata skaMdha 10, 0 5- hI bhagA dete haiN| hemacandra ke (triSaSThi0 8, pR0814 sarga 5 zlo, 123-125) varNanake anusAra kRSNa, balabhadra aura brajavAsiyoMko satAnevAlI deviyA~ nahIM varan kaMsake pAle hue unmatta prANI haiM / kRSNa unakAbhI badha nahIM karate kintu dayAlu jainakI bhA~ti parAkramI hone parabhI komala hAthase ina kaMsaprerita upadravI prANiyoM ko harAkara bhagA dete haiN| -harivaMza, sarga 35 zlo, 35. 50 pR0 366-367 (5) nasiMha viSNukA eka bhava- (5) kRSNa yadyapi bhaviSyakAlIna tAra hai aura kRSNa tathA balabhadra donoM tIrthakara honeke kAraNa mokSagAmI viSNuke aMza hone ke kAraNa sadAmukta hai kintu isa samaya yuddhake phalasvarUpa haiM aura viSNudhAma svargameM vidyamAna | ce bharakameM nivAsa karate haiM aura bala | bhadra jainadIkSA lene ke kAraNa svarga gae Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) haiM / jinasenane balabhadrako hI nRsiMha rUpameM ghaTAnekI manoraMjaka kalpanA kI hai aura lokameM kRSNa aura balabhadrakI sArvatrika pUjA kaise huI,isakI yukti kRSNane narakameM rahate rahate bala. bhadrako batAI. aisA ati sAmpradAyika aura kAlpanika varNana kiyA hai| -harivaMzapurANa sarga 35, zlo, , -bhAgavata, prathama skaMdha, a. | 1.55, pR0 618-625 3 zlo, 1-24 pR0 10-11 / (6) zvetAmbaroM ke anusAra drau. . (6) draupadI pA~ca pAMDavoM kI padIke pA~ca pati haiM ( jJAtA 16 vA~ patnI hai aura kRSNa pAMDavoMke parama adhyayana ) kintu jinasenane arjuna sakhA haiM / draupadI kRSNabhakta hai aura ko hI draupadIkA pati batAyA hai aura kRSNa svayaM pUrNAvatAra haiN| use eka pativAlIhI citrita kiyA -mahAbhArata hai (harivaMza sarga 54 zlo, 12-25) draupadI tathA pANDava sabhI jainadIkSA lete haiM / koI mokSa aura koI svarga jAte haiM / sirpha kRSga karmodayake koraNa jainadIkSA nahIM le sakate phira bhI bAIsaveM tIrthakara ariSTanemike ananya upAsaka banakara bhAvI tItha. kara padakI yogyatA prApta karate haiM / -harivaMza, sagaM 65 zlo0 16 pR. 619-620 (7) kRSNakI rAsalIlA evaM | (7) kRSNa rAsa aura gopI krIr3A gopIkrIr3A uttarottara adhika zRMgAra- | karate haiM para ve gopiyoM ke hAvabhAvameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) maya banatI jAtI hai aura vaha bhI | lubdha na hokara ekadama alipta brahma yahA~ taka ki antameM padmapurANameM cArI rahate haiN| bhogakA rUpa dhAraNa karake ballabha / -harivaMza, sarga 35, zlo, 65. sampradAyakI bhAvanAke anusAra mahA. 66 pR0 369 devake mukhase use samarthana milatA hai| -padmapurANa bha0 245 zloka 175-176 pR0 886-890 (8) indrane brajavAsiyoM para (6) jinasenake kathanAnusAra jo upadrava kie unheM zAnta karaneke | indra dvArA kie hue upadravoMko zAMta lie kRSNa govardhana parvatako sAta | karane ke lie nahIM, varan kasake dvArA dina taka hAthase uThAe rakhate haiN| bhejI huI devIke upadravoMko zAnta karane ke lie kRSNane govardhanapavaMta ko utthaayaa| -harivaMza sarga 35, zlo, 44 | 50, pR0 367 purANoM aura jainagranthoM meM varNita kRSNake jIvanako kathAke, Upara jothor3esa namUne diye gaye haiM unheM dekhate hue isa sambandhameM zAyada hI yaha saMdeha rahe ki kRSNa vAstavameM vaidika yA paurANika pAtra haiM aura jainapranthoMmeM unheM pIchese sthAna milA hai / paurANika kRSNa jIvanakI kathAmeM mAra-phAr3a, asura saMhAra aura zrRMgArI lIlAe~ haiN| jaina granthakAroMne apanI ahiMsA aura tyAgakI bhAvanAke anusAra una lIlAoMko badalakara apane sAhityameM eka bhinna hI rUpa diyA hai| yahI kAraNa hai ki purANoMkI bhauti jainapranthoM meM na to kaMsake dvArA bAlakoMkI hatyA dikhAI detI hai aura na kaMsake meje hue upa. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) draviyoMkA kRSNake dvArA prANanAza hI dikhAI par3atA hai / jaise pRthvI. rAjane zAhabuddInako chor3a diyA usI prakAra kaMsake bheje hue upadraviyoMko kRSNa dvArA jIte chor3anekI bAta jainagranthoM meM par3haneko mi. latI hai / yahI nahIM balki sivAya kRSNake aura saba pAtroMke jainadIkSA svIkAra karanekA varNana bhI hama dekhate haiN| ____ hA~, yahA~ eka prazna ho sakatA hai ! vaha yaha ki mUlameM vasudeva, kRSNa AdikI kathA jainagranthoM meM ho aura bAdameM vaha brAhmaNa granthoM meM bhinna rUpameM kyoM na DhAla dI gaI ho ? parantu jaina AgamoM tathA anya kathAgranthoM meM kRSNa-pANDava AdikA jo varNana kiyA gayA hai usakA svarUpa, zailI Adiko dekhate hue isa tarka ke lie guMjAiza nahIM rhtii| ataeva vicAra karane para yahI ThIka mAlUma hotA hai. ki jaba janatAmeM kRSNakI pUjA pratiSThA huI, aura isa saMbaMdhakA ba. hutasA sAhitya racA gayA aura vaha lokapriya hotA gayA taba samayaH sUcaka jaina lekhakoMne rAmacandra kI bhA~ti kRSNako bhI apanAliyA aura purANagata kRSNa-varNanameM, jaina dRSTise pratIta honevAle hiMsAke viSako utAra kara usakA jaina saMskRti ke sAtha sambandha sthApita kara diyaa| isase ahiMsAkI dRSTise likhe jAne vAle kathAsAhityakA vikAsa siddha huaa| jaba kRSNa-jIvanake Udhama aura zrRMgArase paripUrNa prasaMga janatA meM lokapriya hote gae taba yahI prasaMga eka ora to jainasAhityameM parivartanake sAtha sthAna pAte gae aura dUsarI ora una parAkramapradhAna adbhuta prasaMgoMkA prabhAva mahAvIrake jIvana-varNana para hotA gayA, yaha vizeSa saMbhava hai| isI kAraNa hama dekhate haiM ki kRSNake janma, bAlakrIr3A aura yauvanavihAra Adi prasaMga, manuSya yA a. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) manuSya rUpa asuroM dvArA kie hue upadrava evaM utpAtoMkA purANoMmeM jo asvAbhAvika varNana hai aura una utpAtoMkA kRSNa dvArA kiyA huA jo asvAbhAvika kintu manoraMjaka varNana hai vahI asvAbhAvika hone para bhI janatAke mAnasameM gaharA utarA huA varNana, ahiMsA aura tyAgakI bhAvanAvAle jainagranthakAroMke hAthoM yogya saMskAra pAkara mahAvIrake janma, bAlakrIr3A aura yauvanakI sAdhanAvasthAke samaya devakRta vividha ghaTanAoMke rUpameM sthAna pAtA hai| paurANika varNana kI vizeSa asvAbhAvikatA aura asaMgatiko haTAneke lie jainagranthakAroMkA yaha prayAsa thA kintu mahAvIra jIvana meM sthAna pAe hue paurANika ghaTanAoMke varNanameM kucha aMzoMmeM eka prakArakI asvAbhAvikatA evaM asaMgati raha hI jAtI hai aura isakA kAraNa tatkAlIna "janatAkI ruci hai| .3-kathAgranthoM ke sAdhanoM kA pRthakkaraNa aura unakA aucitya / aba hama tIsare dRSTivindu para Ate haiM / isameM vicAraNIya yaha hai ki "janatAmeM dharmabhAvanA jAgRta rakhane tathAsampradAyakA AdhAra majabUta karane ke lie usa samaya kathAgranthoM yA jIvanavRttAntoMmeM mukhya rUpase kisa prakArake sAdhanoMkA upayoga kiyA jAtA thA ? una sAdhanoMkA pRthakkaraNa karanA aura unake aucityakA vicAra krnaa|" ___ Upara jo vivecanA kI gaI hai, vaha prArambhameM kisI bhI ati. zraddhAlu sAmpradAyika bhaktako AghAta pahu~cA sakatI hai, yaha spaSTa hai kyoMki sAdhAraNa upAsaka aura bhakta janatAkI apane pUjya puruSake prati jo zraddhA hotI hai vaha buddhizAMdhita yA takaparimArjita nahIM hotii| aisI janatAke khayAla se zAstrameM likhA huA pratyeka akSara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) traikAlika satyasvarUpa hotA hai / isake atirikta jaba usa zAstrako tyAgI guru yA vidvAna paMDita bA~catA hai taba to isa bholI janatAke mana para zAstra ke akSarArthakI yathArthatAkI chApa vajralepa sarIkhI ho jAtI hai / aisI avasthAmeM zAstrIya varNanoMkI parIkSA karanekA aura parIkSApUrvaka use samajhAnekA kArya atyanta kaThina hojAtA hai, aura viziSTa vargake logoMke gale utaranemeM bhI bahuta samaya lagatA hai aura vaha bahutasA balidAna mA~gatA hai| aisI sthiti sirpha jainasampradAya kI hI nahIM kintu saMsArameM jitane bhI sampradAya haiM sabakI yahI dazA hai aura isa bAtakA samarthaka itihAsa hamAre sAmane maujUda hai| ___ yaha yuga vijJAnayuga hai / isameM daivI camatkAra yA asaMgata kalpanAe~ Tika nahIM sktiiN| ataeva isa samayake dRSTikoNase prAcIna mahApuruSoMke camatkArapradhAna jIvanacaritoMko par3heM to unameM bahutasI asambaddhatA aura kAlpanikatA naz2ara Ave, yaha svAbhAvika hai| , parantu jisa yugameM ye vRttAnta likhe gae, jina logoMke lie likhe gae aura jisa uddezyase likhe gae, usa yugameM praveza karake, lekhaka aura pAThakake mAnasakI jA~ca karake, usake likhaneke uddezyakA vicAra karake, gambhIratApUrvaka dekheM to hameM avazya mAlUma hogA ki isa prAcIna yA madhyayugameM mahAna puruSoMke jIvanavRttAnta jisa DhaMga se citrita kie gae haiM vahI DhaMga usa samaya upayogI thA / Adarza cAhe jitanA ucca ho, use kisI asAdhAraNa vyaktine buddhi zuddha karake bhale hI jIvanagamya kara liyA ho, phira bhI sAdhAraNa loga isa ati sUkSma aura ati ucca Adarzako buddhigamya nahIM kara sakate / to bhI usa AdarzakI ora sabakI bhakti hotI hai, saba use cAhate haiM, pUjate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) aisI avasthA honeke kAraNa logoMkI isa Adarza sambandhI bhakti aura dharmabhAvanAko jAgRta rakhane ke lie sthUla mArga svIkAra karanA par3atA hai | janatAkI manovRtti ke anusAra hI kalpanA karake usake samakSa yaha Adarza rakhanA par3atA hai / janatAkA mana yadi sthUla honeke kAraNa camatkArapriya aura devadAnavoMke pratApakI vAsanA vAlA huA to usake sAmane sUkSma aura zuddhatara Adarzako bhI camakAra evaM daivI bAnA pahanAkara rakhA jAtA hai / tabhI sarvasAdhAraNa loga use sunate haiM aura tabhI vaha unake gale utaratA hai| yahI vajaha hai, ki usa yuga meM dharmabhAvanAko jAgRta rakhaneke lie usa samayake zAstrakAroMne mukhya rUpase camatkAroM aura adbhutatAoM ke varNanakA Azraya liyA hai| isake atirikta dUsarI bAta yaha hai ki jaba apane par3ausa meM pracalita anya sampradAyoMmeM devatA I bAtoM aura camatkArI ' prasaMgoM kA bAjAra garma ho taba apane sampradAya ke anuyAyiyoM ko usa ora jAne se rokanekA ekahI mArga hotA hai aura vaha yahI ki apane sampradAyako TikAe rakhaneke lie vaha bhI virodhI aura par3osI sampradAya meM pracalita AkarSaka bAtoMke samAna yA usase adhika acchI bAteM' likhakara janatA ke sAmane upasthita kre| isa prakAra prAcIna aura madhyayuga meM dharmabhAvanAko jAgRta rakhane tathA sampradAya ko majabUta karaneke lie bhI mukhya rUpa se maMtra-taMtra, jar3I-bUTI, daivI camatkAra Adi asaMgata pratIta hone vAle sAdhanoM kA upayoga hotA thA / gA~dhIjI upavAsa yA anazana karate haiM / saMsArake bar3e se bar3e sAmrAjya ke sUtradhAra vyAkula ho uThate haiN| gA~dhIjIko jelase mukta karate haiM; phira pakar3a lete haiM aura dubArA upavAsa prArambha hone para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) phira chor3a dete haiM / dezabhara meM jahA~ jahA~ gA~dhIjI jAte haiM vahA~ vahA~ janasamudra meM jvArasA umar3a pAtA hai| koI unakA atyanta virodhI bhI jaba unake sAmane jAtA hai to eka bAra to manomugdha ho garvagalita ho hI jAtA hai| vaha eka vAstavika bAta hai, svAbhAvika hai aura manuSyabuddhigamya hai / kintu yadi isI bAtako koI daivI ghaTanA ke rUpameM varNana kare to na to koI buddhimAn manuSya use sunane yA svIkAra karaneko taiyAra hogA aura na usakA asalI mUlya jo abhI AMkA jAtA hai, qAyama raha sakatA hai / yaha yugabala arthAt vaijJAnika yugakA prabhAva hai / yaha bala prAcIna yA madhyayugameM nahIM thA ataeva usa samaya isI prakArakI svAbhAvika ghaTanAko jabataka devI yA camatkArika libAsa na pahanAyA jAtA tabataka logoMmeM usakA pracAra na ho pAtA thA / yaha donoM yugoMkA antara hai, ise samajhakara hI hameM prAcIna aura madhyayugakI bAtoMkA tathA jIvanavRttAntoMkA vicAra karanA caahie| aba antameM yaha prazna upasthita hotA hai ki zAstrameM ullikhita camatkArapUrNa aura daivI ghaTanAoMko Aja kala kisa arthameM samajhanA aura par3hanA cAhie ? isakA uttara spaSTa hai / vaha yaha ki kisI bhI mahAn puruSake jIvanameM 'zuddha buddhiyukta puruSArtha' hI saccA aura mAnane yogya tattva hotA hai| isa tattvako janatAke samakSa upasthita karaneke lie zAstrakAra vividha kalpanAoMkI bhI yojanA karate haiN| dharmavIra mahAvIra hoM yA karmavIra kRSNa hoM, kintu ina donoMke jIvanameM se sIkhane yogya tattva to ekahI hotA hai / dharmavIra mahAvIra ke jIvana meM yaha purupArtha antarmukha hokara AtmazodhanakA mArga pra. haNa karatA hai aura Atmazodhanake samaya Ane vAle Antarika yA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) bAhya-prAkRtika-samasta upasagoMko yaha mahAn puruSa apane Atmabala aura dRr3ha nizcayake dvArA jIta lete haiM aura apane dhyeyameM Age bar3hate haiM / yaha vijaya koI aisA vaisA sAdhAraNa manuSya nahIM prApta kara sakatA, ataH isa vijayako daivIvijaya kahane meM jarA bhI atizayokti nahIM hai / karmavIra kRSNake jIvanameM yaha puruSArtha bahirmukha hokara loka saMgraha aura sAmAjika niyamanakA rAstA letA hai / isa dhyeyako sa. phala banAnmeM zatruoM yA virodhiyoM kI orase jo ar3acaneM DAlI jAtI haiM, una sabako karmavIra kRSNa apane dhairya, bala tathA caturAI se haTAkara apanA kArya siddha karate haiM / yaha laukika siddhi sAdhAraNa janatAke lie alaukika yA daivI mAnI jAya to kucha asaMbhava nhiiN| isa prakAra hama ina donoM mahAna puruSoMke jIvanako, yadi kalaI dUra 'karake par3heM to ulaTI adhika svAbhAvikatA aura saMgatatA najara AtI hai aura unakA vyaktitva adhikatara mAnanIya, vizeSatayA isa 'yugameM, bana jAtA hai| upsNhaar| karmavIra kRSNake sampradAyake bhaktoMko dharmavIra mahAvIrake prA. darzakI vizeSatAe~ cAhe jitanI dalIloMse samajhAI jA~ya, kintu ve zAyada hI pUrI taraha unheM samajha skeNge| isI prakAra dharmavIra mahA. vIrake saMpradAyake anuyAyI bhI zAyada hI karmavIra kRSNake jIvanAdarzakI khUbiyoM samajha sake / jaba hama isa sAmpradAyika manovRtti ko dekhate haiM to yaha vicAra karanA Avazyaka ho jAtA hai ki kyA vAstavameM dharma aura karmake Adarzoke bIca aisA koI virodha hai jisase eka Adazake anuyAyI dUsare Adarzako eka dama aprAya kara dete haiM yA unheM vaha bhanAba pratIta hotA hai ? . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra karanese mAlUma hotA hai ki zuddhadharma aura zuddhakarma, ye donoM eka hI AcaraNagata satyake judA judA bAjU haiM / inameM bheda hai kintu virodha nahIM hai| ___sAMsArika pravRttiyoM ko tyAganA aura bhogavAsanAoMse cittako nivRtta karanA, tathA isI nivRttike dvArA lokakalyANake lie prayatna karanA arthAt jIvana dhAraNake lie Avazyaka pravRttiyoM kI vyavasthA kA bhAra bhI lokoMpara hI chor3akara sirpha una pravRttiyoMmeM ke klezakalahakAraka asaMyama rUpa viSako dUra karanA, janatAke sAmane apane tamAma jIvanake dvArA padArthapATha upasthita karanA, yahI zuddhadharma hai / ___ aura saMsAra sambandhI tamAma pravRttiyoMmeM rahate hue bhI unameM niSkAmatA yA nirlepatAkA abhyAsa karake, una pravRttiyoMke sAmaasya dvArA janatAko ucita mArgapara lejAnekA prayAsa karanA arthAta jIvanake lie ati Avazyaka pravRttiyoMmeM paga-paga para Ane vAlI ar3acanoMkA nivAraNa karaneke lie, janatAke samakSa apane samagra jIvana dvArA laukika pravRttiyoMkA bhI nirviSa rUpase padArthapATha upa. sthita karanA, yaha zuddhakarma hai| yahA~ lokakalyANakI vRtti yaha eka satya hai / use siddha karane ke liye jo do mArga haiM ve eka hI satyake dharma aura karmarUpa do bAjU haiN| sacce dharmameM sirpha nivRttihI nahIM kintu pravRtti bhI hotI hai / sacce karmameM kevala pravRtti hI nahIM magara nivRtti bhI hotI hai / donoM meM donoM hI tattva vidyamAna haiM, phira bhI gauNatA aura mukhyatAkA tathA prakRti bhedakA antara hai / ataH ina donoM tarIkoMse sva tathA parakalyANarUpa akhaMDa satyako sAdhA jA sakatA hai| aisA hone para bhI dharma aura karma ke nAmase alaga alaga sampradAyoMkI sthApanA kyoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) huI, yaha eka rahasya hai| kintu yadi sAmpradAyika manovRttikA vizleSaNa kiyA jAya to isa anudghATya pratIta hone vAle rahasyakA udghATana svayameva ho jAtA hai| sthUla yA sAdhAraNa loga jaba kisI AdarzakI upAsanA karate haiM to sAdhAraNatayA ve usa Adarzake ekAdha aMzako athavA usake UparI khokhalese hI cipaTa kara usIko sampUrNa Adarza mAna baiThate haiN| aisI manodazAke kAraNa dharmavIrake upAsaka, dharmakA artha a. kalI nivRtti samajhakara usIkI upAsanAmeM laga gae aura apane cittameM pravRttike saMskAroMkA poSaNa karate hue bhI pravRtti aMzakA virodhI samajhakara apane dharmarUpa Adarzase use judA rakhanekI bhA. vanA karane lge| dUsarI ora karmavIrake bhakta karmakA artha sirpha pra* vRtti karake, usIko apanA paripUrNa Adarza mAna baiThe aura pravRttike sAtha jur3ane yogya nivRttike tatvako eka kinAre karake pravRttiko hI karma samajhane bge| isa prakAra dharma aura karma donoMke upAsaka eka dUsarese bilakula viparIta Amane sAmaneke kinAroM para jA baitthe| usake pazcAt eka dUsareke zrAdarzako adhUrA, avyavahArya athavA hAnikAraka batAne lage / pariNAma yaha huA ki sAmpradAyika mAnasa aise viruddha saMskAroMse gar3hA jA cukA hai ki yaha bAta samajhanA bhI aba kaThina ho gayA hai ki dharma aura karma ye donoM eka hI satyake do bAjU haiM / yahI kAraNa hai ki dharmavIra mahAvIra aura karmavIra kRSNa ke paMthameM paraspara virodha, anyamanaskatA aura udAsInatA dikhAI par3atI hai| __ yadi vizvameM satya eka hI ho aura usa satyakI prAptikA mArga eka hI na ho to bhinna bhinna mAgoMse usa satyake samIpa kisa prakAra pahu~ca sakate haiM, isa bAtako samajhaneke lie virodhI aura bhinna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48 ) bhinna dikhAI denevAle mAgoMkA udAra aura vyApaka dRSTise samanvaya karanA pratyeka dharmAtmA aura pratibhAzAlI puruSakA Avazyaka karttavya hai / anekAntavAdakI utpatti vAstava meM aisI hI vizvavyApI bhAvanA aura dRSTise huI hai tathA use ghaTAyA jA sakatA hai| isa jagaha eka dharmavIra aura eka karmavIrake jIvanakI kucha ghaTanAoMkI tulanA karaneke vicArameM se yadi hama dharma aura karmake vyApaka arthakA vicAra kara sakeM to yaha carcA zabdapaTu paMDitoMkA ko| vivAda na banakara rASTra aura vizvakI ekatAmeM upayogI hogii| T AAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi Apa vyAvahArika, dhArmika evaM audyaugika zikSA ke dvArA apane putra ko sazakta evaM svAzrayI banAnA cAhate haiM to apane baccoM ko jaina gurukula vyAvara meM bhejiye / praveza kI yogyatA--hindI 3 yA gujarAtI 4 kitAba par3he hue, 8 se 11 varSa kI umra ke, niroga, buddhimAn bacce kisI prAnta yA jAti ke hoM ve gurukula meM 7 varSa ke vAste praviSTa ho sakeMge / mAsika ru0 10), 7) 5) yathAzakti bhojana kharca dekara yA phrI bhartI karA skegeN| ApakA kartavya gurukula ko hara prakAra sahAyatA denA, makAna banavA denA, sthAyI koSa bar3hAnA, amuka mitiyoM kA kharca denA aura apane baccoM ko gurukula meM bhejanA ApakA kartavya hai / yadi ApakI sarva prakAra se sahAnubhUti va sahAyatA hotI rahI to thor3e arse meM hI jaina-gurukula, byAvara jaina vidyApITha bana skegaa| patra-vyavahAra kA patAH-- maMtrI, jaina-gurukula, byAvara. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSAdAyI sundara sAstI aura upayogI pustkeN| 11- 1-jaina zikSA-bhAga 1 -) 18-mokSa kI kuJjI 2 bhaag)| 2-jaina zikSA-bhAga 2 ) / 19-Atmabodha bhAga 1.2.3 / ) 3-jaina zikSA-bhAga 3 )20-Atmabodha bhAga 2-3 3) 4--jaina zikSA-bhAga 4 (sacitra) 21-kAvya vilAsa 22-paramAtmA prakAza 5-jaina zikSA-bhAga 5 23-bhAva anupUrvi 6-bAlagIta 24-mokSanI kucI bebhAga 7-Adarza jaina 25-sAmAyikaprati praznottara) 8-Adarza sAdhu 26-tattvArthAdhigamasUtram ) 9-vidyArthI va yuvakoM se )27-Atmasiddhi 10-vidyArthI kI bhAvanA 28-Atmasiddhi aura smykttv)| 19-sukhI kaise baneM? - 29-dhoM meM bhinnanA ) 12-dhana kA durupayoga ) / 30-jainadharmapara anyadharmoMkAprabhAva 13-rezama va carbI ke vastra ) / 31-samakita ke cihna 1 bhaag)| 14-pazubadha kaise ruke ? // 32-samakina ke cihna 2 bhaag)| 15--Atma jAti-bhAvanA ) 33-samyaktva ke ATha aMga =) 16-samakita svarUpa bhaavnaa-)|| 34 dharmavIra mahAvIra aura karmavIra 17-mokSa kI kuJjI 1 bhAga =) kRSNa 01 vyavasthApaka:Atma.jAgRti-kAryAlaya, Thi0 jaina-gurukula, byAvara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 'www.umaragyanbhandar.com